Цвет Родины моей...



Омар Хайям

Родился: 18 мая 1048 г.

Умер: 4 декабря 1131 г.


Омар Хайям (Рубаи)


Рубаилернинъ пири – Омар Хайям



Шаир, фельсефеджи, филолог, астроном, риазиятчы… – бир сёзле сёйлегенде буюк энциклопедик алим Омар Хайям (Гъияседдин Абу-ль-Фатх Омар ибн Ибраим аль-Хайям) Хорасан улькесининъ Нишапур шеэринде (Иран) догъду, 1048 сенеси, майыс 18-де. Омар секиз яшында экенде, «Къуран»ны агъыздан – эзберден окъуп, афуз унваныны алды. О, Медреселерде окъумакъ иле бир сырада, озь девирининъ юксек бильгили муаллимлеринден, бу джумледен Ислям медениетининъ буюк эрбабы Сабит ибн Куррадан дерс алды. Бундан гъайры, о, Ибн Джассар, Платон, Али бин Аббас, Ибн Сина, Аристотель, Абдуль Вафа, Машаалах, Ибн Сахль, Евклид, Аль-Фарабий, Исмаиль Джахравий, Джабир бин Хаййан, Гиппократ, Аль-Кинди, Пифагор, Аль-Хорезмий, Гален, Хунайн бин Исхакъ… киби алимлернинъ эсерлерини огренди, олардан ильхамланды, гъыда алды. Бу ерде бир шейни даа сёйлеп кечмели ки, Омар Хайям озюни Ибн Синанынъ (Авиценнанынъ) издеши деп таный эди.

Омар Хайям йигирми беш яшында алгебраик трактатыны язды. Онынъ астрономия фенинде эльде эткен ильмий ишлеринден бири, 1079 сенеси Кунеш Такъвимини ишлеп чыкъты. Мезкюр такъвим, бугунь де-бугунь энъ догъру такъвим эсап этиле. Арап ве латин тиллерини мукеммель бильген Омар Хайям айны заманда, Ислям укъукъоруйджылыкъ эм де тиббият сааларында юксек бильгили мутехассыс эди.

Бу ерде бир шейни даа сёйлеп кечмели ки, Омар Хайямнынъ чешит сааларда язып къалдыргъан мирасындан, бизге тек он чешити – ильмий эсери етип кельди. Велякин онынъ бизгедже етип кельген ильмий ишлерини пармакъле сайып чыкъмакъ мумкюн олса да, базы менбаларгъа коре онъа багъышланып къорчаланылгъан ильмий диссертацияларнынъ сайысы энди бир бинъден кечти. Омар Хайямнынъ дюньябакъышы, фикири, икметли сагълам фельсефеси бутюн заман сейяремизнинъ адамларыны меракъландырып кельди эм де, кеттикче бу буюк шахскъа нисбетен меракъ эп артып бармакъта. Хусусан онынъ назмиети, андаки инджилер – сыхырлы рубаилер мына энди бинъ йылдыр ки, инсаниетни озюне чекмекте, оны мефтюн этип кельмекте. Албу исе, ич бир тюрлю ольчю иле олченильмейджек муджизе десек, аслы да мубалягъа олмаз.

Базы бир мутехассысларнынъ бильдиргенине коре, шаирнинъ рубаилери эки бинъге бара деп тахмин этильсе, кимер менбаларда исе, онынъ сайысы беш бинъ этрафларында косьтериле.

Омар Хайямнынъ назмиети мукъаддес севгини ифаделей. Онынъ дёртлюклеринде эбедий достлукъ медхиеси янъгъырай. Шаир тарафындан яратылгъан инджи киби назм сатырлар, аяткъа-омюрге нисбетен къудретли севгини – ташкъын неэрни анъдары. Мезкюр сыманынъ эр бир рубаисини – дёртлюгини бир дестан (поэма) иле къиясламакъ мумкюн. Чюнки шаир озюнинъ рубаилерини усанмадан нагъышлай, охшай, оларны зийнетли таш киби джулялай. Бунынъле о рубаий жанрынынъ ички эдебий къанунларыны тертипке кетирди, низамлады, пекитти. Эбет, бу саада Омар Хайямнынъ замандашлары арасында ве ондан сонъки асырларда онъа тенъ келеджек шахс ёкътур демек мумкюн.

