Myerkeziy Asiya. Taşkent şeeri. Yigirminci asırnıñ doqsanıncı seneleri, başı. Nizamiy** adına Taşkent devlet Pedagogika institutınıñ (şimdi universitet) qırım tili ve edebiyatı bölüginde muallim çalışam.

İmtianlar sessiyası endi aman-aman bitmek üzre. Ebet, institutta ya da universitette oquğan er bir talebe imtian sessiyası ne olğanını yahşı bile. Bazı talebe imtiannı bir kereden bere, kimerleri ise, eki-üç areketten soñ imtian sınavından keçip ola. Velâkin, talebeler arasında öylelerine de rastkelesiñ ki, o keçilgen fenden bir tamam uzaqta buluna. Doqsanıncı yılları böyleleri bir – eki nufusnı teşkil ete ediler. Şimdi ise, olar pek çoqlar…

Deycegim, işte, bu bir – eki nufus insanğa endi soñki kursta oquğan Rustem isimli talebe de kire. Bu yigitke yapmağan munasebetlerim qalmadı, atta oña konkret vazife bile berdim: "Oqup kel", dedim. Kene, faydasız… Ya, bugün-yarın onıñ eline "qırım tili ve edebiyatı mütehassısı" degen diplomnı tuttıracaqlar da! Ne yapmalı aceba, degen tüşünce ile niayet Rustemge bir tamam qolay vazife bermek qararına keldim. Ve öyle de yaptım. Endi mıtlaqa oqur, azırlanıp kelir ve onı imtian sınavından keçirip yollarım, vicdan da biraz raat olur dep tüşündim.

Aradan bir kün keçti. Maña, meni azbarda kimdir sorağanını bildirdiler.

İnstitutnıñ esas qapusı Qıblağa baqa. Oña bayağı bir yüksek basamaqlardan köterilip kirile. Basamaqlar aşağısından keçken yolnıñ o bir tarafında, yani basamaqlar qarşısında daima dülber abraştırılğan ufaq bulvarnıñ ortasında Nizamiyniñ eykeli tura. Bulvar adaçıq şekilinde olup, o maşnalar, trolleybuslar qatnağan üç yolnıñ ortasında buluna.

Bizim "Qırım tili ve edebiyatı" bölügi ise, uzun-uzadiye institut binasınıñ aman-aman ortasında yerleşken. Bu tarafta da qapu bar. Mezkür qapu endi cenüpke baqa ve mından kene yolğa, istraat bağçasına çıqıla.

Men işte şu orta qapudan azbarğa, daa doğrusı yolğa çıqtım. Qarşıda – keñ yolnıñ o bir tarafında istraat bağçası qaburğasında turğan jiguliden Fevzi Bilâl çıqtı. O yüzünde tebessüm ile elini köterip maña işmar etti. Meni soraştırğan adam Fevzi Bilâl ekenini añladım. Men de oña, "kördim" degen manada elimle işmar etip yolnuñ o bir tarafına keçtim. Bizler biri-birimizle samimiy körüştik. O meni süfte körmekte. Sahna insanlarnıñ aman-aman episi özlerini serbest alıp baralar, olarda "kompleks" olmay esapta.

Şimdi Fevzi Bilâl subetni öyle başladı ki, güya bizler beraber bir arbiy rotada hızmet ettik, ordu hızmetiniñ bütün acısını-tatlısını beraberlikte körip keçirdik. O, laqırdı arasına bir – eki şaqa da qoştı. Soñ bir kereden oğlu Rustem meselesine keçti. "Oğlu keyfini qaçırğanını, bu oña tesir yapqanını ve ilâhre ve ilâhre…". Qısqası, Fevzi Bilâl soñki kursda oquğan oğlu Rustemge institutnı bitirmege yardım etmemni rica etti ve şaqa tarzında "Men, Halq artisti olam da!" dep qoştı.

Fevzi Bilâl ile yol kenarında olup keçken ilk ve soñki subetimiz qararle yigirmi - otuz daqiqağa bardı. Ebet, laqırdımız tek oğlu hususta olmayıp, başqa mevzularğa da keçildi.

