Къырымтатарларынынъ чарлыкъ идареси алтында чекмиш олдугъы зулум ве сыкъынтылар мейдан алмыш олан татар иджретлери отеден бери Къырым яшлыгъынынъ дикъкъатыны джельп этип кельмекте.

Халкъымызнынъ кечирмиш олдугъы бу фаджиалы алы акъкъында инкъилябдан эвель саи малюмат топламакъ мумкюн дегиль эди. Та орта мектеп ралелеринден тетвикъатына башлайып, университетнинъ буюк кутюпханелерининъ зенгин рафларында дахи бу хусуста лязим материалы буламагъан эдик.

Анджакъ инкъилябдан сонъра Одесса генерал-губернаторынынъ ве жандарм идаресининъ къапылары узериндеки агъыр килитлер къырылмасы иле ве, ниает, виляети архивининъ гизли кошелерине якъында олмасы иле деделеримизнинъ чекмиш олдугъы шу аджыныкълы алларнынъ узериндеки перде биз, торинлар ичюн котериле бильди. Бир сыра гизли документлер, сакълы эвракъ ве весикъалар эльге кечти.

Иште, анджакъ бундан сонъра бу куньге къадар къаранлыкъта къалдырылмыш татар иджретлерининъ эсас себеплерини, шимдиге къадар бу хусуста русча чыкъкъан макъалелерде ер аламагъан гизли метнлер иле айдынлатмакъ имкянына наиль оларакъ сайгъылы окъуйыджыларымызгъа такъдим эте бильдик.

1911 сенесинде башлагъан тетвикъатымызнынъ анджакъ 15 сене сонъра дюньяя чыкъарылмасы хусусындаки хусурымызнынъ шу анъылгъан себеплерден отьрю афу этильмесини риджа этер ве китабымызда корюледжек нукъсанларнынъ лютфен кендимизге бильдирильмесини истерим.

Базы керекли малюматны эльде этмек ярдымларыны корьмиш олдугъым А. М. Михайлов, Н. Н. Руднев, Я. Мухлю, А. Рефатов, Ш. Бекторе, У.Б. Чобан-заде ве Я. Гъафаров аркъадашларгъа, ниает, китапнынъ таб олунувына иштирак этмиш Абибулла Одабаш, Усеин Балич ве Исмаиль Леманов аркъадашлара айрыджа тешеккюратымны такъдим идерим.

Кърымда татарларнынъ ильки аякъ басышыны бир чокъ тарихчылар Субатай батырнынъ 1223 сенесинде, Каълкъа сувы янында рус князьларыны енъип илериледиги замана багъларлар. Лякин, бундан эвель XI асырда русларнынъ половцы дедиклери къыпчакъ ве къушан халкъларынынъ Дон озенинден Дунай озенине къадар олан чёлликлерде укюм сюрдиклери, бундан да эвель ене тюрк къавымларындан бири олан печенеглернинъ эппейи заманлар яшадыкълары козьде тутуладжакъ олурсе, Къырымда тюрк-татар халкъынынъ умумий бир миллет оларакъ 1223 сенесинден бир къач асыр эвель шекилленгени ве укюм сюрьгени анълашылыр.

Эр насыл да олса, бойле индже тетвикъатны тарихнен огърашкъанларнынъ удесине быракъаракъ, биз Къырымнынъ татарлар тарафындан ильк истилятыны Субатай батырнынъ дженклерден болдургъан ордуларыны Къырымгъа раатламакъ баанеси иле кетирип, о заманлар дженевеллер (генуэзцы) ве итальянлар идаресинде булунгъан ве буюк, зенгин бир тиджарет шеэри сайылгъан Судакъ ве онынъ вадийсини ягъма эттиги куньден сая билирмиз.

Субатай Къырымда кенди команданларындан бирисини къалдыраракъ, о заманлар дженк этмекте олан Чингизнинъ огълу Джуджи ханнынъ имдадына гидер.

1261 сенесинден Ор къапы – Перекопнынъ юкъарысындаки чёллерде къалмыш татарлар Ногъай адлы бир батырнынъ идареси алтында Кърымдаки татарлардан айрыларакъ, Ногъай ордусы намы алтында озь башларына яшамагъа башларлар. Ногъай ордусы бу заманлар Педишкуль, Джамбулыкъ, Едисан ве Буджакъ (Бессарабия) намларында 4 болюкке айырылыр.

Къырымтатарлары исе айры бир улус сыфатиле Алтын Орду тарафындан тайин олунгъан ве Солхатта (Эски Къырым) яшамакъта олан тудунларнынъ укюмдар идареси алтында булундылар.

О заманларда Авропа, Асия ве Африка тиджарет ёлларынынъ бирлештиги Кефе, Судакъ ве дживары итальянлар ве дженевеллер элинде булунырды. Алтын Орду ханлары буларнынъ дин ве адетлерине уриет беререк, олардан ялынъыз верги алыр эди. Базан вергини вакътында бермедиклери такъдирде, яки башкъа тюрлю итаатсызлыкъларда булундыкълары заман уджюмлерини тазертир ве оларны итааткъа чекерлерди. 1323, 1327 ве 1338 тарихларында Алтын Орду ханларындан Узбек тарафындан япылгъан уджюмлер иште бу джумледендир.

Башкъа вакъытларда исе Алтын Орду ханлары Къырымгъа кельмездилер. Ялынъыз Узбек Хан кендисининъ Къырымгъа айрыджа бир дикъкъаты ве севгиси олдыгъындан Къырымда эппейи бир муддет яшамышдыр. XIV асырда озю Къырымда мусульманлыгъы къабул этмишдир.¹

Алтын Ордудан узакълыгъы юзюнден Къырым улусында кенди башында бир падишалыкъ мейдангъа кетирмек эмели отеден бери яшап кельди. Керек юкъарыда ады кечмиш Ногъай ве керексе тарихта мешур Мамай бу фикирге къатыларакъ, Къырымда кенди ханеданларыны къурмакъ истеселер де, Алтын Ордунынъ даа къуветли олмасы ве Перекоп аркъасындаки ногъайларнынъ баш бузукълыгъы бунъа мусааде этмей эди.

Ниает, 1420 сенесинде Эдигей Султаннынъ ольмесинден сонъра, Алтын Ордуда баш котерген бузгъунлыкъ нетиджесинде, Къырымда истикъляль мустакъиллик фикри къувет алды. Ве яваш-яваш Къырым улусына махсус олгъан таракъ тамгъасы (герб) Алтын Ордунынъ тамгъасы олан Зунгиден айырылып чыкъты. Бойлеликле, Къырым о заманнынъ татар сиясий омюринде кеттикче зияде эмиет къазанып башлады. Мустакъиль бир укюмет шеклине кирмек узьре булунгъан Къырымны эльде этмек Алтын Орду сулялесинден бир чокъларынынъ иштаасыны къапатырды, бундан себеп Чингиз ханеданлары арасында бир чокъ интригалар ве душманлыкълар ер алырды.

Бу сыраларда Къырымда эки фамилиянынъ чарпыштыгъы корюнирди. Бунлардан бири Къонърат фамилиясы ки, Алтын Орду тарафдарлыгъыны кутьмекте олгъан сиясий фыркъагъа ёлбашчылыкъ идип, Къырымда Алтын Ордунынъ сонъки Ханы олгъан Сейдаметке Къырым тахтына отурмагъа ярдым эткендир. Бу сиясий джерьяннынъ аксине чалышкъан сиясий фыркъа исе Ширин фамилиясы тарафындан идаре олунырды. Къонърат Хайдар мырза ольдиктен сонъра Сейдамет Ханнынъ душманы олан Ширин Тегене мырзанынъ итибар ве нуфузы артты. Кенди фыркъасыны укюмет башына кетирмек ичюн Тегене мырза вакъты иле Сейдамет Ханнынъ такъибинден къачкъан ханзаделерни арттырды ве бойлеликле, ниает, бир чокъ махмуриетлер ве эшкенджелерден сонъра Чингизнинъ 9-джы батымындаки торуны олгъан Мелек Аджы Герай бу заманлар бир падишалыкъны тешкиль эткен Польша ве Литва укюметининъ ярдымы иле Къырым ханлыгъыны эльге кечирип, 1428-де Къырымда Герай ханеданыны тикти ве Къырымнынъ истикъляль байрагъыны чекти.

Лякин бу истикъляль аз бир заман балкъылдап гъайып олгъан зия киби бир шей эди. Чюнки Аджы Герайдан² сонъра укюметни эльге алгъан Менъли Герай эмджезаделери тарафындан девам этмекте олгъан интригаларнынъ энъ сонъунда эйи бир нетидже чыкъмайджагъыны кестирип, о заманнынъ улема ве мырзаларынынъ да разылыгъыны аларакъ, Истанбул фатийи Султан Мухаммеднинъ имаеси алтына кирди. Султан Фатих исе мааретли ве къараман дженкчилер олгъан кърымлыларнынъ кендиси ичюн ишанчлы ве сагълам бир аркъа оладжагъыны яхшы анълай эди. Онынъ ичюн Менгли Герайдан бу хабери алынджа деръал бир сыра пашалар ве яверлери иле Къырым ханы ве задекянына нишанлар ве эдиелер ёллаяракъ бу багьланмайы пекитти.

Лякин Султан Фатихнинъ бу нишанлары ве эдиелери къырымтатарларына пек паалыя отурды!

Бу замангъа къадар татар ханлары балалыгъыны ве яшлыгьыны черкес къабилелеринден бирининъ арасында кечирип тербие аларакъ, гъает саде ве адий яшав иле кечирдиклеринден, сарайларында дебдебе, ихтишан (пышность, блеск) ве салтанат булунмазды.

Лякин, бу сиясий багъланманынъ акъибетинде Истанбул укюмети иле мунасебет башландыкътан сонъра, ханлар Истанбулнынъ дебдебе ве ихтишанларыны яваш-яваш озь мемлекетине кечиререк, эалининъ эвельки темиз ахлякъыны ве йигитлигини бозмагъа земин азырладылар. Дигер тарафтан, Истанбул сарайыны сарып алгъан интригалар яваш-яваш Къырым киби зенгин ве маъмур бир улькени де онынъ къараман халкъы иле берабер бир оюнджагъа чевирди, ханлар кет-кете кино картиналары киби бир-бири аркъасындан денъиштирильди. Мемлекетнинъ, эалининъ маариф ве медениет ёлунда илерилемеси темин олунаджагъы ерине о, тюрк салтанаты ичюн арды-сыра кесильмеген муаребелерде, меджуль ве манасыз ёлларда къан тёкмеге махкюм этильди. Ве ниает, Вена этрафында, Качаник кечитлеринде тюрк ордусыны буюк телюкелерден къуртаран къырымтатары Екатерина ве Потёмкинлернинъ эсарет зынджырлары иле бугъавланыркен, Баб Алиден базы Аят Къурание ве татлы сёзлер иле теселиеттен башкъа джанлы бир тедбир, дуюладжакъ бир ярдым корьмез эди ки, 1766 сенесинде къозгъалгъан тюрк джемааты вердиги сыкъынты Къырымнынъ къайтарылмасы ичюн Тюркие укюметини енъи бир муаребе илян этмеге меджбур этмишти. Лякин нетидже итибары иле бу да сонъ дередже аджыныкълы олмышды.

Бойлеликле, 1428-ден 1783 сенесине къадар учь асырдан зияде девам эткен «мустакъиль» Къырымда 45 къадар хан келип кечмиштир (Къырым ханлары сильсилеси джедвелине бакъ).³

1453-тен Султан Фатих Истанбулы запт эттиги тарихкъа къадар Къырым асыл Асия, Авропа ве Африканы бирдемлештирген дюнья тиджарет ёлунынъ узеринде булунырды.

Къырымда бу тиджарет кя дженевеллер, кя венедиклилер ве румлар тарафындан идаре олунырды. Мангъуп, Кирхир, Херсонес Къырымнынъ бу девирине аит сиясий меркезлери эди исе, Судакъ, Солхат ве Кефе дахи о заманнынъ дюньясынджа малюм тиджарет шеэрлери эдилер. 1453-тен сонъра умумиетле дюнья тиджарет ёлунынъ денъишмеси ве Къара денъизнинъ де тюрк денъизи сырасына кечмеси Къырымнынъ бу вазиетини сонъ дередже сарсытмыштыр: Къырым артыкъ икътисадий ве яки тиджарий эмиетини тешкиль этмеден зияде сиясий бир мевкъий ишгъаль этмекте эди. Чюнки дефа онынъ вазиети Русие ве Тюркие киби эки буюк девлет арасында сыкъышма бир укюмет олмасыны иджап идиюрды: нитеким, бойле де олды. Бутюн тарихлары бойы бир-бирлерине сонъ дередже душманане бир къулланып кельген Тюркие ве Русие императорлыкъ укюметлери бир-бирине къаршы душманлыкъларында арада къалгъан кучюк Къырымны къурбан этмишлердир.

Бир тарафта чевре-четинден Арбат, Кефе, Кезлев, Ор, Керчь намлы бир сыра къалелер иле кендисини сарып алан Къырымны Тюркие укюмети кендисининъ душманы олгъан Русиеге къаршы бир аванпост (аскер дурагъы) сыфатында корерди.

Акъикъатта да ойле эди, чюнки Тюрк Салтанатынынъ мувафакъиетли ве мувафакъиетсиз эр яптыгъы муаребелерде къырымтатары иштирак этер эди. Ве чокъусы тюрк султанларынынъ шаны къырымтатарларынынъ корюнмез шеджаат ве йигитлиги эсабына юкселирди. Шу джумледен Буюк Петронынъ Прут узеринде Билгин деген ерде эсир алынмасы да Девлет Герай Ханнынъ командасы алтындаки татар атлыларынынъ ярдымы иле олмыштыр. Бир тарафтан Прут, экинджи тарафтан тюрк ордусы, учюнджи тарафтан татар ордусы иле сарылып, амансыз бир алда къалмыш Петро шу гедже къадыны Екатеринайы къыйметли багъышлар иле сераскер Балтаджы Мемет пашанынъ чадырына гондеререк, сульх (акьлаш) япмагъа мувафакъ олмыш ве агъыр вазиеттен къуртулмышты.

Керек Авропа маарифи ве бильгисини къабул иле къурып орта асырлар къаранлыгъындан ве уюшыкълыгъындан силькинип, теракъкъият ёлуна чыкъмасы саесинде ве керексе сиясет къарджиесининъ уйгъун бир суретте китмеси нетиджесинде Русие укюмети бир тарафтан Польшаны парчаламакъ, дигер тарафтан Къырымны ютмагъа азырланаджакъ къадар къуветли бир укюмет олгъан эди. Чюнки бу сонъки эки мемлекет Тюркиенинъ Русие узерине салдыра кельдиги тазыйыкълар макъамында эдилер ве Русиеге исе бунларнынъ чаресини бакъмайынджа Тюркиеден якъайы къуртармакъ мушкюль эди. Тюркие де акъикъатен къолай-къолай бу эки укюмети хорлатмазды.

Нитеким, Поляк Миллетчи Фыркъасынынъ яйгъараларына бакъмадан, Польшайы кендининъ бир улькесине чевирмек ниети иле Екатерина Польша тахтына кенди тарафдарларындан Потоцкийни джебрен къырал тыкъмыш ве бунынъ узерине кендисине къаршы олмасы мумкюн уджюмден эмин олмакъ ичюн де Ингильтере иле бир тиджарет мукъавелеси тизген эди. Бунынъ бойле олмасына бакъмадан, Польшанынъ ички ишлерине кириштигини себеп корьсетерек, Тюркие укюмети онъа дженк илян этмишдир. Лякин Тюрк ордусынынъ бузукълыгъы юзюнден Хотин, Чешме ве Къагъул нам мааллерде олгъан муаребе Рус ордусынынъ енъиши иле нетиджеленди.

