Зиядин Джавтобели
Родился: 1905 г.
Место рождения: Джавтобе, Керчь (Крым)
Умер: 11 июня 1991 года(Самарканд, Узбекистан)
Зеини къуветли шаир-кедай эм де публицист – Зиядин Джавтобели
Зиядин Джавтобелининъ кучьлю шаир сымасы, отькюр назары, терен фикирлери халкъ истегинен, халкъ мерамынен бирликте шиир сатырларында янъгъырайлар...
Басыр ГЪАФАР, тедкъикъатчы
Зиядин Менълиазиз Огълу (Джавтобели) Къырымнынъ Керич бетинде ерлешкен Джавтобе коюнде догъду, 1905 сенеси. О, Джавтобе иптидаий ве рушдие мектеплеринде окъуды. Акъмесджид оджалар техникумында, Къырым педагогика институтынынъ ичтимаий-икътисадий болюгинде, аспирантурада бильги алды. Маариф сааларында чалышты, «Окъув китабы» дерслигини тертип этти. «Илери» меджмуасында, «Енъи дюнья» газетасында, Къырым Девлет нешриятында фаалиет косьтерди.
Зиядин Джавтобели 1938 сенеси якъаланылып «халкъ душманы» тамгъасы иле махкеме этилип, апсханеге къапатылды. О, апстен 1946 сенеси къуртулды, халкъы иле берабер джеза (репрессия) ерлеринде омюр кечирди. Чешит истисалларда, къуруджылыкъларда чалышты. Велякин къалеминден айырылмады, омюрининъ сонъки нефесине къадар иджад къалемине садыкъ къалды.
Зиядин Джавтобелининъ эдебий асабалыгъы гъает зенгин ве кеништир.
Шаирнинъ ильки шиирлери 1923 сенеси Къырым матбуатында, даа догърусы «Енъи дюнья», «Яш къувет» газеталары саифелеринде корюнип башлады. Сонъра, арды-сыра, онынъ къалеми астындан чыкъкъан шиирлер бир-бири артундан басылып бардылар. Зиядин Джавтобелининъ, хусусан Х1Х юзйыллыкънынъ йигирминджи-отузынджы йыллары яраткъан шиирлерининъ эксериет къысымы о замандаки акърандаш генчлерге хас энъ эйи ис-дуйгъулар иле суварылгъан эди. Зиядин Джавтобели ве озюне бенъзеген къалемдеш аркъадашлары, акимиетни девирип онынъ башына кечкен болшевиклерге бутюн барлыкълары иле инандылар ве о фаджиалы къурумны алгъышлап эсерлер яздылар… Эбет, буларнынъ эписи энди кечмишке – тарихке дёндю. Сёйлемек истегенимиз, о заман яшагъан иджадчыларнынъ, бу джумледен Зиядин Джавтобелининъ эдебий мирасыны чельтектен кечиргенде, анда мытлакъа баягъы бир сагълам фикир-фельсефе ташыгъан эсерлерге де раскелесинъ. Бу да, акъикъат!
Экинджи джиан дженкинден эвель, Зиядин Джавтобелининъ «Инкъилябий шиирлер» (1926 с.), «Бахытлы бувын йырлары» (1937 с.) намында китаплары дюнья юзюни корьдилер. Дженктен сонъ исе, шаирнинъ «Йырла инсан» (1970 с.), «Шиирлер» (1978 с.), «Яш достларыма» (1987 с.) серлева астында джыйынтыкълары басылып чыкъты.
Затен, Зиядин Джавтобелининъ кедайгъа хас усулда яратылгъан назм эсерлери ве хатырлавлары эм де публицистика макъалелери Къырымнынъ эдебияты, медениети, сиясий тарихы иле меракълангъанлар ичюн гъает къыйметли менбадыр. Шаирнинъ яраткъан эсерлеринде догърудан догъру о фаджииалы аятнынъ-къурумнынъ къокъусы сезиле.