Bizim, yani qırım halqınıñ sevimli yırcısı ile işte böyle bir vaziyette tanış oldum. Onıñle tekrar körüşmek sırası kelmedi. Bu zatı aliyleri mende sanada olğanı kibi, şimdi de bir tamam müsbet teessurat qaldırdı…

Fevzi Bilâl (Mucdaba oğlu) dülber Qırımımıznıñ Aqyar şeerinde doğdu (1932 s.). Allanıñ ikmetile Bilâlovlar ailesi qırğınlıq astından sağ-selâmet çıqtılar, olar Özbekstannıñ Samarqand velâyetine kelip tüşken ediler.

Yedi sınıf mektep bilgisini alğan Fevzi Samarqand muzıka oquv yurtunda (Özbekstan) oqumaq istedi. Velâkin o öz istegine nail olamadı ve babası Mucdaba ağanıñ tevsiyesi ile em de anası Emine apteniñ qoltutvı ile köy hacalığı tehnikumına kirip oqudı. Tehnikumnı bitirgen soñ İvan Miçurin adına Samarqand Köy hocalığı institutında oquvını devam etti (1956 s.).

Fevzi Bilâl institutta oquğan devirinde aveskârlar tögereginde iştirak etip, sanada yırladı. Tamam bu vaqıtları Taşkent şeerinde Özbek estradası erkânında Qırım oyun ve yır milliy Haytarma ansambli teşkil olundı (1957 s.). İşte, böyle fursattan faydalanıp, mezkür ansamblde çalışmaq içün konkursda iştirak etti. O, konkurstan muvafaqiyetli keçip, ansamblge solist-vokal olaraq qabul etildi.

İstidatlı genç yırcı Fevzi Bilâl Taşkent şeerine kelip yerleşti. O em çalıştı, em de Taşkent Devlet Teatro-bediy institutında oqudı. İnstitutnı 1967 senesi bitirdi.

Fevzi Bilâlnıñ repertuarından esasen qırım milliy halq türküleri yer aldı. Biraz vaqıttan soñra, Sabriye Erecepova ve Ediye Topçı kibi meşur yigirminci asır sanatkârlarnıñ – yırcılarnıñ qoltutuvları sayesinde o Milliy oyun ve yır Haytarma ansambline bediy yolbaşçı vazifesiye tainlendi (1970 s.). 1974 senesi ise, "Özbekstan SSRde nam qazanğan artist" unvanı ile mukâfatlandı.

Taqdir mücibi Fevzi Bilâl Haytarma ansamblinden ketmege mecbur oldu (1978 s.). Belli özbek yırcısı Batır Zakirovnıñ davetile o Özbek müzik-hollda faaliyetini devam etti. Müzik-hollda beş yıl çalışqan soñ kene doğmuş "Haytarma" ansambline qayttı, solist çalıştı.

Fevzi Bilâlniñ teşebbüsile "Haytarma"nıñ erkânında yañı "Efsane" gruppası meydanğa keldi (1987 s.). Aradan dört yıl keçer-keçmez o oña bediy rehber oldu (1989 s.). Aynı şu senesi de, oña "Özbekstan SSR halq artisti" unvanı berildi.

Fevzi Bilâl 1992 senesi ansambl ile beraber Vetanına – Qırımğa qayttı, ansambl qadimiy Gözleve (Kezlev) şeerinde yerleşti.

Aradan bir yıl keçer-keçmez o, "Haytarma"dan endi bir tamam ketti. Velâkin sañatkâr olaraq o özüniñ faaliyetini ep devam etti. 1994 seneden itibaren Qırım Devlet filarmoniyasında solist çalışıp başladı. Soñra, "Hansaray" namında ansamblni meydanğa ketirdi (1997 s.).

Fevzi Bilâl 1993 senesi "Ukraina halq artisti" namında unvan ile taqdirlendi.

Yüksek istidat saibi, qırım milliy sañatınıñ inkişafına salmaqlı isse qoşqan, özüniñ türkülerini, yırlarını, bütün añlı areketlerini doğmuş qırım milletine bağışlap yaşağan Fevzi Bilâl azretleri 1999 senesi, avgust 8-de qadimiy Gözleve (Qırım) şeerinde vefat etti. Merhumğa "insult" diagnozı qoyuldı…

Elbette, Fevzi Bilâl oyuniñ biñlerle mühlisleri qalbinde bütün dünyasını unutıp icra etken, tılsımlı türküsiniñ içine bariton sesile bir tamam dalıp ketken, daa doğrusı lirik qaramannı obrazına siñip ketken büyük sañatkâr olaraq qaldı. Aqiqatta, bu büyük istidat saibi er sefer sanağa çıqqanda seyirciler bir kereden canlanalar, qanatlanalar. Sebebi, zalda bulunğan er bir seyirci Fevzi Bilâl icra etken "Port-Artur" ya da "Şompol", yahud "Dertli Haval", "Baydarava yolları", "Azbarımda badem terek", "Baydarava yolları"… kibi Qırım incilerini – halq türkülerni Zem-Zem suvu kibi "istimal" eteler. Yırcını gürdeli elçırpmalar ile em qarşılaylar, em de ozğaralar. Fevzi Bilâl ekseriyet allarda seyircilerniñ alğışlarından qurtulup bile olamay.

Bu yerde bir şeyni daa söylep keçmeli ki, kommunistler qurumu tarafından "Şompol", "Port-Artur" kibi bazı qırım halq türkülerini sanalarda, dügün – toy tedbirlerinde yırlamağa yasaq etildi. Velâkin, Fevzi Bilâl sana qarşısındaki doğmuş halqınıñ – seyircilerniñ zalnı sarsıtıcı: "Şompol!!!", "Port-Artur!!!" degenlerini, olarnıñ birağızdan talaplarını, isteklerini red etip olamadı, ep icra etti.

Ekseriyet allarda birinci sırada bir qaç milis hadimi de ola turğan. Velâkin buña baqmadan, qırım milliy sanasınıñ Dankosı mağrur – boysunmağan ecdadları kibi, özüniñ ğayet cesürane – qaramanane qorqubilmez areketlerile yuzbiñlerle doğmuş seyircilerini ep qanatlandırdı, olarğa Qara ve Azaq deñizleri saillerine – aziz Vetanı Qırımına doğru yol kösterdi, asret tolu yüreklerine melem berdi, qalblerindeki vetanperverlik-milletperverlik ruhuna daa ziyade ruh qoştı, coşturdı ve ilâhre, ilâhre.

Bazı da, bu misli yoq cesür qırım artisti büyük sanadan "Port-Artur" türküsini icra etkende, andaki:

kibi satırlarnı:

dep, icra ete edi.

Böyle anlerde seyircilerniñ quvançlarını, alğışlarını körmelisiñ. Zalda üküm sürgen iqlimni – avanı ise, söz ile tarif etmek küç.

Şimdi, bundan çoq seneler evelsi olup keçken bir vaqianı hatırlamaq istedim. Bizler Vetanımız Qırımdan biñlerle kilometr uzaq mesafede – Bekabad rayonınıñ Dalverzin - 1 sovhozında (Özbekstan) yaşaymız. Men, eger de yañlışmasam, orta mektepniñ yuqarı sınıf talebesim, er alda ösmürlik çağındam. "Bugün "Haytarma"nıñ könserti olacaq" degen haber çevre-çetke darqadı. Zaten, sovhozımızda könsert olacaq olsa, özü de "Haytarma" ansambliniñ, şu künü büyük quvançlı bayramğa çevirile. Adamlar erte-yarıq azırlıq körüp başlaylar, Kulubqa evelce kelip yerleşmege aşıqalar. Adet üzre, köy yerinde könsertke, ya da sinemağa satılğan bilette yer kösterilmey. Şu sebepten keç kelgenler yersiz qalalar ve aralıqlarda ayaq üstünde turıp seyir etmege mecbur olalar.

Neyse de, aqşam avğan soñ "Haytarma"nıñ zengin könsert programması başladı. Sanağa çıqqan Sabriye Erecepova, Ediye Topçı, Selime Çelebiyeva, Akim Cemilev, Ablâmit Ümerov… kibi meşur sañatkârlarnıñ er bir çıqışları gürdeliden daa ziyade gürdeli elçırpmalar ile alğışlanıldı. Alıp barıcı (konferansye) vazifesini eda etken, başında dülber milliy halpağı Ablâmit Ümerov şair Remzi Burnaşnıñ "Saqavlanma, ey kadây!" şiirini ezberden öyle yüksek bediy seviyede oqudı ki, zalda bulunğan rıqma-rıq seyirciler qıran-aleket oldular, külküden közleri yaşlandı.