Екатерина девринде джанланмыш Рус империализми дипломатик ве арбий джебэлерде яптыгъы мувафакъиетлери узеринде бир тарафтан Пруссия ве Австрия девлетлери иле бирликте Польшайы парчаламакъ ичюн музакерее киришмиш ве ильки такъсими де япмышты, дигер тарафтан Тюркие иле 1774-нджи сенесининъ июль 10 тарихында япылан Кучюк Къайнарджы Мукъавелеси иле де арзуларынынъ энъ муими олгъан Къырымны ютмагъа азырланмакъта эди.

Бир къапым отьмекни биле чайнамадан ютмакъ мумкюн дегиль, Екатерина исе Дунай озенинден Волга ве Каспий денъизине къадар узангъан чёллернинъ халкъына сёзюни кечирген буюк бир ханлыкъны ютмакъ истерди! Иште оны ютуладжакъ бир алгъа кетирмек ичюн башта Тюркиенинъ тесиринден къуртармакъ лязим эди. Бунынъ ичюн императрицанынъ дипломатлары Къырым хан-лыгъынынъ озь башына «мустакъиль» оларакъ яшамасыны идда этмишлерди. Ве мезкюр мукъавеленинъ Къырымгъа аит олгъан учюнджи ве 30-джы мадделеринде бу даваларны къабул иттирмиштилер.⁴

Къырымнынъ сагълам тюшюнген девлет эрбаплары Къырым ханы учюнджи Селим Герай олмакъ шарты иле бу истикъляльнынъ паалыгъа отураджагъыны эвельдже анълагъан эдилер. Олар пек яхшы биле эдилер ки, Русие императорлыгъы татарларнынъ мустакъиль олмасыны бунларнынъ къара къашлары ве эля козьлери ичюн истемеди. Акъикъатен 1770 сенесининъ 15 мартында бу меселе Русие Министрлер Советинде бакъылдыкъта шу фикирлер бар эди: «Къырымтатарлары олсын, яхут онлара бакъан дигер татар къалымлары олсын, Русие ичюн ич бир заман файдалы бир унсур оламаз. Буны къайд этмекнен берабер татарларнынъ токътав бильмеген уджюмлеринден эмин олмакъ ичюн ве Тюркиенинъ сагъ къолы олан бу ордуйы ондан айырмакъ ичюн татар ханлыгъыны мустакъиль таныттырмакъ сиясетини къулланмалы. Татарларда кендилерине бериледжек бу истикъляльны сакъламакъ ичюн Къырым къалелеринден биринде Русие укюметининъ аскер тутмасы лязим олдыгъыны анълатмалы. Бу планны мейдана кетирмек Тюркие иле енъи бир мукъавелени догъураджакъ олса биле ондан вазгечмемелидир».⁵

Иште, бу планнынъ татфикъы демек олгъан князь Долгорукийнинъ командасында гуя тюрк уджюминден Къырымны къорчаламакъ баанеси иле та Кефеге къадар кирген рус ордусы иле Селим Герай ве тарафдарлары бир къач кере чарпышсалар да, ниает енъильген эдилер. Селим Герай бундан сонъра Истанбулгъа къачты. Бунынъ узерине Ширин мырзаларынынъ башы Джиангир ве Батыр агъа Къарасувда бутюн девлет эркяныны топлатып, артыкъ Русие иле дост яшайджакъларына ве рус императрицасынынъ мунасип кореджеги ханны сайлайджакъларына ант этерек, белли эрбапларындан 110 данеси тарафындан имза этильген бир сенед (весикъа) иле Саип Герайны хан, Шаин Герайны къалгъай ве Батыр Герайны нуреддин сайладыкъларыны бильдирдилер. Бойлеликле, артыкъ Къырым тамамы иле рус тесири алтына кирмиштир, ялынъыз бу даа ресмий дегиль эди. Факъат рус ордусы Къырымда кенди топрагъы киби ерлешмишти ве душмандан муафаза баанеси иле Керчь, Еникъале ве Кефе шеэрлерини рус ордусы ишгъаль этмеге ынтыла эди.

Саип Герай 5 кунь девам эткен Диван меджлисинде керек рус аскерининъ Къырымда ерлешмесининъ ве керексе мезкюр шеэрлернинъ ишгъаль олмасына протест къарарыны чыкъарып, Къырымдаки рус хусусында татар эльчилерининъ исрарыны енъмеерек Екатеринагъа айры бир эйет ёлламакъны тевсие эте ве айны заманда «бу мураджаатлары иле императрицаны ачувландырмалары ихтимал олып, ногъайларны Къырымдан айыраракъ, оларгьа айры бир хан сайлаттыра биледжегини» де бильдире.

Веселицкий, табиий умумиетле дипломатларгъа махсус олдыгъы узьре кенди фикрини ве сёзлерини сёйлемектен зияде бу эснада императрицанынъ сарайында азырланмакъта олгъан планлары анълатмакъта эди. Ниает, Русиенинъ Министрлер Совети князь Долгорукийнинъ теклифине бинаэн, Къырымны ногъайлардан айырмакъ ёлуны тутмакъта эди.

Бир падишалыкънынъ олсун, яки бир миллетнинъ олсун бойледже къомшу джанаварлар ве умумиетле ябанджы къуветлер тарафындан ютуладжагъы заман шахсий менфаатларына къапыларакъ бу джанаварларнынъ хаина-не эмеллеринеалет олмагъа, онлара хызмет этмеге, мемлекетини, миллетини сатмагъа чапкъан алчакълар, мемлекетининъ ве миллетининъ менфааты ве истегини кенди аджизве тар шахсиетлерине файдалангъан дегенератлар эр девирде, эр миллетнинъ тарихында олып кельгендир. Нитеким, Русие империализми Къырымны кенди панджасына алмакъ макъсады ичюн Къырымдан тыштаки ногьай къабилелерининъ биринджи башы олгъан Джанмамбет бейни алет этмишти. Онынъ вастасы иле ногъайларны Къырымдан айырып чыкъараракъ кендилерине айры бир хан сайлатмакъ планыны азырлай эди. Бу план ялынъыз баш министр Паниннинъ теклифи иле гизленмиш ве токътатылмыштыр. Джанмамбет бейнинъ Къырымнынъ тышарындаки ногъайларгъа хан япаджагъы намзет исе Шаин Герай эди ки, бу сыма Къырым узеринде куньден-куньге къуветленмекте олан рус тесирининъ джанлы бир мисалидир.

Эльбет, Къырым ханлыгъынынъ сонъ саифесини къапатмакъ ичюн алет олмыш бу «истикъляльджы» кенди сиясий аятынынъ ильк адымларыны Русие тарафдарлыгъы иле башламыштыр. Даа Селим Герайнынъ ханлыгъы куньлеринде князь Долгорукий тарафындан мукъавеле ичюн Багъчасарайгъа гондерильмиш рус эльчиси Мавруев ногъай бейлеринден юкъарыда корьдигимиз Джанмамбет бейнинъ эмджезадеси Мелиса мырза ве Али агъа иле хан укюметинен музакереге кельген эдилер. Бунлар Багъчасарайда хан узурына кирдикте рус тарафдарлыгъыны эшитмек биле истемеген Селим Герайнынъ мувакъкъат къайыммакъамы (девлет башы) вазифесини мувакъкъат эда этиджи къалгъай Мамбет Герай озь диванына: «Халкъымызны баштан чыкъармакъ ичюн ёлланылгъан русие эльчилери бундан сонъра къабул этильмемелидир. Мавруевни исе апске атмалы. Джанмамбет бейнинъ эмджезадеси Мелиса мырза иле Али агъайы да тирилейин якъмалыдыр!» – эмрини берди.

Иште, бу заман Шаин Герай бу эмирге къаршы чыкъты. Ве эгер къалгъай кенди эмрини кери алмаса, о кенди эли иле Мавруевни къуртарып Русие сынъырына къадар кетиреджегини анълатты. Къады аскер эфендининъ де Шаин Герай тарафына кечмеси къалгъайнынъ эмрини укюмсиз къалдырды.

Керек бу киби арекетлери иле ве керексе Джанмамбет бейнинъ тешвикъаты иле эльде этильген Едисан, Буджакъ ве Джамбулыкъ ногъай ордуларынынъ тарафдарлыгъы иле Шаин Герай Русие сарайында кендиси акъкъында эйи бир фикир азырламыштыр ки, юкъарыда Веселицкийнинъ ызым-сызым иле анълатмакъ истедиги затен бу меселе эди. Русиеге Къырымнынъ башында анджакъ бойле бир ханнынъ олмасы эльверишли эди.

Кенди намзетлерини даа якъындан танымакъ ичюн бельки Шаин Герайгъа Петербургны зиярет этмек теклифи де олгъандыр. Бу хусуста тарих саифелери тильсиз къалмакъта. Лякин эр алда Петербурггъа Керчь ве Еникъале шеэрлерининъ Къырымгъа кери верильмеси ичюн кетеджек делегациягъа Веселицкийнинъ юкъарыда кетирдигимиз тенбиесини вердиктен сонъра Шаин Герайнынъ сеяаты бу хусуста шубе уяндырмай къалмай.

Мезкюр шеэрлернинъ истенильмеси хусусында мураджаатнаме ёлланмаздан эвель Петербурггъа Шаин Герай кетти, оны Русиеге тарафдарлыгъындан отьрю чокъ мемнунане къабул эттилер ве куньделик 100 кумюш тайии эттилер.⁶

Шаин Герай Петербурггъа келип тюшдиктен сонъра харджие министрлиги тарафындан янына къойылгъан мемур Тинийге онъа ильк визитни баш министр Панин япмакъ кереклигини анълата. Бу меселе Министрлер Советинде бакъылып, ильк визитни Панин дегиль де Шаин Герайнынъ япмасы шарт экени кендисине анълатылды. О заман Шаин Герай Тинийге шойле дей: «Бен не хан тарафындан ве не де татар халкъы тарафындан ёлланылдым. Бен кенди ирадемле арамыздаки достлыкъны къавийлемек ичюн кельдим. Шубесиз бен акъикъатта бир авуч топрагъым, лякин шурасын унутманъыз ки, бен адий Чингиз ханнынъ несилинденим. Баб Алиде исе биринджи визитни ханлар дегиль, баш министр япар. Онынъ ичюн бен эки талабым узьре исрар этерим:

Биринджиси: Панин манъа ильк визитни япсын.

Экинджиси: Императрица тарафындан узура къабул мерасиминде банъа къалпакъ чыкъармакъ теклиф олунмасын!»

Министрлер Совети Шаиннинъ бу ультиматумыны узун узадие – мушавереге къойдыкътан сонъра, «Сарай мусафирининъ талапларына коре, аньанесини денъиштирмез. Аксине, мусафир Сарайнынъ аньанесине табий олмалыдыр», – джевабыны берди.

Шаин Герай меселенинъ узадыгъыны кориндже, ниает, визит меселесинде талабыны кери алып, ич бир суретте къалпакъ чыкъармаяджагъыны къатий оларакъ бильдирди. Шаиннинъ бу истеги узерине татар халкъынынъ мерасимде къалпакъ иле отурмаларына «мусааде ферманы» верильди. Ве кендисине къыйметли бир къалпакъ такъдим олунды.

Селяник (Солоник, Греция) ве Венедиктде (Италия) итальян тилинде тербие алмыш ве Авропа медениетини менимсемиш Шаин Герай чокъ кечмеден, Екатеринанынъ айрыджа назар дикъкъатыны джельп этмиш олмалыдыр ки, о Франсанынъ мешур улемаларындан Белке ве Вольтерге яздыгъы мектюплеринден бирисинде шойле дей: «Шимди бизде мустакъиль Къырым ханынынъ берадери къалгъай султан (наследник) мусафир олмакъта. Бу зат 25 яшында, сонъ дередже акъыллы ве меденийлешмеге авесли бир сымадыр, бу Къырым векили сонъ дередже эйи тербиели бир татар огълу якъышыкълы, акъыллы ве эр алда ильмий бильгиси татарджа дегиль! Эр шейни корьмек ве бильмек истей...»

Шаин Герай къайтаджакъта Паниннинъ Москва сераскери князь Волконскийге яздыгъы бир мектюбинде ханзаде акъкъында шу сёзлери де буны такъкъид этмекте. «Бу татар асылзадеси сонъ дередже акъыллы ве азырджевап олмакънен берабер, о къадар да киббар ве кендине урьмет север бир шахсиет ки, манъа биле ильк визити узун-узадие ресмий узлашувлардан сонъ япты. Онынъ ичюн кендисине лязим олан урьмети корьсетмеде къусур этменъиз!» Эбет, Шаин Герай о куньки халкъара сиясетни корьмееджек къадар акъылсыз дегильди. Бу ханнынъ тарихта быракътыгъы ызлары тедкъикъ олундыкъта, бир тарафтан орта асырлар къаранлыгъы ве фанатизми ичерисинде богъулмакъта олгъан Тюркиенинъ сиясетче кевшемекте олдугъыны ве онынъ тесирининъ девамы Къырымны медениеттен узакълаштырмакътан гъайры бир шей вермееджеги анълашылыр. Дигер тарафтан Русиенинъ кеттикче къуветленмекте олдугъыны ве Авропа медениети татар ясакъчылары олгъан Русиени бираз эвель къуветли бир укюмет алына кетирдиги корюнир. Шан ве шереф авескяры олан Шаин Герай Соловьёвнынъ сёйледигине коре: «Русиенинъ сонъ дередже хаталы олгъан мустакъиллик теклифини къабул иле Къырымны Тюркие тесиринден эбедий оларакъ къуртармакъ ве Къырымнынъ мустакъиль ханы олмакъ истерди. Айны заманда, Шаин Герай Тюркие тесири ерине Русие имаесининъ де тарафдары дегиль эди. О, Авропа медениетини де бу истикъляль иле бирликте къабул этерек, кенди мемлекетининъ рефа ве сеадетини темин этмек ве олдукъча къуветли олмакъ истерди. Къырымнынъ кучюклиги ичюн о аслы къасевет этмез эди. Чингиз ве Тимурленк киби кучюктен башлаяракъ, сонъундан буюк бир укюмет къураджагъыны о эр вакъыт хатырында тутарды. Дженкявер халкълар иле мескун (заселенный) Кавказнынъ къомшулыгъы, Кавказ ве Къырым дагъларынынъ тюплериндеки гизли яткъан хазинелернинъ медениет анахтарлары иле ачылмакъ ихтималы зенгин Герай падишалыгъы къурмакъ ичюн ишанчлы бир заман олдыгъыны корерди.

Къырым ханлыгъы бу заманлар бир дипломаты меракъландырмаяджакъ къадар кучюк де дегиль эди. 1784-джи сенесинде барон Тоднынъ «Тюрклер ве татарлар акъкъында хатратым» намында басылып чыкъкъан Франсанынъ Кърымдаки консулы эсерининъ Кърымгъа аит олгъан 2-нджи къысымында Къырым ханлыгъынынъ буюклиги акъкъында шу малюматны коремиз: «Къырым ханлыгъына Къырым ярымадасы, Кубань, Черкезлер иле мескун олан ерлернинъ бир къысымы ве Русиени Къара денъизден айыран бутюн топракълар кирер. Бунлар Молдавиядан башлап Таганрогда битерлер. Узунлыгъы 800 верст къадар, кенишлиги исе 120 верстен 160 верстке къадардыр. Бу топракълар Шаркътан Гъарпкъа догъру Едиге гольге, Джамбулыкъ, Едисан ве Буджакъ кесеклерине болюнир».

Къырым ханлыгъы эалисининъ мыкъдарына келендже Тод шу малюматы вериюр: «Бурада нуфус язмасы (перепись) олмадыгъындан эалининъ микъдары муайен бир суретте эсап олунмаз. Лякин Къырым ханынынъ кой ве чёль хызметлерини токътатмаяракъ бир кереден 200 бинъ, зора къалдыкъта исе бунынъ 2 къатыны тешкиль иден бир атлы ордусы чыкъара бильдигини козьге аладжакъ олурсакъ, онынъ Франса къадар олдугъыны анълармыз.

Къырым Герай муаребеге азырландыкъта тешкиль эттиги 200 бинъ кишилик ордуны эр дёрт къорантадан бир атлы алмакъ узьре япмыштыр. Эгер бир къорантанынъ орта оларакъ 4 джандан ибарет олдугъыны козьде тутсакъ, о алда .Къырым ханлыгъында бу 200 бинъ атлыны чыкъармакъ ичюн 3,5 миллион татар халкъы олдугъына укюм этермиз».

Шурасы бар ки, о заманда сагълам татарларнынъ бир къач къадын аларакъ яшадыкъларыны тахырласакъ, эр къоранта 4 джан дегиль, энъ аздан 6 джандан ибарет олмыш олыр ки, бойлеликле, Къырым ханлыгъынынъ эалиси 5 миллиона варыр. Эр алда бу акъикъаткъа даа якъын олур.

Бунынъ ичюн олмалыдыр ки, бу эснада имзалангъан Рус ве Тюрк мукъавелесинде халифенинъ Къырымнынъ диний ве махкеме ишлерине темин олундыгъыны корер-корьмез Шаин янындаки Тутятинге: «Бу кене эвельки киби Тюркиенинъ Къырым узеринде буюндырыгъы этмек демектир. Бир динден олмакъле Къырымнынъ Тюркиеге багъланмасы неден лязим кельмиш? Дюнья юзюнде даа чокъ мусюльман укюметлери бар, албу ки, бунлар Тюркиеге багълы дегильдир», – дей. Керек бу сёзлеринден ве керексе ханнынъ узурында диван ортасында иште гизлемеерек Русие вастасы иле истикъляль аларакъ Тюркие тесиринден къуртулмакъ истедигини козьге алырсакъ Шаин Герайнынъ акъикъатен муайен бир эмель огъурында къатты адымларда гиден бир сиясий дипломат олдугъыны коремиз.

«О, Къырымынъ Буюк Петросы олмакъ ниетине къапылмыш эди, (Соловьев тарихы). Лякин, керек хан кендиси ве керексе якъын эркяны мемлекетнинъ такъдирини, диний ве миллий иссиятларындан айры суретте анълап оламай эдилер. Ве, ким билир, бельки олар бир дередже акълы эдилер. Чюнки Герай эр не къадар къурназ, акъыллы ве узакъ корьген бир дипломат олса да, терен корип оламазды. Екатеринанынъ Вольтер ве Монтескьё ялдызы дибиндеки гизли макъатларыны корюп оламады. Корьсе биле бу куреште о кендисининъ енъиледжегини анълаялмады. Дигер тарафтан тарих бизге шуны корьсете ки, мемлекетнинъ бойле джан алып берген (кризис) заманларында онынъ такъдирине, аз да олса, укюм иденлернинъ энъ биринджи тарихий вазифеси миллетнинъ, мемлекетнинъ варлыгъына балта урмагъа къасд этмиш эр анги ябаний ве эджнебий къуветнинъ фитнелерине алет олмамакътыр. Бу суикъаст къаршысында миллетнинъ еквуджутлыгъыны (къавий бирдемлигини) сакълая бильмек энъ юксек меареттир ки, бунъа чалышмакъ энъ мукъаддес бир федакярлыкътыр! Чюнки бу еквуджудлыкъ бойле заманларда ёлбашчылар ичюн екяне бир джесарет менбаы исе, миллетни де агъыр вазиеттен къуртаргъан селяметликке алып барыджы бир къуветтир! Факъат... илериде кореджегимиз суретте Къырым ханлыгъынынъ сонъ девресини джанландырмыш сымалар тарихнынъ бу аджджы акъикъатларындан дерс аламамыштыр! Эр насыл да олса, Шаин Герай кендине тарафдар буламадыкътан сонъра, Русиеге бериле ве Полтава шеэрине кочерек, Русие укюметинден кендисине багълангъан 5 бинъ рубле мааш иле озь талийининъ не оладжагъыны беклеп вакъыт кечире.

Бу эснада эди ки, Кърымны гуя тюрклернинъ теджавузындан сакъламакъ баанеси иле Къырымнынъ муим нокъталарыны ишгъаль алтына алмакъта олгъан хынзыране Рус къувети иле Къырымтатарлары текрар чарпышмакъта эдилер. Бу дефа умумий хошнутсызлыкъкъа «Тюркиеден айрылмаймыз» нидасы да къошулырды. Тюрклер де вира этек дибинден сонъки гъайретлери сарф этмекте эдилер. Ве бойлеликле, Къырымны исьянгъа джельп этмекнен къанмайып, Буджакъ ве Едисан ногъайларыны да пара иле бу джерьяна къошмагъа муваффакъ олмыштылар.

Шаин Герай бу къалабалыкътан четленерек, Русиеден алдыгъы 100 бинъ рубле пара иле Кубань тарафына кечмишти. Джанмамбет бейнинъ тешвикъаты ве пара ярдымы иле бу ерде кендисини хан сайлатмыш ве ниает Къырымтатарынынъ истегине къаршы, ич де тарафдары олмадыгъы алда, 1776-джы сенеси Къырымда кендисини хан оларакъ танытмыштыр.

Эвеллери Къырым тахтында Саип Герай ве яки Девлет Герайдан башкъасыны корьмек истемеген Тюркие укюмети, Авропа девлетлерининъ тазыйыкъы ве Рус укюметининъ вира кендисине джельп этмекте олдыгъы укюметлер алдында бунъа разы олмагъа меджбур олмыштыр.

Шаин Герай укюмет идаресини эльге кечирдиги киби бейлернинъ эвельки укюмини къырмакъ ниети иле кендисине емин эттирди. Русие вастасы иле Къырымгъа Авропа медениетини ерлештирмек истей. Бир тарафтан дигер Авропа сарайларында къабул олундыгъы узьре Польша къыралы Потоцкийнинъ ёлладыгъы майор (Трояновский)нинъ тербиеси алтында поляк ве немсе яшларындан ибарет бир гвардия тешкиль этти. Къырымлыларны да аскерге кирсетип, енъи бир табор тешкиль этти. Бунъа «сеймен» аскери ады верильмиштир. Бунлар, хангъа къаршы исьян котергенлерге къаршы къулланылыр эди. Бундан башкъа «бесли» нам аскери де вар эди. Бунынъ башында Меметша бей булунып, йылда 70 бинъ акъча мааш алырды. Дигер тарафтан кендисине садыкъ мемурлардан 30-40 данесининъ чоджукъларыны кенди эмджезаделериле берабер Петербурггъа арбий мектеплерге ве гвардия полкларына ёлламакъ планыны къурып, вакъуф топракъларыны имамларнынъ, хатиплернинъ элинден аларакъ, айры бир идареге кечирди. Бунлара исе мааш багълады.

Акъча кесмек ичюн давет эттиги Деринг, дефтердар Къутлаша агъа ве хазинедар Абдульхамид агъа иле берабер Кефеде Ташлыкъ нам маалледе янъы бир дарыбхане япаракъ янъы шекильде пара кесмеге башлады. Атта бу иш ичюн Русиеден 50 пуд кумюш, 300 пуд къуршун алдыртты. Диваныны енъи бир бичимге къойды. Енъи назарет де иджат этти. Эсап-китап усулыны сокъты. Эр кучюк масрафны биле язмагъа эмир этти ки, бойлеликле Къырым ханлыгъынынъ бюджети япылмышды. (345612 рубле келирден, 138561 рубле мемуриетнинъ, 85 бинъ рубле сарай масрафы, къалгъаны да орду ве саире). Эалисининъ мыкъдарыны бильмекчюн халкъны эсапкъа алмагъа башлады. Пайтахтыны да Багъчасарайдан Кефеге кочюрди ки, бойлеликле, чагъырдыгъы эджне6ийлер вастасы иле орада санайы ве идаре меркези къурмакъ истерди. Къыскъасы, мемлекетнинъ идаресинде эалининъ корьмедиги, алышмадыгъы бу киби бир такъым енъиликлерле берабер Шаин Герай эр бир арекетинде, тюшюнджесинде, атта емегинде биле Авропа усулыны тедбир этмеге башламышды. Эс джумле, емеги франсызджа донатылмыш бир масада ер эди.

Эалиге агъыр алым къойып, кендисине Кефеде енъи бир сарай яптырмагъа башлады. Эски ханлар киби аткъа минерек гезмейип, карета иле гезер, эджнебийлерле корюшир, онлары мемуриетке хызметке чагъырыр, магъиетинде инглиз алими Рубертсон, табиби Иван Иванович ве саире киби эджнебийлер булунырды.

Кендиси Петербург полкынынъ униформасы къияфетинде кийинирди. Бу нокътагъа тааджип этмеден кечалмаймыз. Чюнки юкъарыда корьдигинъиз киби, узургъа къабул мерасиминде къалпакъ чыкъармамакъ хусусында о къадар къаттылыкъ корьсеткен Шаин Герай Петербург полкынынъ кучюк бир забити (капрал) рутбеси иле ифтихар этер ве гизлиден-гизлие эльчи Веселицкийге импе-ратрицанынъ бир нишаныны кендисине буюк бир шереф саяджагъыны анълатырды. Ким билир, Шаин Герайнынъ бу адымлары бельки императрицагъа хусусий бир дикъкъат япмакъ къабилинде эди.

Онынъ ичюн биз онынъ бу тарзда арекетлеринден башкъа шуны къайд этмеге борджлумыз ки, Шаин Герай туттыгъы сиясетке башындан ахырына къадар муайен бир макъсатларны ёнелиш такъип этти ве мемлекетине Авропа медениетини аман-аман русларле бирликте кирсетмек узьре булунырды. Лякин, эй-ат!..

Къырым эалиси исе сонъ дередже диндар, ата ве деделеринден къалма адетлерине пек зияде риаеткяр халкъ эди. Кендилери дженкчи бир къавм экен, аля орта асырлардан къалма енълери дизлерине къадар саркъыкъ бол ве узун антерлер киер, емеге чатал, пичакъ бир якъта турсун, атта къашыкъле дегиль де, эллери иле ер эдилер.⁷ Асылында миллет иле укюмдар арасында терен бир учурым булунырды. Табий, эали Шаин Герайнынъ бу енъиликлерини чекемеди. Эфкяры умумие (джемаат фикри) къабармагъа башлады. Вакъыфларыны бол-бол къулланмайджакъларыны анълагъан молла такъымы эр фырсатта атешни корюклерди. Тюркие тарафдарлары исе Шаин Герайнынъ 6у киби янълыш, ябаний арекетлеринден кенди макъсатлары ёлунда файдаланмакъ истеерек бу атешке керосин тёкмектен кери турмадылар. Учюнджи бир тарафтан хутбинане эмеллерине ходжа бир мемлекетни къурбан кетирмек хаинане макъсаткъа, делиджесине къапылмыш князь Потёмкиннинъ джасуслары да дурмадан алчакъчасына вазифелерини япар эдилер. Ниает, улемалар Шаин Герайнынъ динден чыкъып, кяфир олдугъына ве ольдюрильмесине даир «фетва» нешир эттилер. Бу фетванынъ маневий тесири тамамиле эалининъ сабырыны тюгетти. Бу аралыкъ Кубань тарафындаки ногъайлар Тюркиеден кельмиш Сулейман агъанынъ тешвикъаты иле затен исьян этмиш эдилер – бу исьянгъа къырымлылар да къошула бердилер. Ве «Янъы хан сайлаяджакъмыз!» талабы иле Петербурггъа бир эйет гондюререк, Шаиннинъ адалетсиз, залым бир хан олдугъындан шикяет этмек истедилер. Факъат оларны Потёмкиннинъ эльчилери ёлдан къайтардылар. Ве о анджакъ Шаинни танымаларыны эмир этти. Потёмкин, ич шубесиз, бу арекети иле Къырым ишлерине, касайы таштыраджакъ сонъки тамлайы тамлаттыгъыны билирди. Лякин кучюклигинде узакъ бир муддет бургъанлар (шумная жизнь) арасында тербие алмыш христиан юрекли бу командан мемлекет идаресинде тоймакъ бильмеген бир сиясий акимликке малик олмакъчюн бир мусюльман мемлекетининъ варлыгьына екюн чекеджек бу киби мунафыкълыкъларгъа (провокация) дефаларджа мураджаат этмеден чекильмемиштир.

Къырым фаджиасына Екатеринадан зияде роль ойнамыш бу тореме, хаин арамзат Шаин Герайны асыл истемез эди. Оны гизлиден гизлиге акъсымлар ве мыскъылларды. Чюнки Шаиннинъ чыкъармакъ истедиги сиясет кенди шахсиетине севда олмыш Потёмкиннинъ ниетлерини амельге кечиртмейджекти. Потёмкин эппейи бир муддет Авропанынъ гизли сиясетлерини тешкиль этмиш Юнан пружеси (Византийский проект) севдасына тутулмыш ве бутюн Къара денъиз саилини тюрклернинъ элинден къуртарып, эски рум императорлыгъыны тирильтмек ве онынъ башына да рус ханеданындан бирини къоймакъ фикрини ортая атмышды.⁸

Потёмкиннинъ рус сарайында тарафдарлары ёкъ дегиль эди. Шунынъчюн бойле парлакъ бир эмель огърунда Потёмкин бу киби провокацияларны шубесиз эмиетсиз бир шей деп анълай эди.

Кель келелим, буланыкъ сувда балыкъ авламакъ ве эр анги бир васта иле олурса олсун, укюметни эльге кечирмек эмели иле яшаян сиясий фыркъалар бу фырсаттан файдаланмакъ фикринден вазгечмемишдилер. Эс джумле, Абаза ичинде яшамакъта олгъан Тюркие тарафдарларынынъ Хан намзетлери Батыр Герай ве Арслан Герай султанлар да Къырым эалисининъ Шаин Герайгъа нефретлерини анълаяракъ бу нефреттен файдаланмакъны тюшюндилер. Черкез, Абаза ве татарлардан муреккеп бир такъым тарафдарлары иле олар Таманьдан Къырымгъа кечтилер. Къырым эалиси аман бу эки султанны оглерине аларакъ, Шаин Герайны тахттан тюшюрмек ве ольдюрмек макъсады иле Сарайгъа уджюм эттилер, Шаин Герай бу сюикъастны эвельдже анълап, къачып къуртулувда кучьлик чекмеди. Янына он экилерден⁹ бир къачыны аларакъ, геми иле Енъикъалеге кетти ве рус генералына сыгъынды. Затен генерал о куньлерде бойле бир вакъианынъ чыкъаджагъыны беклей эди ве энди озьлерининъ адамы сайылгъан Шаинге самимий бир усну къабул корьсетти ве тахтынынъ текрар тикленеджегини ваад иле Шаин Герайны тынчландырды. Шаин Герайгъа аскерлери иле он дане геми берип, Къырым саиллерини долашаракъ эалиден имза топламасыны тенбиледи ве озюнинъ дахи къарадан аскери иле Кърымгъа кетеджегини ваад этти. Бойлеликле, Шаин Герай Къырымгъа догъру арекет этти ве саиллерни бир-бир долашаракъ, эалиге джебрен «Биз Шаин Герайны хан истеймиз!» сёзлери язылы кягъытны имза эттирди. «Бу имза меселеси бир сой ийлекярлыкъ эди ки, бунынъле руслар кендилерине: «Мукъавелени не ичюн боздынъ?» — дие итираз эткенлерге озьлерининъ бу арекетлерини ялынъыз Шаин Герайнынъ акъкъыны мудафаа этювден башкъа бир шей япмайджакъларыны весикъа иле тасдикъ этеджек эдилер».¹⁰

Русларнынъ бу арекетинден Баб Али хабердар олгъанынен деръал реисуль-къуттаб (канцелярия башлыгъы) Мемет Хайри эфенди Русие эльчиси Стахеевнен бу меселеге даир корюшюв япып, русларынъ бу арекети мукъавелеге къаршы, деп протест этти. Ве мувафыкъ бир тарзда ишнинъ астындан чыкъылмасыны теклиф этти. Лякин бичаре адам сёзлерини эльчиге ич де тесир эттиремеди. Чюнки аркъасында нокътаи назарыны къабул эттиреджек бир къувет ёкъ эди. Истанбул даирелеринден юксельген итиразлар исе эп бош гурюльтиден ибарет эди. Чюнки девлет Османиенинъ не тыш мунасебети уйгъун, не де ордулары тюзгюн эди.

Русие укюмети исе Къайнарджы Мукъавелесинден сонъра ордуларыны мукеммеллештиргени киби, хариджден маъруз къаладжагъы телюкелернинъ де огюни алмагъа мувафыкъ олды. Австрия ве Швеция къыраллары иле иттифакъ багълагъан эди.

Ингильтере, Франса ве Испания девлетлери о заманлар Америка колониялары иле мешгъуль олдукъларындан онлар тарафындан бир уджюме огърамакъ ихтималы да ёкъ эди. Османлылар артыкъ Къырымдан умюдини кесмишлерди. Факъат Екатерина ялынъыз Къырымны озюне къошмакъ иле кифаетленеджекми эди?.. Къара денъизге къадар сынъырыны кенишлеткен къоджа Русиенинъ Истанбулгъа уджюм этмейджегини ким темин эте билирди? Нитеким, Юнан пружеси де артыкъ Авропа сарайларында кендисине тарафдар топлай эди. Бу телюкеден сонъ дередже раатсыз олан Тюркие Девлет Алийи гуя Русиенинъ бу арекетине лякъайдлыкъ корьсетерек, этек астындан дженкке азырлыкъкъа башламышды. Факъат дженк кереклерининъ эксиклигинден, ички ишлернинъ къарышыкълыгъындан, вакъытнынъ мусаадесизлигинден толайы, тертип олунаджакъ бир орду иле русларны енъмек де шубели эди, бельки мумкюн де дегиль эди.

Бу тарафта кучь беля иле текрар тахтына отурмыш Шаин Герай исьянджыларны къатты суретте джезалай эди, бу исе исьянны сёндюреджеги ерде, билакис, къабартмакъта эди. Иште Алим Султан идареси алтында япылгъан сонъки исьян бу джумледен эди. Шаин Герай Веселицкий иле текрар Еникъалеге къачып къуртулгъанда Къырым халкъы Баадыр Герайны хан сайлап, Петербурггъа ве Истанбулгъа бильдирмек истеселер де, язылгъан мектюплери кене Потёмкиннинъ къалем одасында къасыр астына сокъулдылар. Чюнки Потёмкин кенди планларынынъ саатини беклей эди. Шаин Герайнынъ эмри иле денъиз ялылары рус гемилери узеринде Батыр агъа Кърымтаев, Мемет агъа Болатоков ве Темир агъа Ногъаев тарафындан муафаза олунырды.

Оркъапы тарафындан де къапалы олдукъларындан, Шаин Герайнынъ сиясий мухалифлери олан фыркъа Ширинскийлер башында олмакъ узьре, кенди хан намзетлери олгъан Баадыр Герайны Истанбулда да тасдикъ эттиремедилер.

Шаин Керчьтен Таганроггъа кечип, орадан генерал Прозоровскийнинъ берген Ингельстромнынъ идареси алтындаки рус ордусы иле Къырымгъа догъру юрди. 8 ай къадар девам эткен бу муасаранынъ (алкъагъа алув) сонъунда Батыр агъа Кърымтаев бир гедже гемисинден бир эрмениге тюшип Шаинден хабер сорады. Эрмени Шаиннинъ Прозоровский иле кельмекте олдугъыны бильдирди. Дигер мырзаларгъа да бир сыра эмирлер арасында Шаин Герай Батыр агъая да Оркъапысына аджеле етмесини эмир этти.

Бу тедариктен, насыл да олса, хабердар олгъан Ширинскийлер башларына топландыкълары силялы татар аскерлери иле Салгъыр кенарында Шаиннинъ ёлуны кесмек истеселер де, бунъа муваффакъ оламадылар.

Шаин Герай эалининъ бир лафсыз итаат этмелери акъкъында этрафкъа ферман ёллады. Халкънынъ бир къысмы итаат этти, дигер бир къысымы исе Багъчасарайгъа уджюм этип, Шаиннинъ быракъып кеттиги Сарай бекчилери Абдулвели пашаны ве Эр мырзаны ольдюререк, Сарайны ягъма эттилер. Бу хаберни алгъан Шаин эски Хансарайы булундыгъы Къатырша Сарай намында мааллеге чекильди ве бу ерде Ширинлерни джезаламагъа башлады. Исьянджылары тутып якъаламада Шаинге ярдым эткен Аджыгъазы Мырза Уланов, Абла Болюкбашы, Меметла Мырза Къыпчакъский ве Мемет Мырза Даирский киби Шаиннинъ садыкъ мырзалары эди. Шаинге Баадыр Герайны тутып кетирдиклери заман оны къабаатсыз буларакъ афу этти ве оны черкезлере ёллады. Лякин дигер мукъалифлерине къаршы сонъ дередже мераметсиздже давранды.¹¹

Халкъ асыл битмек бильмеген бир террор ве къан ичерисинде къалды. Ким билир, бельки буны Шаин Герайгъа белли бир макъсат ичюн яптыргъан гизли бир эль де бар эди.¹²

Эр алда артыкъ «Къамчы бойы къазакъкъа хызмет этермиз, хан огълу султангъа хызмет этмемиз?» нидалары юкселирди.

Бойлеликле, артыкъ чокътан бери Потёмкиннинъ бекледиги саат да урмыш эди. Монтескьё ве Вольтернинъ тербие пердеси олгъан «уриетпервер» Екатерина эвеллери яптыгъы «ваад» ве яйгъараларыны чокътан унутмышты. Чюнки империализмнинъ сарсылмаз къанунлары, эр заман ве эр девирде олдугъы киби, бу эснада дахи виджданларны сустырырды.

Азачыкъ изаат идерсек, шуны сёйлемек лязим ки, Русиенинъ тарафдарлыгъы XVII асырнынъ сонъки черигинде кенди сынъырларыны кенишлетюв деврини яшамакъта эди. Акъикъат алда бу рус топракъларынынъ топланылмасы олмайып, сиясий ве икътисадий джеэтлерден кериде къалгъан къомшу мемлекетлернинъ запт ве истиля этильмеси, о мемлекетлердеки эалини рус задекянларына, помещиклерине эсир демектир. Нитеким, мешур рус тарихчыларындан марксист Покровский бу девирни тариф этер экен, шойле бир характеристика бере: «Русие императорлыгъынынъ бу деври «крепостной барщинанынъ» (яни помещиклер эли астындаки койлюлернинъ помещиклере эсирлигининъ) энъ зияде къувет ве кучь къазандыгъы заман эди». Эбет, бу девирде Русиеде тиджарий сермае, (торговый капитал)нынъ къуветленгени козьге чарпа. Тиджарий сермае исе икътисадият ильмий къаидесиндже истисал васталарыны эйилештирюв, мукеммеллештирюв ёлу иле артмакътан зияде кендисининъ фаалиети даиресини кенишлетюв ёлу иле гидер. Капитализм ве империализм системасынынъ бу табий къануны Русие сарайыны эп енъи топракъларны запт этмеге итеклемекте эди. Шунынъ ичюн Екатеринанынъ Къырымнынъ мустакъиллигини сакъламакъ акъкъындаки ваделери, гъайры самимий яйгъаралары эп бош къалмакъта эди.

Ниает, 1782 сенесининъ кузюнде о, Потёмкинге язгъан мектюбинде Къырымгъа генерал Самойловны ёллаяракъ, Шаин Герайны истифагъа меджбур этмек эмирини берген эди.

Шаин Герай сонъ дередже рухий тюшкюнлик алында булунгъанындан Самойловны динълей эди. Буюк лаф устасы олгъан бу генерал исе оны къандыра ве Шаиннинъ фазилетлерини такъдир этмеген бойле телюкели бир мемлекетни идаре этмектен онъа Аджемстан ханлыгъы даа мунасип корюльгенини ве бунынъ эсасында тахтны терк этмесини теклиф этти. Шаин Герай исе бу тильки масалларына къанды.¹³

Шаин Герай озь истифасыны имзалады. 1783 сенеси апрель 8 тарихына Къарасув шеэрине эалини топлараякъ Потёмкин Къырымнынъ Русиеге къошулмасына ве бу къошулувнынъ себеплери неде олгъанына даир II Екатеринанынъ ресмий беяннамесини окъутты. Бу беяннаменинъ сонъки сатырларыны шу джумлелер тешкиль эте: «...Бу беяннамемизле тарафымыздан ве несиллеримиз тарафындан Къырым эалисине озь эалимиз киби муамеле олунаджагъы ве бизим имаемизде олмалары иле шахсиетлерининъ, мал-мульклерининъ, диний имаретлери ве динлерининъ къорчаланаджагъы ве имае этиледжеги, бутюн къануний адетлери иле дин кутювлери сербест олуп, онъа ичте токъунылмайджагъы ве ниает, эр бири бизим озь эалимизге берильген акъ-укъукъларгъа ве имтиязларгъа мусавий оладжакълары ваде олуныр».

Къырым эалиси бу беяннаме иле озюнинъ сонъсыз фаджиагъа махкюм олгъаныны анълап, неге огърадыгъыны бильмеди. Бу эсарет бутюн аджджылыкълары иле къалиплерге тесир этти. Чюнки бу эсаретке къапылув озюнинъ зулум ве панджасы иле бутюн къалиплерни агълатмыштыр.

Истанбул дахи бу кучьли къуветнинъ къаршысында артыкъ баш эгмеге, сёз сёйлемемеге меджбур эди. Чюнки керек тышкъы сиясетнинъ уйгъунсызлыгъы ве керексе ички ишлерининъ кевшеклиги оны о къадар зайыфлаткъан эди ки, нетиджеде, бу ахвалны бир беяннаме иле олсун я Авропагъа къаршы бир протест идеджек джесаретини биле буламады. Тюркие укюметини темсиль иден Пашалар исе Екатеринанынъ бол-бол верги ве эдиелерине¹⁴ наиль олгъан Франса эльчисининъ: «Беяннаме нешри Русиеге мейдан окъумакътыр. Бу исе ал-азырда мувафыкъ олмадыгъындан вазгечильмеси даа мунасиптир!», – деген бир къач сёзи иле фикирлеринден вазгечеджек къадар азымсизлик корьсеттилер.¹⁵

Къарасув беяннамесинден сонъра Шаин Герай Хан бир аралыкъ Судакъ дживарындаки Отуз дагъларына къача, факъат къурназлыкънен Ингельстром тарафындан эльге кечирилип, Къырымдан чыкъарыла ве ильк вакъытта Херсонда ерлештириле. Бу ерден 2000 къадар якъынлары, ареми ве малы иле Таманьгъа кечерек, кене тутылып Воронеж шеэрине кетириле. Русие укюмети тарафындан озюне йылда 200 бинъ кумюш мааш багъланды. Факъат бир муддет сонъра янында адамларынынъ сайысыны эксильтерек шеэр четинде бир эвде яшамагъа меджбур этильди. Шаин Герайнынъ Черкез тарафларында булунгъан акърабасы иле мектюп язышмасы Екатеринаны раатсызлай эди. Бундан сонъра сувукъ муамелелер япылмагъа башланылды, бу муамелелерге даянмагъан Шаин Герай Тюркиеге кетмек ичюн Екатеринадан мусааде истеди ве бу арзусы ерине кетирильди. Бундан сонъ Днестр бойлап сынъыргъа кельди ве къале башлыгъы вастасынен Истанбулгъа кетеджегини Девлет Османиеге бильдирди. Везир гъает эдибане бир суретте Шаиннинъ мемнуниетле къабул олунаджагъыны бир мектюп иле язып бильдирди, лякин онынъ бу тюрк летафетининъ тюбинден къан къокъулары кельмекте эди. Оны къаршыламагъа тайин этильген Исмаиль агъа Шаинни Эдирнеге кетирип, Бостанджы башынынъ къонагъына ерлештирди.

1201 (иджрий эсапнен) сенеси Рамазаннынъ 21-джи куню Шаин Герай Родос адасына авуштырылды ве Шевваль айынынъ орталарында баш министр Къоджа Юсуф паша тарафындан тайин олунгъан джеллятлар къале къапыларыны къапатаракъ, гизли суретте Шаин Герайны богъуп ольдюрдилер.¹⁶

Хан эсир, Тюркиеден умют ёкъ, мырзаларнынъ чокъусы алтынгъа сатылып, эалининъ перишанлыгъына сейирджи олгъанлар: деликозь Потёмкин исе, 30 бинъ къадар татарны къылычтан кечирген сонъра¹⁷ 1784 сенесинде шойле бир эмир бере:

«Копия.

Записка своеручно писанная его светлостью князем Григорием Александровичем Потёмкиным. Из Бельбека, Качи, Сиваша, Судака, Юскута, Старого-Крыма и генерально из гор выпустить – степных никого не выпускать; мурз кто хочет, а по поданному теперь регистру о выезжающих всех в 24 часа выслать. Барон Ингельстром.

Сверял И. Касаговский. Из дела Таврического Губернского Архива. № 25. 1784.»

«Потёмкиннинъ тескериси:

Бельбектен, Къасыдан, Сувашдан, Судакътан, Ускуттен, Эски-Къырымдан ве умумиетле дагълардан чыкъармакъ – чёльде яшаянлардан кимсейи чыкъармамакъ, мырзалардан ким истер исе, шимди верилен джедвель муджиби кетмее истеенлеринъ джумлесини 24 саатте ерлеринден чыкъармакъ. Барон Ингельстром.

Догъуртмыш И. Касаговский. Таврический виляети эвракъ даиресининъ 1784 сенесине аит иштен. № 25».

Бунынъ узерине онсыз да бу аджыныкълы алгъа даянамай Къырым эалиси умумен иджрете къалкъыштылар. Иджрет далгъалары киттикче къабарды, бинълердже аилелер малларыны, мульклерини, баба оджакъларыны, шенъ-шатыр койлерини терк идерек Рум – Элие иджрете башладылар.

Чокъ кечмеден Къырым халкъыны ата ве деделеринден, оджакъларындан айры душурен себеплер сырасына шу аджыныкълы дестандан башкъа, бир такъым икътисадий ве ичтимаий амеллер даа кирмишди.

Къырымнынъ къошулмасы иле дженюбий Русиенинъ татар ордулары хавфындан къуртулмасы, Керчь, Кефе, Еникъале портларынынъ эльде этильмеси иле Русиенинъ Къара денъизде Тюркиее къуветли бир ракъиб кесильмеси бу сынъырчюн арекет даима оладжакъ ве девам эте биледжекди. Онынъ ичюн Потёмкин ве умумиетле Русие укюмети мейдана кетирдиклери бу Енъи Русиейи (Новороссия) гендилерине даа садыкъ ве догърулыкъларына къатиен шубе этмейджеклери киби халкълар иле толдурмакъ, ерлештирмек къайгъысына къапылмышларды. Нитеким (ниает), бунъа баане де ёкъ дегиль эди.

Эбет, ялынъыз бир башыны къуртармакъ къайгъысы иле теляш ве эеджанларгъа къапыларакъ койлерини, эвлерини, бутюн мульк ве топракъларыны быракъып къачан муаджирлернинъ бош къалдырдыкълары ерлер ишленмек, тымар идильмек ичюн енъи эллер истиюрды.

Эр не къадар Русие тебалыгъыны (подданство) къабул этип къалмыш мырзалар ве рус мемурлары бу мульклеринъ чокъусыны запт этип пекитмиш олсалар да, ораларда чалышаджакъ халкъ пек аз къалмыш эди.

Бир тарафтан бошанмыш мульклеринъ бойледже алан-аланы, къапан-къапаны олуп дагъылмасыны, дигер тарафтан берекетли топракъларнынъ, хусусий бильги истеген багъ ве багъчаларынъ ишленмеден къалып, харабе алына кельмекте олдугъыны корен укюмет тедбирлер кориюрды.

1784 с. ноябрь 24-те Потёмкин Таврический ульке мудири Каховскийге хазинеге кече биледжек топракъларнынъ джедвели тертип этильмеси эмирини вермишди. Бунынъ узерине сабыкъ хан мемурларындан Аблямит агъа иле Перекоп таможнясы мудири Карацепов бойле бир джедвелин тертибине башладылар. 1787 сенесинде, август 16-да Потёмкин ене шу Каховскийге язиюр: «Енъи тебаларымыз (поданные) даа бизим тилимизи ве къанунларымызы бильмедигинден онлар эр тюрлю ярдым ве викъаее (попечение) мухтадждырлар, онларнынъ раатлыгъыны темин этмек лязимдир ки, ата ве деделерининъ оджакъларыны быракъып кетмек меджбуриетинде къалмасынлар!..»

Факъат бу тедбирлер иле берабер Русие укюмети енъи улькелерни руслаштырмакъ ёлу иле бир тарафтан гендисине даа къавий багъламакъ ичюн, дигер тарафтан Русие ичерисиндеки помещиклере отеден бери мутый ве эр кучьлюкке къатланмая алышан рус койлюлерини ерлештиререк мемлекетин – берекет ве мамурлигини арттырмакъ ниетинен Къырымны колонизация этмек планыны та эртеден дюшюнмиш ве тертип этмишди.

Колонизация ичюн лязим топракъ артып биле гидиюрды, хазинее алынмыш эвельки хан, султан, дигер бир такъым ерлерден башкъа, шимдики Мелитополь, Бердянск, Днепропетровск тарафтаки ерлерде де орадаки ногъайларынъ бир къысмынынъ Буджакъ тарафларына иджрет этмеси иле, дигер бир къысымынынъ да Кубань тарафына кечирильмесине бир такъым аразий – топракълар бошалмышдыр.

Эр некъадар князь Потёмкин бу топракълары сатын алмакъ истеенлер олурса, сатылмасы хусусында Таврический ульке мудирине эвельдже хабер вермиш исе де, муштери чыкъмайып, ялынъыз бедава топракъ саиби олмакъ истеенлер даа чокъ эди. Бунлар Потёмкиннинъ гендисинден, яхут онынъ халифлеринден ве яни рус чарлары тарафындан эдие оларакъ бош топракълара саип олуюрдылар. Эс джумле, Екатерина Къырымгъа сеяаты эснасында генди дильданелерине (фавориты) бу киби эдиелер япмышдыр. Меселя: Кечюни намында дульбер бир рум задигянына Къырым дагъларынынъ бирининъ узерине чыкъараракъ, этрафында козю коре бильдиги ери алмасы джемилесини япдыгъыны сёйлейлер. Ене бу къабильден оларакъ Ревелюти намында дигер бир дюльбер итальянлы бинълердже десятине топрагъы эле кечирмишдир. (Александр Тамарин).

Умумиетле сёйлемек лязим келирсе, Къырым топракълары эски хан мемурлары иле енъи рус укюмети чиновниклери элине кечмишди. Иште бу къабильден оларакъ Къырымнынъ мааллий идареси башы сайылан Мемедша бей Ширинский 27333 десятине микъдарында Кок-Козь орталыгъыны, Батыр агъа 14629 десятине колеминде бир топракъ, Потёмкиннинъ генди кятиби Попов 27876 десятине топракъ ве Тавель дачасыны, Мелитопольде исе 30200 десятине къадар бир ер алып, джумлеси 58076 десятине, граф Безбородко Къырымда ве Днепр уездинде олмакъ узьре 18000 десятине, Преображенский Мелитопольде 12000, Кефе уездинде Кок-Таш кою янында исе 2900 десятине, Вице-адмирал Мордвинов ялы бойында 5778 десятине, генерал-майор Василий Каховский Акъмесджид уездинде Аргъаман орталыгъында 3455, Михаил Каховский Азамат орталыгъында 7549 десятине, Шаин Герай янындаки сонъки рус эльчиси Лошкаров 4040 десятине, Русиенинъ Тюркиеде эльчиси Булгаков 2144 десятине, Контр-адмирал граф Войнович Кезлеведе 3904 десятине...

Бундан башкъа императрицанынъ «алий буйрукълары иле» камердинер Захар Зотовгъа Шули кою янында 731 десятине, Орталан этрафында 3400 десятине ве Судакъта буюк бир багъ верильмишди. Ене камердинер Козловгъа Бурнаш койи янында 1200 десятине топракъ ве Къоз коюнде бир багъ, Чернов намында бирисине Корбек коюнде 800 десятине топракъ ве ене Къоз коюнде бир багъ, Екатеринанынъ одаджысы олан къадынлардан Перекосихинагъа Челеби-Эли ве Тувуш койлери янында 1570 десятине топракъ, Анна Полекочигъа 600 десятине топракъ ве Къоз коюнде бир багъ, Пульхерия Зверевагъа 600 десятине топракъ ве даа... даа...

Ниает Потёмкиннинъ гендиси де топракъсыз къалмады, иштиасы да олыр-олмаз шей иле тояджакъ киби дегильди... Потёмкин ялы боюнда, Байдар тарафында, Форос ве Лимена араларында энъ яхшы топракъларны сечип 73450 десятине къадар бир ери бегитти ве бураларда юзюм ве зейтюн асрамагъа башлады.

Хуляса, «ходжа бей» ягъмасы киби, топракълар дагъытылыюрды. 1802-нджи сенесининъ сонъуна догъру япылмыш умумий джедвеле коре (камеральное описание дачам Крыма) Къырымда 350 бинъ десятинеден зияде топракъ дагъытылмыш эди. 1803-нджи сенеси, сентябрь 2 тарихында чыкъмыш эмир иле, бу топракъ дагъылмасы ресмен танылмыш ве топракъ алып етиштиренлер енъи «мулькелерин» саиби илян этильмишдир.

(Китабын сонъунда 1802 сенесинден сынъырлары чекильмиш ве эалиси язылмыш ерлернинъ умумий джедвелине бакъ).

Бойлеликле, сабыкъ Къырым ханлыгъынынъ буюк бир къысымы рус помещиклеринден ибарет олан енъи саиплер элине кечмишди. Онлар енъи маликянелеринден кереги киби келир ала бильмек ичюн бу ерлере Русие ичерисинден укюмет крестьянларындан, некаут неферлеринден (отставные солдаты) рекрутлардан ве казакилерден ибарет ишчи къафилелери кетирип ерлештирмеге башладылар. Лякин бунларынъ джумлесинден зияде шан ве шурете тоймакъ бильмеген Потёмкин енъи алынан топракъларда буюк шеэрлер ве къалабалыкъ рус койлери мейдана кетирмек ичюн огърашыр эди. Бу суретле сабыкъ Кърым ханлыгъы топрагъында бир такъым енъи койлер, къасабалар ве шеэрлер къурулыюрды ки, Къырым ичерисинде башлыджалары шунлардыр:

Акъмесджид уездинде Подгорный-Петровск, Мазанка, Куртсы, Мангъуш, Зуя, Бия-Сала, Верхние Саблы ве Владимировка койлери. Кефе уездинде Изюмовка, Сала, Кезлеве уездинде учь дане Аблам койлери.

Эски-Къырым исе бир заманлар Потёмкин тарафындан Лев-Капуль адына чевирильмишди. Бундан башкъа Кефе, Керчь, Севастополь шеэрлери де ялынъыз руслара махсус къылынмышды¹⁸.

Шурая къадар корьдигимиз бу тышкъы денъишмелер насыл бир ичтимаий ве икътисадий денъишмелер догъурдыгъыны эппейидже анъламакъ ичюн башта къыскъа бир суретте ханлыкъ девирининъ (1428 – 1783 сс.) икътисадий омюрини ве хусусийле Къырымда топракъ меселесининъ. не вазиетте олдугъыны бир козьден кечирмек лязим.

Эсапсыз ат табунлары иле бутюн Шаркъ мемлекетлерини тармар этип та Къырым дагъларына келип даянмыш татар ордулары, тарихнынъ бойледже аскерий характер ташияна эр къуветине махсус олдугъы узере, магълюб эттиклери халкълардан верги алыр, бунлар арасындан базан башыны къалдырмакъ истеенлерни текрар ягъма этер ве бойлеликле яшар эдилер.

Бу девиринъ хусусиетлеринден дикъкъат олунаджакъ бир тарафы да шудыр ки, затен Къырым улусы буюк Алтын Ордунынъ бир къысымы сайылдыгъындан онынъ эалиси меджбурий суретте даима аскерий бир вазиетте булунмыш ве бойлеликле чокъ заманлара къадар озь топракъларында зираатчылыкънен огърашамамышдыр.

Къырым улусы яваш-яваш орду вазиетинден бир укюмет шекилине кирдикче чобанлыкъ иле ян-яна зираатчылыкъ къазаныюр ве ерли халкъ эвель-эзельден рум ве дженевезли къомшуларындан корип огренгенлери киби, гъайрыдан багъ ве багъча асравына, сув бойларында, ялы кенарларында енъи багъчалар ве багълар отуртувгъа кирише. Кърымнынъ чёль тарафларында тедкъикъ этмиш олан Габлишнинъ вердиги малюмата коре, Кърымнынъ багъ ве багъчалары о заманларда да бу куньден чокъ фаркълы дегильди.

Къырымда бу сыраларда санайы да эппейи илерилемишди. Орта асырларда Авропа мемлекетлерининъ хусусиетлерини тешкиль иден цехлер яваш-яваш Къырым ханлыгъына да кочюрильмиш ве бир сыра эснаф халкъы мейдана гельмишди. Къырымнынъ санайы меркезлери олан Къарасув ве Багъчасарайда бу эснаф тешкилятынынъ къалымтылары бу куньге къадар гельмишдир ве фабрика, завод шекилине киремеден кустарный, яни эль санаатлары суретинде къалмышдыр. Лякин шурасы бар ки, бу санаатлар эр не къадар эль санайы шекилинде къалсалар да, о заманки эалининъ ихтияджатыны темин иле бильмишдир. Нитеким, мезкур шеэрлеринъ къарт усталары иле къонушылдыгъы заман бундан 40-50 сене эвелинде биле бир бей эснафнынъ бинълерле къалфа ве шекирд чалыштырдыгъы, Къырым койлерининъ аман бутюн ихтияджыны темин этдиктен сонъра ичери Русие базарларыны да юзь бинълерле рублелик мал ве мета котере бильдиклери козьде тутуладжакъ олса, ханлыкъ заманында бу сой санайынынъ девлетнинъ бутюн ихтияджыны темин идерлик бир дередже олдугъыны косьтермектедир. Бу санайынынъ буюк бир файызы да татар элинде булуныюрды. Чюнки санайы тешкиляты Истанбулдан ве Ирандан алынмыш ве эр сой санаатчыларнынъ бир шейх ве пири, мусюльман адети боюнджа къурулмыш булунырды. Дегиль санайынынъ ич тешкиляты, атта тыш къурулышы да буны исбат идиюр. Меселя: Къарасув ве Багъчасарайда яшамакъта олан Араста (чаршы, ярмарка) сёзюнинъ бутюн мусюльман мемлекетлеринде мевджут Раста сёзюнинъ бозмасы оларакъ къалмыш булунмасы, бу якъынларда Эски-Къырымда янъы къазынтылар эснасында чыкъарылмыш Кервансарай къалымтылары, тезья сёзю, бир сыра истиля ве саире бу сёйледиклеримизнинъ джанлы бир делилидир.

Эс джумле: демирджи, чиленгир, текмеджи, дульгер, къалайджы, бакъырджы, дибагъ, бешикчи, тикиджи, куркчи, чёльмекчи, терзи, пичакъчы, къуюмджы, саръаф (разменник), сарадж (лампаджы), ташчы, кечеджи, терликчи, хаваф (сапожник), чешмеджи, эгерджи, къалпакъчы ве саире санаатлар, корюндиги киби, о девирнинъ бутюн махсулатыны къаплап алан бир лаборатория эди. Базар заманларында, байрам арфелеринде ве яхут джума куньлеринде шу 2 шеэрнинъ сокъакълары ве ханлары (заезжий двор) ене шу девиринъ накълиятыны (транспорт) тешкиль иден девелер ве арабалар иле долуюрды. Къырымнынъ бу девирдеки тиджаретине кельдикте керек мемлекетнинъ ичерисинде ве керексе тышарысындаки къомшу халкълар иле олан тиджарет башлыджа эрменилерде, еудийлер (караимлер) элинде булуныюрды. О девирнинъ тиджаретини идаре иден матрабазлар (посредники) базиргянлар, яймаджылар, деллял ве башкъалары арасында татарлар аз файыз тешкиль этерди. Хусусиле къомшулары иле олан тыш тиджарети ки – башлыджа туз алыш-веришинден ибарет булуныюрды – бу бутюнлей эрмени ве еудийлер къолунда булуныюрды.

Къырым топракълары шу юкъарыда къайд эттигимиз суретте ишленерек, керек укюмет ичюн ве керексе айры-айры мульк саиплери ичюн бир келир менбаасы эмиетини алмагъа башладыгъы куньден итибарен топракъ узеринде Мулькиет пейда олды.

Мулькиет акъкъынынъ эльде эдильмеси нокътаий назарындан Къырым топракълары тыш корюништен бири-биринден башкъа, факъат меселенинъ ич юзюнден бакъылдыкъта буюк бир фаркъ олмаян бир къач болюклере айырылмыш эди.

Ханлыкъ ичерсинде ян-яна докъуз тюрлю топракъ такъсиматы булуныюрды: 1) хан топракълары, 2) къалгъайлыкъ (наследников), 3) оджалыкъ, диний хызметлерде булунан уляманынъ (улемаларнынъ) топракълары, 4) бейлик – генди башына мустакъиль яшаян эски асылзаделернинъ топракълары, 5) мырзалыкъ, 6) койлю топракълары, 7) шеръи вакъуф (монастырские земли), 8) эбнаи вакъуф (балалар ичюн), 9) султан топракълары.

Бунлардан Султан ве хан топракълары ве бунынъ киби къалгъайлыкъ денильген ханнынъ ер тутарынынъ топракълары Къsрымтатарларынынъ топракъ тутумында укюмет мулькю шекилинде булунмышдыр. Бунлардан сонъра келен бейлик ве мырзалыкъ ене бутюн манасы иле мульк шекилинде къулландыгъы киби, койлю топракълары исе джемаат тарафындан муштерек бирликте къулланылмышдыр. Энъ сонъунда Къsрым ичерисинде биз вакъуф денилен топракъ такъсиматына растгелиюрыз. Бу топракьлардан бир бойы Ислям динининъ укюминдже, мектеп, медресе, копрю, чешме ве саире киби хайрат ичюн къулланылан шеръи вакъуфлар; экинджи бир бойы да буюкден буюге кочерек бир несильнинъ маддий тарафтан темин олунмасы ичюн япылан эвлят вакъуфы – эбнаи вакъуфы – дедигимиз шейдир. Корюльдиги киби, онсыз да къарышыкъ олан Къырым топракъ такъсиматы юкъарыда сайдыгъымыз шекиллернинъ бири-бири иле аралашмасы юзюнден даа зияде къарышмыш ве Къырымда топракъ меселесини сонъ дередже чубалтмышды. Меселя, султан хан топракълары ичинде белли бир муддете ве яхут олюнджее къадар бей ве я мырзалара эдие эдильмиш топракълар; бейлик ичинде мырза мульклер; джемаат топрагъында айры-айры койлюлеринъ сайылан азбарлар ве чайырлар булунырды. Бундан башкъа койлю денилен койлю шу юкъарыда сайдыгъымыз докъуз тюрлю топракъдан секизининъ ичинде айваныны тутар ве дагъдан бедава файдаланырды. Ялынъыз вакъуфлар сынъырына башкъасынынъ мулькини быракъмазды.

Бу къыскъа мукъаддемеден сонъра шимди эр чешидини айры-айры бир козьден кечирелим.

1) Хан топракъларына о заманлар эразим мирие дер эдилер. Туз голлери, Алма, Къачы ве Салгъыр озен бойлары гиден дагълар ве ниает Меваат (мертвый) денилен бош ерлер эп бу къабильден эди. Хан мульклеринден сайылан туз голлери дживарындаки койлер де хан топрагъы ичине кирердилер. Лякин бу койлерде яшаян койлюлеринъ шахсий, шериат мухтазасынджа урь сайылыр эди. Эгер хан мульки ичинде бош ятан топракъдан бир къысымыны озь кучю иле ишлейип чыкъарырса, шу койлю бойле Меваата аят вердиги ичюн, ене шериатнынъ укюминдже орасыны къорчалайып, озь мулькю саймагъа акъ къазаныр. Койлю хан мулькинде булундыгъындан ялынъыз махсулынынъ онда бирини (ушр) вермеге борджлы олур эди.

2) Къалгъайлыкъ дедигимиз топракъ ханнынъ ер тутарынынъ мулькидир. Бу адам Акъмесджитте озюнинъ хусусий сарайында яшар ве Алма боюндан та Чатырдагъын сырт этеклерине къадар джайрагъан Буюк Джанкой, Кучюк Джанкой, Тавель, Аян койлери иле дживар топракъларгъа укюм этерди. Къалгъайлар чокъусы укюмет ве аскер хызметлеринде булундыгъындан, кой ишлериле огърашмаз ве буюк мульк саиплери сайылмазларды. Онларынъ койлюлерле олан мунасебети тыпкъы хан топрагъындаки койлюлернинъ хангъа къаршы олан мунасебети киби эди.

3) Бейлик денильдиги заман ханлар кунюнде муим ерлер тутан ве генди ирадесиле Чингизе таби олмуш Ширин, Барын, Мансур, Аргъын, Сиджуд, Яшлав къабилелерининъ сиясий башчылыкъ акъкъы иле къулландыгъы топракълары анъламалыдыр. Биринджи ве экинджи мадделерде баас этдигимиз топракълар эр алда укюмет мульки шеклини ташырдыларса да, артыкъ бейлик топ-ракъларына кечдигимиз иле хусусий мульк къаршысында къалырыз. Бейлик мульклери эр не къадар эписи бир буюкликте олмаса да, олдукъча кениш топракълардан ибарет олуп, башлыджа Къырымынъ дженюбий-шаркъий тарафында, Эски Къырым орталыгъында булунырды. Бейликке буюран бей топрагъынынъ келири иле файдаланмакъле берабер онынъ там саиби сайылмаз эди. Бей топрагъыны алып сатмакъ акъкъына малик дегиль эди. Чюнки о топракъ бутюн шу несилинъ малы сайылыр эди.

Укъукъий тарафы козьге алындыкъта бейлик бутюн бир мульк олмакъ лязим келиюрды. Лякин акъикъат алда бейлик ичинде бир тарафтан къысым акърабасына верильмиш кесеклер, экинджи тарафтан кой джемаатлары тарафындан къораланып алынаракъ къулланылгъан топракълар булунырды.

Бейлик топрагъында яшаян халкънынъ бей иле мунасебети гъает саде олуп, чобанлыкъ турмушында одаман иле чобанларнынъ арасындаки мунасебет киби эди. Чюнки Къырым ханлыгъында Гъарбий Авропада олдугъы киби феодализм бутюн манасы иле ер тутамамыш олдугъындан сынфий айрылыкъ пек кескин дереджеде булунмаюрды. (Лошков)

4) Оджалыкъ табири иле диний хызметлерде булунан улеманынъ къулландыгъы топракълар адланиюрды.

Ханлар заманларында ханнынъ мемурларындан сайылан ве энъ юксек диний бир рутбее олан оджа яхут шейх Кезлеве кьайынмакъамлыгъында (округ) 16 койнинъ халкъыны идаре этерди ве бу акъ огъулдан огъула асабалыкъ кечерди. Шейх генди топрагъында баш сайылып, дженк заманында озь орталыгъы халкъынынъ огюне кечерек муаребее иштирак этерди.

5) Мырза мульклери: Къырыма муайен бир хан (Герай) сулялесининъ тюртип чыкъмасы иле дигер асылзаделернинъ тарафындан тахтынынъ ханлыкъ эден неслининъ элинден тутулып алынмамасы ичюн ханлар озь этрафында гендилерине садыкъ ве ярарлыкълы бир задекян сынфы етиштирмек меджбуриетини дуйдылар.

Чюнки бу заманлар артыкъ Къырым ханлыгъында дере бейлер (феодаллар) иле хан арасында дигер Авропа мемлекетлеринде ве хусусан Русиеде учюнджи Иван заманында мейдан алмыш акимиет къавгъасы башламыш эди. Насыл ки Авропада къыраллар шеэр халкъынынъ ярдымы иле дере бейлернинъ укюм ве къуветини тюшюререк дере бей аскери (шевалие) ерине укюмет аскерлиги чыкъып, генди тахт ве акимиетлерини меркезлештириюрларды: насыл ки учюнджи Иван Русиенинъ боярларыны къуветче тюшюрип, онларынъ ерине служилое дворянство намы иле маруф укюмдара хызмет эткен бир задекян сынфы чыкъармагъа чалышмышды, иште Къырым ханлары да айны суретте татарларнынъ боярлары, дере бейлери демек олан бейлернинъ укюмини, нуфузыны къырмакъ сиясетини къулланып башламышларды. Онларнынъ топракълары чешит баанелерле хазинее алыниюр, яки хазине топракъларына койлюлернинъ кечмеси тешвикъ япылыюрды ки, бойлеликле акимиет къавгъасы кескинлешдиги бир сырада бейлер генди топракъларында яшаян койлюлерден ханнынъ акимиетине телюке этеджек киби бир орду тешкиль этемесинлер!

Укюметнинъ хазине топракъларына уйгъун шараит иле чагъырмасы сонъ дередже бир усну къабул. кориюрды. Ве койлюлер севине-севине бейлери быракъып хан ве укюмет топракъларына кечиюрларды.

Бойлеликле, нуфуз ве икътидары эксильмекте олан бейлер ерине ханлар гендилерине якъын, мутий ве садыкъ олан укюмет мемурлары арасында енъи задекян сынфы чыкъармышлар эди ки, бунлара мырза ады верилеюрды.

Мырзалары гендилерине багъламакъ ичюн ханлар онлара укюметнинъ ихтиятындан топракъ верирлерди. Иптидалары бу корьсетильген топракъларда мырза хангъа хызмет этдиги муддетче яшайыб, сонърадан ене асыл саибына яни хангъа къайтарылырды. Лякин кет-кете мырзалар мемлекетнинъ идаресинде ве ханларнынъ энип минмесинде буюк бир тесир саиби олдукъдан сонъра бу топракълар асабалыкъ олуп къалды.

Хан хызметинде мырзалыкъ алып да, Къырым Русиее кечтиктен сонъра, Екатерина тарафындан 1784 сенесининъ февраль 22 тарихында дворян сыныфына кирдирильмиш Арабский, Борагъанский, Байдарский, Джаминский, Джамбайский, Даирский, Джанкъылыч, Къайтазов, Къартбийский, Къундульский, Къонъратский, Меркидский, Тайгъанский, Уланов, Эмиров, Къарашайский ве башкъалары иште бойлеликле топракъ саиби олмушлар.

Бу мырза топракълары ичинде де хусусий мульк ве яхут шериатнынъ укюминдже, бош топракъ (меват) ишленерек, койлюлер тарафындан къораланып алынан кесеклер булунырды. Мырза мульки ичинде аралашан бу кесек топракълар, къоралар, чайырлар койлюлеринъ малы сайылыр, алынып сатыла ве башкъа багъышлана билирди.

Мырза топракъларындан файдаланан койлюлернинъ генди топракъ саиплерине олан мунасебетлерине келиндже бурада белли бир черчиве олмайып, бу мунасебет адет узьре яшарды: койлюлер йылда 8 куньден зияде ве 5 куньден эксик олмамакъ узере мырзанынъ хызметини япарларды. Лякин бу ал бир меджбуриет сыфатыны ташымазды. О заманда мырзалар экин сачмакътан зияде къоюн асрамасы иле огърашдыкъларындан бойле бир чобанлыкъ аяты онларнынъ араларында гъает адий ве саде мунасебет яшатырды ки, базан топрагъында яшадыкълары мырзанынъ файдасына бутюн койлюлернинъ топланып талакъа япмасы анджакъ бу мунасебетнинъ сёйлендиги суретте саделиги иле тариф олуна билир. Чюнки бу ене бир меджбуриет дегиль де, адетен гонъюллилер хызмети эди.

Мырзанынъ топрагъында яшаян койлюлер бойле озь ирадеси ве къара къуветлери иле япдыкълары хызметден башкъа онъа махсулнынъ онда бирини де верир эдилер. Дагълар ве отлакълардан мырза иле койлюлер бирликте файдаланырларды ки, бу хусуста Джанибек Герай хан тарафындан чыкъарылмыш Ярлыкъ анджакъ бу адете къанун укюмини вермишдир.¹⁹

6) Койлю топракълары башлыджа эки къысыма айырылыр. Булардан бири укюмет, бейлик, мырза мульклери ичинде къораланып алынан чайыр, къора киби хусусий мульк шекилини алмыш кесеклер, экинджиси исе бутюн кой джемаатынынъ муштерек суретте къулландыгъы топракълардан ибареттир. Бу экинджи къысымны башлыджа пиченлик ве отлакъ ерлер тешкиль этерди. Чокъусы отлакъ ве пиченлик бир джемаатнынъ де олмайып, бир къач джемаатынъ муштерек топрагъы сайылыр. Дагълара келиндже, бунлар санки бир къач джемаатнынъ муштерек малы сайылырды.

Ханлыкъ заманында топракъ хусусында бойле олдукъча кениш бир эсаснынъ булунмасы, ер юзюнде инсан огълунынъ замети кечмеден генди башына туран ве етишен эр шейден онынъ файдаланмагъа акъкъы олдугъы назариесини къабул этмиш шериатнынъ укюм сюрмекте олмасындан илери келирди. (Лошков). Онынъ ичюн бираз дерендже тюшюнильдиги заман бу девирде джемаат, ялынъыз генди койининъ отлагъынынъ ве я пиченлигининъ ве яхут да дагъынынъ саиби дегиль, шу койнинъ бутюн топрагъынынъ саиби танылырды.

Эбет, Къырымда ханлар девиринде топрагъын энъ буюк къысмы джемаатларнынъ элинде эди. Къырымтатарынынъ бу девирге аит джемаат къурулышы бугунь биле назар дикъкъатыны джельп этеюр. Ханлыкъ девириндеки топракъ меселесини эппейидже тедкъикъ этмиш Лошков бу хусуста деюр ки, джемаат о заманда муштерек бир шекильде топракълара буюран, оны идаре иден, топракъ хусусында дава икъаме иде билен бир укъукъий шахсиет (юридическое лицо) эмиш. Джемаатнынъ укъукъ ве нуфузы о къадар кениш ве дерин бир алда эмиш ки, атта ханлар биле гендилерине аит топрагъын ресмий саиби сайылып, узериндеки махсулнынъ белли бир ушурыны алмакъле иктифа идерлермиш. Топрагъын асыл саиби исе халкъ, джемаат олуп идаресини генди къолунда анджакъ о тутармыш. Джемаат идаресини энъ зияде джанландыран меселелер ене шу Лошковнынъ дедигине коре, къую къазмакъ, эндек темизлемек, озен кенарларыны пекитмек ве ниает къой асрамакъ ишлеринде корюлен ширкет эсасы яхут бу куньки табир иле «кооперативная форма ведения хозяйства» олуюр. Айры-айры саиплернинъ къоюн сюрюлери кениш джемаат отлакъларында бирлешерек къош мейдане гелиюрмиш. Бир къош бинъ баш къоюн олуюрмыш. Бойлеликле, маллары бирлешен саиплернинъ биле меджбурие гендилери де бирлешерек койлю истихсал ширкетлери мейдана кетирирлермиш. Лошковынъ сёйледигине коре, айры-айры артеллер шекилинде чалышмакъ усулы да о девирде чокъ махбул эмиш. Меселя, Арпат, Шелен, Хапысхор ве Судакъ дживарында 4-5 койлю атларыны бирлештиререк, экин сачарлармыш, джемаат эсасы чокъ дерин ве къавий тамырлар быракъмыш олмалыдыр ки, эвленеджек бир яшнынъ эвини бир-эки кунь ичинде джемаат япып чыкъмасы адети анджакъ бу саеде ола билир.

Демек, олуюр ки, бу куньки «коллективное землепользование» татар ичюн енъи бир шей олмайып, ялынъыз ашагъыда кореджегимиз узере чарлыкъ девринде унуттырылмыш, факъат онынъ адет ве урфинде сакълы булунан бир муэссеседир.

7) Вакъуф мульклер.

Къырым ханлыгъында да, дигер мусюльман мемлекетлеринде олдугъы киби, шериатнынъ тесири алтында мульклернинъ бир хайырлы макъсат огърунда – Алла Ёлунда – быракъылмасы, вакъуф этильмеси, адет этильмишди.

Вакъуф шеъри денилен бу биринджи бой вакъуфнынъ кетирдиги келир джами, текие, мектеп, медресе, чешме яки бунларнынъ мисли ерлере сарф олунырды. Бу сой вакъуф топракъларнынъ Къырымда ханлар кунюнде бир къач юз бинъ десятине олдугъыны сёйлиюрлер. Чалышып чырпындыкътан сонъра, 1893 сенеси исаба вакъуф топракъларнынъ микъдары 87643 десятине эди.

Вакъуфларынъ экинджи невуны – мулькининъ дагъылып битмесинден хавф этен мульк саибининъ эвляд вакъуфы суретинде васиет этдиги топракълар ве мульклер тешкиль этер. 1849 сенесинде япылан исаба коре, Къырымда 55114 десятине къадар эвляд вакъуфы корюн-мишдир. Лякин ханларынъ кунюнде бу сой вакъуфнынъ дахий бир къач къат зияде олдугъы базы муэллифлер тарафындан къайд олунмышдыр.

8) «Эразый мириен султание» денилен султаннынъ Къырымдаки топракъларына келиндже бутюн ялыбою, Яйля, Къырым дагъларынынъ сырт этеклери, Судакъ орталыгъы ве Керчь ярым адасындан ибарет эди.

Султан мульки сайылан топракъдаки койлюлернинъ топракъ саиби иле олан мунасебетлерге келиндже бу айны хан топракъларындаки мунасебет кибидир. Икълим ве авасы козе алындыкъта султан топракълары Къырымынъ энъ махсуллы ве энъ дюльбер кошесин тешкиль этип, багълар, багъчалар, тютюн, йипек, бостан ве ускюли тарлалары иле къаплы булунан бу ерлер келирни Къырымнынъ эр еринден чокъ верирди.

Бурая къадар топракъ такъсиматы акъкъында сёйледиклеримизи хуляса лязим келирсе, кореджекмиз ки, ханлар заманында топракъ меселеси чокъ чешит шекиллерде ве укъукъ джеэтинден олдукъча къарышыкъ бир алда булуныюрды.

Лякин, бунынъле берабер, о замана махсус сенедлер козьден кечирильдикте топракъ меселесининъ бу дередже чешит ве укъукъ тарафындан чубалыкъ олмасына бакъмадан, койлю иле топракъ саиплери барышыкъ омюр кечирмишдир. (Лошков). Керчек, эр не къадар хусусий мульк иле джемаат топрагъы сынъырлары узеринде базы бир хусусларда анълашамамазлыкълар козьге чарпса да (Къадыаскер сенедлеринде корюндиги киби), бунлар топракъ меселесининъ сонъ дередже къарышыкъ бир алда булундыгъы козьде тутулдыгъы такъдирде, денъиз янында бир тамла сув укюминде къалыюр. Бунынъ да себеби биринджи шу сёйлейип кечдигимиз одаман ве чобанлар яшайышы мунасебети исе, экинджи ене шу юкъарыда сёйледигимиз киби – мульк саиби иле койлю арасындаки мунасебетке шериатнынъ тесир этмеси эди.

Демек олуюр ки, тыштан бакътыгъымыз суретте, ханлыкъ заманында топракъ такъсиматы Авропанынъ феодал, яхут Русиенинъ крепостной девирлерине бенъзеюрсе де, мульк саиби иле топракъта яшаян койлюнинъ бири-биринен мунасебетлери нокътаий назарындан, меселенинъ ич юзю козьде тутулдыкъта, ханлыкъ девиринде бу мунасебет чокъ кениш, урь ве енгиль эди: Топракъта яшаян койлюнинъ гендиси урь, омюри гурь кечеюрды!

Лякин, юкъарыда корьсетип кечдигимиз узере Къырым топракъларында рус помещиклеринден ибарет енъи саиплернинъ пейда олмасы Къырымын ичтимаий омюрине де тесирисиз къалмады: Онлар Къырыма гендилериле берабер енъи икътисадий адетлер ве бакъышлар кетирмишдир.

Бу енъи бакъышларнынъ хулясасы неден ибарет олдугъыны ачыкъ табир иле сёйлейджек олурсакъ, эр мульк саибининъ озь мулькини, генди топрагъыны башкъасынкинден айырып чыкъармакъ истегинден ибарет эди, сёзлеринен тариф идеджегиз. Ве затен бутюн «алекет ве къиямет» де аслы бурачыкътан башламышдыр. Мульк денильдикте оны тамамиле, тос-тёгерек, озюнинъ малы дие танып гельмее алышан ве Рома къанунлары узеринде тербие алмыш олан рус помещиклери чешит ёлларле янъыдан эльге кечирдиклери топракъларнынъ ичинде къалмыш джемаат ерлерини, яхут айры-айры койлюлер тарафындан бош ерлерде (меват) ишленилип асралмыш кесеклери, къораланып алынан чайырлары, башкъасынынъ малы оларакъ танымакъ истемедилер. Танымакъ шойле турсын, бир чокъ помещиклер бу киби къораланмыш топракълары догърудан догъруя генди мульклери сырасында илян эттилер.

Бундан башкъа, эвельден ханлар кунюнде мырза топракъларында яшаян койлюлернинъ генди разылыгъы иле мырзагъа йылда 8 кунь къадар талакъа ве я анъгария (субботник) япмасы шимди артыкъ пара иле оделен бир верги киби яки бир меджбуриет киби анълатылып башлады. Ве йылда 7-8 кунь иш иле кифаетленмейип крепостное право денилен бир сой эсирлик хызметине алышмыш рус помещиклери хызмет куньлернинъ арттырылмасыны ве яхут онынъ ерине койлюлеринъ муайен бир верги вермелерини истемеге башладылар.

Хуляса, янъы помещиклер иле койлю арасында ханлыкъ кунюнде корьдигимиз баба ве бала, одаман ве чобанлар арасындаки мунасебет (полупатриархальное отношение) артыкъ бус-бутюн денъишмиш ве вазифейи эвеллери олан сыджакъ ве къардашчасына бакъыш артыкъ шурачыкъда кетирдигимиз весикъада корильдиги киби ресмий ве сувукъ бир сермаядар (капиталистик) талабы шекилине кирмишди:

1794 сенеси, октябрь 14 тарихы императрица Екатеринанынъ Ферманы татарджая янълыш терджиме олунмыш олмасындан отьрю, Къырымтатарлары бу Ферманны янълыш анъламышлар.

Крымские татары, вследствие плохого перевода на татарский язык указа Императрицы Екатерины от 14-го октября 1794 года, превратно поняли его, а именно, в том смысле, что вся земля всецело принадлежит им и что они не обязаны повиноваться помещикам и не исполняют Высочайшего указа о трех днях обязательной барщины на помещиков.

Онларнынъ анъладыгъына коре, бутюн топракълар татарларнынъ малы олуп, помещиклерге хызмет этмеге меджбур дегиллермиш ве акъикъатен, помещиклерге япылмасы хусусында меджбурий танылмыш 3 кунь хызмети (барщинаи) иджра этмиюрлар.

(Мордвиновнынъ помещиклере татарларнынъ хызмет этмедиклери акъкъында яздыгьы мектюбинден 1801 сене яиварь 27-де Никольскийнинъ «Сенат ишлерининь тедкъикъы» намлы китабынынъ 32-джи саифесинден номералы эвракъдан алынмышдыр).

Бунынъ узерине бу эснада мейдан алмыш олан князь Потёмкин, Юсупов ве императрицанынъ игълямлары иле топракъ дагъылмасы эски ве енъи топракъ саиплери арасында бир сыра къарышыкълыкълар даа догъурмыш ве енъиден бир такъым ичтимаий ве икътисадий анълашамамазлыкълара себеп олмушдыр. Рус мемурларына топракъ дагъытылыр ки, бош топракъ диерек бир такъым кишилернинъ мульклерини де саиплерининъ хабери олмадан бу енъи хозяинлере, яхут укюмет хазинесине кечириюрларды. Чюнки бу ишке эвельдже тайинленген юкъарыда корьдигимиз Абдульхамид агъайы да (Карапенов) укюмете кечеджек топракъларнынъ джедвелини япаркен, сенеде филян арашдырмадан эалининъ корьсетдигине коре амель этмиш эдилер.

Бундан 6ашкъа гендисине топракъ эденлере, Потёмкин ордер – мусааде кягъыды вереркен, топрагъын нереден кесиледжегини косьтермезди. Онынъ ичюн керек императоричадан ве керексе Потёмкинден топракъкъа ордер алан асылзаде, Къырымгъа келерек топрагъы сайлар ве бегендиги ери гендисине кестирир эди. Ву киби низамсызлыкъларнынъ огюни алмакъ ичюн 1787 сенеси Потёмкин «генеральная карта» намында бир харита чыздыраракъ дагъылан топракълары бирер-бирер бунынъ узеринде къайд ве ишарет идильмесини эмир этмиш эди. Лякин, бу да файда бермеди. Чюнки хаританынъ узеринде нереде топракъ верильдиги ишарет олунса да не къадар (къач десятине) олдугъы айрыджа къайд олунмаз эди. Бунынъ узерине эр заман янъы саиплере ордерде корьсетдигинден зияде топракъ кесилирди. Ве чокъусы бош топракъ диерек, эскиден бери озьлеринде татар халкъынынъ ишлейип ве долайысы иле онларнынъ мульки олуп къалмыш топракълар дахи бу кесильмелернинъ арасында къайнайып гидерди.

Ниает мульк алына кирмиш топракъларнынъ эвельден белли башлы бир чокъ къомшу топракъларнынъ тутулып алынмасына ёл быракъыюрды.

Чокъ кечмеден Къырымда башланмыш умумий сынъыр яхут меджа чекими де бу киби бир сыра акъсызлыкъларнынъ огюни аламады.

Къырым топракъ ишлери комиссиясы азаларындан Сумароков намында бириси гендисининъ «Къырым акимининъ бош вакъытлары» намлы бир эсеринде²⁰ диюр ки, умумиетле Къырымда топракъ дагъытмакъ меселеси ич де душунильмеден япылан бир иш эди. Чюнки бу муаррирнинъ дедигине коре, топракълар уфакъ-уфакъ пармалара болюнерек онларнынъ узеринде чалышып файда чыкъараджакъ киби койлюлере улешдирильмеси ерине, бинълерле десятиналаргъа болюнерек я бир даа айланып биле узерине бакъмамыш бир такъым бояра яхут топрагъы ишлемек ичюн лязим олан васталардан маърум ве омюринде топракъ не олдугъыны бильмеен²¹ бир такъым кечмиши бельгисиз кельмешеклере верилиюрды. Топракъ дагъытмакъ ишине тайинленген шахслар чокъусы топракъ алмагъа киренлере вериледжек ерден кесмездилер ве енъи топракъ саиплерине бойлеликле бир такъым шубели сенедлер туттырырларды. Нетиджеде енъи топракъ саиплери шубе ичинде къаларды.

Бунлардан ич кимсее енъи мулькиетине эмин бир суретте кирип ише башламиюрды. Ве акъикъатен чокъ кечмеден, бу бельгисизлик узерине бир такъым дава ве тартышув мейдан алмышды.

Бу себептен отьрю, койлюлер иле помещиклер арасында мейдан алмыш олан арды-арасы кесильмеен анълашамамазлыкълар даима махкеме иле нетиджелениюрды.

Помещиклер иле кой джемаатлары арасында башламыш бу махкеме куреши, он йылларле сюрмиш уджсыз-буджакъсыз давалар пек аз заман койлюлери кульдирмишди. Бу судлашып гезмек иши чокъ джемаатлары топракъсыз, чыплакъ ве чаресиз къалдырмышды. Чюнки о заманнынъ махкемелеринде джанланан «адалет» онларле койлеринъ халкъыны бир помещигин хатрына къурбан кетиреюрды. Бу сёзлеримиз юзлерле джылт тешкиль иден уезд, виляет хусусий комиссиялары ве ниает Сенат къарарларына базанаракъ, гъает битарафане сёйлениюр ки, XIX асырнынъ муаррирлеринден Кондаракининъ шу джумлелери де бу фикримизи къавилештирир:

Всем известно, что Байдарские татары считают себя со времени присоединения Крыма к России жестоко оскорбленными нашей судебной властью, поводом к присуждению графу Мордвинову более 30 тысяч десятин земли, составляющих их достояние во время ханского владычества.

В числе враждебных нам татар, жаждущих присоединения к англо-французам, были только те, которые подвержены были тюремному или телесным наказаниям за насильственное пользование отобранной отъ нихъ земли.²²

Байдар татарларынынъ ханлар акимиети заманындан бери татарларнынъ генди мульки сайылан топракълардан 30 бинъ десятинеден зияде бир топракънынъ граф Мордвиновнынъ малы танымыш олан бизим махкемелер тарафындан гендилерини сонъ дередже тахир олунмыш сайдыкъларыны ве бизим акимлере нефретле бакъдыкъларыны эр кес билир.

Бизге къаршы душманлыкъ кутькен, инглиз ве франсызларгъа къошулмакъ истегенлер – булар анджакъ эвельде озьлеринден тутулып алынгъан топракъларны зор иле къулландыкълары ичюн абске атылгъан ве енъи джезаландырылгъанлар эди.

Бу меселенинъ ич юзюни тамамы иле ачмакъ ве шубели бнр нокъта къалдырмакъ ичюн сайгъылы окъуйыджыларымызгъа шу ашагъыдаки весикъаларны бир кере козьден кечирмелерини риджа этемиз.

№ 405. Байдар увасы мульк саиплерининъ ве татарларнынъ аризасы муджиби 22 апрель 1820 сенеси, 23 апрель 1824 сенеси – 18 табакъ кягъыт узеринде.

Ички ишлер министри Адлие ишлери министрине бильдире ки, ички ишлер министрлиги янында Таврический виляети топракъ ишлерини бакъмакъ ичюн тешкиль олунан комитетке Байдар увасы татарларындан ве мульк саиплеринден граф Мордвиновны шикяет иден 7 дане ариза такъдим олунмыш. Бу аризаларда денилиюр:

1. Буюк Мускомияда мульк саиби олан Абдулла Челеби сабыкъ Къырым топракъ даваларыны бакъан комиссия гендисине верильмиш 227 десятине 1122 сажен топракъ Мордвиновнынъ идареджиси Платен тарафындан тутулып алынмыш.

2. Байдар ува халкълары языюрлар ки, вакъты иле князь Потемкинден асабалыкъ оларакъ, Высоцкийге 780 десятине топракь къалмышты. Лякин Мордвинов Высоцкийден 15 бинь десятине топракъ алдыгъына ялан купчий (весикъа) чыкъартып, топракъ къавгъаларыны бакъмакъ ичюн кельмиш комиссияйы кьандырмагъа мувафыкъ олмуш эди. О заман комиссия Мордвиновгъа 15150 десятине, кучюк мульк саиблерине 1380 десятине кестирип, 8100 десятине топрагъы да адий татарларгъа улешдирмеге вермишти. Ниает, падиша тарафындан Байдар увасынынъ адмирал Мордвиновнынъ мулькю олдугъы тасдикъ олындыгъы заман кучюк мульк саиплери топракълары генди сенедлери муджиби гендилерине верильмиш эди.

Лякин бираз сонъра уездный суд бу сенедлери танымады ве бутюн Байдар увасынынъ Мордвиновнынъ мульки олдугьына Укюм этти. Бунынъ узерине татарларнынъ топракьлары ве мульклери тутулып алынды. Управляющий исе онлары сонъ дередже сыкъыштырды.

