İşte, bu inci kibi nazm satırlar, çetel qırım milliy edebiyatınıñ aydın vekili, Çorabatır qalemine mensüptir. Şairniñ qalbinden yanardağ kibi fışqırıp çıqqan mezkür mısralarğa diqqat etilse, şiirniñ bu dört satırında büyük milletperver, halqperver, vetanperver… bir sözle söylegende qırımperver ve aynı zamanda belli devlet em de cemaat erbabı, büyük edip, publitsist Cafer Seydamet azretleriniñ, obrazlı söyleycek olsaq, Beşikten Qabirgece alğan nefesini – yürek uruvını qavrap ala. Albu ise, qırım milliy edebiyatınıñ zengin ananeleri tünevin olğanı kibi, mıtlaqa yarın da filislenip gürlenecegine qaviy eminlik beslemege mecbur ete. Elbette, ilim-fen dünyasınıñ tili ile söylegende, bardan yoq olmay, yoqdan bar olmay. Bu da aqiqat!

Cafer Seydametniñ basıp keçken ömür yoluna diqqat etilse, bu zatı aliyleri soñki nefesinde bile doğmuş haqını, Vetanını tüşündi, qayğırdı. Ayatnıñ iç bir türlü meşaqatları, qarsanbalı yolları onıñ iradesini qırıp olamadı, başını büküp olamadı. Aksine daa ziyade pişkinleşti, onıñ imanı daa ziyade qavileşti.

Aydıñız, bu büyük sımanıñ ömürinden alınğan, yalıñız bir qaç levhağa diqqat eteyik.

1889 senesi, sentâbr 1. Cafer Seydamet, Qırımnıñ Yalta şeeri yanında yerleşken manzaralı Qızıltaş köyünde dünyağa kele.

1908 senesi. Cafer Seydamet arqadaşları Noman Çelebicihan, Abdureim Sukütiy, Abdulhakim İlmiy, Alim Seyit ile birlikte İstanbulda (Türkiye) "Qırım Talebe Cemiyeti" denilgen siyasiy teşkilâtnı meydanğa ketire. Mezkür Cemiyetniñ Nizamnamesi muqaddemesinde böyle sözler yazıla: "Qırımdaki halqımıznıñ medeniy ve içtimaiy seviyesini yükseltmek ve onıñ öz taqdirine kendi saip olması içün çalışmaq".

1909 senesi. İstanbul (Türkiye). Cafer Seydamet safdaşları Yaqup Kerçiy, Amet Şükriy, Noman Çelebicihan ile birdemlikte "Vetan Cemiyeti" adlı gizli teşkilâtnı qura. "Vetan Cemiyeti" azaları tarafından Qırımdaki Medreseler ve diniy idareler islâhqa muhtac olğanı, vaquf idaresini elge alınuvı kibi mevzularda beyanatlar azırlanıla ve İstanbuldan gizli Qırımğa yollanıla, eali arasında darqatıla.

1910 senesi. Cafer Seydamet tatilge Qırımğa kele. O mında Qırım münevverleri ve muallimlerile toplaşuvlar – körüşüvler keçire. Eali arasında çalışuv programmasını tize. Albu ise, Cafer Seydametniñ Qırımda ilki siyasiy faaliyeti edi. Cafer Seydamet İstanbulğa qaytqanğa qadar "Şahap Nezihiy" tehellüsile "Yigirminci asırda tatar milleti (qırım milleti – Yu.A.) mazlumesi" serlevalı ilmiy işini – eserini neşir ete. Cafer Seydamet kendi eseri hususta böyle dey: "Biz o vaqıtta Rusiyeniñ tekmil dağılacağını körüp olamadıq. Yurdumıznıñ eyiallılıqqa, halqımıznıñ medeniyetke irişe bilmesi içün er şeyden ziyade Rusiyede inqilâpnıñ canlanuvı oğrunda çalışuvnı zarur dep bile edik… Risalemde ruhaniy idaresini islâh etmek, vaquflarnıñ elge alınması, maarifniñ ve medeniy ceryanımıznıñ quvetlenmesi içün inqilâpnıñ ğalebe qazanmasından ve çarizmniñ yıqılmasından baas etem. Eserim bu zehniyetniñ mahsulıdır…".

1911 senesi. Çarikov (Rusiyeniñ Türkiyedeki Fevqulade ve Muhtar elçisi) Türkiye ükümetine Cafer Seydametniñ yaqalanılması içün muracaatta buluna. Cafer Seydamet Türkiyeni terk yapmağa mecbur ola. Parijde (Frantsiya) Sorbonna universitetiniñ uquqşnaslıq bödügine kirip oquy. Aynı zamanda professor Senöbosnıñ "Rus ükümeti, ya da qamçı saltanatı" eserini türk tiline çevire ve onı İstanbulda neşir ettire.

1913 senesi. Avropada siyasiy ayat ep kerginleşe… Birinci cian cenki başlanğanı kibi, Cafer Seydemet Türkiyeden aylanıp, Odessa şeerine kele. O mında Halil Çapçaqçı ve Amet Özenbaşlı ile körüşe. Odessadan Qırımğa kelip çıqa. Aqmescidde o, Noman Çelebicihan ve diger fikirdeşlerile gizli bir inqilâpçı teşkilâtını meydanğa ketireler… Aradan biraz vaqıt keçken soñra, Cafer Seydamet tasilini devam etmek maqsadı ile Moskvağa, andan Petrogradqa kete. O, Petrograddan arbiy hızmetke alına ve Bessarabiyağa yollanıla.