Soñra, ansamblniñ repertuarı mücibi, muzıka çalğı aletleri taqımı tarafından nevbetteki qırım halq incisi – avası icra etilip başladı. Çalınğan avanıñ adını bilmeycem. Velâkin ğayet yüksek mearet ile icra etilgen mezkür nağme bu yerlerden uzaqta – mubarek Qırımda doğğanı ve bu tekrarlanmaz ilâiy, tılsımlı nağme yalıñız bizlerge – qudretli qırım milletine mensüpligini hatırlata edi.

Efsaneviy, tılsımlı nağme bitken soñ, özüniñ yüksek mazallı endamı ve açıq tebessüm yüzü ile sananı yaraştırğan Ablâmit Ümerov nevbetteki artistni ilân etmek içün seyirciler qarşısına çıqtı. Daa demiçik çalğı aletleri taqımı tarafından icra etilgen nağmeniñ ep tesirinde bulunğan seyirciler konferansyeniñ ağızından Fevzi Bilâlnıñ adı çıqar-çıqmaz, zal bir kereden güdürdedi, güya sepette balqurtlar qozğadı.

Deycegim, şimdi üstünde yaraşıqlı kostüm, aman-aman orta bolu, gür qıvırçıq saçlı, küler yüzlü, esmeriden kelgen Fevzi Bilâl çalğı taqımı aletleriniñ zil tutuvı ve seyircilerniñ alğışı altında çalt adımlarle yırlay-yırlay sanağa kelip çıqtı. O, muzıka ve elçırpmalar fonunda yırnı bitirdi. Elçırpmalar devam etti. Soñ, güya bir mücize beklegen kibi zal çım-çırt oldu. Muzıka yañğıradı ve Fevzi Bilâl nevbetteki yırnıñ icrasına kirişti. Kene elçırpmalar oldu, amma endi bu elçırpmalarda baştakileri kibi "alev" yeterli degil edi.

Yırcı nasıldır zemane yırnı icra etip başladı. Bu arada zalnıñ çeşit köşelerinden "Port-Artur!!!", "Şompol!!!" degen sesler yañğıradı. Fevzi Bilâl er alde, nasıl olsa da, başlağan yırınıñ soñuna çıqtı. Çıqtı amma… Ayaq basmağa bile yer olmağan rıqma-rıq zal güdürdedi, Kulubnıñ büyük binası sarsılğan kibi oldu. Kommunistler qurumı tarafından yırlamağa yasaq etilgen "Port-Artur!..", "Şompol!.." degen sesler güdürdemekte. Birinci sırada ise, bir – eki milis urbasında adam susıp oturmaqta.

Bu al neqadar devam etti, şimdi bir şey dep olamaycam, velâkin şunı söylemek mümkün ki, Kulubda sadır olğan "inqiraz" bir qaç daqqa sozuldı.

Niayet, Fevzi Bilâl "Ne olsa – oldu!" degen manada yüzüni çalğı aleti taqımı tarafqa çevirip, "çalıñız" degen manada işmar etti. Mücize deseñ mücize, çalğı taqımı öz vazifesine kirişkeni ile zalnı bir kereden sukünet qapladı. Sebebi, "Port-Artur" türküsine kiriş yañğırap başladı.

Soñra… Zal özüniñ sevimli yırcısınıñ ağızından ava kibi zarur, Zem-Zem suvu kibi şifalı, tatlı:

degen sözlerni eşitkenlerile, bütün dünyalarını unuttılar. Daa doğrusı, Allanıñ ikmetile, şimdi Fevzi Bilâl zalda bulunğan yüzlerle qorqubilmez cesür qırım evlâdlarını güya yuqudan uyanttı, alayını qanatlandırdı, qaramanlıqqa ruhlandırdı. Aqlen olsa da, olar yüreklenip Özbekstandan aziz Vetanları Qırımğa doğru yol aldılar – doğmuş toprağına alıp kelecek muqqaddes yolğa çıqtılar…

Men bu yerde, Fevzi Bilâl ve "Port-Artur" türküsi seyirciler tarafından nasıl qudretli alğışqa oğrağanı meselesi üzerinde toqtalıp oturmayım.

…Oturğan yerlerinden ayaqqa qalqqan seyircilerniñ alğışları biraz yatışqan kibi oldu. Fevzi Bilâl ise, "Qopqası ketti, yipi de ketsin" degen manada "Şompol" türküsini icra etip başladı. Başladı, amma…

dep icra etkende o, sağ elini ög sırada oturğan banaki milis urbadaki insanlarğa taraf sozup – işmar etip yırlap başlağanı ile zal kene balqurt sepetini añdırdı…

İşte o zamanları, yani altmışıncı yıllarnı soñları – yetmişinci senelerniñ başlarında üküm sürgen, hususan qırım milletine nisbeten at oynatqan totalitar-kommunistler qurumını köz ögüne ketirip olğan er bir insan, Fevzi Bilâlnıñ Vetan eşqına, halq eşqına nasıl bir cesürane, qaramanane işler yapqanını köz ögüne ketirmeli. Fevzi Bilâlnıñ areketlerini efsaneviy Dankonıñ*** areketlerile qıyaslamaq mümkün.

Qırım milliy sañatınıñ Dankosı Fevzi Bilâl yalıñız özüne has qudretli – aenkli bariton sesile ve vetanperverlik, halqperverlik areketleri ile seyircilerni ep dojoşturıp bardı, doğmuş qırım milletine balzam – melem oldu. Bu da inkâr etilmeycek tarihiy aqiqat!

Bu yerde men Fevzi Bilâlnı afğan milliy sañatınıñ Dankosı – Ahmad Zohir**** ile teñeştirmek isteyim. Keçken asırda – yetmişinci yıllarnıñ ekinci yarısında elâk olğan afğan artisti Ahmad Zohir yırlağanda bütün Afğanstan halqı ayaqqa tura edi, desem aslı da mubalâğa olmaz. Sebebi, mezkür afğan sañatı Dankosınıñ qalbi de qırım sañatı Dankosı Fevzi Bilâlnıñ qalbi kibi vetanperverlik – milletperverlik ruhı ile aşlanğan olup, er ekisi de doğmuş halqını haq yolğa davet etip bardılar.

Ebet, Fevzi Bilâlnıñ imkânı Ahmad Zohirniñ imkânına köre bayağı sıñırlı edi. Velâkin, buña baqmadan er eki sañatkâr da imkânlarına köre Vetan eşqına, halq eşqına – millet eşqına çalıştılar. Peyğamberimiz Muhammed Salâllahu Aleyhi Vesselemniñ "Vetannı sevmek imandandır!" degeni kibi, Ahmad Zohir ve Fevzi Bilâl aqiqatta Vetanlarını sevgen imanlı zatı aliyleri ediler. Allanıñ Rahmetinde olsunlar. Amin.

*Adriano Celentano (Adreano Çelentano) – 1938 senesi, yanvar 6-da Milanda (İtaliya) doğdu. Yırcı, kompozitor, aktör, rejissör, prodüser, telealıpbarıcı, cemaat erbabı.

**Nizami Gâncevi (Abu Muhammed İlyas ibn Yusuf) (1141 – 1209) – Azerbaycan şairi ve felsefecisi. Cian edebiyatınıñ klassigi.

***Danko – belli rus yazıcısı Maksim Görkiyniñ "İzergil qartiy" ("Staruha İzergil") eserindeki personaj. (Eserde, Danko isimli qaraman köküsinde yanıp turğan yüregini eline ala da, onı meşal kibi töpege kötere ve onıñ ışığı – nurları sayesinde doğmuş qabilesini - halqını qaranlıq çıtırman orman içinden yarıqlıqqa alıp çıqa, ölümden qurtara.

****Ahmad Zohir (1946 – 1979) - meşur afğan yırcısı, kompozitorı – sañatkârı. (Babası – büyük devlet erbabı Abdul Zohir 1971 – 1972 seneleri Afğanstan Vezirler Mahkemesi Reisi vazifesinde çalıştı.