Kyezlev taraflarında Mubarek Çobannıñ nurlu qabiri de belli ziyaretgâhlardandır. Bu erenniñ maziysini ögrenmek içün Qurtveli bayağı oğraşa. O, Mubarek Çoban aqqında da qarışıq, biri-birini tutmağan pek çoq rivayetler eşite. Niayet, bu rivayetniñ asılını, esasını ögrenmekten ümütini kesken arada bir tesadüf oña yardım ete. Qurtveli, tesadüfniñ ve taliyniñ insanğa yardım ete bilmesi içün, arzu etilgen şeyniñ üstünde israr ve sebatle turulması şart olğanına inanğanlardan edi. Bütün nurlu qabirler kibi, Mubarek Çoban meselesiniñ asılını ögrenmesi de, onıñ bu sebatınıñ neticesi ve mukâfatı edi.
Qurtveli künlerniñ birinde Qırımnıñ eñ aytuvlı çobanlarından qart Nebi Odamannen tanış ola. Bir qış künü, Qırımnıñ çöl tarafında, küçük bir köy evinde, ocaq başında, cansız bir ateş qarşısında Qurtveli saatlerniñ nasıl keçkeniniñ farqına barmayıp, Nebi Odamannı diñley edi. Nebi Odaman coşqan, Qırım çobanlığına, çobanlarnıñ adetlerine dair hatıralarını ikâye ete edi. Odaman keçken künlerni hatırlay, gençlik çağlarını, başından keçken vaqialarnı añlata. Niayet, dayanalmay, bütün çobanlar eyecanlanğan vaqıtlarında yapqanları kibi, tilsiz qavalına yapışa. İçi boş bu ağaç parçası onıñ elinde deyerli sihrlene edi. Oña tilsiz degenler teren yañılalar.
Ebet, onıñ tahtadan ince bir tili bile yoqtur. İçi boş. Üzerinde altı-yedi dane küçük delik bar. Faqat o, duygularnı, eyecanlarnı tillerden, tillilerden ne qadar daa güzel ifade ete. İhtiyar Nebi Odamannıñ accı, elem ve iztirapları tilge keldi.
Onıñ ruhundaki quvet ve zayıflıq artıq elnen tutulacaq kibi körüle edi. Tilsizniñ titrevleri, iñleyişleri, birden yükselip taşuvları tıpqı sevginen nefretniñ, zulumğa isyannıñ, saadetnen felâketniñ biri-birini taqip etüvi kibi bir-biri artından dalğa-dalğa etrafqa darqala edi. Muzıka til seylep olamağannı ifade eter. Belki bunıñ içün tilsiz qaval yaratılğan ve oña bu ad berilgendir. İslerimiz aqıl süzgüçinden keçmeden nasıl eñ samimiy ve eñ temiz şekilleri ile körünse, ruhlarnıñ tercimanı olğan muzıkanıñ da doğrudan-doğru öz menbaından bütün saflığı ile aquvınen qıymeti, manası, tesiri eñ yüksek ve eñ ilâiy bir derecege yükselir. Tilsiz, tilsiz olğanı içün er aletten daa çoqça ruhlarnıñ tili ola bilgen...
Güzellik de böyle degilmidir? Kendisine bazanğan, tabiyliginden quvet alğan saf ve temiz bir güzellik er türlü suniy, uydurma sahte ve yapma güzelleşmelerden elbette daa tesirli ve daa sihrlidir.
Qart Nebi Odaman, Mubarek Çoban, yani, cemiyetten ziyade tabiatnen yoğrulğan, insanlardan ziyade ayvanlarnen dertleşken ve sevişken, olarnıñ ruhları da tıpqı tilsiz kibi, ya da bir menba kibi, öz güzelliklerini, samimiyetlerini saqlağanlar. Onıñ içün de olarnıñ ruhlarınıñ muzıkağa bağlılıq derecesini ve quvetini biz añlamaqtan bile acizmiz. Onıñ içün olar bizge tilsiz kibi sade, ve atta, manasız körüneler. Faqat kene şunıñ içündir ki, olarnıñ ruhlarından, temiz ve saf yüreklerinden yükselgen duyğular bizni yaldızlı sözlerden daa ziyade eyecanlandıralar. Olarnıñ qiyafetlerine, sıqıntılarına baqaraq, sözlerindeki, areketlerindeki sadelikke qapılaraq, olardan doğru bir fikir, yüksek bir duyğu, quvetli bir ücüm beklemeymiz. Ve çoban bu!.. — der, keçermiz.