1917 senesi, mart 15. Cafer Seydamet safdaşları ile beraber Qırım Müsülmanları Syezdini keçireler. Eki biñ delegat iştirakindeki syezd Cafer Seydamet azırlağan Nizamnameni qabul ete. Mezkür tarihiy Nizamnamege esaslanıp, devlet qurumı – işi areketke kele.

1917 senesi, noyabr 26. Birinci Qırım Milliy Qurultayı çalışıp başlay. Qurultay Qırım Halq Respublikasını ilân ete. Cafer Seydamet, yañı meydanğa kelgen devletniñ Arbiy ve Tışişleri veziri vazifelerine saylana.

1919 senesi. Cafer Seydamet Türkiyede qırımlar arasında alıp barğan faaliyeti içün, Damat Ferit paşa ükümeti tarafından memleketten çıqarılıp yiberile. Bundan soñ o kendi siyasiy faaliyetini Avropada devam ete. Qırımğa ise, qaytıp olamay. Sebebi, bolşevikler akimiyeti tarafından, onıñ içün Vetan qapusı bir tamam qapatıla.

1921 – 1922 seneleri. Qırımda deşetli açlıq üküm süre. Cafer Seydamet Qırımğa yardım yapmaq maqsadı ile o, Türkiyege em de Rim papasına muracaatta buluna ve böyle yardımnı teminley.

1944 senesi. Qırımlar faciağa – deşetli cezağa oğratıla. Cafer Seydamet bütün dünya devletlerine, soñra Birleşken Milletler Teşkilâtına protest bildire ve ilâhre… ve ilâhre…

1960 senesi, aprel 3. Cafer Seydamet Türkiyeniñ İstanbul şeerinde vefat etti…

İstanbul, Parij, Peterburg universitetlerinde, Odessa arbiy oquv yurdunda tasil alğan ve aynı zamanda bütün ömür halqınıñ – Vetanınıñ istiqbali oğrunda küreşken Cafer Seydamet, qırım milliy publitsistikası em de edebiyatı inkişafına da salmaqlı isse qoştı. Onıñ "Rus inqilâbı", "Mefküre ve türkçülik", "Gaspralı İsmail Bey", "Sovet ceenneminde köylü ve işçi düzümi", "İslâm aka", "Milliy duyğu", "Antlı qurban", "Nur Bike", "Mubarek çoban" kibi onlarle, yüzlerle publikatsiyaları em de yüksek bediy seviyede yaratılğan tarihiy eserleri, aqiqatta, edebiyat incileri sırasından yer ala. Cafer Seydamet mezkür eserlerinde ep coyıqqa oğratılıp barılğan Qırım ve qırımlarnıñ tarihı ile bağlı vaqialarğa bazana ve olarnı bediy renkler ile, bediy örnekler ile tasvirley. Albu ise, Cafer Seydametniñ aqiqatta ğayet keniş diapozonda bir qudretli şahs olğanını isbatlay.

Teessüf ki, bazı bir malümatlarğa köre, türk dünyasınıñ bu aydın sıması maneviy ceetten, siyasiy ceetten, ruhiy ceetten, insaniy ceetten qoltutulmadı. Çetel qırım milliy edebiyatı vekillerinden Feyzi Rahman Yürter azretleri, kendi hatırlavında böyle yaza: "… Merhum Cafer ağanıñ öz ölüminden bir qaç yıl evel Ankarağa kelgenimde, bir qırımlınıñ evinde "Maña embargo qoydılar, iç bir semetdeşimnen körüştirmeyler", degenini eşitip, ziyade kederlendim, Çünki o vaqıt Cafer ağanıñ közleri yaşlanğan edi…".

Ebet, böyle ve buña beñzegen "embargo"larnıñ Qırım milliy davasına menfiy tesir etmeyip qalmadı. Bugün de – bugün bile, onıñ tesiri duyılmaqta desek, aslı da mubalâğa olmaz.

Velâkin, bu yerde şunı da qayd etmeli ki, Cafer Seydamet iç bir türlü embargolarğa baqmadan, o özüniñ bütün ömürini Vetanına ve doğmuş halqına bağışladı. Qırımınıñ ve milletiniñ istiqbali içün yapqan hızmetleri iç bir zaman unutılmaycaq. Onıñ ilâiy maqsad oğrunda basıp keçken ömür yolu er bir imanlı insan içün Cetemen Yıldız olaraq ufuqtaki qudretli menzilge doğru qaviy adım atmağa siltem berip baracaq.

Başqaca söyleycek olsaq, Cafer Seydamet azretleri özüniñ onlarle, yüzlerle qandaşları – safdaşları ile yaqıp ketken istiqlâl meşali Qırım Milletiniñ, daa doğrusı Türk İliniñ ufuqtaki ilâiy maqsadına yol kösterip, onı ep aydınlatıp turacaq!..

Literature: