Джумаэртеси куню, акъшам къаранлыгъы чёкип башлагъан маальде, экспресс Украина чёллерини озып, Чонъгъар копюрине якъынлаша эди. Халкъара вагонынынъ купесинде йымшакъ, беяз диван устюнде аякъларыны хачлап отургъан яш киши, еринден котерильди, пенджереден тышкъа бакъты.

Тышта, ешерген кениш чёль, уфакълы-ирили голлер, ашлыкъ ызанлары тазерип тура эдилер. Яш, бу севимли левханы корип, сейирге далгъан арада, озюнинъ энди Къырым топрагъында булунгъаныны дуйгъан сонъ, къальбинде севинч ис этти:

— Иште, баба топрагъы, — деди. — Еди йыл ола, Къырымдаки не достумны ве не де союмны-сопумны корьмедим. Вакътынен, менсиз козьлерине юкъу кирмеген аркъадашларым, шимди мени тюшюнмей, мени хатырламайдырлар. Еди йыл... Айтмасы къолай... Тюшюнип бакъ... Бу заман ичинде озенлерде нидже сувлар акъты, инсанлар нидже урба кийип ипрандырдылар. Я омюр?! Омюр не къадар денъишти. Эр шей тюрленди. Лякин мен. Ах, мен денъишмей къалдым, мен аля балалыкъ эсирлигиндем.

Ёлджу пенджереден тышкъа бакъып, бу тюшюнджелер ичинде долангъан арада, онынънен таныш олайыкъ.

Биз ильк дефа 1924 сенеси Багъчасарайда эвельки гимназия олгъан мектепте корюшкен эдик.

Койден эки адам кельдик, Чюрюк Сув кенарында, буюк бинада булунгъан гимназиянынъ мудирини сорадыкъ.

Къапынынъ тышында тургъан алчакъ бойлу, узун мыйыкълы, каракуль къалпакълы, шишман адам, бизим сёзлеримизнинъ ич бирини къачырмай динълеген сонъ, фышнай-фышнай, буюк заметнен ичери сокъулды, арасы чокъ кечмей, къайтып чыкъаракъ, «мудирнинъ эвге кеткенини ве эки сааттан сонъ текрар келеджегини» бильдирди.

Бу хызметинден сонъ, къапыдаки адам ич бир сёз сёйлемеди. О, зар-зорнен къапыдан тышкъа чыкъаракъ, индемей, диваргъа таянып къалды.

Бизде ондан сорамагъа шей чокъ эди, лякин юзюнде буюк гъурур окъугъанымыздан себеп, утанып, мудир кельгенге къадар азбарда беклемеге къарар бердик.

Асма юзюм тереклерининъ астындаки скемлеге отурайыкъ дегенде, янымызгъа узун бойлу, толу вуджутлы, беяз, тёгерек, дюльбер юзьлю, агъызында алтын тиши олгъан, гузель кийимли он секиз яшларында бир яш кельди. Кельди, къаршымызда токъталды, эллерини джеплерине сокъып, бизни козьден кечирди. Къайдан кельгенимизни, ничюн кельгенимизни ве не къадар бильгиге саип олгъанымызны сорады.

Биз оны оджа беллеп, олгъаны киби сёйледик. Бир талайдан сонъ, тантаналы суретте енъини юкъары чекип, элиндеки алтын саатына бакъты ве кетмек ниетинен, кене шу гъурурлы тавурны къабул этип, артына айлангъанда:

— Акъылым кесмей, бу алынъызнен сизни гимназиягъа алырлармы? — деп ташлады да, ёл къапыгъа догърулды.

Биз онынъ бу сёзлеринден пек сыкъылдыкъ: Экимиз де башларымызны ашагъы эгильттик, къасеветке далдыкъ.

Мен бираз джесарет топлагъан сонъ, янымдаки аркъадашыма айланып:

— Кейфинъни бозма, — дедим. — Онынъ да чокъ анълагъан шейи олмаса керек.

Аркъадашым индемеди.

Эртеси куню имтиандан сонъ мен мектепке къабул этильдим, аркъадашымны къайтардылар.

Окъув башлады. Ильк сефер география дерсине киргенде, алттаки раледе, алтын тишли, гузель кийимли яшнынъ, саатыны талебелерге косьтермек ичюн сол элини джакъына тиреп, козьлерини оджагъа тикип тургъаныны корьгенимнен шашып къалдым.

Мен янъылгъаным. О, оджа дегиль экен.

Алдымызда тургъан орта бойлу, арыкъ, асабий оджа бизге Мысырдаки фараунларнынъ къуллелери насыл къаланылгъаны акъкъында узундан-узакъ лекция окъуды. Биз бездик, тёнъюльдик, козьлеримиз пенджереде къалды, лякин оджа болдурып да, балалардан бирини невбетчиге ёлламагъанджек чанъны къакъмадылар.

Эль сааты ташыгъан алтын тишли яшкъа эр джума куню Къачы боюндан онынъ энтир къалпакълы бабасы келе, къанфетке, къалачкъа пара ташлап къайта эди.

Дёрт йыл бир хаял киби кечти. Бу девир ичинде алтын тишли яш ич биримизге, оны макътайджакъдай, зерре къадар гузель теэссурат къалдырмады.

Дерстен чыкъкъаны киби, оджанынъ эвине кете, акъшам кеч олгъанда къайтып келе тургъан эди. Саба эр кестен кеч тура, къара френчини кие, потюклерини йылтырата, азбарда, барып да бириси аягъына басып булаштыргъандай олса, сюртмек ичюн джебине пачаврачыкъ къойып чыкъа эди. О, ич биримизнен лаф этмей, лаф эткен вакъытта исе, мытлакъа мыскъылламакъны севе тургъан эди. Сыныфта ресим дерсинден башкъа, ич бирининъ акъкъындан келалмай, озю де пек эсапкяр эди. Онынъ Ады — Абибулла, фамилиясы Девлетов эди. Мектепни берабер битирдик. Ондан сонъ къайда кетти? Ненен огърашты? Хаберим ёкъ.

Арадан еди йыл кечти...

Бугунь джумаэртеси куню, акъшам къаранлыгъы чёкип башлагъан маальде Абибулла — къайдандыр, — узакълардан Къырымгъа келеятыр. Онынъ ады, энди эвель меним бильгеним киби, ялынъыз Абибулла дегиль де, Абибулла Сулейманович, фамилиясы кене эвелькиси киби Девлетов къалгъан эди.

— Эбет, — деди ёлджу, — менде ич бир шей денъишмеди, еди йылнынъ дёрт сенесини университетте кечирдим. Илим ве фен дюньясынынъ чешит пытакъларындан хабер берген профессорларнынъ алдында табиат диалектикасы хусусында дёрт сене лекция динъледим. Бисмаркнынъ Франция — Пруссия дженки хусусындаки фельсефесини кечтим. Лампрехтнинъ «Земане тарихчысы» акъкъындаки теориясыны окъудым. Дарвинизм узерине геджелернен отурып, баш ёрулттым, имтиан бердим. Алтайгъа кеткен экспедицияда иштирак эттим. Дюньядаки бутюн шейлернинъ арекет эткенини ве денъишкенини анъладым. Бу диалектика менде озюне ер тапмадымы аджеба? Ойле исе, мен ничюн денъишмедим?!

Абибулла Сулейманович вагоннынъ пенджересинден чекильмей, чокъ вакъыт тюшюнип турды. Поезд Джанкой стациясында токътагъанда, артыкъ тышарысы къаранлыкълангъан, перрондаки электрик ярыгъы эсапкъа алынмаса, узакътаки уджсуз-буджакъсыз чёль кимсесизлик ичинде тынгъан ве сагъырлангъан эди.

— Чыкъып орталыкъны бакъмалы, — деди. — Къырымтатарларынынъ лакъырдысыны сагъындым. Ола билир, бельки, таныш-билиш тапылыр.

Дивардаки мыхкъа асылы биджагыны алып, омузлары узерине япты, ёлджулыкъта, екяне къомшусы олып кельген къарт агрономгъа, озюнинъ чемоданына мукъайт олмасыны риджа этти, бундан сонъ, яваш-яваш вагоннынъ мердивенинден тюшип кетти.

Абибулла Сулейманович вокзалгъа кирмек истегенде, къапынынъ янашасындаки китап киоски огюнде тургъан, башында шляпасыны ян кийген назик яш бир къызны корип токъталды. Меракъланып, кенардан эппейи вакъыт бакъып турды. Затен станциягъа не ичюн тюшкенини де унутты.

Чанъ къакъылды. О, истемей-истемей вагонына таба адымлады.

Вагонгъа якъынлашкъанда, янашасындан чапып кечкен шляпалы къызны эследи. Поезд энди кочькен эди. Къыз эр анги вагон да олса, минмеге къарар беререк, аджеле суретте басамакъларгъа тырмашты. Абибулла Сулейманович йылдырым чабиклигинен къызнынъ къолтугъына япышып, онынънен берабер вагонгъа минди.

Къыз теляш ичинде, кендине ярдым элини узаткъан бельгисиз адамгъа: «сагъ олунъыз», демек ичюн агъызыны ачкъан арада, шиддетли ель онынъ буюк, беяз шляпасыны фырлатып алып къачты. Къыз башына элини узатты:

— Вай, шляпам! — деп аджизликнен къычырды, лякин шляпа чокътан козьден гъайып олып кеткен эди.

Ель онынъ къылабдан сачларынынъ низамыны бозды, къарыштырды, далгъаландырды, де козьлерининъ устюне тюшти, де кенаргъа ялдадылар. Адий чухадан дюльбер тикильген къафтанынынъ тюбюнде котерилип тургъан кокюслери аджеле-аджеле юкселип-алчалдылар. Эфсанели бир дюльберликке малик, йигирми эки яшларында бу къыз шляпанынъ эльден кеткенине янгъаны корюлип турса да, озюни эльге алды, бир дакъкъа къадар индемей тургъан сонъ, янында, кендисинен лакъырды башламакънынъ чаресини тапалмай азапланып тургъан Абибулла Сулеймановичке бакъаракъ:

— Зарар ёкъ, — деди ве кулюмсиреди. Онынъ кулюшиндеки саделикни ве дюльберликни корип, бутюн къальбинънен къошулып санъа да кульмемек мумкюн дегиль эди. — Зарар ёкъ. Оны япкъан адам тек бир дане япмагъандыр, башкъасыны алырмыз.

Абибулла Сулейманович бу лакъырдыны эшиткен сонъ джесаретленди, козьлерине тюшкен сачларыны къайтарып тургъан къызгъа кулер юзьнен:

— Догърусыны сёйлединъиз, — деди. — Иш ялынъыз бир шляпада олса, замети къолай эди. Озюнъиз поезддан къалгъан олсанъыз, иште, о вакъыт лакъырды башкъа тюрлю олур эди. Шляпа не о!

Къыз сачларыны джыйыштыргъан сонъ, буферлер узериндеки кечитнинъ къапысына козетерек:

— Манъа кетмек керек, — деди. — Бешинджи вагон огдеми, ёкъса арттамы? Мен анги вагонда олгъанымны да бильмейим...

Абибулла Сулейманович незакетнен: — Бизимки единджи вагон, — деп джевап берди. — Ойле олгъанда, сизге эки вагон даа огге кетмек керек. Джаным, неге ашыкъасынъыз? Бу энди Къырым. Таныш мемлекетимиз.

Къапыгъа догърулгъан къыз бирден артына айланды:

— Айткъанынъыз догъру, — деди, — лякин бильмейим…

— Сиз не дединъиз? Къырымлы дегилим, демек истейсинъиз, ойлеми?

— Ёкъ, джаным. Ойле демек истемейим.

— Шай олса, мерамынъыз недир?

— Лякин... Къырым зияде денъишкендир, танылмаз олгъандыр демек истедим, мындан кеткеним дёрт йыл ола.

— Дёрт йыл... Бунъа насыл даяндынъыз? Къызлар догъгъан-оськен юртларыны чабик сагъына тургъанлар.

— Айтмагъа келеми? Пек сагъындым.

Абибулла Сулейманович ичюн энди лакъырдыны девам эттирмеге мунасебет ачылгъан эди. Къыз къомшу вагонгъа авушмакъ ниетинен къапыгъа догъру джурюш эткенде, оны токътатмакъ ичюн:

— Ёлунъыз узакъмы? — деп сорады. — Не ерде тюшеджексинъиз?

Кучьлю давушнен джувургъан вагонларнынъ буферлери, де бир ерге сыкъыла, де ачыла ве сыкъылып-ачылгъан сайын, эки вагоннынъ арасындаки кучюк демир копюрчикнинъ ялпакъ демирлери къызнынъ аягъына токъунаджакъ, оны эзеджек киби корюне эдилер. Къыз буны эслеп сакъынды, кери чекильди.

— Амаан... поезд о дередже чабик кете, тап башым айланды, — деди ве сонъ, — менми? — деп сорады.

Эбет, сиз.

— Сюйрен станциясына къадар кетеджегим.

— Андан сонъ?

— Андан сонъ машинагъа минмек керек.

— Койге кетесинъиз, ойлеми?

— Таптынъыз. — Къыз оны баштан-аякъ козьден кечиререк: — Айып этменъиз, манъа кетмек керек, — деди. — Купеде шейлерим бар. Чешит ал ола билир?

— Демек, пек ашыкъасынъыз... Афу этинъиз... Сиз манъа адынъызны сёйлемединъиз... Даа догърусы — биз таныш олмадыкъ...

— Я бу не ичюн керек?

— Джаным, ничюн бойле суаль бересинъиз?

— Керчектен де, бу сизге неге керек?

— Бельки, бир даа корюшмемиз олур.

— Ёкъ. Сиз янълышасынъыз. Мени бир даа ич бир ерде коралмайджакъсынъыз.

— Сиз бунъа эминсинъиз, шаймы?

— Эбет.

Озь дюльберлигинен инсанны сарушландырыджы яш, адий къызнынъ козьлерине бакъкъан сайын Абибулла Сулейманович озюни унута эди.

Онынъ да купеде чемоданы бар эди, лякин о шимди бу хусуста зерре къадар тюшюнмей эди.

Абибулла Сулейманович кокюс кечирип:

— Ёкъ, мумкюн дегиль, — деди, — биз къайда да олса, не вакъыт да олса, корюшмеге борджлумыз.

Къыз гъурурнен джевап берди: — Ёкъ. Бу ич олмайджакъ.

— Эр алда, адынъызны сёйленъиз, риджа этем...

Къыз вагоннынъ къапысыны ачты, ичери сокъулайым дегенде, Абибулла Сулейманович онынъ артындан къычырды:

— Демек, сёйлемейджек олдынъыз, ойлеми?

Къыз зембелекни тутып, къапыны ярысына къадар къапатты да, къабаатсыз, бала козьлерини сыкъ-сыкъ къамычлап:

— Пек яман меракъланасынъыз, сёйлейим: меним адым — Лейля.

— Фамилиянъыз?!

— Фамилиям? — къыз токъталды, — фамилиям: Талиб-заде.

Абибулла Сулеймановичнинъ юзюнде къуванч яшынлары догъды, алевлендилер.О, сынъырсыз муаббетини бильдирген незакетнен огюне эгилерек:

— Сагъ олунъыз, — деди ве элини тутып сыкъмакъ ичюн къызгъа онъайтланды, лякин Лейля энди ёкъ эди.

Абибулла Сулейманович аджизлик ичинде бош-бошуна узанып къалгъан къолунен озюнинъ энъсесини къашыды ве кулюмсиреди:

— Не къадар гузель къыз. Гузель олгъаны ичюн де янына бармасы — джеэннем азабы! Табиат онъа дюльберликни багъышлагъан, дюльберлик исе онъа парагъа отурмагъан. Инсаннынъ джаныны якъмаса не ола?! Лякин бунынъ зарары ёкъ...

Абибулла Сулейманович бу тюшюнджелер ичинде артына айланды. Паровоз давуш берди. Арасы чокъ кечмей поезд джурюшини зайыфлатты. Ичери киргенде, купелернинъ къапылары ачылгъан, базы ёлджуларнынъ эллеринде чемоданларынен къапыгъа догъру джурьгенлерини корьди. Поезд явашлады, сонъра текмиль токътады.

Таныш-билишлерини ве тувгъанларыны къаршылап Акъмесджид перронына тюшкен халкъ къучакълашты, опюштилер. Къызлар севгили яшларына сарылды, бири-бирлерине къавуштылар.

Чанънынъ токъмагъы эки кере урулды — поезд текрар илери догъру ёл алды.

Бизим ёлджу дивангъа ясланаракъ, агъызына папиросыны къапты, дудакълары арасындан чыкъкъан тютюни бурум-бурум олып кетти.

Къайтазан Агъа мааллесининъ Чюрюк Сув бетке бурулгъан уджунда, тахтадан япылгъан араба къапылы эки къатлы эвде, акъшам саат докъуз къарарларында къонушма башлады. Сулейман Девлетов, кендини севип-сайып кельген дост-эшлерини буюк урьметнен къаршылады, кейф чатмагъа байлагъангъа къадар, джемиетнинъ джаны сыкъылмамасы ичюн, чешит лакъырдылар чыкъарды, оларны кульдюрди, шенълендирди.

Къайышчы Джемильнинъ апайы Сабе ве Девлетовнынъ хызметкяры Дора, ниает, ашнынъ азыр олгъаныны ве артыкъ зияфетке башламагъа вакъыт кельгенини гизлиден шорбаджыгъа анълатып кеттилер.

Арасы бир черик вакъыт кечкенджек стол къатмерли кобетелернен, мор патылджан туршусынен ве Къоз шарабынен безенди.

Сулейман Девлетов, татар адетиндже донатылгъан зийнетли оданынъ ортасындаки столнынъ тёрюне кечти мусафирлерге:

— Риджа этем, буюрынъыз, — деди, — кеч олсун, хайырлысы олсун. Биз бири-биримизни анълармыз. Айды, буюрынъыз, чекинменъиз...

Мусафирлер арасында эвельден де ашналыкъ олгъанындан, чокъ ялвартмай софрагъа янаштылар. Къаделерге шарап тёкюльди, тепсилерге зейтюн къоюлды, истеген адам, джаны севген ашына узанды, вилка ве къашыкълар арекетке кельди, эвнинъ ичи бирден джанланып кетти.

Кенъ джавуринли, узун бойлу Сулейман Девлетов даа шимди къыркъ секиз яшларына бараяткъан, хызметте ийлекяр, аиледе йымшакъ табиатлы, кишинен корюшювинде незакетли адам эди.

Эвельде Къачы бою койлерининъ биринде кооператив реислиги хызметинде булунгъан, сонъундан шеэрге артель ёлбашчылыгъына авушкъан, бойлеликнен бешинджи йылыны Багъчасарайда кечирмекте эди. Юзюне догърулып бакъкъанда, онынъ хиянет, яхут саф къальпли киши экенини тайин этювде чокъ зорлукъ чекеджексинъ. Чюнки кульген адамгъа — ырджая, шакъылдай, сёзюне итираз эткен инсаннынъ чырайында къанаатсизлик дуйдымы, юзю булутлана, лакъырдысыны къыскъадан кесип джибере.

Кооперативдеки хызмети, озюнинъ айткъанына коре, шерефли кечип кеткен. Приказчикликни де, бухгалтерликни де, реисликни де бир озю беджерген; не мал гъайып олгъан, не янълышлыкъ дуюлгъан... Иш шунынънен нетиджеленген ки, озюнинъ алтмыш еди яшларындаки анасыны апансыздан К. коюндеки тул бир къарткъа къоджагъа берген, чокъкъа бармай, район тешкиляты Девлетовны, шеэрге авуштыргъан.

Беш йыл ичинде Сулейман Девлетов артельнинъ де къурту олып къалгъан. Ондан: «Сен кимсинъ? Бу дереджени насыл келип таптынъ?» — деп, кимсе сорамагъан.

Сулейман Девлетов шимди яваш-яваш скемледен котерильди, шарап толу къадени элине алды:

— Севгили мусафирлер, — деди, — озюнъизге де малюм, биз ишнен мешгъуль адамлармыз. Эвде топланып шахсий тюшюнджелеримиз хусусында сёйлешип оламаймыз. Хызметтеки корюшювлеримиз исе къызгъын иш эснасында олып кече. Куньдюз демей, гедже демей, адсыз-эсапсыз эмек сарф этемиз. Онынъ шерефине бирер къаде ичмеге акъкъымыз бар. Къана, котеринъиз!..

Мусафирлер, эв саиби сыфатынен дегиль де, хызметте озьлерининъ буюги оларакъ Девлетовнынъ сёзлерини джан-гонъюльден динъледи ве сонъки теклифине ич бир итиразсыз къошулдылар. Къаделер бири-бирине токъушты, софра даа хош ве шенъ муит тешкиль этти.

Кобетенинъ лезети бакъылгъан сонъ, Сулейман Девлетов экинджи къадени теклиф макъсадынен котерильгенде, апайы Сание сёзге киришти:

О, стол этрафында тургъанларнынъ эр бирининъ лакъырдысына къулакъ сала, айтылгъан сёзлернинъ джиддийлигине ве зайыфлыгъына коре озюнинъ тавурыны денъиштире, токътамай куле эди. Бутюн вакъыт ашайт хусусында шикяетленгени киби, богъурдакъкъа къадар ашаса, тойдым, деп кимсеге сёйлемей тургъан. Яшлыкъ деври бойле кечкен. Къырымгъа большевиклер кельген сонъ дегирменде хызмет эткен, якъын вакъытларда исе артельнинъ складында терилерни джынысларгъа болюв ишине ерлешкен.

Шимди стол башында озюнинъ тююльгенине сыкъылгъаныны дуйдурмамакъ ичюн индже, къадын сесинен кулип, шакъылдап джиберди. Лякин бу кулькюге кимсе къошулмады. Дарбали къызарды, янындаки бухгалтер — Мансургъа бакъып, озюне ярдым къыдырды, лякин о да башыны ашагъы эгильтти, индемеди. Турып кетмелими экен? — деп тюшюнди. Лякин о, бойле йигитликни омрюнде ич бир кере япмагъан эди.

Ашны ташлап кетмек олурмы?

Сулейман Девлетов скемлесини артына чекти, аякъкъа турды, къадесини къолуна алып, мусафирлерге хитапнен:

Бу тынчлыкъ неден себеп? Къана, тутунъыз! — деп сёзге башлады. Бу арада тышта арабакъапы аджеле-аджеле къакъылды.

Девлетов пенджереге барып, сокъакъкъа бакъты, кимсе корюнмеди. «Джаным, геджелей къапыны къакъкъан ким ола билир?» — деп тюшюнди.

Къапы текрар къакъылды. Девлетов аятта ишнен мешгъуль Дораны чагъырды:

— Бар бакъ, къапыны къакъкъан ким? — деди.

Дора азбар къапыгъа джувурды.

Девлетов текрар сёзге башлайджакъта, оданынъ къапысы яваштан ачылды, элинде чемоданы, устюнде темиз, джыйнакълы костюми, севинчтен козьлери парылдагъан киши ичери кирди. Мусафирлер бельгисиз адамгъа айланып, шубели-шубели бакътылар, Девлетов аякъкъа турды, думанлангъан козьлерини ёлджугъа тикип, онъа таба догърулды, ер косьтерип:

— Буюрынъыз, — деген эди, яш Девлетовнынъ бойнуна атылды.

— Бабам, мени танымайсынъызмы? — деди.

Девлетов, Абибулланынъ сесини эшиткен сонъ, буз-бузлады:

— Огълум, Абибулла! Сен къайдан пейда олдынъ? — деди. — Огълум!..

Каравананынъ ичинден озь чанагъына татараш къоймакъ ичюн элине къашыкъ алгъан Сание, бельгисиз адамнынъ сёзлерини эшиткен арада, къашыкъ элинден тюшип кетти.

— Вай, мен кимни корем, — деп къычырды. Огълум, козюмден учтынъ... Бу, не къадар бахытлы акъшам экен!

Абибулла Сулейманович озюни, бабасынынъ къоллары арасындан къуртарып, Саниенинъ бойнуна сарылды, эеджанлы бир алда:

— Сайгъылы анам... Мен бутюн вакъыт сизни тюшюне эдим, — деди. — Я бу насыл шей? — О, анасынынъ сагъ элининъ бугъумында яра тамгъасыны эследи.

Сание, къуванч ичинде, онынъ суаллерини эшитмей, огълунынъ козьлеринден опе, оны озь баврына чеке эди.

Сулейман Девлетов, огълунынъ раатсызланып сорагъан суалине:

— Къоркъунчлы шей ёкъ, — деп джевап берди, — Эки йыл эвельси олгъан шей. Устюне эвнинъ сачагъындан козев тюшкен эди, тамгъасы къалды. Айды, етти, Сание. Отур... Тынчлан. «Сол козюм ойнай», дей эдинъ. Корьдинъми? Ялан сёйлемей экенсинъ. Битир, битир айды... Мусафирлер... меним сизге сёйлей тургъан Абибуллам — иште бу. Коресинъизми, балабан арслан олып кеткен. Бу не битмеген агълав шу?! Вазгеч шуны. Риджа этем, огълумнен таныш олунъыз.

Абибулла Сулейманович анасыны тынчландыргъан сонъ, мусафирлернинъ къолларыны алды, эвнинъ ичини козьден кечирди, сонъ элини-бетини йыкъамакъ ве урбасыны денъиштирмек ичюн Доранынъ пешинден чыкъып кетти.

Абибулла Сулеймановичнинъ артындан къапы къапалгъаны киби, янъы баштан шенъленип кеткен софранынъ этрафында къач шахыс даа булуна эди ки, оларнынъ бириси Кязим оджа, дигери онынъ къарысы Селиме эди.

Кязим оджа энди элли еди яшларына кельген, сачлары чаларгъан, козьлери ичке оюлып кеткен, узун бойлу, къарыкъ сесли эди. О, асыл да аз лакъырды эте, эр насыл бир мушавереге къошулса-къошулсын, — сонъунда «Э-э, бизден энди кечкен», — деп токътай эди… Шай дегенде, адети узьре, къарысы да мытлакъа огюни алдырып — «мени мезаргъа озгъармай тур, санъа бир шей олмаз», — дей тургъан эди.

Кязим оджа кечкен асырнынъ сонъларында Оренбург медресесини битирген, эсап, физика ве дигер табиат фенлеринен хабердар олгъан, Багъчасарайда он единджи йылыны оджалыкънен кечирмекте эди.

Софра башында турып да, ады анъылмагъаннынъ бири де Мансурнынъ къадыны Усние эди. Узунджа бойлу, толу ве тюзгюн мучели, къара къашлы, къара козьлю Усние йигирми дёрт яшларында, севимли бир къадын эди. Мансургъа къоджагъа чыкъкъаны беш йыл олгъан. Бугуньге къадар онынъ джаныны агъыртаджакъ киби ич бир сёз айткъаны ёкъ. Къоджасы яман арекетте булунса, индемей кечирген, даима эйиликнен джевап берген.

Мансур яшлыгъында зынджырлыда бираз диний тасиль корьген, чокъ заман озгъан сонъ, бухгалтер зенаатыны эльде этерек, ильк вакъытларда вокзалнынъ экспорт маллар конторасында чалышкъан, шимди артельде хызмет эте эди. Онынъ диндар бабасы бирден-бир огълуны агъыр табиатлы осьтюрген. Мансур секиз йыл эвель туберкулёзнен хасталангъан, аля бугунь онынъ панджасында чырпына эди. Базы вакъытларда дерди туткъанда, афталарнен тёшекте ятып къала тургъан эди.

Усние 1930 сенеси Акъмесджид фельдшер мектебини битирип кельгенде, А... коюндеки дервизада Мансурнен танышкъан. О куньден сонъ Мансурнынъ тасалы юрегинде Усние ичюн терен муаббет дуйгъусы уянгъан. Кеткен сайын эки къальп бири-бирине исинген. Куньлерден бир кунь сессиз-солукъсыз, давулсыз-зурнасыз эвленип кеткенлер. Атта къомшулары биле бу ишни экинджи куню сабасы апансыздан эшитип, шашып къалгъанлар. Арслан Агъа мааллеси тойсуз келинни омрюнде биринджи кере корьген. О кунь — бу кунь Мансур ве Усние бирликте омюр сюрмектелер.

Мансур ильк бакъышта мискин корюнсе де, акъикъатта кескин табиатлы ве ачувланувы эснасында къалтырап, къызышып кеткен киши эди.

Учь йыл эвель Усниенинъ бир начар огъланчыгъы олгъан, эки айлыкъ экенде олип кеткен. Ондан сонъ бала деген бала корьмеген.

Акъшам устьлери, янъы джурип башлагъан эвлятларынынъ эллеринден тутып, Хансарай багъчасына кезинмеге чыкъкъан къадынларны корьгенде, Усниенинъ юреги яна, хор ола. Бу хусуста Мансургъа лакъырды ачкъанда, о индемей, софагъа чыкъып кете эди.

Хызметтен кельген сонъ Усниенинъ ялынъыз бир эгленджеси бар эди, о да — ишчи клубуна барып, бедий-авескярлар тёгерегининъ чалышувыны сейир этмек эди. Тап сонъунда, акъайынынъ: «Яшларны корьмеге къатнайсынъ», деген сёзюнден сонъ, клубны да быракъкъан эди.

Бундан эки дакъкъа эвель къаршысында тургъан Абибулла Сулеймановични корип, озюне узатылгъан къолны туткъанда, Усние не ичюндир, утанып къызарды. О чыкъып кеткен сонъ исе, тюшюнджеге далды, озюнинъ кечкен аятыны бир аньде хатырлап алды.

Усние ялынъыз бир адам тарафындан севильмекни истеген. Бу арзугъа наиль олгъан. Озь талийини Мансурнен багълагъан.

Шимдиге къадар озюнинъ аилевий омрю хусусында ич кимсеге бир сёз сёйлемеди исе де, сонъ айлар ичинде Мансурнынъ, акъшамлары эвге саруш келе бергенини корип, къаарьленмеге башлагъан эди. Къомшулары онынъ кеткен сайын азгъаныны озюне сёйлегенде, индемей кечире, сонъундан азаплана, агълап токътай эди.

Бугунь акъшам да, зияфет башлагъанындан берли санки ич кимсенен лакъырды этмегенининъ себеби де бу эди. Ялынъыз Дарбали тююльген вакъытта кулюмсиреп ташлады. Лакъырдыгъа къошулмакъ истемеди.

Абибулла Сулейманович чыкъкъаны киби, Сулейман Девлетов къаделерге Къоз шарабы толдурды, зейтюн чанагъыны ортагъа чекти:

— Риджа этем, — деди, — Абибулланынъ келюви шерефине котеринъиз, сагълыгъы ичюн, озю стол башына отургъан сонъ да ичермиз! Айдынъыз, чекинменъиз! Сание: «Козюм ойнай да, козюм ойнай»... мийимни ашады. Нафиле дегиль экен. Къана, Сание, сен не дейджексинъ? Ич-ич кетсин. Къоркъмагъа шей ёкъ. Кескин дегиль о...

Мусафирлер текрар къаделерни тюпледи, сонъра чанакъкъа узанып, зейтюнни макътамагъа башладылар.

Девлетов:

— Ичкиге иджат шей, — деп гъурурланды, — Койден анам ёллады. Онда зейтюннинъ биткен вакъты асыл да олмай.

Стол башындакилер экишер дане къапкъан сонъ, чанакънынъ астында энди санки шей къалмагъан эди.

Бу сефер Эльмаз аптеге къаде теклиф эткен тапылмады исе де, зейтюн хусусында лакъырдынынъ узангъаныны корип, чанакънынъ тюбюнде къалгъанлардан бир дане алып къапты, сонъра, лезетини бегенмейип агъызынынъ ичиндекини чыкъарып, гизлиден софранынъ астына ташлады.

Бу арада яваштан къапы ачылды, Абибулла Сулейманович кирди. Мусафирлер ерлеринден котерилип, онъа тёрден ер бердилер.

Къаделер текрар бошалгъан сонъ, ондан, узакълардан хаберлер соралды. Бу левхада баш роллерни Девлетов ве Сание ойнады, мусафирлер исе темашаджы олдылар.

— Мен чокъ ерлерде булундым, — деди Абибулла, — окъудым. Окъудым ве аятны огрендим. Окъумай, омюрни огренмеге талашув — манасыз бир шей, буны озюнъиз де анълайсынъыздыр.

— Окъумакъ керек, огълум, — деди Сание, — лякин еди йыл... Тюшюнип бакъ! Еди йыл ич бир хабер ёлламамакъ мумкюнми? Бунъа кимлер даяныр!.. Сенинънен чыкъып кеткен Чавушнынъ огълу Вадим бир йылнынъ устюне къайтып кельди, ондан сени сорадыкъ, «Алтайгъа кетти», — деди. Шундан берли сени корьмеге тельмирдик.

Биринджи кере корьген бу адамлар огюнде, анасынынъ опькелеви енгиль бир ал дегиль эди. Не ичюн келалмагъаныны бир арада анълатаджакъ, амма шимди софра башында узун тарихны сёйлемеге аджет бармы эди?

Анасына ялварыр киби бакъып:

— Сабыр эт, ана, эр шей анълашылыр, — деди. — Коресинъ, мен гъайып дегилим. Сагъ-селяметим.

О, бу сёзлерни сёйлегенде, къаршысында индемей отургъан Усниенинъ назлы бакъышларына ве саф корюнишине дикъкъат эте эди. Анасынынъ опькелевлери онынъ гонълюни хырпалагъаны киби, алдындаки мазун къадыннынъ нефес алувында да озю ичюн бир самимиет сезе эди.

Кязим оджа элиндеки сигар тюпчигини куллюкке ташлагъан сонъ:

— Окъугъан еринъ къайда эди, Абибулла? — деп сорады. — Петербургдамы?

Абибулла кулюмсиреди.

— Джаным, насыл Петербург? — деди. — Сиз, Ленинград демек истединъиз, гъалиба?

— Эбет, эбет, — деди Кязим оджа. — Акъылымдан чыкъа кете... Ленинградда окъудынъ, ойлеми?

— Екъ, эвеля Москвада, сонъра Свердловскта.

— Дерслер агъырдыр, дегильми?

— Енгиль эди, деп оламам. Аристотельнинъ бутюн фельсефе мектебини кечмек керек олды. Бу, къолай хызмет дегиль.

Фельсефе сёзю чыкъкъаны киби, оджада, лакъырды ичюн меракъ арткъаны дуюлды. О, метафизиканен мусбет илим арасындаки фаркънынъ неден ибарет олгъаны хусусында адсыз-эсапсыз суаллер берди ве бу меселеге озюнинъ назарыны бильдирди.

Лакъырды Абибулла Сулеймановични артыкъ терлетип башлады. Бойле халкъ арасында озюнен фельсефе саасында мушавереге къалкъышаджакъдай адам тапылыр деп ич умют этмеген эди. Софра башындаки адамларнынъ юзьлерини корип етиштирмеден, оджанынъ соравлары оны раатсызлай эди. Чюнки Абибулла Сулейманович фельсефе фенлеринден кечкен дерслерини бутюн инджеликлеринен хатыргъа тюшюрип оламай, сыкъыла ве «бу оджагъа къайдан расткельдим бильмем», деп окюне эди.

Ильмий шекиль къабул эткен лакъырды, Сулейман Девлетовнынъ джаныны сыкъты. Сание озюни тутып оламады:

— Кязим оджа, — деп сёзге киришти, — буюрсанъыз. Эр кес ичти, сизнинъки тура. Сырадан артта къалмакъ олурмы?

Кязим оджа къадесине узанайым дегенде, къарысы — Селиме элинден чекерек:

— Етер энди, — деп къычырып джиберди. — Чылдыргъан экенсинъ, джаным акъай. Эвге сени ким алып къайтаджакъ? Манъа ышанасынъмы?

Кязим оджа бала киби кулюмсиреди:

— Санъа ышансам не олгъан я, апай? — деди. — Ёлгъа чыкъсанъ, он секиз яшында къызчыкъ киби кетесинъ, джурип артынъдан етмекнинъ чареси олмай, мени къолтукълап алып кеталмайджакъсынъмы?.. Къана, ичеджек ёкъмы?

Девлетов къаделерни текрар толдурды:

— Айдынъыз, мусафирлер, — деди ве Абибулла Сулеймановичке ишмар этти, — тутунъыз! Кязим оджа, сиз къоркъманъыз, сарушлансанъыз, манъа ышана билирсинъиз. Эвде тёрюмиз бош; Селиме апте, къасевет этменъиз, сизни де ерлештирмеге ер тапармыз. Лакъырдыгъа киришмей, сусып тургъан Дарбали:

— Я мени не япаджакъсынъыз, мен энди чокътан сарушым, — деп индже сесинен шакъылдады. — Кязим оджаны бир миндер узерине чекип ташларсынъыз, тынар къалыр. Я мени?..

— Сени клерге джыйыштырырмыз, — деди Девлетов, — шарап шишелерининъ ярысындан чокъусы клерде тура, юрегинъ сыкъылгъан сайын, азар-азар ача берирсинъ.

Девлетовнынъ сёзлери Усниенинъ мерагъыны къозгъагъанындан, яры утаныр бир шекильде:

— Сиз чокъ мераметлисинъиз Сулейман агъа, — деди. Бу арада козьлери апансыздан Абибулла Сулеймановичнинъ козьлеринен расткельди, экисининъ бакъышлары бири-бирине догърулды, Усние къызарып, башыны ашагъы эгильтерек: — эр кеске ер ышандырсанъыз, эльвермез, — деп иляве этти.

Абибулла Сулейманович, бир меляике бакъышынен козетип алгъан яш къадыннынъ юзюнде бир якъынлыкъ ис этти. Онынъ къальби сыкъынты ичинде чапаланды, шарап ичмек ичюн котерильген эли бирден зайыфлады, аз къалды, къадеси ерге тюшеджек ве парча-парча оладжакъ эди. «Бу не къадар дюльберлик, джаным», деп тюшюнди ве бирден, онынъ янындаки акъчиль бетли, кийик бакъышлы кишиге козетип: «Эбет, онынъ акъайы олмалы», деди.

Кязим оджа, Селименинъ, «ичме» деп исрар этювине таби олмай, къадени буюк хошнутлыкънен котерип, ичип джиберди.

Дарбали ве Мансур озь къаделеринен онъа ярдымгъа кельдилер. Абибулланынъ исе, элиндеки къадеси кенаргъа къыйышкъан, ичиндеки шарабы ерге акъайым деп тура эди.

Девлетов тааджипнен:

— Абибулла, къаденъе токъунылмагъан, бу насыл шей? — деп сорады. — Хайыр ола! Айыптыр, бойле шенъ бир джемиетте озюнъе косьтерильген незакетни ред этмек мумкюнми? Къана, я сиз, къомшу! Сиз ничюн ичмединъиз? — Девлетов, Усниенинъ алдындаки къаденинъ де устюнден бир ютум шарап эксильмегенини корьгенде, юзюнде зайыф кулькю аляметлери пейда олдылар: — арамыздан къартларны саймагъанлар бар, — деди.

Абибулла сёзнинъ ким хусусында экенини бирден фаркълап оламай, эвельки алында къалды исе де, сонъундан, стол башында асыл олгъан тынчлыкъны дуйып, бирден сескенди:

— Манъа айтасынъызмы, баба? — деп сорады. — Афу этинъиз, недендир бильмем, тюшюнип къалгъаным. — О догърулды, къадени юкъары котерди, ичмек ичюн онъайтланды, лякин Селиме енге оны токътатты.

— Мадамки кечиктинъ, къардашым, о алда, кечиккенлернен ич, — деди. Къана, сырадан къалгъан ким эди?

Бу лакъырдылар арасында козюни алмай, Усниеге бакъып тургъан Сание озюни бир шей бильмеген косьтерип:

— Усниеден гъайры кечиккен олмады, — деп джевап берди. — Ярамаз, Усние, бизни алдамакъ истединъ. Шимди джезанъны буладжакъсынъ. Къана... тут, меним огълумнен ичеджексинъ. Ёкъ-ёкъ. Сакъын лакъырды этейим деме. Илле ичеджексинъ. Мен анъламам.

Усние ичмейджек олып исрар этти, лякин Саниенинъ зорундан къуртуламады. Тамам бу арада кескин оксюриклер ичинде чырпынгъан Мансурнынъ дивар кесильген юзюне бакъып алды да:

— Не япмалы, ичеджектирим даа, — деди, софранынъ узеринде озюне догъру узатылгъан Абибулланынъ къадесине къадесини токъундырып, ярысына къадар ичип, ерге къойды.

Шимди онынъ козьлери кимсени корьмей, кимсенинъ давушыны эшитмей ве не ерде отургъаныны бильмей эди.

Сание озюнинъ беджерген бу ишинден пек мемнюн къалды, башлары эппейи думанлангъан мусафирлер Усниенинъ къызаргъан чересинде ич бир тюрлю сыр окъуп оламадылар.

Ялынъыз Кязим оджа сарымсакъ киби тири къалды, шенъленди, лакъырдыларгъа джан-гонъюльден къошулды, лякин эвельде джанлы корюльген Мансур, кошедеки дивар ястыгъынынъ уджуны ерге йыкътырып, устюне башыны къояракъ, хырылдап, юкълап къалды.

Абибулла Сулейманович, бу эснада, Усниенен лакъырдыгъа киришти, онъа озюнинъ омрюнде муим эсап эткен вакъиаларнынъ базыларыны икяе этти, Усние башта утансырамакъ истеди, мусафилернинъ бири-бирлерине козь къоймагъа авесликлери биткенини дуйгъан сонъ, комплиментлерге мукъайт ве къыскъа джеваплар берип башлады.

Яры гедже заманында мусафирлер къайтмакъ ичюн ерлеринден котерильди, аяттаки аякъкъапларыны тапыштырып кийди ве сагълыкълашмагъа башладылар. Усние, терен юкъуда булунгъан Мансурны уянтмакъ истеп, элинден-аягъындан чеккелеп бакъты, лякин ич бир шей кяр этмеди.

— Тийме ятсын, раатлансын, озюнъ де къал, — деселер де, о тешеккюр этип, къапыгъа догърулды.

— Сагълыкънен къалынъыз, гедженъиз хайыр, — деди, — софагъа чыкъты, бу арада абдезлик янында индемей тургъан Абибулла Сулеймановични эследи. — Сиз де келинъиз, Сание апте, мусафиринъизни де алып келинъиз, — деп иляве этти, акъырын-акъырын мердивенден ашагъы тюшип кетти.

Тахта араба къапы къапалгъан сонъ, Девлетов ве Сание ичке кирдилер. Абибулла Сулейманович еринден къыбырдамай, чокъ вакъыт азбардаки тереклернинъ далларына ве узакъта Топ-Къая узеринде саркъкъан булуткъа бакъып турды.

Эртеси куню къушлукъ маалинде Абибулла Сулейманович Хансарай азбарында кестане тереги алтындаки скемленинъ узеринде япа-ялынъыз отура эди. Элиндеки индже 10 айва фышкъынынен топракъ устюнде бир даире чызып, онынъ узерине далгъын-далгъын бакъаракъ, терен тюшюнджелерге комюльген эди.

Кунеш шавлелери зийнетли сарайнынъ диварларыны айдынлаткъан, багъчанынъ ортасындаки къадифе чечеклерини шенълендирген. Эрылгъанларнынъ гоньджелери ачылгъан, къайсы тереклери чечекленген, отлар-оленлер ешергенлер. Гурьдели далларнынъ узеринде бульбуллер севимли нагъмелерини тёке, орталыкъны шенъликлер ичине гъаркъ эте эдилер.

Абибулла Сулейманович чокъ вакъыт сусып тургъан сонъ, башыны котерди, чевре-четине козь ташлады.

«Багъчаны зиярет эткенлер чокъ ола экенлер», — деп тюшюнди.

Халкънынъ юзюнде азаматлы хызметтен сонъ бир хошнутлыкъ сезиле, эр кес байрамдакиси киби шенъ эди. Кунештен янгъан, кокреклери ачыкъ, сагълам яшлар къызгъын лакъырдылар этип, сыра-сыра олып кезине, арттан кулер юзьлю къызлар адымлайлар. Къаршыдаки скемлелерде отургъанлар сарайнынъ юксек минарелерини сейир этип, онынъ тарихына ве архитектурасына терен къыймет кесе эдилер... шеэрнинъ эски омрюне алышкъан Абибулла Сулейманович ичюн бу янъылыкълар худжур олып корюне эди.

Пайнына отурып безерек, энди скемленинъ дигер уджуна чекилип, сарайнынъ итальян орьнеклерини сейир эткен Абибулла Сулейманович апансыздан, узакъта, къая устюнде чапкъалагъан балаларнынъ давушыны эшитти. Олар тёпеде, елемлик ерде сазагъан учура эдилер.

«Балалыкъ не къадар гузель шей, — деп тюшюнди. — Мен энъ татлы куньлеримни балалыгъымда кечирген эдим. Къошугъа чапкъан бир джуйрюк киби кельди-кечтилер. Эбет, джуйрюк киби келип-кечтилер. Шимди олардан эсер къалмады. Энъ саф тюшюнджелеримни гонълюмнинъ теренликлерине комдим, оларны эбедиен унуттым. Бабамнынъ къаралтысында саде омюр кечирген эдим; мен эйбетли эдим. Балаларнен «Долду» ойнагъанда, элимнен якъаланылмагъан кимсе къалмай, джемиетлерге барсам, Девлетовнынъ огълу деп, мени эллери узеринде кезиндире тургъанлар. Мен гъурурлы эдим. Гъурур... къудретли ве метинли сёз... Гъарип Абибулла! Унут! Эписини унут. Чюнки бабанъ, Сулейман Девлетов шимдиден сонъ ич бир вакъыт эвельки дереджесини тапалмайджакъ. Сен исе, Къачы боюнынъ ешиль багъчаларында сербест, бир бульбуль киби кезинмейджексинъ. Район кооператив бирлигинде ишлеген дайым ярдымгъа кельмеген олса, биз гъайып эдик. Бабамнынъ джаныны о къуртарды. Шимди сагъ-эсенми, бильмейим...».

Абибулла Сулеймановичнинъ козьлери алдында, бутюн аят ёлу джанланды, бир тюш киби кельди. Сонъра, кокюс кечирди.

Алтын шавлелерини сачып тургъан кунеш исар талдасындан чыкъып, кестане тереги пытакъларындан къуртуларакъ, Абибулланынъ джелькесине тёкюльди, терлетти.

О, ёргъун башыны котерип, буллюр киби ачыкъ кок юзюне бакъты да:

— Не къадар джансыкъысы, — деди. — Аджеба мында меним омрюм бойле кечеджекми? Мен даянып оламам. Кетерим. Узакъ, эски бир койге кетерим.

Скемледен котерилип, элиндеки айва фышкъыныны сагъгъа-солгъа саллай-саллай, зорнен эшиттирип сызгъыра-сызгъыра къапыдан чыкъты. Сарай алдындаки копюрден кечти, сол тарафтаки къалдырымгъа аякъ басайым дегенде, огюнде эки къадын пейда олды.

Оларнынъ бириси, Усние эди. Къомшусынен берабер почтагъа кете эди. Тюшюнджеге далып келеяткъан Абибулла Сулеймановични корьгенинен, юзю азачыкъ къызарды, бирден адымларыны чабиклештирди.

— Джанынъыз сыкъылса керек, ойлеми? — деп сёз къатты ве ёлуна девам этти.

Эеджан ичинде, Усниенинъ сёзлерини зорнен эшиткен Абибулла Сулейманович:

— Эбет, джан сыкъысы, — деп джевап берди. Яш къальпке атеш ташлагъан къадын, Ханджами аралыгъында козьден джоюлды.

Шеэрнинъ узерине акъшам къаранлыгъы чёкти. Кучюк эвлернинъ пенджерелеринде ве ачыкъ софаларда ярыкълар корюндилер.

Бу вакъытта Усние акъшамлыкъ емекни чокътан пиширген, азбардаки дут терегининъ тюбюндеки тапшан устюнде отурып, Мансурны беклей эди. Сары балчыкънен сылангъан оджакънынъ устюнде гугюмнинъ суву къайнай, дут терекнинъ устюнде чыр-чыр мазинлер сёйлене, софанынъ огюнде елькъанатлар учуша эдилер.

Мансур, Девлетовнынъ эвинден бугунь уйле авгъанда къайтып келерек, бираз отургъан сонъ, баш аврусыны чезейим деп сокъакъкъа чыкъкъан, дёрт сааттан берли даа корюльмей эди. Усние алевленип янгъан оджакъ ичиндеки атеш башында оны беклей эди. Одунлар янып биткен сонъ, къорлары къызарып турды, хайли вакъыттан сонъ, олар да когерди, акъибети сёнип башладылар.

Усниенинъ юрегинде азап уянды:

«Инсаннынъ омрю тыпкъы бу атеш киби, — деп тюшюнди. — Къальбинъ бир арслан юреги киби ура, омрюнъ перишан алгъа кельген сонъ, яна-куль ола. Мен яш эдим, эр кульген юзьге кульдим, куськюн черени аджыдым. Инсан-инсангъа садыкъ деп бильдим. Бунъа къаршылыкъ алгъан мукяфатларым не олды?

Ракъы давасы... устюме джекирювлер... Башкъа шей корьмедим».

Явлугъынен козьлерини силип алды, лякин юзюнде текрар окюнч корюнди.

Саат докъуз къарарларында Мансур такъаттан тюшкен бир алда, кучюк къапыдан ичериге сокъулды, адымларыны низамсыз суретте аларакъ азбар бою эвге догърулды. Мердивенден акъырын-акъырын софагъа тырмашаяткъанда, дут тереги астында сесини чыкъармай отургъан Усниени эследи:

— Сен мындасынъмы? — деп сорады. — Озь башынъа отургъанынъ не?

Усние козьяшларыны гизлеерек:

— Я не япайым? Кимнен отурайым? — деп джевап берди ве еринден къалкъып, оджакъ устюндеки гугюмден чайникке сув тёкмеге башлады.

Мердивеннинъ ярысына чыкъкъан Мансур, энтир-тентир текрар ашагъы энди, тапшаннынъ узерине чёкерек:

— Акъшамлыкъ не пиширдинъ? — деп сорады. Бу арада эки элинен башына япышты. — Уфф... Башым фена агъыра — деди, рафчыкъ устюнде дюнден къалма ярым шише оладжакъ, кетирсе!..

Усние, Мансурнынъ юзюне бакъкъанынен, кене ичип кельгенини фаркълады, лякин индемеди. Тавагъа къойгъан татарашны алдына ерлештирди.

— Иште акъшамлыкъ емек, — деди. — Бу вакъыткъа къадар бир шей ашамайып, шимди ракъы къыдыргъанынъа шашам. Эвни-баркъны унутып кеттинъ. Мансур, тюшюнип бакъ, мен де сенинъ киби инсаным. Мени чекиштирмекте не тапасынъ? Шеэрде меним де танышларым-билишлерим, ве ниает, меним де достларым барлар. Къапыдан пайныма чыкъсам, дарыласынъ. Я, озюнъ... озюнъ буны ничюн унутасынъ?..

Таванынъ ичиндеки ашларны къарыштырып, маддесиз тарзда зорнен ашап башлагъан Мансур, бутюн омрюнде къарысынынъ арзуларыны анъламагъаны киби, шимди де сёйлегенлерини анъламай, оны алдында булутлар ичинде киби коре эди.

— Мен азачыкъ... азачыкъ ичмек истейим, — деди. — Бармы? Олса, бер ичейим. Олмай экен, кетем — ятам. Уфф... Башым не фена агъыра.

Къач дакъкъалар эвель дут тереги тюбюнде, кельсе берабер ашармыз, деп, тельмирип, Мансурны беклеп тургъан Усниенинъ маддеси энди къапалды. Баврына бир окъ саплангъан киби олды.

Акъырындан турды, шишени къыдырмакъ ичюн магъазгъа кирди.

Къайтып чыкъкъанда, дут тереги тюбюнде энди Мансур ёкъ эди.

«Кене ичмеге кетсе керек, — деп тюшюнди. — Джаным, бу не демек?»

Юкъары эвге кирди. Мансур, урбаларыны ташламай, миндер узерине созулгъан, джансыз киби ята эди. Усние кедерленип, софагъа чыкъты, башыны дирекке таяндырды, авлакъта кок юзюне узангъан Хан Джами минарелерине бакъаракъ, сусып къалды.

Козюнинъ алдына, Хансарай азбарындан тюшюнджели-тюшюнджели къайтаяткъан Абибулла Сулейманович кельди. Тюневин акъшам мусафирликте экенде, онынъ муляйим ве сыджакъ бакъышларыны, незакетли сёзлерини хатырлады.

— Ёкъ, ёкъ. Аятым илериде бойле девам эталмаз, — деп кокюс кечирди. — Гуль киби яшлыгъым бу диварлар арасында орьселенди; гъарип Усние, санъа языкъ олды. Лякин сен даа гъайып дегильсинъ. Яшлыгъынъны къайтарып элинъе береджек кишилер бельки, тапылырлар. Ёкъ, сен даа гъайып дегильсинъ. Козьлеринъни ачып, уфукъкъа догъру гузель бакъ. Даа кеч олмады.

Усниенинъ къафасыны бу тюшюнджелер чокъ вакъыт бошамадылар. Вазгечейим, бу фикирлерни терк этейим деп бакъты, лякин оларгъа текрар келип къапылгъаныны дуймай къалды.

Маалленинъ ярыкълары яваш-яваш сёнип башладылар. Узакътан сийрек-серпек копек давушлары кельди. Шеэрнинъ кет-кете терен юкъугъа тедарик корьгени дуюлды.

Орталыкъны баскъан тынчлыкъ ичинде апансыздан азбарнынъ къапысы сесленди, Усниени бирден къоркъуларгъа далдырды:

«Бу насыл сес ола билир? — деп тюшюнди. — Геджелейин бекли къапыны ачкъан ким?»

Юзюм асмаларынынъ тюбюнден эгилип азбаргъа козь ташлады. Саллана-саллана кельген кишининъ мердивенге якълашкъаныны эследи.

— Ким о? Не истейсинъ? — деп къычырды.

Бельгисиз адамнынъ:

— Меним... мен, — деген индже сеси эшитильди. — Мансур яттымы?

— Ятты... кене керек олдымы?

— Меним риджам бар эди. Тьфу!.. Агъызыма акъ балчыкъ тийген. Тьфу!.. Тьфу!..

— Насыл риджа?

— Бизим апай къапыны килитлеген, мени ичке алмады. Тьфу!.. Бу да къайдан тийген я... Сизде геджелейджек эдим.

Кеч маальде азбаргъа сокъулгъан киши — Дарбали эди. Онынъ лакъырдысы, къаарьленип тургъан Усниенинъ иддетини алевлендирди:

— Эвнинъ къапысыны ачыкъ корьмек ичюн вакътында къайтмакъ керексинъ, — деп джевап берди. — Бу хан азбары дегиль де...

Дарбали джевап бермеди. Акъырындан кери айланды, абына-сюрюне, индемей, къапыдан чыкъып кетти. Якъын ерде, юзь сюрмеге базнасы отькендай досту-эши ёкъ эди. Кене эвге догъру ёл тутты. Къапыгъа якълашкъанда, текрар джесаретсизленди:

— Апайнен анълашылмаз. Акъибети, котек ашап токътарым, — деп ынъырданды. — Кетмели, геджени елемликте кечирмели.

О, шеэрнинъ куньбатысындаки юксек къыргъа тырмашкъан тар сокъакъ бою чёльге джонельди.

Дарбалининъ кольгеси азбардан ёкъ олгъаны киби Усние кене дут терегининъ янына кельди, бир вакъытта Акъмесджит мектебинде кечирген омрюни ве озюне садыкъ достларыны хатырлады, окюнди.

Кеч маальде Топ Къая беттен ай догъды, нурларыны эвлернинъ сачакъларына сачты, ер юзюни айдынлатты.

Маалледе эр кестен кеч ята тургъан Назиме къартананынъ пенджересинде ярыкъ сёнди. Усние юкъламагъа кетмек ичюн еринден къалкъты, мердивенден юкъары котерильген вакъытта, токъталаракъ, кок юзюне бакъып турды:

— Не къадар дюльбер гедже.

Хан азбарынынъ огюнде, эки тору ат екили линейка токътады. Линейканынъ узеринде, ешиль шалгъа бурюнген эсли бир къадын, йипек галстуклы, узунджа бойлу, къырмызы, узун бетли бир яш ве бир де, чал мыйыкълы, семиз айдавджы булуна эдилер.

Яш ерге тюшти, айдавджыгъа эгилерек, сокъакънынъ айланмасындаки тахта араба къапыгъа догъру элини узатып:

— Коресинъизми? — деп сорады.

Айдавджы, яшнынъ эли узангъан тарафкъа бакъты:

— Сары къапымы? Корем, — деди.

— Иште мен анда киреджегим.

Бу сёзлерни айткъан сонъ, яш, линейкадан айырылды, акъырын-акъырын тахта къапыгъа келип, къакъмагъа башлады. Эвеля джевап берген олмады. Бираз оттюрген сонъ, теренден:

— Ким бар анда? — деген къадын давушы кельди.

Яш, ёргъун сесинен:

— Сание апте, ачынъыз! — деп къычырды.

Мердивен узеринде аякъ давушлары эшитильди. Чокъкъа бармай, кучюк къапынынъ зембелеги къыбырдады, къапы яваштан аралыкъланды, Саниенинъ кулюмсиреген, хош юзю корюнди. Алдындаки адамгъа бакъкъанынен, эресленмек истеди, лякин дерал таныды:

— Бекир, сенсинъми? Буюр! Насыл олып тюштинъ? Хайыр ола... Буюр! Ёкъ, ёкъ. Бу якъкъа. Биз шимди магъазда отурмаймыз. Тёпедемиз. Я, ананъ ничюн кельмеди?

Бекир, Саниенен ян-янаша мердивен бою юкъары котерилеяткъанда:

— Пек авес этти, лякин не чаре? — деп джевапланды. — Яз кельдими, тарладан якъаны къуртармакънынъ имкяны олмай.

Сание:

— Фидеге къатнаймы? — деп сорады.

— Эбет, фидеге къатнай!

Софагъа чыкътылар. Сание, мусафирге отурмакъ ичюн ер теклиф этти. Озю абдезлик янындаки курсюге отурайым деди, бу арада, оджакънынъ устюнде къайнап, копюрип тургъан сют ташып кетти. Сание абдырап, оджакъкъа чапты.

Бекир кулюмсиреди:

— Фаркъына барасынъызмы, Сание апте, — деди. — Келеджек мусафирлер даа барлар. Сютюнъиз чоюнда турмай.

Сание оглюгинен чоюннынъ эки къулагъындан тутып, оджакънынъ янашасындаки къазанаякъкъа ерлештиререк:

— Манъа коре, энъ мутебер сойлары энди кельдилер, — деп джевап берди. — Абибулланынъ къайткъанындан хаберинъ бардыр, дегильми?

— Насыл Абибулла?

— Бизим.

— Сиз шакъа этесинъизми, Сание апте?

— Ёкъ, джаным. Шакъа этмейим. Сагъ-селямет келип чыкъты. Корьсенъ, танымазсынъ. Шеэрде окъугъан вакътынъызда о: не эди! Шимди улема кесильген. Кязим оджа оны сынап бакъмакъ истеди, лякин бир сёзнен агъызыны къапады къойды. Гъарип неге огърагъаныны бильмеди. Мен, дей, чокъ илимлер окъудым, дей. Мен, дей, прафесрларнынъ огюнде дерс алдым, дей. Айса! Шимди озю де келир.

— Я Сулейман агъа къайда?

— Хызметине кетти. Тюневин кельген олсанъ, бутюн вакъыт эвде эди. Бекир, сен узакъ ёлдан кельдинъ, джаным. Бельки, ачсынъдыр. Севингенимден, сорамагъа да унуттым. — Замет этменъиз, Сание апте! Ачыкъсам, ялварткъан адетим ёкъ. Абибулла келе къойса эди.

— Тезден къайтырым, деп чыкъты. Келир, келир. Сабыр эт! Бу сененинъ махсулы насыл? Сизге сары боздургъан ашамагъа бараджакъмыз. Айтсам, инанмазсынъ. Учь йылдан берли бир ерге чыкъып оламаймыз, джаным, Бекир. Ана, Абибулла да кельди.

Сание мердивенге таба келип:

— Балам, сени мусафир беклей, — деди. — Бакъайым, танырсынъмы? Ким бу?

Абибулла, софанынъ тёрюндеки скемле узеринде, озюне бакъып, кулейим-кулейим деп тургъан кишини корип токъталды.

Мусафир ахыр-сонъу, кулип джиберди:

— Сен чокъ денъишкенсинъ, — деди ве еринден турды, Абибулланынъ элини къавий тутып, агъыртыр дереджеде сыкъаракъ, бир къач кере саллап алды, сонъра эки омузына япышып, бир талай силькиндирди. — Инсан бойле денъише экен, — деп текрарлады — Сание аптем кельгенинъни сёйлемеген олса, корьгенде ич танымайджакъ экеним.

Ерлерине отурдылар. Абибулла Сулейманович мусафирнинъ къыяфетини дикъкъатлы суретте козьден кечирди.

Сен текмиль койлюге чевирильгенсинъ, Бекир, — деп сёзге киришти. — Сенден пиченлернинъ, пелит тереклерининъ къокъусы келе.

— Инкяр этмейим, — деди Бекир. — Мен там бир койлюм: балаларны окъутам, тереклерни чапалайым, ер къазам, зарзават асрайым, керек олса, джемааткъа ярдымгъа да келем. Сен олсанъ, япмазсынъмы?

— Мен япып оламаз эдим. Бала тербиелемек... окъутмакъ... Ёкъ, джаным! Табиатыма келишкен хызмет дегиль.

— Ич феналыгъы ёкъ. Аксине, мен бунда зевкъ тапам. Меним хатрымда... Шеэрде окъугъанда сен рессам олурым деп хаяллана эдинъ. Ничюн аджеба? Санъа буны ким меджбур эте эди? Кимсе де. Озюнънинъ авеслигинъ бар эди, дегильми? Ничюн меним оджалыкъкъа ниетим ола бильмесин?!

— Догъру. Лякин бу меслек сени ипрандырыр. Яш экенде къартайтыр, санъа языкъ олур. Чюнки оджалыкъ буюк гъайрет истей.

— Бу яшыма кельдим, гъайрет истемеген меслек корьмедим ве эшитмедим. Эр джефанынъ бир сефасы ола. Ёкъ, джаным, оджалыкъ мутебер иш.

Абибулла Сулейманович мусафирнинъ фикрине текрар итираз этмек истеди, лякин бу арада ашагъыда араба къапы артындан эшитильген давуш, сёзюни больди.

Бу, къадын сеси эди.

— Сание апте, чыкъсанъыз мында! — деп къычырды.

Сание мердивеннинъ уджуна барып, ашагъы эгилерек:

— Ким о? — деп сорады.

Кене, далгъын къадын сеси эшитильди:

— Риджа этем, чыкъынъыз!

Сание аджеле-аджеле ашагъы энди, азбар къапыгъа якълашкъанда:

— Усние, сенсинъми? — деп сорады. — Джаным, ичери кирмей, къапыны къакъкъанынъ не?

Араба къапынынъ кучюк къанаты яваштан ачылды, Усние кедерли бир алда ичери кирди. Сание онынъ юзю дивар киби агъаргъаныны эслеп, айретте къалды.

— Усние, тувгъаным! Санъа не олды?

Усние джевап бералмады. Кирпиклери арасында нур киби козьяшлары пейда олдылар. Бираз сусып турды, сонъра Саниеге бала бакъышларыны догърултаракъ:

— Мансур олюм алында, — деди. — Гедже саат дёрттен берли башынынъ уджундан эким айырылмай. Не япаджагъымны бильмейим. Шашкъанымдан сизге кельдим. Юрегим даянмай.

— Хайыр ола. Апансыздан бу не демек?

— Акъылым етмей, Сание аптечигим. Тюневин кеч олгъанда кельди, башым агъыра деп шикяетленди, ятып къалды. Гедженинъ бир маалинде инълемеге башлады. Турып бакътым, бутюн вуджуды тер ичинде эди. Къомшу Никанор акъайнынъ огъланчыгъы экимни чагъырды. Шундан берли эсини топлап оламай. Сание аптечигим, келип бакъынъыз, ялварам. Эким къайтмакъ истей, мен аптекагъа кетем. Ялынъыз ташламагъа къоркъам.

Сание, аят ичинде савут джуваяткъан Дорагъа давуш этти. Дора аджеле къапыдан софагъа атылгъан арада, онъа:

— Чабик ол, меним фырлантамны бер, — деп къычырды.

Дора, бир мунасебетсиз, яры ёлдан фырланта истенильгенине тааджипленди исе де, сонъудан, — «Бу, Сание аптеде биринджи кере дегиль», деп тюшюнди, аман, кишилик эвге кирди. Ашыкъкъанындан, килимнинъ уджуна сюрюнип абынды, къайтып оны тюзетейим дегенде, омузынен чечек савутына урунды. Козюнинъ алдында, диварда асылы тургъан фырлантаны корьмей, оданынъ ичинде чапкъаламагъа, къыдырыкъламагъа башлады.

Ашагъыда, мердивен янында сабырсызлыкънен беклеген Сание:

— Дора, къайда баттынъ шу? — деп текрар къычырды.

— Шимди, шимди.

Ниает, фырланта козюне чалынды. Алып, мердивенден ашагъы джувурды.

Бекир эвге кельгенинден берли софада корюльмей тургъан Доранынъ, шимди, ничюндир, пейда олып, бойле чапкъалагъанына тааджипленди. Эгилип софадан азбаргъа козетти, Саниенинъ яш къадыннен берабер араба къапыдан чыкъып кетеяткъаныны корьди.

— Абибулла, бу не я? — деп мураджаат этти. — Сание аптенинъ юзю пек къаарьли корюне.

Абибулла, абдырап еринден турды, анасынынъ янындаки къадынгъа козетти, Усние экенини таныгъан сонъ, яваштан, Бекирнинъ сёзлерини текрарлады:

— Керчектен де... Бу не экен?

Софагъа къайтып кельген Дорадан соралгъанда, о да омузларыны къысты, башыны къыйыштырды:

— Ич бир шей анълап оламадым, — деп джевап берди ве ашханагъа кирип кетти.

Абибулла Сулейманович, Бекирге айланып:

— Истесенъ, азбаргъа чыкъайыкъ, — деди. — Къайсы тереклерининъ салкъынында отурмакъ, зан этсем, мындан гузельдир.

Бекир итираз этмеди. Экиси сабырлы-сабырлы мердивенден тюшти, тереклернинъ, талдасына догъру кеттилер.

Азбарда кобелеклернинъ учушы, сары балчыкънен сылангъан сепетлернинъ чевресинде айлана берген балкъуртларнынъ вызылдысы, сачакъларда юва япкъан къарылгъачларнынъ севимли тюркюлери хошнутлыкъ догъура эдилер.

— Мында, акъикъатен, фена дегиль экен, — деди Бекир. — Меним койге багъланып къалувымнынъ себеби де будыр. Табиат дюльберлигинден чокъ зевкъ алам. Шунынъ озюне, институт омрюни де унутып оламайым.

— Анда да багълысынъ, ойлеми?

— Эбет... Анда да багълым.

— Шай олса, сенинъ вазиетинъ зор экен. Эки якътан багълы адам, сыкъынтыгъа къалгъанда, экиге болюнмеге меджбур, бу къолай дегиль.

Абибулла Сулейманович, эрик тереги астында булунгъан тахта сетке отурды. Бекир узанып, далдан ешиль япракъ къопарды, агъызына къойып, къычыртмакъ истеди, лякин озюни туталмай, Абибулланынъ сёзлерине кулип джиберди:

— Манъа ойле келе ки, мурадымны анъламадынъ.

Мен эки тюрлю багъ хусусында айттым, эм ич биринден айырылмакъ истемейим. Аксине, оларны излемеге борджлум. Бири, сенинъ бегенмеген — оджалыгъынъ, дигери исе, Ташкентте окъугъан дост къызымдыр.

Абибулла Сулейманович кулюмсиреди. Бекир буны абайламады. Багъчасарайда окъугъан маальде Бекирнинъ, къызлардан къоркъкъан, утанчакъ яш олгъаныны хатырлап алды.

— Демек тезден тойгъа бараджакъмыз, ойлеми? — деп сорады.

— Эбет... тезден. Мумкюн дередже, тезден… Айып этме? Сен насылсынъ? Меним бир шейден хаберим ёкъ. Бельки де, бала-чагъа саибисинъдир?!

Абибулла Сулейманович бир кереден джевап бермеди. Сагъ аягъыны ерден алды, эки элинен тизини къапып тутты, аякъкъабынынъ окчесинен бир къач кере сетнинъ тахтасына урып алды, бираздан, Бекирге айланып:

— Мен вакъыт тапмадым, — деп кулюмсиреди. — Лекциялар... экспедициялар... билесинъми? Асыл да имкян бермедилер. — Бираз тургъан сонъ: Инсан энъ эвеля юксельмели, — деди. — Идеал... инсанда идеал олмалы, мен мердивен бою озь идеалларымнынъ юксекликлерине котерилем. Эбет, инсан огълу юксельмелидир. Эвленюв исе...

Бу арада азбаргъа Сание кирди, терек астында Абибулланы ве Бекирни коререк, оларгъа догърулды. Абибулла еринден турды, анасына якъынлашып, сабырсызджа:

— Сизге не олды? Ничюн бойле чапкъалайсынъыз? — деп сорады.

Сание сетнинъ узерине ерлешти, башындаки фырлантасыны чезди, терен нефес алды:

— Мансур олюм алында, огълум, — деп джевап берди. — Эким бакъты, пек ярамай, деди.

Мусафир еринден турды, пытакълар арасындан кок юзюне бакъты, уйле авгъан, тереклернинъ талдалары озь ерлерини чокътан денъиштирген эди.

— Чыкъмагъа вакъыт. Сание апте, айып этменъиз, мен кетейим, — деди. — Шеэрде ишим бар. Сагълыкънен къалынъыз!

Бекир, Сание аптенинъ элини алды, сонъра Абибуллагъа хытапнен:

— Мытлакъа кель! Истеген махсулынъны ашарсынъ, — деди. — Келирсинъми?

— Келирим, — деди Абибулла Сулейманович. — Экимлер дагъ авасындан файдаланмамны тавсие эттилер. Яшлыгъымда джурьгеним о юксек къаяларны, елемлик Бабулгъан Дагъларыны, берекетли багъчаларны аля унутмадым.

Сание апте — «Уйлелик ашкъа къал, тезден Сулейман агъанъ келеджек», деп бакъты, лякин Бекир динълемеди. Биджагыны устюне кие-кие къапыдан чыкъты.

Абибулла Сулейманович шеэрге чыкъкъан сайын эр даим корьгенлери — кене шу Хансарай, шу къыйыш аралыкълар, шу чыплакъ къаялар эди. О, талашкъан, раатсыз юрегине теселли бергендай ич бир шей тапамай эди. Усниени корип, онынъ гузель козьлерине тойгъанджек бакъмакъ, гонълюни ачып къоймакъ истей эди. Лякин Усние... шайлы Усние корюнмей эди. О, бир афтадан берли эссиз хаста яткъан Мансурнынъ башы уджунда эди.

Абибулла Сулеймановични джан сыкъынтысы сарды. Эвнинъ диварлары онынъ джелькесинден баскъан киби олдылар. Ахыр-сонъу, юрек тарсыкъувына даянамай К... коюне, буюканасына кетмеге къарар берди.

Тензиле къартана койнинъ юкъарысында гурьдели озеннинъ кенарында бир къатлы джам софалы эвде яшай эди. Эвленгенининъ учюнджи йылы, акъайы Бабулгъанда бик тереги тюбюнде къалып ольген. Къарт Тензиле, сыгъырчыгъынынъ сютю-къатыгъынен, эви алдындаки багъчачыкънынъ себзеватынен кечине эди. Эвнинъ сырт пенджересинден Ай-Петри этегиндеки чытырман дагъларнынъ тазелиги джайылып ята эди.

Бизим мусафир акъшам устю апансыздан келип тюшти, Тензиле къартананы севиндирди, чым-чырт эвини шенълендирип джиберди. Буюкана ве торун яры геджеге къадар къонушкъан сонъ, кеч маальде юкълап къалдылар.

Кунеш догъып, Бабулгъаннынъ тёпесине котерильген вакъытта Абибулла Сулейманович эвнинъ алдындаки багъчагъа чыкъты. Терек устюне минип, джан эрик ашады. Андан сонъ ёлгъа чыкъты. Дермен арыкънынъ янына кельгенде, къаршысына яш бир къызнен берабер Бекир расткельди. Бекир, Абибулланы корьгенде:

— Иште, озю де, — деп къычырды. — Сонъки сефер келеятыр эдим. Не исе де... хош кельдинъ, Абибулла!

— Сагъ ол, Бекир. Сен энди яшарып башлагъансынъ. Татиль ярашкъан.

— Татиль дегиль. Шимди рухий раатлыкъ кечирем... Таныш олунъыз, — деп теклиф этти.

Абибулла Сулейманович къызгъа элини узаткъанда, къара сачларыны, ири козьлерини корип, ичинден «Лейля Талиб-заде», деп фысылдады. Дерал озюни эльге алды, къызнынъ къолуны тутты:

— Танышлыгъымыздан пек мемнюним, — деди. Башкъа ич бир сёз сёйлемеди.

Онынъ козю огюне Лейлянынъ ель учурып джиберген шляпасы кельди. Вагоннынъ къапысында: «Мени ич бир ерде коралмайджакъсыз», деген сёзлерини хатырлады.

Лейля, таныш адамынынъ бетине бакъкъанда, эеджангъа кельди, янакълары алевленди, лякин сусты. Беяз, йымшакъ элини узатты, кери къайтарып алгъанда, узеринде къып-къырмызы пармакъ излери къалгъаныны эследи.

— Айды, энди эвге кирмекте мана ёкъ, — деди Бекир. — Койни доланайыкъ, истейсинъми?

Олар эки тарафы багъчалыкъ сокъакъ бою акъырын-акъырын ашагъа догъру джонельдилер.

Лейлянынъ сол тарафындан, лакъырдыгъа къошулмай джурьген Бекир, азбар устюндеки терекнинъ этрафында долангъан къуртларны косьтерип:

— Бакъынъыз, терекнинъ къувушында балкъурт бар, — деди. — Мукъайт олунъыз...

Бекир сёзюни битирмеди, балкъурт Абибулла Сулеймановичнинъ козюне келип къонды. Эллерини саллап, къуртны къоркъузмакъ истеди, лякин къурт къонгъан еринде инесини санчкъан сонъ, ерге тюшип кетти.

Лейля, Абибулла Сулеймановичнинъ козюне япышты, бурюльген тикени тарзында, санчылып яткъан инени чекип чыкъарды амма, козь къапагъы мос-мор олгъан эди.

Лейля яныкълап:

— Агъыртамы? — деп сорады.

Козю яшланып кеткен Абибулла Сулейманович:

— Пек фена агъырта, — деди. — Не огъурсыз айван экен. Сагъ ол, Лейля!

Бекир сабырлы суретте:

— Элинънен токъунма, — деп тенбиледи. — Ёкъса, шишип башлар.

Олар тар сокъакъ бою кечип, багъча ичерисиндеки гольге якъынлаштылар. Юксек къарагъач тереклерининъ кольгесинде булунгъан, кузьгю киби парлакъ гольнинъ узеринде тар копюр узангъан, дигер тарафында исе шырылдап чешме акъа эди.

Лейля гольнинъ кенарына кельгенде:

— Бу ерде токътайыкъ, — деди. Бакъынъыз, не къадар эгленджели, дюльбер манзара!!

Бекир бунынънен разылашты:

— Бундан даа ляйыкъ ер ёкъ, — деди. — Иште, отурмагъа скемле де бар. Буюрынъыз!

Абибулла Сулейманович копюр бою бир къач адым илери кетти, гольнинъ ортасына баргъанда токътады:

— Тап Петергофны хатырладым, — деди. — Баргъан еринъизми ич? Э-ээ-эй. Пек шуретли ердир.

— Сырасы кельмеди, — деди Бекир. — Шахсен меним ялынъыз Орта Асия къумунен ашналыгъым бар, Фергъанени макътар эдим, Петергофнен ольчештире дерсинъ. Ондан сонъ, Пушкиннинъ джаныны да агъыртмакъ истемейим, — деп кульди.

— Сен Пушкинни, эвельки киби, кене чокъ окъуйсынъ, ойлеми?

— Онсуз мумкюн дегиль.

— Унуткъаным. Бир заманда озюнъ де яза тургъансынъ, Бекир. Ташладынъмы ёкъса?

— Хайыр. Меним фикримдже, ишни башлагъангъа къадар гузель тюшюнмели. Башладынъмы, ич де ташлама!.. Керчек, бир заманда сен де аджайип ресим япа эдинъ. Шимди адыны биле анъмайсынъ. Акъылынъдамы, оджа санъа, Къырым Лембрандды деген эди.

Аркъадашларынынъ лафларына къошулмай, скемленинъ уджунда отурып, сувгъа далгъын-далгъын бакъып тургъан Лейля, бирден огюне эгильди:

— Балыкъларнынъ аркъаларыны коресинъизми? — деп севинди. — Озен балыгъына ич де бенъземейлер. Бала экенде къызларнен мында къырмызы балыкъларны сейир этмеге келе тургъанмыз.

Абибулла Сулейманович дерал Лейлягъа бакъып:

— Демек, балыкълар тап балалыгъынъызны хатырлатты, ойлеми? — деп сёз къатты.

— Эбет, хатырлатты...

Лейля кокюс кечирди сонъра акъырын-акъырын сокъакъкъа тюшти; Бекир онынъ пешинден етип, къолтугъындан тутаракъ, озен бетке кеттилер. Абибулла Сулейманович чешмеден салкъын бир сув ичип, артларындан джувурды.

Лейля юксек дагъларгъа козюни алмай бакъты-бакъты, сонъ къозгъалып, джошып кетти:

— Мен бу ерлернинъ ташында, топрагъында бир муаббетлик сезем, — деди. — Манъа, эр терек кулип бакъа. Бу къоджа дагъларнынъ увултысы, бу озенлернинъ шувултысы, бу севимли къушларнынъ нагъмелери къальбимни гурьделендирелер. Койге кельген сайын онынъ дюльберликлерине дели-диване олам. Келем, къыймай-къыймай ташлап кете эдим...

— Бир вакъытта тувгъан-оськен ерлеримни, — деди Абибулла Сулейманович, — мен де севе эдим. Шимди акъылыма биле кетирмейим.

— Тувгъан, оськен еринъни севмемек мумкюнми? Сой-соп эписи баба юртунда тапыла. Энъ аджджы яранъны багъламагъа олар келелер. Тувгъан ер киби асыл да олмай.

— Манъа ойле келе ки, — деди Абибулла Сулейманович, — сизде, ич кимсенинъ къальбинде яратылмагъан кучьлю бир севги бар. Сиз севмеге яхшы бильсенъиз керек.

Лейля индемеди.

Учю де юксек дивар бою кетип, беседкагъа айландылар.

— Севмек, — деди Бекир, — энъ юксек, энъ къыйметли бир дуйгъу! Сынъырсыз ве атешли бир тарзда ялынъыз саф юрекли олгъанлар севе билирлер. Затен омюрнинъ де байлыгъы севги дегильми? Бу ярашыкълы тереклер, о къушларнынъ нагъмелери самимий севгини алевлендирген бирер васта дегиллерми?

«Бу ерлерден чыкъкъан сувлар парылдар;

Тюзгюн акъар, этрафа хош шарылдар», — деген шаир. О да тувгъан юртуны севе экен.

Абибулла Сулейманович мектепте экенде Бекирден бу сатырларны эшитип, бегенген ве язып алып, эзберлеген эди. Шимди Бекирнинъ артындан:

— «Тюзгюн акъар этрафа, хош шарылдар» — деп текрарлады, лякин илерисини айталмады.

— Шаир даа не деген? — деп сорады. — Мен динълемек истейим.

— Даа не дегенини эвде сёйлерим. Бизге бараджакъмыз дегильми, Лейля?

— Кунешке бакъ, пек кеч олды.

— Джаным, ничюн кеч олсун! Абибулла, саатынъ къач?

— Учьке он дакъкъа бар.

— Корьдинъми? Сен даима ашыкъасынъ. Себеби не, бильмейим.

— Онынъ пек адий себеби бар, — деди Лейля. — Кельгенимден берли эвде ич бир шей бакъкъаным ёкъ. Ярын барырым. Абибулла Сулеймановичнен кетинъиз. Ананъа селям сёйле. Ярын... Ярын мытлакъа барырым. Шимдилик сагъ олунъыз! О, азбардан атлады ве багъча бою аджеле-аджеле кетти.

Абибулла Сулейманович, козьден джоюлгъангъа къадар Лейляны гизли бакъышларнен озгъарды.

Бекир къолтугъындан тутып:

— Кеттикми? — деп сорады.

Абибулла Сулейманович озь тюшюнджелеринден бир кереден къуртулып оламай, эресленерек:

— С-си-згеми? — деди. — Кеттик!

Тензиле къартана акъшам торуныны софа алдында беклей эди. Тереклер арасындан онынъ эвге келеяткъаныны корьгенинен:

— Балам, энди къасевет этип башлагъан эдим, — деди. — Ачыкъмадынъмы? Уйлеге азырлагъан емегим сувып къалды. Джурь-джурь, айды!

Софанынъ алдында курьсю узерине синини ерлештирип, ашамагъа отурдылар.

Бекирнен бираз кезиндик, — деди Абибулла Сулейманович, — ондан сонъ, эвлерине кирдим.

— Лейля ёкъмы эди, балам?

— Эпимиз берабер эдик.

— Сонъ, насыл, бегендинъми?

Абибулла Сулейманович джевап бермеди. Ашап битирген сонъ:

— Чокъ джурьдик, ёрулдым, буюкана, — деди: — Ярын арыкъбашкъа кетеджекмиз.

Арасы ярым саат кечер-кечмез, сетнинъ устюне чалкъа тюшип ятты. Тензиле къартана исе, тышта оджакъ башында агъызында чубугъы, чокъ вакъыт пугъунынъ сесине, озеннинъ шувултысына, копеклернинъ давушына динъленип турды.

Абибулла Сулеймановичнинъ кеч вакъыткъа къадар козюне юкъу кирмеди. Онынъ хаялында Лейля джанланды.

Багъчада, голь янындаки тереклернинъ кольгесинде тургъанда бу къызнынъ бакъышларында не къадар татлы омюр аляметлери окъула эди... Аляметлери дегиль, онынъ озю бус-бутюн аят эди. О, багъчада учкъан сербест бир къуш, далда отькен севимли бульбуль эди. О, бир саадет дюньясы эди. Лякин не файда ки... о, башкъасынынъ оладжакъ... о, буллюр киби вуджутны тезден башкъасы сараджакъ, онынъ опюшлеринен зевкъланаджакъ.

Тюшюнген сайын сагъына-солуна айланды, ястыгъыны бир ерден дигер ерге авуштырды, оларны юмрукълады, ахыр-сонъу, юзь устюне къапакъланып, башыны пуфкъа комди.

Куньдюзки кезинтиден сонъ, ничюндир къальбинде Бекирге къаршы гизли ислер уянды. Эвлерини корьгенде, бегенмеди. «Медений адамнынъ дурагъына бенъземей», деди. Онынъ анъында Бекирден узакълашмакъ ичюн, куньджюликке бенъзер бир зевал догъды.

Козьлери юкъугъа кетейим дегенде, Усниени хатырлады. Онынъ сонъ куньлерде кедерден сарарып солгъан чересини козь огюне кетирди, азапланды.

Саба тургъанда, кунеш догъмагъан эди. Буюканасынынъ багъчада бибер суваргъаныны корип, янына кельди:

— Буюкана, — деди. — Эвде ишинъиз олса, къайтынъыз. Мен суварырым.

Тензиле къартана торунынынъ юзюне бакъты, онынъ чырайы когергенини, козьлерининъ асты мораргъаныны корьди.

— Ничюн бойле эрте турдынъ, огълум? — деп сорады. — Кёр чибин таладымы ёкъса?

Абибулла Сулейманович буюканасынынъ къолундан чапаны алды, ёлакънынъ уджуна чыкъкъан сувны къуру ёлакъкъа джиберди, сонъра башыны котерип:

— Хайыр, ич бир шей таламады, — деп джевап берди. — Пек гузель юкъладым. Кетинъиз, мен беджеририм...

Тензиле къартана, бибер оджагъы башында юлкъып ташлагъан когетлерини къучагъына алып, эвге къайтты.

Номай сувнен биберлерни сувармакъ зевкълы эди. Базы сыраларнынъ топрагъы эшилип, сув дигер ёлакъларны голлендирди исе де, оджакънынъ ярысына баргъан сонъ, тюз ерде, сув бир даа ташмады.

Оджакъны суварып битирген маальде кунеш энди Бабулгъаннынъ устюне бир сырыкъ бою къадар котерильген, орталыкъны къыздыргъан, ве онынъ джелькесини терлетип башлагъан эди.

Элиндеки чапаны ташлады, улукътаки сувгъа элини-бетини джувып, эвге къайтып кельди. Саба емегинден сонъ, софанынъ алдына чыкъкъанда Бекирни корьди.

— Кетемизми? — деп сорады.

— Кетемиз, — деди Абибулла Сулейманович. — Къармакъ кетирдинъми?

— Кетирдим. Бакъ, келишеми? — О элини ачып, къармакъларны косьтеререк, таякъ тапмакъ керек, — деп иляве этти.

Абибулла Сулейманович эвнинъ артына айланды, пытакъ кесмек ичюн курюч терегине минди. Бекир бу арада софанынъ алдындан гъайып олды, бираздан сонъ, Лейлянен бирликте къайтып кельди. Абибулла Сулейманович таякъларны алып кельди. Оджакъ янындаки курьсю узеринде отургъан Лейляны корьгенде, юрегинде севинч ве зевкъ ис этти.

— Хош кельдинъиз, — деди. — Коресинъизми, сизге къармакъ таягъы азырладым. Балыкъларымызны болюшеджекмиз. Бедава беллеменъиз...

— Эгер тутсам, эписини бермеге азырым, — деди Лейля. — Лякин болюшмеге шей тапылмаз деп къоркъам.

Бекир таякъларны къолтугъына къысты, Абибулла Сулейманович сылавчан къоймакъ ичюн эски тенеке къуту алды, Лейля исе йипек боюн багъыны чезип, башына багълады, ёлгъа чыкътылар.

Арыкъбашкъа еткенге къадар Лейля, Бекирнинъ къолтугъыны быракъмады. Озен боюндаки ирили-уфакълы ташлар, юксек бентлер, сарп кечитлер оны зиетлендирди, ёрултты. Абибулла Сулейманович исе, бирер-бирер ташларнынъ астындан сылавчан къыдырды, къутусыны толдурмай вазгечмеди.

— Иште энди кельдик, — деди Бекир. — Бираз нефес алып, сонъра ишке башлармыз, шай дегильми?

— Эбет, ашыкъмагъа не бар? — деди Лейля, сонъ Абибулла Сулеймановичке айланып: — Сизинъ, саба эрте багъчада чалышкъанынъызны сейир эттим! — деп, иляве этти. Бу къадар ишкир экенинъизни бильмей эдим.

Абибулла кулюмсиреди:

— Саба эрте турдым. Джаным сыкъылды. Айды, дедим, буюканама ярдым этейим...

— Ярыгъынъыз яры гедже маалинде аля даа сёнмей эди. Зан этсем, пек кеч яттынъыз.

— Буюканам отурып къалды. Мен эрте яттым…

Абибулла Сулейманович сусты. Ялынъыз теренден кокюс кечирди, сонъра, таягъына йипни багълады, къармагъынынъ уджуна сылавчан кечирип, тыйнакънынъ кенарындаки юксек ташнынъ узерине чыкъты. Бу арада, аякъкъапларынынъ бавларыны чезеяткъан Бекирге:

— Мында балыкъ чокъ, — деп мураджаат этти. — Меним умютим ерине келеджекке бенъзей. Бу зенаатны пек севем.

Бекир балакъларыны чермеп, озеннинъ дигер ягъына кечерек, сувнынъ узерине коньделен узанып кеткен къалын къарагъач терегининъ устюне ерлешти, къармагъыны сувгъа атты.

— Къана, бакъайыкъ, — деди Лейля, — энъ алдын балыкъны ким тутса, бахытлы одыр.

— Ойле олса, къармакъны ташлайым, — деди Абибулла Сулейманович, — чюнки омрюмде ич бир вакъыт бахытлы олмадым ве олурым деп де тюшюнмейим. — Бу къадар умютсизлик...— деди Лейля.

— Чокъ языкъ ки, сёйлегеним — акъикъат.

Бу эснада Абибулла Сулейманович элиндеки таягъынынъ къыбырдагъаныны дуйды. Элини бирден юкъары тартты: къармагъынынъ уджунда буюк бир сазаннынъ чапалангъаныны корьди.

Лейля еринден атылып турды. Абибулла Сулеймановичнинъ янына кельди:

— Акъикъатынъыз бойле оламы? — деп кульди. — Шимдиден сонъ сёзюнъизге инанмайджагъым. Бекир!.. Бекир... бакъса, не буюк сазан!..

Ишине буюк дикъкъатнен козетип тургъан Бекир башыны биле котерип бакъмай:

— Пек къычырма, балыкъларны къоркъузырсынъ, — деди. — Бир плякъа айланып джуре, асыл да тюшмей.

Ав уйлеге къадар девам этти. Бу зенааткъа Лейля да къошулмакъ истеди, къармагъыны къач кере атып бакъты, тюшкен шей олмагъан сонъ, вазгечти. Бир талай вакъыт, озь башына озен боюнда гъайып олып, къайдадыр, джувунып, сыланып кельди.

Бекирнен муамелесинде самимий корюнген Лейля эр лакъырдысында Абибулла Сулеймановичнинъ табиатындаки инджеликлерни огренмеге авес эткени дуюлды. О, Абибулла Сулеймановичнинъ арекетлеринде насылдыр, бир къабалыкъ, низамсызлыкъ окъуй, бу себептен де, онынъ анги аят ёлуны таптап кельгенини ве насыл ёлнен кетеджегини бильмек истей эди. Лейля Бекирнен сёйлеше, Абибулла Сулеймановични динълей эди.

Абибулла Сулейманович исе къармагъыны озенге ата, сувда Лейлянынъ козьлерини къыдыра эди.

Насыл олды, насыл олмады, ава бирден денъишти. Тёпеде буюк къара булут пейда олды.

Кучьлю ель чыкъты, тереклернинъ пытакъларыны саллап башлады.

Лейля, сыярып башлагъан кок юзюне бакъты да:

— Бетиме ягъмур тамчысы тюшти, — деп къычырды. — Къайтмакъ керек, давранынъыз!! — о, дерал аякъкъапларыны кийди, аджеле-аджеле ёлгъа тюшти. Чокъкъа бармай, артындан Бекир ве Абибулла Сулейманович кочьтилер.

Койге келип киргенде, экинди маали эди. Ягъмур бираз сепелеп бакъты, ягъмай, ачылып кетти.

Абибулла Сулейманович къапы алдында сагълыкълашып, эвге кирди.

Лейлянынъ юрегинде бир къатиетсизлик, бир зайыфлыкъ асыл олды. Мийини амансыз бир къурт кемирди, кедерлендирди.

О, шимди эвге кетип, миндер узерине йыкъыларакъ, тойгъанджек агъламакъ истей эди.

Ешиль боялы араба къапынынъ алдында айырылышкъанда, Бекир ондан:

— Бизге барайыкъмы, Лейля? — деп сорады. — Ничюн индемейсинъ?

Лейля, тюшюнджели башыны акъырындан юкъары къалдырып, Бекирнинъ аджизлик ичинде къалгъан козьлерине бакъаракъ:

— Хайыр, баралмайджагъым, — деп джевап берди ве къапынынъ къанатыны орьтип, гъайып олды.

Абибулла Сулейманович акъшам багъчаны доланмагъа чыкъты.

О, тазе къочан аткъан мысырбогъдайларны, согъан тахталарыны, орькен джайгъан къабакъларны козьден кечирди, сонъра, тёрде азбар устюнде булунгъан гурь даллы терекке джурюш этти. Бу эснада, къомшу багъчанынъ ичинде сув арыгъы башында Лейля козюне чалынды.

— Мераба Лейля, — деп сесленди. — Бу къадар якъын экенсинъиз, албу исе давушынъыз чыкъмай.

Таныш сес Лейлянынъ къулакъларына хош кельди, артына айланып бакъкъаны киби, Абибулла Сулеймановични коререк, кулип джиберди:

— Я мераба! Сиз де дерьялар артында дегильсинъиз, лякин дюньяда яшагъанынъыз белли дегиль. — О, элиндеки къопкъаны арыкъ янында къалдырып, онъа таба догърулды: — Кене биберлерни суварасынъызмы? — деп сорады. —Мен сизни кой хызметини севмейсиз деп эшиткен эдим, козьлерим эп аксини коре.

— Истемей эдим. Озюнъиз сёйленъиз, не япайым?

Халкънен танышлыгъым ёкъ. Бир Бекирни билем, о да бир афтадан берли корюнмей. Шеэрге кеттими, ёкъса?

— Бильмейим.

— Джаным, сизден гъайры буны ким биледжек?

— Бекирни мен де бир афтадан берли корьмейим.

— Ничюн?

— Риджа этем, бу хусуста менден бир шей сораманъыз... Башкъа лакъырды этейик. Койде сизнинъ джанынъыз сыкъыла, ойлеми? Чокъча чалышмакъ керексинъиз...

— Мен тезден кетмек истейим.

— Ничюн бойле чабик бездинъиз? Мен сизни бутюн яз отурырсынъыз беллей эдим.

— Макъсадым шу эди. Керчек, сизлернен джурьмеси гъает хош. Лякин...

О токъталып къалды.

— Сёйленъиз... чекинменъиз.

— Хатырынъыздамы?.. поездда корюшкенде, сиз манъа: «мени ич бир ерде корьмейджексинъиз», деген эдинъиз... Талий бизни кене келип тапты.

— О заман янъылгъаныма шимди чокъ севинем. Эгер сиз мындан кетсенъиз, билинъиз ки, меним де джаным сыкъыладжакъ.

— Бекир сизинъ джанынъызны сыкъылдырмаз...

Лейля индемеди, башыны ашагъы алды.

— Ах, сиз мени анъласа эдинъиз, — деди, кокюс кечирди. Онынъ юрегини аджджы бир шей якъкъаны дуюлды. — Мен онынънен учь йыл Ташкент институтында окъудым, эбет... учь йыл. Къырымдан ялынъыз экимиз эдик. Меним тилимде сёйленген, меним адетимдже иш корьген ялынъыз Бекир эди. Мен онъа алыштым... Геджемни куньдюз этип окъудым, чюнки парлакъ бир омюр беклей эдим. Къырымгъа кельсем, аятымда янъы бир девир ачыладжакъ эди, меним ичюн онынъ не къадар буюк къыймети бар эди. Билесинъизми? Кельдим. Умютлериме, онъа олгъан муаббетиме къаршы мукяфат оларакъ...

Лейлянынъ богъазына бир шей тыкъалгъан киби олды.

— Сизинъ ичюн феналыкъта булунмагъандыр, эбет.

— Мен де ойле тюшюне эдим. Кельдим... Бекир башкъасынен яшагъан... Бала олгъан... Меним намусым аякъ астында тапталгъан.

— Я... эбет... умют олунмагъандай арекет…

— Сизге ачыкъ гонъюлли олмакъ истедим... Айып этменъиз.

— Эмин ола билесинъиз. Илериде не япмакъны тюшюнесинъиз, Лейля?

— Озюм де бильмейим. Бекирнен лакъырды этмейджек олдым. Лякин келип озю афу истеди...

— Афу эттинъиз дегильми?

— Мен джевап бермедим. Корьгенинъиз киби, берабер кезинтиге чыкъамыз. Юзюм куле, ичимде алевленген атеш мени бир кебап киби куюте. Илериде не япаджагъымны сорайсынъыз... Мен не япа билирим?

— Сиз Бекир ичюн узун йыллар муаббет беслединъиз. Оны унуталмазсынъыз.

— Догъру, Бекир, башта садыкъ аркъадаш эди...— Лейля козьлерининъ яшыны косьтермек истемей, терс айланды.

Дагъда отькен пугъуларнынъ садасы, тереклер узеринде чырылдагъан чыр-чыр мазинлернинъ сеси эшитильди.

Бу арада узакътан къадын давушы кельди.

— Мени къыдырсалар керек, — деди Лейля. — Сагълыкънен къалынъыз. Ярын корюширмиз, дегильми?

— Сагъ олсакъ, мытлакъа корюширмиз.

Абибулла Сулейманович эвге эеджанлы къайтып кельди. Акъшамлыкъ ашны ред этти. Гедже тёшегинде чокъ вакъыт юкълаялмай, озюнинъ ирадесинен курешип турды.

— Инанып оламайым. Къыз деген шей — коктеки беяз бир булут киби учар кезер, — деп азапланды. — Фикрини денъиштирмейджегини къайдан билейим? Шунынъ озюне... Бу ола билирми? Олур, эр шей олур.

Абибулла саба кеч турды. Софагъа чыкъкъанда буюканасы онъа:

— Огълум, буны Лейлянынъ къардашчыгъы кетирди, — деп учь кошели бир кягъытчыкъ узатты.

Абибулла Сулейманович кягъытны окъумагъа башлагъанынен тааджипленди, сонъра юзюнде бирден севинч асыл олды.

Мектюпте шу сатырлар язылы эди:

«Абибулла!

Бу кягъытны язмагъа джесарет топлагъанджек не къадар азаплангъанымны бильсе эдинъиз. Бутюн гедже тюшюнип чыкътым. Озюмнинъ омрюмни козь огюне кетирдим. Алтын умютлерим бар эди, оларнынъ эписи эляк олдылар. Энъ яш чагъымны озюне эсир алгъан адам мени алдады, севгимни хорлады. Бундан сонъ онъа къайтып оламайджагъым. Эр шей битти. Манъа инанынъыз. Койде Сизни корьгенде, козьлеринъизде самимиетлик ис эттим. Юрегимдекини сёйлеялмай чокъ вакъыт ах чектим. Лякин энди сабырым тюкенди... Мен Сизни севем. Бу сёзлеримни ве арекетимни шашкъынлыкъ эсап этменъиз. Мен Сизни севем... Ялынъыз Сизни севем!

Огюнъизде бу къадар алчалгъаным ичюн менлигимни хорламанъыз! Умют этем, корюширмиз.

Лейля».

Абибулла Сулейманович мектюпни бир даа окъуды, сонъ дёрт букледи, мусафир одасындаки сетнинъ узеринде отурып, тюшюнджеге далды.

— Юрегимни бу дередже алевлендирген къызны ильк сефер корем. Бу мектюп вуджудымда тюкенмез кучьлер яратты, умютлеримни къанаатлендирди. Гузель Лейля, сенде не къадар къудретли инсанлыкъ дуйгъусы бар!!

Акъырындан еринден турды. Эвнинъ пенджересинден тышкъа козь ташлады. Озен кене эвельки чабиклигинен къутурып акъа ве тёпелери туманлы дагъларда кене аламанларнынъ давушлары эшитиле эди.

— Къайтмакъмы? — деп озь-озюнден сорады. Элиндеки мектюпни, койде джан сыкъысындан окъурым деп кетирген къалын ве дюльбер къаплы «Тарас Бульба» адлы китабынынъ ичерисине къойып, софагъа чыкъты. Тензиле къартана багъчада къартоп чапалай эди.

Азбарнынъ басамакъларындан атлап ёлгъа тюшти, эвеля багъчадаки гольге кеткен ёлгъа бурулмакъ истеди, сонъра артына къайтаракъ, озен бою юкъары джонельди. Буюк ташларнынъ янларында голленип къалгъан сувлардаки бакъаларнынъ ве сокъакъ кенарындаки когетлер арасына пыскъан чыр-чырналарнынъ сеслери, башы устюнде кобелеклернинъ учушы — буларнынъ эписи сербест кой омрюнинъ зевкъыны дуйдура эдилер.

Абибулла Сулейманович табиатнынъ инсанларгъа багъыш эткен бу дюльберлигинден хошланаракъ, котеринки гонъюльнен илери адымлады.

Бу арада азбаргъа кельген Бекир, Тензиле къартанайгъа:

— Иш къолай кельсин, къартана, — деп давуш берди. — Бу сыджакъта сизге заметленмек керекми?

— Алла разы олсун, балам, — деди Тензиле къартана. — Я не япайым? Ёлакъларны от басты да!..

— Абибулла эвдеми?

— Эвде. Буюр, огълум!

Бекир софагъа кирди. Аятнынъ ве килернинъ къапыларыны ачып бакъты. Кимсе ёкъ эди. Мусафир одасына кирди, кене кимсе ёкъ. Эвден чыкъмагъа онъайтлангъанда, пенджереде тургъан китапны корьди. Элине алып къарыштырмагъа башлагъаны да шу эди, козюне таныш язылар илишти.

Бекир кягъытны алды, узеринде Лейлянынъ адыны корьгени киби, алель-аджеле окъумагъа башлады. Ярысына кельгенде, юзюнде тер асыл олды, къызарды, юрегини атеш бийледи. О, козьлерине инанмакъ истемейип, мектюпни текрар козьден кечирди, сонъра азаплы бир алда:

— Бу, меним беш йылдан берли беклеген севдигимнинъ мектюби, — деп эзгин, къайгъылы бир алда, азбаргъа чыкъты. Софа алдында токъталды, Тензиле къартананынъ янына барып сагълыкълашмакъ истеди, лякин индемей, аджеле суретте басамакътан ёлгъа тюшип кетти.

Акъшам Тензиле къартана Орта мааллеге мусафирликке кетмек истеди.

— Баягъы вакъыттан берли Сабенен корюшмедим — деди. — Гъарип о зайыф аягъынен узакъкъа чыкъып оламай, мен де вакъыт тапып барамайым. Кетсенъ, къапыларны беклерсинъ. Джаным балам, бузавчыкъны арангъа къапамагъа унутма.

— Гузель, — деди Абибулла Сулейманович, — къапарым. Къасевет этменъиз, буюкана. Къаранлыкъта къайтмагъа къоркъмазсынъызмы?

— Мен чокъ эгленмем. Яз вакъты. Шимди ятсы олур.

Марамасынен башыны орьтип ёлгъа чыкъты...

Орталыкъ азар-азар къаранлыкълашты. Дагълар сусты. Багъчадаки тереклернинъ къалабалыгъы козьден силинип, тегиз къара бир перде олып корюнди, лякин эвнинъ артындаки озен шувултысыны кесмеди.

Абибулла Сулейманович тынчлыкъны сейирге далды. О асылда сусып, этрафны динълемеге севе, бунда озюне зевкъ тапа эди. Шимди бойле динъленип тургъанда, багъча тарафтан талгъын бир къадын давушы эшитильди. Эресленип еринден турды, тереклер арасында Лейля корюнди. Абибулла Сулейманович онынъ янына аджеле суретте барды. Лейлянынъ тёбен тургъан башыны ынджытмай незакетнен котерди де:

— Сенсиз манъа омюр ёкъ, Лейля, — деди. — Шу эля козьлеринъни корьген кунюмден берли не къадар раатсыз геджелер кечирдим! Мен бир дели киби сокъакъларны, багъчаларны долашам. Зеинимде ялынъыз сенсинъ.

Лейля узун кирпиклерини котерди. Абибулла Сулеймановичке терен назарлар ташлады:

— Мени севесинъ, ойлеми? — деп сорады.

— Севем, Лейля. Хаялымда кезген бир сенсинъ. — О, Лейляны озюнинъ баврына сыкъты, эеджандан атешленген дудакъларындан опьти. Бири-биринден айырылмай, чокъ вакъыт сусып турдылар.

— Кечкен гедже къоркъунчлы тюш корьдим, — деди Лейля, — акъылыма кетирсем, аля юрегим титрей.

— Хайыр ола. О насыл тюш эди?

— Сенинънен дагъгъа кезинмеге чыкътыкъ. Учурымгъа якълашкъанда, артта къалдынъ. Мен алдымда, козьлери къан баскъан къашкъырнынъ узериме атылмагъа ниетленгенини корьгеним киби, санъа къычырдым. Сен узакътан, меним алыма сейир этерек, кульдинъ. Мен агъламагъа башладым. Бундан сонъ, къашкъыр дагъда ёкъ олды. Бу ер зарафатлы ер, кетейик, деп, элинъден тутмакъ истедим, бу арада бир арслангъа чевирильдинъ. Къычырмакъ истедим. Сен богъазыма япыштынъ, мени къаядан ашагъы фырлаттынъ... Уянгъан сонъ теляшкъа тюштим, сабагъа къадар юкълаямадым. Куньдюз сени корьмек истедим. Багъчада буюкананъ, Бекирнен сёйленип тургъаныны эслеген сонъ, эвге къайтып кельдим.

Абибулла Сулейманович тааджипке къалды.

— Эгер тюшлерге инанмакъ мумкюн исе, энъ эвеля мен эляк олмагъа борджлум, — деди. — Сувукъ къанлыкъны джойма. Буюканам, Бекирнен сёйлеше эди дейсинъ, ойлеми?

— Эбет.

— Бугунь оны джами янында корьдим. Аз къалды, селямымны алмай кечеджек эди.

— Ничюн?

— Чюнки манъа даргъын.

Лейля индемеди.

Абибулла Сулейманович онынъ сачларыны сыйпады, кедерли козьлерине бакъты.

— Ничюн индемейсинъ, Лейля? — деп сорады. — Сени кедерлендирген не?

Лейлянынъ козьлери яшландылар:

— Кетейик, Абибулла, — деди. — Риджа этем, бу койден кетейик.

— Къайда?

— Къайда олса да, кетейик. Энъ олмагъанда, Орта Асиягъа кетейик.

— Севгили Лейля! Мени севеджексинъми? Сёйле!

— Ничюн бойле суаллернен къальбимни якъасынъ? Энъ юксек хаялларымда яшагъан сенсинъ. Сени севмейджегимми?

— Я Бекир?

— Бекир... Ах, онынъ адыны анъма, юрегимни хырпалама! Мен онынъ, ялынъыз таныш аркъадаш олып къалгъаныны истейим. Мен шимдиден сонъ Бекирни, ич бир вакъыт сенинъ киби севалмайджагъым. Унутайыкъ, Абибулла! Кечкенлернинъ эписини унутайыкъ.

— Унутайыкъ... эгер унута бильсек, гузель. Мен Бекирнен эппейи омюр кечирдим. Шимди онынънен алякъам кесиледжек, бири-биримизге душман оладжакъмыз...

— Бу иште къабаатлы сен дегильсинъ...

— Ойле деме, Лейля! Мен къабаатлым. Лякин мен не япа билир эдим? Бу козьлер, бу гузель бакъышлар бармы?! Мен оларнынъ эсири олдым. Шимди ёлумдан мени кимсе къайтаралмайджакъ. Бутюн гонълюмнен санъа садыкъым. Эшитесинъми, Лейля? Сен йылдызларнынъ аякъдашы, тылсымлы бир мелексинъ. Эр сёзюнъе разым. Бир сёз сёйле, берабер узакъларгъа, эбет узакъларгъа, о тынч къум сахраларына, о берекетли Фергъане бойларына кетейик. Анда бизни бахтияр омюр беклей.

— Мен... Ах, мен козьлеримнен корьгенлериме, къулакъларымнен эшиткенлериме инанмайым. Бу, манъа бир тюш киби келе. Даа тюневин къатый фикирге келювден аджиз эдим.

— Севимли Лейля! Демек, бири-биримизнинъ джефа ве сефасыны болюшеджекмиз, ойлеми?

— Ойле…

Багъчанынъ тереклери арасындан ай корюнди. Кокнинъ юзю агъарды, орталыкъ айдынлашты. Хош бир манзара ачылды.

— Гедженинъ гузеллигине дикъкъат этесинъми, Лейля? Акъшам сагъырлашып къалгъан багъча, шимди не къадар шырныкълы корюниш алды...

— Корем. Бу ай ярыкъ геджени ич акъылымдан чыкъармайджагъым...

Лейля, Абибулланынъ къолтугъындан тутты, акъырын-акъырын багъчанынъ теренлигине догъру адымладылар. Оларнынъ юзьлери де терек талдаларында гизлене, де ай шавлелери алтында айдынлана эди.

Къомшу багъчаны айыргъан азбарнынъ устюндеки эрик терегининъ янына баргъанда, Абибулла Сулейманович токъталды:

— Ойле олса, мен де бу терекни унутмайджагъым, — деди ве кулюмсиреди. — Энъ севимли дакъкъаларымны бу терекнинъ астында кечирдим.

Лейля, башыны ашагъы эгильтти, экиси чокъ вакъыт сусып турдылар. Этрафны тынчлыкъ сарды. Шимди дагълар, багъчалар ялынъыз бу эки юрекнинъ урушыны динълей эди.

— Кеч олды, — деди Лейля, — пенджеремиздеки ярыкъ сёнди, корьдинъми? Къайтмакъ керек. — Элини узатаракъ, далгъын бир суретте: — гедженъиз хайырлы олсун, — деди.

Абибулла Сулейманович онынъ тирсегине къадар чыплакъ булунгъан беяз элини опькен сонъ:

— Хайыргъа къаршы, — деп джевапланды.

Лейля тереклер арасында гъайып олып кетти.

Абибулла Сулейманович къайтып кельгенде, буюканасыны эвде корьди.

— Тенбилеп кеттим де я, балам, — деди Тензиле къартий. — Къапыларны беклемегенсинъ. Бузавны айырмагъансынъ. Алай сютюмни эмип битирген. Машалла, машалла! Пек беджерикли экенсинъ. Тьфу... тьфу... назар тиймесин...— деп кулюмсиреди.

Торуны да кулип джиберди.

Абибулла Сулеймановичнинъ койге кельгени бир айны кечти. Онынъ чырайы текмиль денъишти. Гульгюлли янакълары солды, козьлери чукъурланып кеттилер.

Джурюши тюшюнджели олды. Шимди о, ешиль боялы тахта къапынынъ алдында тургъан кучюк къызчыкъкъа бир шейлер айтты, къызчыкъ ичериге чапып кетти. Тезден къапыда Лейля пейда олды.

Абибулла Сулейманович, Лейлягъа элини узатты:

— Мен энди кетем, — деди. — Айткъаным киби япармыз. Августнынъ бешинджи куню келирим...

— Риджа этем, мектюп яз, — деди Лейля. — Мени чекиштирме. Сен кетесинъ. Манъа ойле келе ки, омрюмнинъ ярысы пешинъден кете...

— Къасеветленме. Озюнъни сербест тут, куньлер келир-кечерлер, дуймай къалырсынъ. Сагълыкънен къал! — деди, ёлгъа тюшти.

Лейля:

— Сагълыкънен бар! Огъурлар олсун, — деди, къапыгъа таянып къалды, чокъ вакъыт тюшюнип турды. Кимни тюшюнди? Абибулла Сулеймановичнинъ кеткенине яныкъладымы? Ёкъса, Бекирни ынджыткъанына азапландымы? Ким бильсин!.. Бекир энди бир афтадан берли койде яшамай эди. Оны шеэрге партия ишине алгъан эдилер.

Абибулла Сулейманович богъчасыны элине сыкъып тутаракъ, озен бою созулгъан таш ёл четинден, сельби тереклер арасындан кетти.

Уйледен сонъ ава бозулды. Ягъмур булутлары саркътылар. Чокъ кечмеди, енгиль бир сагъанакъ корюнди. Битти дегенде, кучьлюси кельди, тёпеден чапчакънен сув тёкюлир киби, ягъып башлады.

Бу афат ичинде, урбалары тенине япышып къалгъан, балакълары чамурлангъан бир киши Девлетовнынъ къапысындан ичке сокъулды, аякъларыны мердивеннинъ басамакъларына зияде урып аларакъ, софагъа котерильди. Оджакъ башындаки Сание, кениш сет узериндеки Дарбали ве Усние — эписи, бир кереден мердивен бетке чевирильгенде, Абибулла Сулеймановични, бу кулюнчли алында, зорнен таныдылар.

Сание оджакъкъа къоймакъ ичюн элине алгъан джезбесини кенаргъа ташлап, еринден турды:

— Балам, бойле авада ёлгъа ничюн чыкътынъ? — деди, къолундаки сылакъ богъчаны чекип алды. — Биджагынъны чыкъар. Вай анам-бабам, бу недир! Кир... аяткъа, кир...

Абибулла Сулейманович урбаларыны енгильден силькитип алгъан сонъ, софадаки мусафирлерни козьден кечирди:

— Хош кельдинъыз, — деп мураджаат этти.— Озюнъ де хош кельдинъ, — деди Дарбали. — Абибулла кадам, хайыр ола, бу насыл ал?

— Азиз янларында ягъмур тутты...

— Кир, балам. Кир, урбанъны денъиштир, — деди Сание. — Сувукъланырсынъ.

Абибулла Сулейманович аяткъа кирди, арасы чокъ кечмей, тазе урбанен чыкъаракъ, оджакънынъ янындаки скемлеге отурды.

Устюне кок костюм, аягъына йылтыравукъ сары аякъкъаплар кийип, къаршысында отургъан огълуна юреги фералангъан ана:

— Буюкананъ сагъ-селяметми? — деп сорады. — Кечиниши насыл?

— Шукюр. Эпимизден тири. Кечиниши де фена дегиль. Сизге бираз согъан ёллады. Я бабам къайда? Кене хызметтеми?

— Бабанъны саба район комитетине чагъырдылар. Тюневинден берли тюшюнджели кезе. Не къасевети бар бильмейим.

Дарбали ченъесини эллерининъ узерине къояракъ, тирсеклерини тизлерине таяп, сабырлы суретте:

— Артельнинъ иши пек къалабалыкълашты, — деп сёзге киришти. — Кеченлерде магъаздан еди тери хырсызланылгъан. Кимнинъ къолу экени белли дегиль. Инспектор келип тешкерди, Сулейман агъамны къабаатламакъ истеди. Планны толдурдынъыз, малны къорчаламагъа бильмейсинъиз — деп кетти. — Мында биревлернинъ ювасы бар, дей. Биз, дей, оны дагъытырмыз. Ишлер ярамай, къардашым. Бунынъ сонъу эйи нетидже береджекке бенъземей.

— Терилер ичюн месуль сиз дегильсинъизми?

— Ёкъ. Меним вазифем — ялынъыз джынысларгъа больмек эди. Мен асыл да уфакъ адамым.

Сетнинъ кенарында индемей тургъан Усние, Дарбалининъ: «Уфакъ адамым», деген сёзлерине кулип джиберди:

— Буны сизден биринджи кере эшиттим, — деди. — Бутюн вакъыт: «Артельнинъ ишини кочюрген Дарбали» — дей тургъансынъыз. Шимди ювашлыгъынъызнынъ себеби недир бильмем?!

— Акъикъатен, о заманда мен озюмни кучюк адам эсап этмей эдим. Лякин, манъа — «сен эр шейге атылма», дедилер. Бир даа къарышмадым. Энди, Дарбалини артельде ич бир вакъыт корьмейджексинъ.

— Ич бир шей анъламайым. Ничюн корьмейджекмиз?

— Адам сенде, Усние къардашым... Бунынъ себебини сёйлемекте не мана тападжагъым. Мен шимди Девлетовнынъ озюне кельген эдим. Чыкъкъан кеткен.

Сание апте тааджипленди.

— Девлетов джанынъны агъырттымы ёкъса? — деп сорады. — Бугунь сен де кейфсиз корюнесинъ.

— Даа фенасыны япты. Иштен чыкъарды. Тери хырсызлыгъыны менден шубеленгенини сёйледи.

— Джаным, Дарбали! Бу мумкюн дегиль. Сен бизим энъ якъын кишимизсинъ.

— Догъру. Ильк сефер эшиткенде мен де инанмакъ истемедим. Чокъ языкъ ки, Сулейман агъа озь сёзюнден къайтмады.

Тышарыда ягъмур сакинлешти. Сачакълардан шувулдап акъкъан сувлар азалды. Бираздан сонъ, алчакътан, булутлар арасындан кунеш корюнди, эвлернинъ тёпелерине джыллы шавлелерини сачты.

Дарбали еринден котерилип, тышкъа козь ташлагъан сонъ:

— Мубарек, чокътан керек эди. Корюнъиз, орталыкъ не къадар тазерди, — деп иляве этти. — Айды, сагълыкънен къалынъыз.

Сание онынъ пешинден ашагъы тюшти. Къапы янына баргъанда:

— Мен Сулейман агъанънен озюм сёйлеширим, — деди. — Эвельки хызметинъе къайтырсынъ. Анъладынъмы, Дарбали?

Дарбали ёл къапынынъ босагъасындан атлаяткъанда:

— Сагъ олунъыз, — деп джевап берди. — Энди эр шей битти. Мен бир даа артельге къайтмам.

Сание, къапыны беклеген сонъ

— Бу инатлыкъ не ичюн экен? — деп тюшюнди, акъырын-акъырын азбардаки балкъурт сепетлерине догъру кетти.

Абибулла Сулейманович софада эппейи вакъыт индемей турды. Усние турып, Сание аптенинъ пешинден тышкъа чыкъмагъа ниетленсе де, бу арекетни келишиксиз эсап этерек, сет устюнде озь еринде къалды. Оджакънынъ сёнеяткъан къорларындан козьлерини айырмай бакъып тургъан Абибулла Сулеймановичке:

— Бойле авада ёлгъа чыкъкъанынъызгъа пешман эткенсинъиздир я? — деп сорады. Лякин джевабыны беклемей: — Пек ушюдинъизми? — деп иляве этти.

Абибулла Сулейманович кулюмсиреди:

— Пек ушюгеним, — деди. — Мен асыл да, атешни балалыкътан берли севем. Онъа бакъып турсам, зевкъым арта.

— Анълашыла, сизге зевкъланмакъ ичюн чокъ шей керекмей экен. Атеш олдымы, иш биткен... ойлеми?

— Ёкъ, джаным. Тек атеш азлыкъ этер эди, эгер де... О, сёзюни болип, маналы бир пауза япты. Абибулла Сулеймановичнинъ юрегинде Усниеге къаршы беслеген дуйгъулары, оны эвде корьгени киби янып, джанланып кеткен эдилер. — Эгер де гонълюнъни алгъан якъын аркъадашынъ олмаса...

— Догъру. Лякин оны тапмакъ зор…

— Мен оны энди таптым, — о догъру Усниенинъ козьлерине бакъты.

Усние сёзюни девам эталмады, козьлерини ашагъы алды, янакъларыны къызыл ренк къаплады.

Абибулла Сулейманович онынъ утангъаныны эследи:

— Афу этинъиз, — деди. — Билем, сиз къайгъылы куньлер корьдинъиз. Мен койде эдим, лякин сизинъ эр къасеветли дакъкъанъызны азап ичинде яшап кечирдим.

Усние далгъын бир алда:

— Эбет, чокъ къайгъылы куньлер корьдим, — деди. Эвде отурып оламайым. Юрегим тазерсин деп, эр кунь Сание аптеме келем.

О, явлугъыны чыкъарып, козьлерини сильди. Абибулла Сулейманович о ири кирпиклер арасындан инджи киби тёкюльген козьяшларыны корип, терен кокюс кечирди, ич бир сёз сёйлеп оламады.

Багъча ичинде Сание аптенинъ:

— Усние... Усние! — деген давушы эшитильди. — Кельчи санъа балкъуртларнынъ солагъыны косьтерейим.

Усние сескенип, еринден турды, элиндеки явлугъыны козьлерине тутып мердивенден ашагъы тюшип кетти.

Тезден кунеш, къаяларнынъ артына сакъланды, яваш-яваш шеэрнинъ узерине акъшам тынчлыгъы тюшти. Абибулла Сулейманович, къапы огюне чыкъып, сокъакъта эгленмек ниетинен азбар къапыны ачкъанда, къаршысында бабасы пейда олды. Абибулланы корьгенинен, къолларыны эки якъкъа керерек:

— О-о-о, койден хош кельдинъ, — деп къычырды. — Буюкананъ не япа?

— Яхшы. Селям сёйледи. Бабам, сизге не олды? Озюнъизге ич бенъземейсинъиз. Бу не къадар денъишиклик!?

— Ишлер зор, чокъ чалышмакъ керек ола. Кир эвге. Къана, насыл хаберлер кетирдинъ?

Саба кунеш догъып котерильген маальде Абибулла Сулейманович юкъудан уянды. Сютлю къавенен, бир кесек ягълы отьмек ашады. Шеэрге чыкъып кетмеге ниетленгенде, Дорагъа:

— Мен бугунь Чуфут Къалеге кетмек истейим — деди. — Анама сёйлерсинъ.

— Гузель, — деди Дора. — Сёйлерим.

Дора онынъ артындан бакъып турды, козьден джоюлгъан сонъ, софагъа къайткъанда, озь-озюне: «йигит арув раатлана», — деди.

Абибулла Сулейманович эски хан азбары огюнде беклеген линейка саиплерине якъынлашып, Чуфут Къалеге кетмекни теклиф этти, лякин разы олмадылар. Базылары исе чокъ вакъыт базарлыкъ эткен сонъ, парасынен анълашалмадылар.

Бу иштен вазгечмек фикрине келерек, Хансарай багъчасына кирди. Чешменинъ янындан кечкенде, сол якъта, акация тереги астындаки скемледе отургъан къадынны коререк Усние экенини танып токъталды.

— Сабанъыз хайыр олсун, Усние, — деди.

— Сагъ олунъыз, — деди Усние, — сизинъ сабанъыз пек кеч ола экен. Бакъынъыз, энди уйле маали якъынлаша. Отурынъыз! Ёкъса ашыкъасынъызмы?

— Хайыр, ич ашыкъмайым, — деди, Усниенинъ янындаки балагъа бакъып, — кимнинъ огълусынъ? — деп сорады.

Бала дудакъларыны чюртейтип сусты, алдына бакъты, джевап бермеди. — Аптемнинъ огъланчыгъы, — деди Усние. — Аякъташ олур деп алдым. Кельгенимден берли, къайтайыкъ деп агълай. Эглендже дегиль, башыма беля кесильди. Сиз бу якъкъа насыл тюштинъиз?

— Чуфут Къалеге кетмек истедим. Линейкаджыларнен узлашамадым. Джаяв ёлгъа чыкъмакъ исе бу сыджакъта эльверишли дегиль. Сизге бир риджам бар.

— Насыл?

— Эгер вакътынъыз олгъаныны бильсе эдим, сизге, берабер Чуфут Къалеге кезинтиге кетмекни теклиф ве риджа этер эдим.

Усние бираз тюшюнджеден сонъ:

— Фена теклиф дегиль, — деп джевап берди. — Лякин авагъа дикъкъат этинъиз. Инсан нефес алувдан аджиз, о дередже сыджакъ.

— Биз ашыкъмамыз. Бельки де, багъчалыкъ бою сокъакъ тапармыз. Тереклернинъ салкъын кольгелери бизни къорчалар.

— Ким бильсин... Я бу огъланны.

— Огъланны... огъланны эвге ёллармыз. Сенинъ адынъ не, йигит?

Бала эвге къайтаджагъына севинсе керек, инатлыкъ косьтермей:

— Решат...— деп джевап берди.

— Решат. А-а-а…Решат линейканен эвге къайтаджакъ, ойлеми? Э-э?

— Э-ээ-ий.

— Сонъ, не дейджексинъиз, Усние? Кочейикми?

Усние явашча еринден турды, Решаткъа бир козь ташлап:

— Меним ичюн фаркъы ёкъ, — деп джевапланды. — Кетейик.

Баланынъ элинден тутаракъ, экеви къапыгъа догърулдылар. Хансарай алдыдан кечеяткъан линейканынъ саиби Решатны янына отурып алып кетти.

Усние ве Абибулла Сулейманович, Хан джами аралыгъы бою юкъары айландылар.

Таш ичине оюлып япылгъан джеллят одалары. Мабюслернинъ зинданлары... Къобалар... тюпсюз учурымлар... булар Усниени зияде тесирлендирдилер.

— Кельгенимден пек мемнюним, — деди. — Земане кишисине, отькен асырларнынъ саифелерине козь ташламакъ кедер этмей. Акъикъатен, не къадар дешетли омюр сюргенлер. Я, Джаныке десенъ... Заваллы къыз кене севгилисине къавушамагъан...

Кунеш Къыркъаякъ сырымларынынъ артына саркъкъан вакъытта Демир къапыдан чыкътылар.

Абибулла Сулейманович токъталды:

— Бакъынъыз, бу дюльбер манзарагъа не дейсинъиз? — деп элинен дерени косьтерди.

Ашагъыда терен йылгъа боюнда дагълар, къаялар ве узакъта кичкене олып къалгъан Салачыкъ эвлерининъ тёпелери корюне эдилер.

— Пек аджайип, — деди Усние. — Чаресини тапсам, асыл да мындан къайтмаз эдим.

— Догърусыны сёйлединъиз. Мен де сизнен къалыр эдим...

— Мерамынъызны анъламайым.

— Догъру, сиз мени анълап оламазсынъыз. Чюнки...

— Не демек олсун. Эгер ачыкъ сёйлесенъиз...

— Усние, риджа этем, ачувланманъыз. Ойле шейлер ола ки, сёйленильмеден дуюла ве анълашыла. Мен сизни ильк сефер корьгенде аджайип дюльберлигинъизге айран къалдым. О, вакъыт делиририм белледим. Тилим багълы эди. Талийинъизге къарышмагъа акъкъым ёкъ эди. Шимди сербест сёйлее билем... Сиз чокъ гузельсинъиз. Сизни корьмемек ве унутмакъ ичюн койге кеттим. Кене къайтып кельдим. Сёйленъиз, манъа бир агъыз сёз сёйленъиз!

— Абибулла, меним озь къаарим етишеджек. Сиз де мени якъасынъыз.

— Билем. Сиз азапланасынъыз. Лякин не япайым?..

— Мен сизге акъран дегилим. Узун йыллар бою аилевий омюр мени хырпалады. Мен бегенильмез олдым.

— Бу сёзлерге инанмайым. Меним бутюн ирадем сизинъ эмринъизде. Не десенъиз, онъа разым.

— Шимди бир сёз биле сёйлемеге меджалым ёкъ...— Усние сусты, узакъ къаяларгъа козетти ве сонъ: — Кетейикми, Абибулла? Кеч олды, — деп иляве этти.

— Кетейик.

Салачыкъ ёлуна тюшкен сонъ, Абибулла Сулейманович кетеяткъан линейканы токътатты, Усниенинъ къолтугъындан тутып:

— Сиз пек ёрулдынъыз, — деп мураджаат этти. Риджа этем, отурынъыз! Аякъкъапларынъыз бойле сарп ёллардан джуреджек киби дегиль. Айды эмдже, кеттик.

Эки атлы линейка энъишли-юкъушлы ёл бою шеэрге догъру джонельди.

Куньдюз саат он бир къарарларында Иджра Комитети реисининъ къабул одасында, диван узеринде Дарбали отура эди. Башындаки къалпагъынынъ тюклери хырпалангъан, сакъалы оськен, чырайы къачкъан. О, гъает тюшюнджели эди.

Тышарыда аджджы ель увулдай. Кучюк къарнен къарышып индже ягъмур сепелей.

Энди декабрь айынынъ сонъу кельген эди.

Къапы ачылды. Ичери Кязим оджа кирди. Кимсеге бакъмай, реиснинъ одасына догърулгъанда, секретарь оны токътатты.

— Бираз сабыр этинъиз, — деди. — Беклегенлер барлар.

Кязим оджа дивангъа отурайым дегенде, янында Дарбалини эследи.

— Сен бу якъкъа не ишнен тюштинъ? — деп сорады. — Корюшмегенимиз къайда къалды?

— Эбет, эппейи вакъыт кечти.

— Сени шеэрде ёкъсынъ, деп тюшюне эдим. Кене эски хызметинъдесинъми? Девлетов не япа?

— Хайыр. Артельде чалышмагъаным бешинджи ай. Девлетов мени иштен чыкъарды. Ондан сонъ не олды, не къалды, бильмейим.

— Шимди не иштесинъ?

— Дегирменде чалышам. Сиз не япасынъыз? Сагълыгъынъыз ериндеми? Чокъ денъишкенсинъиз!

— Не япайым? Кене балаларнен огърашам. Шукюр шимдилик аякъ устюндем. Лякин къартлыкъ озюни дуйдура. Бу якъында бель агъырысы пейда олды; экимлер, кечер дейлер. Бакъайыкъ. Сёйлесе, мында не хызметнен тюштинъ?

— Реиске эки сёзчик айтмакъ истейим.

— Эки сёзчик дединъми?

— Эбет, эки сёзчик.

— Не хусуста? Бильмек мумкюнми?

— Девлетов хусусында. Энди пычакъ богъазгъа таянды. Озь акъкъымны танытмагъа къудретим етишмеди. Тюшюндим, бакътым... Бойле къалса эльвермейджек. Зан этем, мында мени анълагъан тапылыр. Беклейим. Ичериден адам чыкъса, киреджегим. Девлетовнынъ ким экени акъкъында эки сёзчик айтайым да, сонъу не олса-олсун. Я сиз оджа? Сиз не ишнен кельдинъиз?

— Тюневин конференцияда меним дерслерим устюнде токъталгъанлар...

— Не дегенлер, оджа?

— Усулы эски дегенлер. Зарарлы... фелян-тюген дегенлер. Ким биле оны...— Кязим оджа сёйленип тургъан арада тааджипнен пенджереге бакъты, тышта сокъакъ бою кетеяткъан Саниени косьтерип: — Бунынъ улема огълу не япа, хаберинъ ёкъмы? — деп сорады.

— Якъында корьмедим, — деди Дарбали. — Эшиткениме коре, комбинатта чалыша экен; Мансур ольген сонъ, онынъ апайынен тутушкъан. Озь акъайы киби эвине бара, отура, кимерде къонып да къала, дейлер...

Реиснинъ къапысы ачылды. Элинде портфели, козьлюкли, узун бойлу киши чыкъты, элиндеки кягъытыны секретарьгъа узатты. Секретарь узерине печать къойды, къайтарып беререк, Дарбалиге хитапнен:

— Риджа этем, киринъиз, — деди. — Невбет сизинъ.

Дагъларны къар басты. Чагълап акъкъан кучьлю озен бузлады. Чыплакъ къаялар узакътан койге къасеветли чырайнен бакъып, индемей сусып къалдылар. Севимли яз куньлерини къайдан аласынъ!!!

Бу гедже сабагъа якъын Лейля юкъудан уянды, кенди талийи хусусында хаялланды:

— Ярым йыл ичинде бир асырлыкъ омюр кечирдим, — деди. — Бойле олып чыкъар деп ким тюшюнген эди? Тезден танъ агъараджакъ. Ёлгъа чыкъаджакъмыз. Узакъларгъа, эбет, узакъларгъа кетеджекмиз. Абибулла, сен къайдасынъ? Мени атешлерге аттынъ, хаберинъ бармы?

Экинджи хораз чагъырды, Лейля, заметли тюшюнджелерине комюлип, текрар юкълап къалды.

Саба саат секизлерде Абибулла Сулейманович кельди. Котерильген юксек тери якъасыны джиберди, къолчакъларыны чыкъарып, джебине къойды, сувукътан къызаргъан бетини уфкъалап алды, оджакъ башындаки Зеиде енгеге:

— Сабанъыз хайырлы олсун, — деп мураджаат этти. — Бираз эрте кельдим гъалиба, айып этменъиз.

— Ёкъ джаным, — деди Зеиде енге. — Ничюн эрте олсун? Чыкъар, балам, пальтонъны! Саат къачта кетесинъиз?

— Он бирде. Лейля турдымы?

— Юкълай. Шимди уянтырым.

Зеиде енге къомшу оданынъ къапысыны мукъайтлыкънен ачып, аякъ уджларына басаракъ, ичери кирди. Лейля тёшегини джыйыштыраята эди.

Зеиде енге къапыны аралыкъландыраракъ:

— Кир, Абибулла, — деп къычырды. — Лейля тургъан экен...

Абибулла Сулейманович пальтосыны мыхкъа асты, диварда, ортасы чатлагъан, чевреси Истанбул орьнеклеринен къаплы кузьгюге бакъып, галстугыны тюзетти, аджеле-аджеле Лейлянынъ одасына кирип кетти.

Бу арада азбарда Къайбулла акъайнынъ оксюргени эшитильди. О, сыгъырларны дагъгъа айдап къайткъан эди.

Бир афта эвель Тензиле къартана, Зеидеге келерек, къызыны, торунына бермесини теклиф эткенде, Къайбулла акъай иддетинден:

— Кельмешекке береджек къызым ёкъ, — деп къычыргъан эди. — Мен онынъ бабасыны да, анасыны да билем.

О кунь, бу кунь, апайы: «Абибулла — гузель яш. Онынъ аджайип келеджеги бар», деп аярта кельди исе де, Къайбулла дегенинден таймай, озь фикринде къалды.

Шимди эки агъызлы балтасыны билегине кечирди де, Зеидеге:

— Мен кечикеджекке бенъзейим, — деди. — Багъчада азбар беклейджекмиз. Лейлягъа сёйле, ёлдан кечкенде манъа давуш этсин.

Эвнинъ сачагъына асылы тургъан къайышны узанып аларакъ, кевдесини сол якъкъа янтайта берип, кенъ адымларнен кетти.

Абибулла Сулейманович, ятакъ одасына киргени киби, Лейля онынъ бойнуна сарылды, корьгенине инанмай: — Кельдинъми? — деп сорады. — Гедже ойлар ичинде не къадар чекиштим, бильмейсинъ. Мен бу къарлы дагъларгъа, къаяларгъа бакъып тек сени бекледим... Абибулла Сулейманович, Лейляны къучагъына сыкъты:

— Биз бугунь Багъчасарайгъа кетермиз... — деди. Керчек, айтмагъа унуткъаным. Кеченлерде шеэрде Бекирни корьдим.

Лейля севинчнен:

— Бекирними? — деп сорады. — Догърусыны айтасынъмы?

Абибулла Сулейманович, лакъырдыны башлагъанына пешман этти:

— Демек, аля унутып оламайсынъ, ойлеми, Лейля? — деди. — Бельки, асыл да хатырдан чыкъарамайджакъсынъдыр, чекинме, догърусыны сёйле!!

Лейля башыны ашагъы эгильтти, сусты, бираздан окюнчнен:

— Бойле суаллеринънен мени ялынъыз ынджыта билирсинъ, — деди. — Бекирнен меним алякъамнынъ не дереджеге келип къалгъаныны пек яхшы билесинъ дегильми? Бу опькенъ не демек ола, анъламайым. Мен инкяр этмейим... Бекир инсан оларакъ дикъкъаткъа ляйыкъ.

— Шакъа эттим, — деди Абибулла Сулейманович, — мурадым асыл да опькелемек дегиль эди. Дарылма, ялварам! Эмин ол ки, сен къаарь ве къасеветинъни унутаджакъсынъ...

Хайли вакъыт кечкен сонъ, Зеиде апте ичке кирди, Лейляны ве Абибулла Сулеймановични саба емегине риджа этти.

Аш битеяткъанда Тензиле къартана кельди. Зеиденинъ, софраны сюрткенини корип:

— Омрюмде ич сизни яманлагъанымны бильмейим — деп кулюмсиреди. — Албу исе, бакъынъыз, аш биткен сонъ кельдим.

Лейля, онынъ башындаки къалын шалыны алып, кошедеки сандыкъ узерине къойды:

— Буюрынъыз, — деди. — Ашымыз битмеди. Тек мадденъиз олсун.

— Алла разы олсун. Шакъа сырасынен айттым. Зеиде, замет этме, джаным. Шимди эвден ашап келем.

Кучюк Ремзиечик пенджереден тышарысыны косьтерип:

— Коресинъми, апте! Къар япалакълары не къадар буюк тюше! — деди. — Бу авада насыл кетеджексинъиз?

— Къарнынъ зарары ёкъ, къардашчыгъым. Мен чамурдан къоркъам. Сааткъа бакъып: — елькъувангъа дикъкъат этесинъми, Абибулла? — деди. — Онны кечкен.

— Акъикъатен... чыкъмагъа, вакъыт.

Зеиде аптенинъ зорлап къойгъан вишне татлысынен чайыны ичкен сонъ, Абибулла Сулейманович еринден турды, пальтосыны киймеге башлады. Онынъ артындан Лейля къалкъты, озь одасына кирди. Чокъкъа сюрмей, пальтосыны кийип, парусина къаплы, буюк чемоданынен чыкъты:

— Тут, Абибулла, — деди. — Бундан гъайры юкюмиз ёкъ. Айды, аначыгъым, сагълыкънен къал!

Зеиде енге къызынынъ бойнуна сарылып, козьлеринден, янакъларындан опьти:

— Агъламайджакъ эдим. Севинчимден козьлерим кене яшлана, — деди. — Сагълыкънен бар, эвлядым. Ананъны, бабанъны унутма. Алла сизге бахытлы омюр къысмет эттирсин.

Абибулла Сулейманович буюканасынынъ ве Зеиде аптенинъ эллерини опьти, чемоданны аларакъ:

— Сагълыкънен къалынъыз, — деди. — Биз даа келирмиз. Меним энъ къуванчлы куньлерим мында кечти. Ич хатырымдан чыкъмайджакъ...

Лейля, Тензиле къартананынъ элини алгъанда, онынъ къуванчлы, тири козьлерине бакъып:

— Сиз чокъ мераметлисинъиз, — деди. — Манъа акъраным киби достлукъ яптынъыз. Омрюнъиз узун олсун.

О, энди азбарда булунгъан Абибулла Сулеймановичнинъ пешине тюшти, аджеле-аджеле кетти.

Зеиде енге, софагъа чыкъты, къызынынъ артындан, бакъып къалды.

Азбардаки къайсы ве шефтали тереклерининъ пытакълары букюльген, сокъакъларны къар баскъан.

Ичериде собанынъ артында, миндер устюнде Девлетов, къарысы Саниенен къайгъылы лакъырды эте эди.

— Мында озь адамларымызнынъ эли бар, — дей эди. — Амма ким ола билир? Акъылым кесмей.

Сание Девлетовгъа чевирилип:

— Ишке Дарбали къарышмагъандырмы? — деп сорады. — Чюнки хызметтен чыкъарылгъанына пек ынджынгъан эди.

— Ёкъ, джаным. Дарбали буны беджералмаз. — О башыны саркъытаракъ, эки къолуны янакъларына таяды: — бюро меним меселемнен эки саат огърашты, — деп, сёзюни девам этти. — Манъа ойле кельди ки, малюматны берген адам ич бир шей къачырмагъан. Джафер Сейдаметтеки хызметим, Херсон полкундаки поручик вазифем хусусында сёйленильди. Матроснынъ ольдюрилюви ишини манъа юкледилер. Къайдан эшиткенлер бильмейим... Энди эр шей битти. Билетимни де тутып алдылар. Иш тезден макемеге тюшеджек:

— Макеме дейсинъ, ойлеми?

— Эбет, тери меселесини де анълагъанлар.

— Аман, я Рабби... Не мушкюль вазиет. Сёйле, биз не япаджакъмыз? Бундан къуртулманынъ ёлу бармы?

— Хайыр. Энди бир чаре ёкъ. Истер-истемез боюн эгмек керек. Бизге ярдым элини узатаджакъ кимсе къалмады. Эбет, кимсе къалмады.

— Пек къычырма, джаным. Эшитирлер.

— Эшитсинлер. Девлетов ишке киришкенде, ич бир заман къоркъмады. О, адымыны даима къавий баса кельди. Макеме... барсын, макеме этсинлер.

Софада аякъ давушлары эшитильди. Девлетов сескенди. Сание дерал софагъа чыкъты. Элинде чемоданынен Абибулла ве артындан насылдыр бир къыз мердивенден юкъары чыкъаята эдилер.

Сание айретте къалды:

— Огълум, сени тюневин бекледим, — деди. — Бу афаткъа насыл даяндынъ? Кир, кир ичериге!

Абибулла Сулейманович чемоданны софада къалдырды, Лейлягъа:

— Буюр, чекинме, — деди. — Артыкъ озь эвимизде булунамыз.

Адети узьре Девлетов, Абибулла ёлдан кельгенде, оны йылларнен корьмеген киби, сагъынып, сынъырсыз къуванчнен къаршылай тургъан. Шимди онъа окюнчнен бакъты, зорнен эшитилир дереджеде «хош кельди» айтты, къызгъа ялынъыз бир дефа козь ташлады.

Абибулла Сулейманович, Лейлянынъ элинден тутты:

— Таныш олунъыз, — деди. — Келининъиз Лейля Талиб-заде. — Лякин бабасынынъ индемей тургъанына тарсыкъып: — Сизге не олды? — деп сорады. — Юзюнъиз кедерли корюне. Ёкъса манъа дарылдынъызмы, баба?

Девлетов далгъын бир давушнен джевап берди:

— Энди йигирми секиз яшынъа кельдинъ. Озюнъе аякъташ тапмагъа борджлу эдинъ. Иште, тапкъансынъ. Ойле олгъанда, мен ялынъыз севинмелим. Сусып турувыма раатсызланасынъ, ойлеми? Бунынъ эмиети ёкъ. Бахытлы олунъыз.

— Сиз де сагъ олунъыз. Лякин сизнинъ азаплы корюнишинъиз бар. Онынъ себеби олмалыдыр. Баба, ничюн сёйлемейсинъиз? Аджеба эвнинъ ичинде эр заман бойле джеэннем тынчлыгъы укюм сюреми эди?

— Билем. Эвнинъ корьгени ялынъыз севинч, саадет эди. Шимди ойле вакъыт кельди ки, сусмакъ ве динъленмек, илериси ненен битеджегини бильмек керек олды. Огълум, сен яшсынъ. Санъа бу хусуста фикир ёрмагъа аджет ёкъ. Менден джевап къыдырма!

Девлетов бу сёзлерни сёйлеген сонъ текрар сусты. Миндер устюндеки тютюн къутусыны алып джебине къойды, тюшюнджели-тюшюнджели азбаргъа чыкъып кетти.

Сание, келинини пешине алып, мусафир одасына чыкъты.

Арасы он дакъкъа кечмеди, софагъа бакъкъан пенджере къакъылды, тышта яш огъланчыкъ корюнди. Абибулла Сулейманович чыкъкъанда, алдында Никонорнынъ огълу тура эди.

— Не хабер? — деп сорады. — Ичке ничюн кирмейсинъ?

Бала элиндеки кучюк кягъытчыкъны узатып:

— Буны Усние аптем ёллады, — деди. — Джевабыны алып келирсинъ, деди.

Абибулла Сулейманович аятнынъ аралыкъ къалгъан къапысына дикъкъатнен козетип алгъан сонъ:

— Усние аптенъе, тезден озюм бараджагъымны сёйле! — деди. — Айды, чап!

Бала гъайып олып кетти. Артындан Абибулла Сулейманович аянлады. Усниени тенбилемек керек эди. Чюнки илериде ким билир, нелер чыкъар?!

Сание апте сагъ тарафтаки къапыны ачты, Лейлягъа:

— Бунда Абибулла яшай, — деди. — Кир, раатлан. Узакъ ёлдан кельдинъ, ёрулгъансынъдыр.

Лейля сабырлы суретте ичери кирди, артындан къапы озь башына къапалып кетти.

Оданынъ табанына дюльбер, Бухара килими тёшельген, диварларына сюзене тутулгъан, тёрдеки кошеде кениш кровать ве сол диварнынъ къаршысында язы столу булуна эди.

Пенджереге якъын келип, тышарысыны сейир этмек истеди, диварда Абибулла Сулеймановичнинъ бала экенде чыкъарткъан ресмини эследи. Аякъ устюнде, онынъ къаршысында тюшюнип къалды.

Бу зийнетли ода, бу джильвели корюниш онъа: «Иште сенинъ аятынъ мында. Сен бу эвде бахтияр оладжакъсынъ», — деген киби кельди. Къальбинде севинч асыл олды, юзю кулюмсиреди.

«Эбет, мен чокъ бахытлым, деп тюшюнди, — «акъикъий омюрге шимди ёлум ачылды».

Шай дер экен софадаки къапы къакъылды. Лейля бирден сескенди, чыкъмакъ истеди, сонъра токъталды. Къапы текрар къакъылды. Лейля къомшу оданынъ къапысыны аралыкъ этип бакъты, Сание апте ёкъ эди. Эвде ялынъыз къалгъанына тааджипленди. Софагъа чыкъты. Алдынла къарт чингене къадыны пейда олды.

Онынъ козьлери ичери оюлып кеткен, къаверенки юзю бурюшкен, озю де ушюсе керек, бурнуны теренден чекип алды, ямавлы эски шалыны омузлары узерине тюшюрди, джевиз пытагъындан япылгъан чубугъыны тартып, агъызындан тютюн бурумыны чыкъарды, кулюмсиреди:

— Сание эвдеми? — деп сорады.

— Эвде олмалы, — деди Лейля. — Сизге аджеле керекми?

— Эбет де, аджеле керек, — деди. Чингене изин сорап турмай, ичери сокъулды. — Ченъгем къарышты, — балам, — деди. — Алла сакъласын. Бу недир ?! — Дерал собанынъ янына чекти, аякъларыны алдына узатып къыздырмагъа башлады.

Лейля аятны, мусафир одасыны, софаны, килерни козьден кечирди, Саниени тапмай къайтып кельди.

— Ёкъмы?—деп сорады чингене. Лейля онынъ мораргъан козьлерине теляшнен бакъаракъ:

— Ёкъ, — деп джевап берди. — Шимди мында эди. Ёкъса къомшугъа чыкътымы?

— Къызым, сен менден сакъынма, — деди чингене. Бу эвге биринджи кере кельмейим. Мен Саниенинъ къонагъым. Сен мусафирсинъми, несинъ?

Лейля омузларыны сыкъты:

— Насыл деп айтайым сизге? Шимдилик... эбет де, мусафирим.

— Шимдилик... ничюн шимдилик?

— Чюнки мында къалмамнынъ итималы да бар, — деп кулюмсиреди.

— Балам, Сулейманнынъ келини дегильсинъми?

— Эбет, келиним.

Чингене узун чубугъыны чырылдатып, терендеи тарткъан сонъ, къашларыны тююкледи, чубугъындан чыкъкъан тютюнге бакъып сусып къалды.

Бираздан, софагъа чыкъкъан пенджереге ве къомшу оданынъ къапысына козь ташлады, чубугъыны агъызындан чыкъарып, собаныкъ алдына кулюни къакъты.

— Керчектен де, Абибулланынъ апайысынъмы? — деп сорады. — Догърусыны сёйле!

— Джаным, сизни алдатып не тападжагъым?

— Ойле олса, сёзюме джевап бер: Усние деген апай акъкъында ич бир шей эшитмединъми?

— Насыл Усние?

— Шеэрде Абибулла, Усниеге эвленеджек детен хабер кезе. Эпимиз ойле беллей эдик. Чюнки...

— Мен ич бир шей анъламайым. Насыл Усние? Меним адымны къарыштыргъанлардыр...

— Ёкъ, ёкъ... Усние, раметли Мансурнынъ апайы... Къарыштыргъанлары не энди?.. Беш-алты айдан берли экиси апайнен-акъай киби яшай кельдилер. Янъылмасам энди... юклю...

Лейлянынъ къашларында асабий арекетлер дуюлып башлады. О къызарды, терледи.

— Енге, сиз ялан айтмайсынъызмы? — деди. — Эсинъизни топланъыз.

— Тилим къурусын, къызым. Инанмайсынъ, шаймы? Сёйле, бу дакъкъада Абибулла къайда? Эринмесенъ, джурь косьтерейим. Шимди Усниенинъ къапысы алдындан кечкенде анда акъайынънынъ сесини эшиттим. Эбет, эбет...

Шкафнынъ янында джансыз киби къатып къалгъан Лейлянынъ эллери къалтырады, вуджудына къайнагъан сув тёкюльген киби кельди. Эгер бу догъру олса, енге... — деп агъламсырады.

— Демек, мен алдандым... Ёкъ, Абибулла бу инсафсызлыкъны япмаз. Бу иште бир анълашылмамазлыкъ олмалы?

— Манъа сенинъ юрегинъни якъмакъ зевкълы дегиль, — деди чингене. — Лякин, корьгенимни айтмакъ кереким. Дживан бир къызсынъ. Санъа языкъ олур. Бу джады ялан сёйледи деп тюшюнсенъ, къомшулардан сора, санъа догърусыны айтырлар. Шеэрде Девлетовларны бильмеген ёкъ. Олар джанбазлыкъта пек намлылар. Дюньяда яшамагъа бильгенлер чокъ, балам. Не де чокъ я... Айды, къасеветленме, къызым. Анълашыла Сание якъында кельмейджек. Кирейим — бакъайым, Сание не япа экен деген эдим. Кетмели. Агълама, къызым. Санъа бу хаберлерни не ичюн айттым бильмем? Сагълыкънен къал!

Чингене эллеринен сетке япышаракъ, буюк заметнен еринден къалкъты, чубугъыны белиндеки бавына сокъты, шалыны япынып чыкъып кетти.

Лейля чокъ вакъыткъа къадар озюнинъ неге огърагъаныны билалмай отурды. Сонъра аскъычтан пальтосыны алып устюне кийди, аятта къалдыргъан чемоданыны элине аларакъ, теренден кокюс кечирди, озь-озюне:

— Мен артыкъ бахытны таптым беллеген эдим, — деди. — Корь, нелер эшиттим! — Бир бала киби алдангъаным. Татлы сёзлерге, незакетли муамелелерге эсир тюшкеним. Албу исе, буларнынъ эписи яшлыгъымны кирлемек ичюн экен. Эбет, булар алчакъчасына изленильген макъсат экен. Мен Абибулланы медений киши эсап эттим. Онынънен бахтияр олурым, парлакъ бир аят къурарым белледим. Бутюн язны, келеджекнинъ саадетли дуйгъуларынен фикрен яшап, хаялланып кечирдим. Ах, меним не де зенгин умютлерим бар эди. Дюньяда озюмни энъ бахытлы адам сайгъан эдим. Шимди эр шей эляк олды. Эр шей тумангъа къарышты. Не япмалы? Башымнынъ язысы экен... Абибулла эвде ёкъ. Демек, анда кетти? Бабасынынъ да манъа сувукъ бакъышлары бундан себеп экен. Бу арада Сание кирди.

— Санъа не олды, Лейля? Сен не япасынъ?

Лейля токъталды:

— Бир шей де. Сёйленъиз, Абибулла къайда?

— Бильмейим, къызым. Шеэрге чыкъкъандыр даа.

— Айса, Усние дегенлери ким ола? Сание тааджипленди.

— Усниеми? Усние Мансурнынъ...

— Абибулла онынънен яшай эдими, айтынъыз?

— Бильмейим. Гъалиба, араларында бир шейлер бар эди. Лякин энди...

Лейля сусты. Акъырын-акъырын мердивенден ашагъы тюшти, араба къапынынъ янына баргъанда токъталып:

— Анълашыла, меним мында кереклигим ёкъ экен. Бильмедим, —деди.— Огълунъызгъа сейленъиз, япкъан эйилиги ичюн сагъ олсун!

Сание алель-аджеле ашагъы тюшти, араба къапынынъ кучюк къанатындан ёлгъа башыны чыкъарып, текрар:

— Лейля! Бу не демек ола? — деп къычырды. — Къайда кетесинъ?

Лякин тышта къар бораны ичинде кимсени корьмеди.

Онъа кимсе давуш бермеди. Башыны ашагъы салындырып, гъамлы-къасеветли суретте артына къайтты.

Абибулла Сулейманович эвге кеч кельди. Анасындан умютсиз хаберни эшиткен сонъ, дерал ёлгъа алып джувурды.

Не файда? Гедже саат учь къарарларында. чырайы ап-акъ кесильген, къуветтен тюшкен бир алда, саллана-саллана ялынъыз къайтып кельди. Эвде кимсенен лакъырды этмей, озюнинъ одасына киререк, сетнинъ узерине джансыз киби серилип къалды.

Джумаэртеси куню акъшам къаранлыгъы чёкип башлагъан маальде, экспресс Къырым чёллерини озып, Чонъгъар копрюсине якъынлаша эди. Халкъара вагонынынъ купесинде йымшакъ, беяз диван узеринде аякъларыны хачлап отургъан яш киши еринден котерильди, пенджереден тышкъа козетти. Тышта ешерген чёль, уфакълы-ирили голлер, мамур ашлыкъ ызанлары тазерип, гъурурланып тура эдилер.

— Вакъыт не къадар чабик отип кетти, — деп озь башына сёйленди. — Кечкен сене бу маальде, иште бу ерден кечеркен, севинч толу юрегимнен гъурурлы башымны тим-тик тутып, Къырымгъа баба топрагъына келеяткъаным хатрымда. Шимди нее... о гъурурдан, о севинчтен бир эсер къалмады. Мен табиатнынъ къануныны огренген эдим. Мен сеадет мердивени бою буюк джесаретнен котерильмекте эдим. Такъдир мени ёлумдан саптырды. Дюнья сени... Башым не къадар чокъ къалабалыкъ корьди...

«Я Усниеге не олды?» — деп сорарсынъыз. Инсанлар ичюн ич бир вакъыт феналыкъ тюшюнмеген, саф гонъюлли бу къадынгъа не ола билир? Учь йыл эвель Къырымнынъ чёль районларындан биринде амбулаториягъа ишке кирген эди. Шимди пек гузель яшай, дейлер.

Дарбали десенъ... О да джиддий адам олып кетти.

Бугунь уйле заманында Джанкой вокзалына, сырттан поезд келип янашты.

Башына юньлю, беяз берет ве устюне баарьлик кок пальто кийген къыз единджи вагоннынъ къапысындаки кондукторгъа билетини косьтерип, аджеле-аджеле ичери кирди.

Къыз ер тапып ерлешкендже поезд кочьти. Вагонда эр шей озюнинъ низамынджа эди. Ёлджуларнынъ кимиси юкълай, кимиси домино ойнай. Лякин халкънынъ эксериси арбий адамлар эди.

Сарабуз якъынлады. Сагъ аягъы бинтнен сарылы бир къызыл аскер, къолтукъ таякъларнен яваш-яваш къапыгъа догъру джурьгенде, ничюндир дикъкъатыны къызнынъ юзюне токътатып, онъа эресленип-эресленип бакъты ве юзюнде умютсизден къызарынты асыл олды. Ёлуна девам этмеге онъайтланды, лякин текрар токъталды, къызгъа сонъки кере козь ташлады.

Сонъра:

— Лейля сенсинъми? — деп къычырып джиберди.

Лейля аскерге чевирильди, ким экенини бирден фаркълап оламай, тааджипленди; яшнынъ къалын, къара къашларыны, тёгерек, толу бетини эслегени киби, аскернинъ къучагъына атылды, онынъ ёргъун козьлерине бакъып:

— Бекир... севимли Бекир, — деп агъламсырады, — Бу насыл вазиет? Сен яралысынъмы?! Бекир теренден кокюс кечирди:

— Эбет, яралым. Джиддий яралым.

— Не къадар умютсиз расткелиш! Бекир, мен сенинъ алдынъда къабаатлым. Бекир...

— Сус, Лейля! Бу хусуста айрыджа сёзюмиз оладжакъ. Къайдан келесинъ, сёйле?

— Керчьтен.

— Ничюн Керчьтен?

— Чюнки анда чалышам. Бекир, къайда яраландынъ?

— Фронтта булундым. Лякин бу узун тарих...

— Яранъ буюкми?

— Дёрт пармагъымны снаряд алды.

— Аман... не буюк дешет...

Лейля хайли вакъыт тюшюнип тургъан сонъ:

— Сен, бельки эшиткендирсинъ, — деди. — Абибулла мени...

— Керекмей, джаным. Манъа бу акъта сёйлеме. Эписини билем. «Къыйметли... Абибулла Сулейманович»... Балалыкътан берли тюшюнджеси — «юксельмек, ве юксельмек» эди. Бундан беш сене эвель багъчада къайсы тереги тюбюнде къонушкъанда, — «Идеал... инсанда идеал олмалы. Мен мердивенге миндим, идеалларымнынъ юксекликлерине котерилем. Эбет, мердивен бою эп котерилем. Инсан огълу котерильмели, юксельмели», деген эди.

Бунъа сёзюм ёкъ, лякин мердивеннинъ дигер бир хусусиетини унуткъан эди. Мердивенге онынъ киби чыкъкъан адам, мытлакъа тюшмеге де борджлу.

Унут... бу фаджиалы тарихны унут, Лейля! Бекир санъа эвельки киби садыкъ къалды. Фронтта сени чокъ айта тургъан эдим. Сёйле, манъа ялынъыз бир сёз сёйле... Юрегинъде меним ичюн, аз да олса, муаббетни анъдыргъан алямет къалдымы? Аджеба мен сенинъ ишанчынъны къазана биледжегимми? Сёйле!

Лейля башыны ашагъы эгильтти, козьлеринден яшлары тыгъырып тюштилер. Бу эснада онынъ хаялында Ташкенттекн омрю джанланды, Къальбинде уянгъан азаплы тюшюнджелерини эбедиен коммек ве оларны текмиль унутмакъ ниетинен, севимли козьлерини яваштан ачты:

— Хайыр, сенинъ ичюн гонълюмдеки муаббетим сёнмеди, — деди. — Иште, меним юрегим. Ал! О, артыкъ сенинъ!