Bilmeymiz, añlamaymız ki, tabiatnıñ ilâiy mektebinde yetişken bu insanlarnıñ ruhları, cemiyetniñ açközlügine, çekişmelerine, kösterişlerine degil, kâinatqa ve Tañrığa bağlanğandırlar... Olarnıñ duyğuları da tıpqı dağlarnıñ terenliklerinden fışqırğan temiz çoqraq kibi aqarlar. Biz eyilikke doğru adım ata bilgen anlarımızda bile kene daima neticeni, daima qazançnı, daima şahsiy gizli bir ğayeni kütermiz. Olar ise aqmaq içün aqarlar. Ruzgârlar kibi eserler, tabiat kibi areket eterler, mananı, neticeni, esapnı aramaqnı faniylerge bıraqırlar. Olar tabiatnıñ bir parçası olaraq, quvetlerini bizden daa eyi is eterler. Közleri açıq olaraq, kökke ve sayısız yıldızlarğa baqa bilgenleri içün insannıñ küçükligini, iç bir şey olmağanını bizden çoq daa eyi añlaya bileler. Boranlar, furtunalar, yıldırımlar olarğa acizliklerini ögreteler. Sürülerini qoruvnı bilmek, olarğa qudretini ve vazifelerini añlatır. Bundan tolayı kâinat ve ayat ögünde öz mevqlarını eñ eyi añlağan çobanlardır. Menlik, ğurur, büyüklik denilgen şeylerni olar duymazlar. Cebege, zulumğa, tahqirge boyun egmezler. Kendilerinden quvetli olaraq tabiatnı ve Tañrını tanırlar. Kendilerine bazanaraq, sürülerini qorurlar. Köpeklerinden ve sürüniñ ögünde yürgen qart eçkilerden yardım körgenleri içün olarğa ayrı qıymet keserler, ve atta, dost olurlar...
Qurtveli özüni çobanlarğa eyran olğan bu kibi şeylerden daa uzun baas etmekte ise de, biz ikâyemizni devam eteyik.
Nebi Odamannıñ sözleri ve tilsiz qavalı Qurtvelige çoq güzel ve çoq tatlı saatler bağışladı. Faqat onıñ qalbi daima öz meselesini añlamaq oğrunda çapalana, bunıñ içün fursat aray, sözni Mubarek Çobanğa çevirmege areket ete. Niayet, Nebi Odaman "tilsiz"ni bıraqıp, yazmasından tekrar içmege başlağan arada oña Mubarek Çobandan eşitken rivayetlerden baas etti ve bu rivayetlerniñ meseleni aydınlatmağanını añlattı. Yalıñız qart çobannıñ yüzü ve baqışları deral deñişti. "A, oğlum! Çoban dep keçmemeli... Kimniñ yüreginde arslan yatqanı bilinmez!.. Mubarek Çoban, Mubarek Çoban!.. Er kes oña qurban olsun... Aydı, oğlum, şimdi vaqıt keç oldı, sen yüksek sesnen bir Fatia oqu, onıñ ruhuna bağışlayıq da, men saña onı, ikâyesini yarın söylerim", dedi.
Qurtveli o geceni yuqusız keçire, meraq ve eyecanle sabanı aça…
İhtiyar Nebi Odaman ikâyesini başlamadan evel Qurtveliden bir çoq şeyler soray ve neden bu meseleni ögrenmege areket etkenini añlamaq istey. Qart ağızından laf alınuvından, sırlarnıñ söyletilmek istenilgeninden şübelene, ikâyesini başlamay edi.
Qurtveli meseleni añladı ve: "Fena bir niyetnen sorasam elim, tilim tutulsın!" diye yemin eterek, başqa erenler aqqında bilgenlerini de seyleyerek, qartnı inandırdı. Eşitkenlerini yazıp bıraqacağını söylegeni onı tüşüncege daldırdı. Niayet, ihtiyar ciddiy bir tavurnen: "Evlâdım, er şey söylenmez derler, sen de er bir aytılğannı yazmağa tırışma... Kim bilir, kim bilir!.." dedi. Qurtveli ise bularnı özü içün yazğanını, yazılğanlardan kimseniñ haberi olmaycağını söyledi. Nebi Odaman: "İhtiyarlar başıñnı ber de, sırıñnı berme!" degenler, amma bu sırlarnıñ büs-bütün unutılıp ketmesi de doğru degil... Seniñ elâl süt emgen, doğru ve erenler yoluna can-yürekten bağlı bir adam olğanıñnı añladım... Söyleyim", dedi ve ikâyesine başladı.