Зиядин Джавтобелининъ иджадий омюр саифелерини козьден кечиргенде, о озь девирининъ къурбаны олгъаныны бир ань биле унутмагъаныны сезмек мумкюн. Велякин онынъ лирик къараманы насыл бир вазиетте булунмасын о, рухтан тюшмеди, аксине усанмадан озюне эп мельэм къыдырды, оны тапты, парлакъ келеджекке эминлик беслеп эп илери ынтылды.
Эй, аят! Санъа ич ят козьнен бакъмадым,
Чыгъырынъдан тайпынып терсинъе акъмадым.
Энъ гузель ойларым тек сеннен байладым,
Кучюнъе иманнен аркъамы таядым.
Къуванчым, къайгъымны тек сеннен арадым,
Санъа, бай поэзия козюнен къарадым.
Дюньяда сенден усть дюльберлик тапмадым
Башкъа бир гузеллик арап да чыкъмадым… –
дей шаир лирик къараманнынъ тили иле.
Битмез-тюкенмез омюр сынавларындан кечкенине ве озюнинъ агъыр вазиетлерде къалгъанына бакъмадан, эр вакъыт чевре-четине ялынъыз зия сачып кельген Зиядин Менълиазиз (Джавтобели) 1991 сенеси июнь 11-де Самаркъанд шеэринде (Озьбекстан) вефат этти. Алланынъ рахметинде олсун.
ИХТАР:
Кечкен XIX-нджы юзйыллыкънынъ сонъларында Ташкентте (Озьбекстан) чалышкъан идарелеримде («Ленин байрагъы» газ., «Йылдыз» медж.) Зиядин Джавтобели иле бир – эки дефа корюшмек сырасы кельди. Бу гъает медениетли, кениш диапазонлы, терен бильгили заты алийлери озюнинъ бир тамам мантыкъий фикир юрютюви иле, татлы-муляйим ве айны заманда зенгин шаиране тили иле мени эсир ала эди… О акъикъатта, табиаттан догъма шаир эди. Себеби, джанынъ истеген шей хусуста, я да джанынъ истеген мевзуда деръаль назмиетнинъ бутюн къаиделерине уйгъун кельген (агъыздан) шиир уйдура эди… Иште о, бойле истидат саиби эди.
Бу ерде бир шейни даа анъып кечмек истейим. Зиядин Джавтобели иле олгъан невбеттеки корюшювде, о эр вакъыттакиси киби, кечмиштен бир левха сёйлеп битирген сонъ, бир кереден мевзуны чевирди де: «Юсуф берадер, сен насыл тюшюнсенъ де, языджылар бирлигине кирмелисинъ, – деди манъа. – Мен эсен-аман эвге барып чыкъсам, бир рекомендация язып, оны санъа Шакирден (Шакир Селим) берип ёлларым. Весикъаларны азырла!»
Акъикъатта, мезкюр лакъырдыдан сонъ арадан чокъ вакъыт кечмеди, «Ленин байрагъы» газетасынынъ Самаркъанд веляети боюнджа мухбири Шакир Селим Ташкентке кельгенде, элиме Зиядин Джавтобелининъ селямыны - тевсиенамесини гондерген эди…
- Зиядин Джавтобели. Йырла инсан. Ташкент. 1970.
- Басыр Гъафар. Омюр ёлу. «Йылдыз». 1977. № 1.
- Зиядин Джавтобели. Шиирлер. Ташкент.1978.
- Зиядин Джавтобели. Яш достларгъа. Ташкент. 1987.
- Зиядин Джавтобели. Шиирлер. «Йылдыз». 1988. № 4.
бувын – поколение; сустав; сочленение
берадер – брат; братец; друг; приятель; товарищ
девирмек – свергнуть; переворот
зеин – память
зия – сияние; свет
иптидаий – начальный (употребляется, когда речь идёт о старой школе)
менба – источник
мерам – намерение
рушдие – средняя школа (светская)
тайпынмакъ – отклониться; уклониться; сдвинуться
тамгъа – тамга; клеймо
тевсиенаме – рекомендация
чельтек – решето
чыгъырыкъ – чигирь; блок; механизм для подъёма воды из водоёма; прялка
эсир – невольник; пленник; пленный
ят – чужой; лежи (употребляется как омоним)