Омар Хайям кенди назмиетининъ баягъы бир къысымында, гуя шарапны джанлылаштыргъан киби – тимсаллештирген киби келе. Велякин, мында шарап ялынъыз аллегория сыфатында къулланыла. Асылында исе, шаирнинъ рубаилеринде инсан деген инсан заты озюне гондерильген аятнынъ-омюрнинъ эр бир аныны, саниесини, дакъкъасыны козь бебеги киби сакъламакъ, къорумакъ, муафаза япмакъ, эйбетлемек, къуванчлы, бахытлы, текрарланмаз дюльберликке – нешэге, мельэмге чевирмек ве айны заманда адамзаткъа зарур олмакъ, чевре-четинъде булунгъанларгъа эйилик япмакъ… киби гъае илери сюрюле. Шаирнинъ озю де бутюн омюр мезкюр гъаеге эсаслана, онъа риает эте. Бу себептен олса керек, халкъ тарафындан онъа Энъ бильгили Асыр Алими, Юнанстан фенининъ Пири, Баты ве Догъу фелсефеджилернинъ Падишасы, Акъикъатпервер Шахс, Догърулыкънынъ Исбатлайыджысы… киби сыра-сыра фахрий, шуретли намлар-унванлар берильди.

Омар Хайям омюрининъ сонъки дакъкъаларында, якъынларыны ве талебелерини узурына давет этип, оларгъа васиетини сёйледи. Бундан сонъ о не аш ашады, не де сув ичти. Сонъра… Ятсы Намазыны къылды. Намазнынъ сонъки Седждесинден сонъ, тизлери узеринде тураракъ, Хакъ Таалягъа ильтиджа япты:

- Аллахим! Мени багъышла! Къурбиме коре Сенинъ барлыгъынъа инандым, иман эттим! Мен Санъа сыгъындым, мен Санъа якъынлаштым!.. Эшеду Эн Ла Иляхе Иллалла Ве Эшеду Энне Мухаммеден Абдуху Ве Ресулух!..*

Иште, кечкен бинъйыллыкънынъ буюк сымасы – рубаилернинъ пири ве айны заманда энциклопедик алим Омар Хайям (Гъияседдин Абу-ль-Фатх Омар ибн Ибрахим аль-Хайям) бойле иманлы ильтиджа иле, Фани дюньядан Бакъи дюньягъа авушты, 1131 сенеси декабрь 4-те. Алланынъ Рахметинде олсун.

____________________

*Эшеду Эн Ла Иляхе Иллалла Ве Эшеду Энне Мухаммеден Абдуху Ве Ресулух Свидетельствую, Что Нет Божества, Кроме Аллаха, И Свидетельствую, Что Мухаммед - Посланник Его


СЛОВАРЬ:

ань – миг, мгновение

анъ – сознание

аллегория – иносказание

баты – запад; закат

гуя – словно; будто бы

догъу – восток

джанлылаштырмакъ – олицетворять

джуляламакъ – полировать

зийнетли – драгоценный; роскошный; нарядный

издеши – последователь

ильтиджа – просьба; мольба

къурби – сила; мощь

мельэм (мельем) – бальзам; целебное средство

мефтюн – очарованный

мирас – наследие

нагъышламакъ – вышивать; делать узоры

нешэ (неше) – наслаждение; удовольствие

охшамакъ – нежить; ласкать

пир – патриарх, родоначальник, основоположник; духовный наставник

риазият – математика

рубаи – рубаи (четверостишие)

такъвим – календарь

тиббият (тиббиет) – медицина; врачевание

тимсаллештирмек – олицетворять

эйбетлемек (айбетлемек) – лелеять; беречь; ухаживать; заботиться