Mubarek Çoban... O, yaratılğandan mubarek edi. Onıñ elinde bereket bar edi. Ondan insanlar, ayvanlar degil, canavarlar bile fenalıq körmegenler.
Qırım Moskvanıñ eline tüşken soñ yurdumızda körülmegen ve eşitilmegen bir derecede qıtlıq ve açlıq olğan edi (1832 senesiniñ açlığı). Bu devirde Mubarek Çoban olsa-olsa yigirmi yaşlarında edi. Köylerden qoşqa (çobanlar yaşağan yer) kelgenlerniñ tarif etken qorqunçlı açlığı onı çoq kederlendire. Deral areketke keçe ve elindeki bütün ayvanlarnı —ozüniñ ve özüne emanet etilgenlerniñ episini köylerge ayday ve aç vetandaşlarına darqata.
Mubarek Çobannıñ bu areketi büyük bir şamatanıñ çıquvına sebep oldu. Mal saiplerinden bir çoqu Mubarekni yaqalap urmaq ya da Moskvağa teslim etmek istediler, lâkin tutamadılar. Onı türlü qiyafetlerde eñ beklenilmegen yerlerde körgenler oldu, faqat bir türlü yaqalap olamadılar. O, artıq çobanlıqtan başqa bir iş yapa edi. Qoyunlarnı, qoçqarlarnı, serkelerni, qoşnı, qavalnı unutqan edi. O endi açlarnıñ derdinden yana, yalıñız olarnıñ solğun yüzlerini, çuqurlaşqan közlerini köre, titregen seslerini, yalvaruvlarını eşite edi... O, Kezlev, Kefe, Aqmescid taraflarındaki yoqsullarnıñ, açlıqnen çekişkenlerniñ, qapılarından ölümniñ kirüvini beklegenlerniñ Hıdırı olğan edi. Çoq defa özü körünmeden azbarğa qapınıñ aralığından erzaq, para bıraqıp keter edi... Onıñ adı artıq Mubarek Aydamaq olğan edi. Merametsiz, qalpsiz zenginler ondan qorqa ediler. O qaç yüz biñlerce rubleni açlarğa dağıttı. O yollarnıñ saibi edi. Neqadar yol kesti, neqadar telükeler keçirdi. Onıñ yalıñız özüne degil, çal atına da qurşun tiymey edi... derler. Onıñ aynı künde, aynı saatte Qırımnıñ bir qaç yerinde körüngeni de söylenir edi (bu sıfatlar erenlerge aittir).
Künlerniñ birinde onıñ Ağız Qırnıñ sarp bir kesiminde dört bir tarafından kazakiyler sarıp alğanı ve onıñ atınen birlikte bir uçurumdan yuvarlanıp ölgeni eşitildi. Qırımnıñ bu taraflarında er kes oña Yasinler oquğan, dualar etken. Menim rametli babam da Mubarek Çobannı körgen, sevgen, o da bir qaç yıl bu dualarda iştirak etken edi.
Mubarek Çobannıñ qalbi ömürinde tek bir Sevgi ile ura edi. O da ana sevgisi edi. Onıñ yüreginde, hayalında yalıñız ana sevgisi yer alğan edi. O qozularnıñ "me-ye"leyerek, analarından ayırılmaq istemegenlerinde ep ana sevgisini köre ve anasından uzaqlarda keçirgen künlerde ep o sevginiñ quvetini içinde is ete. Eyi ya da fena künlerinde dağlarda, qobalarda, eñ telükeli anlarında daima onıñ hayalını köre, ruyalarında onıñ tatlı ve şefqatlı sözlerini eşite ve sevine. Atını uçurumğa aydap qurban etken soñra, ölümden qurtulıp gizlengen Mubarek Aydamaq yalı boyu taraflarına keçerek, qıyafet deñiştirip, çobanlıq yapmağa başlay.
Bir gece tüşünde anasınıñ özüni çağırğanını köre, eyecanını tutıp olamay. Kezlev taraflarına kele, geceleyin köylerine kire, anasını ölüm töşeginde bula, elâllaşa ve öz parmaqlarınen onıñ közlerini qapata...
Mubarek Çoban anasını öz ellerinen qabirge yerleştirmek, bu soñki borcunı ödemek istey. Ortalıq ağarğanga qadar bu arzusına irişmek içün oğraşa, faqat oña muvaffaq olamay. Onıñ sağ olğanı, köyde bulunğanı haberi er kesni şaşırta, imamnen hatip ekisi birden hastalana, cemaattan bir çoqu evlerinden çıqmay, atta Camige bile barmaylar. Niayet, mevtanı mazin köterte, ancaq dört-beş adam mezarlıqqa ketireler, Mubarek Çoban kendi ellerinen anasını mezarına yerleştire, saatlerce onıñ başında dua ete, közyaş töke... Cenazege kelgenlerniñ o yerden çıqıp ketkenleriniñ bile farqına barmay, olarnıñ yaqlaşmağanlarınen özüniñ sağ olğanınıñ añlaşılğanını ve bunıñ neticelerini aqılına bile ketirmey, köyden çıqıp kete...
Bir qaç künden soñ ruslar Kezlev taraflarını sardı ve halqqa zulum etip başladılar. Mubarek Aydamaqnı soradılar... Er köyden bir qaç adamnı yaqalayaraq, Kezlevge ketirip apske qoydılar. Bütün azaplarğa ve aqaretlerge rağmen, iç kimse onıñ ne yerde, nasıl yaşağanını bilmey edi... Zaten onı körgenler dahi körgenlerine inanıp olamay ediler... İçlerinden bir çoqları ruslarğa, onıñ keramet saibi olğanını, ölgenden soñra tirilgenini söylemege bile areket ettiler... Bazı kimselerniñ bu şekilde qonuşuvları olarnıñ daa ziyade tazıyıqqa qalmalarına sebep ola.
Künlerniñ birinde yalı boyundan Aqmescidke ketken yolnıñ bir burulışında apansızdan poçta arabasının ögüne bir adam çıqa ve bir ande arabağa sıçrap bir mektüp ata da qaça. Arabadaki jandarmlar şaşqınlıqtan ancaq beş-on daqqadan soñ özlerine keleler, mektüpniñ Qırım gübernatorı adresine yazılğanını añlaylar ve şeerge kelir-kelmez mektüpni gübernatorğa teslim eteler. Mubarek Çoban bu mektübinde kendisi sebebinden yaqalanğan qabaatsız halqnıñ serbest bıraqılması şartınen ükümetke teslim olacağını bildire edi.
Kezlevdeki mabüsler neden serbest bıraqılğanlarını bilmey, köylerdeki bala-çağa babalarına, tuvğanlarına qavuşqanlarından tolayı sevine, er kes yapılğan aqsızlıqnıñ añlaşılğanına üküm ete edi. Bir qaç künden soñ Mubarek Çobannıñ teslim olğanı, kendi teslim olğanı içün öldürilmeyip ömürlik Sibirge sürülgeni haberi eşitildi. Yıllar keçtikçe onıñ adı, sanı, hatıraları unutılıp kete edi.
Aqyar cenki başlay (1854 s. mart 27). Bütün Kezlev, yalı boyu ve bu yerlerdeki bütün köyler rus askerleri tarafından sarılğan edi. Qırım yerinden oynağan edi. Aqlı-aqsız kene apsler başlay, tonav ve yağma er tarafnı sara, er kes şübe altında... Kimse malına ve canına emin degil... Bir saba köy mezarlığından keçkenler Mubarek Çobannıñ anasınıñ mezarınıñ etrafına yeşil parmaqlıq qoyulğanını körüp şaşalar. Bu işke kimse aqıl kestiramadı ve Mubarekniñ ne özü, ne anası tegin degil diye fısıldaştılar. Er kes bir-birinden şübelendi. Aceba, bu parmaqlıqlarnı kim yerleştirdi? Mubarekniñ açlıq yılında ölümden qurtarğan insanları onı çoqtan unutqan ediler. Er alda birisi bu yerden nur yükselgenini körgen ve parmaqlıqlarnı gizlice yerleşgirgen olmalı. Bir saba erte köyden bir müjikniñ keçkenini bazı kimseler köre, faqat aldıramaylar. Sibirdeki ruslarnıñ içinden, saçı-sakalı ağarğan ihtiyar Mubarek Çobannıñ bu qiyafetnen bu yerlerge kelecegi iç kimseniñ aqılına kelmey edi.
Aqyar cenkinde Qırım sarsıla, faqat biñ bir facia körgen qırımlılarda ciddiy bir areket körülmey edi. Kezlevde halq türk ve mısır askerleriniñ silâ ve erzaqları taşıluvında can-göñülden çalışa. Qırımnıñ başqa yerlerinde de rus askerleriniñ arasından çıqıp, türk ordusına qoşulğan qırımlı gençler yoq degil edi. Faqat umumiy bir areket iç bir tarafta duyulmay edi. Buña rağmen ruslar bir çoq köylerde iç bir sebep olmasa da, halqnı türklerge yardım etüvde qabaatlay, bazılarını öldüre, pek çoqlarını sürgün ete, bir çoqlarını ağır işlerde çalıştıra ve yüksek para cöremelerinen tonay ediler, (Kondaraki ve general Levitskiyniñ hatıralarında bizge yapılğan bu zulumlar bütün tefsilâtınen beyan etilgendir).
O zamanlar qırımlar cenkniñ soñunı beklemege ve duşmannıñ özlerini yoq etüvine sebep olacaq iç bir arekette bulunmamağa qarar bergen ediler. Olarğa köre, Aqyar cenki — Qırım cenki demek edi. Cenk Qırımnı qurtarmaq içün yapıla edi. Artıq yedi devlet bizim faciamıznı añladı ve bizni qurtarmağa keldi. Er kes qurtuluv saatiniñ kelgenini ümüt ete ve eyecanını yüregine gizleyerek neticeni bekley edi.
Qurtveli qartnıñ aytqanlarına şularnı ilâve etken:
Qırımlılardan alâ daa iç kimse bu cenkniñ Quddustaki (Maqamati mubareke) baanesi ile Türkiyedeki hristianlarnı imaye etmek ve çar Nikolaynıñ "Hasta adam" dedigi Türkiyeni parçalamaq maqsadına qarşı yapılğanını bilmey edi. 1853 senesi yanvar 9 tarihinde Peterburgdaki Grand Düşes Helen tarafından berilgen büyük ziyafette çarnıñ ingliz seferine: "Hasta Türkiyeniñ ölümi qatiydir. Biz şimdiden tedbirde olmalımız", degenine qarşılıq ingliz seferiniñ, "eger Türkiye hasta ise, hastalarğa nisbeten merametli olmaq alicenap ve qudretli insanlarnıñ vazifesidir", degeni ve bu sözlernen ruslarnıñ Türkiyeni parçalav niyetlerine inglizlerniñ razı olmaycaqlarını añlatmaq istegenini bizden kim bile bilir edi?"
Qartnıñ ikâyelerine devam eteyik:
Cenk kettikçe qızğınlaşa. Köylerge kelgen haberlerde de Aqmescid taraflarında toplanğan rus askerleriniñ qarıncadan çoq olğanı aytıla edi.
Fevralniñ qaranlıq bir gecesinde Kezlev artlarında parlaq bir nurnıñ yükselgeni körüldi. Bunıñ artından şiddetli bir patlav eşitildi. (Fevral 17-de türk ve ittifaq quvetlerine ücüm etken ruslar büyük ğayıpqa oğray ve tarmar etileler). Bu muarebede Mısır quvetlerine qomandanlıq etken Selim Paşanen Albay Rustem Bey ve altı ofitser şeit olalar. (Yüzbaşı Selim Beyniñ "1853 — 1855 seneleri Qırım seferi" eseri, 1927).
Ertesi künü ruslarnıñ bu yerdeki eñ büyük silâhanesiniñ ateş alınğanı añlaşıldı. Artından ruslarnıñ bu yerlerni taşlap, keri çekilgenleri duyuldı.
Rahmetli babam bir-eki arqadaşınen birlikte köyüne doğru keterkenler, şimdi Mubarek Çobannıñ qabiri bulunğan yerde qart bir rusnıñ iñlegenini körgenler, acığanlar, yanına barğanlar ve oña yardım etmek istegenler. Bu arada ihtiyar: "Balalar, men Mubarek Çobanım, – dep söz başlağan. – Sibirde çoq şeyler kördim... Çarlıq tarafından ezilgen aq-uquq içün küreşçilerden çoq şeyler ögrendim... Qırımğa kelgenime eppeyice oldu. Asretten yanğan yurdumnıñ er tarafını qart bir rus qiyafetinde dolaştım. Anamnıñ mezarını ziyaret ettim. Oña olğan borcumnı ödemege tırıştım. Yurdumızda halqımız oğrağan zulumnıñ biñ bir türlüsine şaat oldum. Niayet rus silâhanesini yaqtım, yaralandım, bütün gece yerde süyrenerek ileriledim ve niayet bu yerde, bu qayalıqlarnıñ arasında yıqılıp qaldım. Menim Namazımnı qılıñ, bu yerçikke kömüñ ve söylegenlerimni iç kimsege aytmañız... Duşmanlarına zarar bermege areket etmegenler olarnıñ zulumına lâyıqtırlar", degen ve birazdan soñ közlerini ayattan yumğan...