3. Сеит Велиша Челеби адмирал Мордвиновнынъ онынъ бабасы Исмаиль Челебиден къалмыш топракъларны тутып алдыгъындан шикяет идиюр.

4. Байдар увасынынъ 4 пара койи джемаатлери онларнынъ ата-деделеринден асабалыкъ къалмыш топракъ ве мульклерининъ Мордвинов тарафындан тутулып алындыгъыны ве гендилерининъ де эвельдже къабул олунмыш усул узере йылда 8 кунь дегиль де бутюн йыл бою помещикке чалышып озь аилелерини бакъмагъа вакъыт буламадыкълары ве бу хусуста буюк князь Николай Павловичке ариза верселер де, ондан умдыкълары мерхамет ерине тюрьмеге къападыкъларыны шикяет идиюрлар».

Буны арз этерек, ички ишлер министри Адлие ишлери министринден бу давалары аджеле суретте бакъылмасыны эмир этмесини риджа идиюр. Эвельде бу хусуста дефаларджа койлюлер тарафындан олан мураджааты эп кери къайтаран Сенат, ниает, бу дефа меселейи тефтиш идиюр ве шуны билиюр: «Къырымнынъ Русиее кошулмасындан сонъра бутюн Байдар увасы Князь Г. А. Потемкинге кечиюр, сонърадан бунъа базы мырзаларнынъ топракълары да сатын алынып къошулыюр».

Потемкин ольдюктен сонъра бу ерлер онынъ эмджезадеси генерал-майор Высоцкийге кечеюр. Падиша ве Сенат тарафындан бу асабалыкъ тасдикъ олундыкътан сонъра Высоцкий бутюн топракъларны адмирал Мордвиновгъа сатыюр ве 1799 сенеси 14 январда купчий япылыр.

Бу эснада граф Мордвинов Байдар увасынынь 12 пара кою иле бир мукъавеле япып бу койлюлернинъ эвельдже султан ве ханлары вердиклери ушур ерине я учь бинь рубле пара, яхут бу микъдарда одун кесип ташымаларыны эмир идиюр.

Койлюлернинъ бу мукъавелейи тутмадыкъларындан шикяет идерек Мордвинов ариза вериюр. Бунынъ узерине койлю татарлар да Мордвиновнынъ онларнынъ ата ве деделеринден къалма топракъларыны ве мульклерини тутып алдыгъына шикяет ягъдыриюрлар.

Бу хызмет (дело) Къырым топракъ ишлери комиссиясында тедкъикъ ве техкъикъ (расследование) олунаракь, сонърадан Девлет шурасында бакъылмышдыр ки, 1810 сенеси январь 29 тарихында шу ёлда чезильмиш ве падиша тарафындан тасдикъ олунмышдыр:

«Бу куньде мевджут олуп ич бир тюрлю шубе къабул идемеен удудлары иле чевирильмиш бутюн Байдар увасыны адмирал Мордвиновнынъ мульки танымалыдыр. Хусусий мульк саиблерининъ умумиетле къайд олунмыш шу 12 пара татарларынынъ истедиги топракълара келиндже, бунлардан анджакъ элинде ич бир тюрлю шубе уяндырмаян, ачыкъ делиллер ве сенедлери булунанлара топракъ къайтарыла билир.

Мордвиновнынъ сенедлеринде коринен топракъда арткъач ерлерни топракъсыз татарлара верильмеси хусусында вакъий олан комиссиянынъ къарарыны исе янълыш танымалыдыр».

Бу къарар муджиби сонърадан Байдар увасы татарлары уезд судына генди топракъларына мулькиет акъкъына малик олдукъларына даир эски сенедлери вермиш иселер де, бунларнынъ чокъусы эв арасында япылмыш олдугъыны, яки бабалар олеркен балаларына быракъдыкълары асабалыгъы яздыкълары васиетнамелер олдугъыны, яхут асабалыкъ такъсими кягъытлар олдугъыны ве ниает бу сенедлернинъ «Къадыаскер дефтерлери»нде ве яки Русие махкеме даирелеринде къайд олунмадыкъларыны (!) баане идерек, джумлесине уездный суд даваларынынъ акъсыз олдугъыны ве ялынъыз азбарлары булунан даиреде отура биледжеклерине илян этмиш эди!

№ 589. Анастасьев адлы помещигин Къамышлы кою янындаки давалы топракъ акъкъында 1824 сенеси апрель 6 – майыс 29, 46 табакъ кягъыт узеринде:

1794 сенеси, апрель 7 тарихы падишанынъ эмри узеринде шу сене генерал-губернатор Платон Зубов подполковник Анастасьевге Кезлев уездинде Сулухан намында бир эв иле Акъмесджит уездинде Алибай кою янында 600 десятине топракъ верильмесини эмир этмишди. Бунынъ узерине 1795 сенесинде Анастасьевге бир сенед верилерек, Алибай кою янындаки топракътан 600 десятинеге толмагъан парчасыны янашадаки Къамышлы коюнден кесильмесини ве бунынъ да татарлар иле чыкъмасы ихтималлы анълашамамазлыкълара ёл вермемек ичюн айрыджа бир землемер тарафындан япыладжагъы бильдириле.

1802 сенесинде Къырым топракъ даваларыны бакъкъан комиссиягъа Къамышлы коюнден 5 татарнынъ имзасы иле бир ариза верилип, бу койде Анастасьевнинъ къулландыгьы топрагъа акъкъы олмадыгъы идда этилир.

Керек уездный суд ве керексе Гражданская палата комиссиясынынъ эвельдже вермиш къарарына истинад идерек ве татарлар тарафындан Анастасьевнинъ акъсыздыгъыны исбат иден ич бир весикъа корьсетильмедигини (?) козеаларакъ, бу давайы ене Анастасьевнинъ файдасына аль этмишлер.

Ниает, 1832 сенесинде Башмаков помещиклернинъ веки тарафындан Таврическая казенная экспедициягъа бир ариза верилерек, Анастасьев иле давалы олан топрагьын Къамышлы татарлары тарафындан онъа векялет вермиш помещиклере багъышландыгъыны ортая суререк, давая къалкъышты. Экспедиция меселейи тахкъикъ этип, Анастасьевнинъ Алибай койинде 600 десятине топрагъы олдугъыны, Къамышлы коюнде исе шаатларнынъ корсетдигине коре 15, 1804 сенесининъ топракъ джедвелиндеки малюмата коре ялынъыз 4 десятине олдугъыны танымышдыр.

Башмаковларынъ давасыны исе джемаат топракъларынынъ хусусий мульк саиплерине кечмесини ясакъ этмиш 1798 сенеси сентябрь 24 ферманы ред этмишдир. Бойлеликле, казенная экспедиция Къамышлы коюнден Анастасьевге ялынъыз 15 десятине чыкъарып, къалан топрагъы татарлар арасында дагъытмагъа укюм этмишдир. Лякин... гражданский губернатор иле малие министри бу хусуста вердиклери хусусий фикирлеринде татарлар иле мульк саиплери арасындаки алыш-вериш 1827 сенесине къадар олуп кечтигини (?) баане этерек, экспедициянынъ бу фикиринен разы олмадылар. Ниает, бу меселе ене Сенатта бакъылып, Малие министрлигининъ фикри догъру танылмыш ве бойлеликле, 35 сене сурьмиш бу давада татарлар ене топрагъа къавушмаздан къалмышдыр!..

Шурасы вар ки, бу ал ялынъыз Байдар волосты, яки Козлеве, Акъмесджит татарлары уездинде олмайып, бутюн Къырымтатарлары арасында да бойле эди. Базы ерлерде помещиклере сурен даваларнынъ сонъунда ялынъыз давайы гъайып этмекле иш битмейип, «адалетли» судларнынъ укюм иле буюк-буюк койлер помещиклернинъ топрагъындан кочюрилирди. Меселя, 1872 сенесинде Кефе уездинде Грамматиков намында белли бир помещик иле джемаат арасында олан дава 124 койлю аилесининъ кочьмесине верильмиш укюм илен нетиджеленмишди.

Бу девирнинъ топракъ ишлериндеки къарышыкълыкънынъ себеплерини ве бу хусустаки акъсызлыгъы Новороссия генерал-губернаторы Михельсон 1800 сенесинде яздыгъы бир марузасында олдукъча догъру тасвир идиюр²³. Михельсон бу марузада диюр ки: «Бутюн топракь даваларынынъ темели бир тарафтан койлю татарларынынъ мульки олан топракъларнынъ бош топракъ киби енъи саиплере такъсим олунмаз, дигер тарафтан енъи пейда олмуш топракь саиплерининъ топракълары ичинде яшамакъта олан татар халкъы иле фена ве базанда душманджасына муамелелерде булунмасындан ибареттир.

Татарлар эвелъ-эзельден ич кимсее мульк олмамыш ве урь яшая кельмиштирлер. Ханларындан гъайры кимсее де багъланмамышлар. Базылары хан топракъларында яшайып гельмишлер. Мырзалар хангъа верги вердиклери бунлар да мырзая вермишлер. Татарлардан базылары исе догърудан-догъру хан топракъларыны къулланыр эдилер ве вергийи хан кяяларына верирлерди. Бу вергилерден эр ангиси олурса олсун эки тарафнынъ разылыгъы иле тайин олунып, ич бир заман топракьта чалышан койлюйи топракъ саибине табий этмез, багъламазды: топракъ саибининъ эсирлери, къуллары сырасына къоймазды!..»

Къырым Русиее гечдиктен сонъра, Михельсоннынъ фикириндже, укюмете кечмиш топракъларда яшаян койлю татарлар девлет хазинесининъ койлюлери киби олмышды. Бойле душюндигимиз такъдирде биле – диюр Михельсон – хазине бу койлюлерден ич бир данесини енъи помещиклере къуллыкъкъа сатмамыш, багъышламамыш ве яхут онлары къасдле топракъсыз къалдырмамышды ки, бу заваллылар помещиклерге къуллыкъ этмеге меджбур этильсин. Бу алын мейдан алмасы исе ичерисинде койлю татарларнынъ яшамакъда олдукълары ве яки онсыз яшамакъ имкянындан марум булундыкълары бир такъым ерлернинъ бош топракъ намы иле дигер хазинее альшмыш топракъларле бирликте, кельме помещиклере дагъылмасындан илери кельмишдир.

Бойлеликле, 350 бинъ десятинеден зияде бир топрагъын енъи помещиклер элине кечмеси иле, керек умумиетле топракъ мулькиети баанеси олсун ве керексе бураларда шаян татарларнынъ помещиге къаршы бир такъым вазифелерле меджбур тутулмасы долайысы иле олсун бир сыра анълашамамазлыкълар догъмушды. Бир тарафтан енъи топракъ саиплерининъ койлюлере япдыкълары зулум ве онлардан алдыкълары алымын агъырлыгъындан отьрю, татарларнынъ яптыгъы шикяетлер, дигер тарафтан гуя топракъда яшаян татарларнынъ помещик хызметини япмадыкъларындан кельген зарарларны тасвир эдерек, шагъан топракъ саиплерининъ аризалары гидтикче сыкълашиюрды. Бу къарышыкълыкъ Потемкин олюнджее къадар девам этти.

Ниает, бу ал укюметнинъ дикъкъат назарыны джельп этип бу меселейи тедкъикь этмиш Новороссия гражданский губернаторы Хорват Таврический ульке мудирине 1796 сенесининъ сентябрь 9 тарихында язиюрды: «Идаренъизде булунан улькеден гечдигим заман бир чокъ татарлар банъа аризалар верип анълатдылар ки, Тюркиее гитмиш татарлардан, эвельдже Къырымдан Къырымын тышарысына гечирильмиш эрмени ве румлардан сонъра²⁴ къалан ерлере яхут хазинее гечмиш топракълара, дагълара ве багъчалара малик рус мемурлары бунларнынъ ичинде яшаян татар халкъына Русие ичерисиндеки кой эсирлерине япдыкълары муамелелери япиюрлармыш. Бу енъи помещиклер, Русиеде алышдыкълары киби, къырымтатарларындан да онларын асрадыгъы эр тюрлю малдан онда бирини истиюрлармыш. Вермедиклери такъдирде исе татарлары топракъдан къувып, онларын бутюн къаралдысыны, топракъларыны озь мульклерине къошиюрлармыш!..»

Иште бу малюматы эльде этдиктен сонъра я сайысы 100 бинълери ашан къафилелерле, я олдукъча кучюк сюрюлерле ве чокъусы да бирер-экишер олмакъ узере бир чокъ асыр бою девам этмиш олан иджретлернинъ ич юзюни анъламакъ ичюн буюк бир кучьлюк тешкиль этмез зан идерим.

Акъикъатен 1783-те Русие империализми тарафындан гендисининъ истикълялы ютулдыгъы киби Къырым, бу тарихтан сонъра асла инсанлыкъкъа якъынлашмагъан бир такъым вахшиане тедбирлернен оны озь халкъындан бошалтып, темизленген ерлерге Сарай далкъындыкълары иле бир такъым козю тоймаз меъмур къафилелерини ерлештирмек сиясетини къуллангъан ве эмеллери къаршысында ич бир маниа танымаян мустебит (зорбалы) чарлыгъын мисли корюльмемиш зулум ве тазыйкъы алтында кьалмыштыр!

Эбет, биз корьдик ки, чар укюмети ресмий ве гъайры ресмий япылдыгъы сыкъынтыларле Къырымдан татар халкъынынъ чокъусыны гъайып эттиререк, онынь ерине татардан гъайры инсан къияфетинде олан эр тюрлю махлюкъы Къырыма ерлештирмеге огърашты²⁵.

Бу сиясетнинъ нетиджесинде узерлеринде шенъ ве шаз бир омюр гечирен татарлар уркульдиререк бу суретле бошалдылан топракълара бири аркъасы сыра румлар, эрменилер, булгъарлар, молдованлар, арнаутлар, Германиядан кочюрилип кетирильмиш немселер, Австриядан чыкъма чехлер, эстонлар, поляклар, литвалылар, аювджы чингенелер, еудилер²⁶, Русиенинъ сыкълыкъ ерлеринден кочюрилен рус койлюлери, бир корпус (къол ордусы) Кубань казакилери ве даа бунлара бенъзер аскер кутьлелери, православный кильсе огюнде гунакяр ве къабаатлы тапылмыш духобор, молокан киби меъзеплери тутып, дини таъсуб (фанатизм) иле ичлери ёгъурылмыш халкълар, помещик зулумындан къачмыш о койлюлер, аскер къачакълары, каторжный джезасына махкум олмуш, яки отурдыгъы ерден къувулмыш хырсызлар, адам ольдюрмиш ярамазлар ве ниает бунлары эвлендирмек ичюн (Крижановский) ве (Шумул Ильёвич) нам шахслернинъ меанджылыгъы (ходатайство) иле данеси 5-ер рублее Польшадан кетирильмиш къадынлар ерлештирилиюрды²⁷. (Чюнки бу джаний унсурларгъа ерли христианлар кьыз бермез эдилер).

Арбий ве мулький меъмуриетлернинъ джумлеси рус чиновниклерине верилерек, ерли эалиге кямилен меъмуриеттен эль чектирильмиш эди. Хуляса, рус чарлыгъынынъ христианлаштырмакъ сиясети Русие императорлыгъына яньы къошулмыш дигер мусульман улькелеринде олдугъы киби, Къырымда да къаба рия иле берабер буюк тедбир олунмагъа башламышды.

«Канария» сёзлериле шуны анълатмакъ истедик ки, чар укюмети эп де уриетден, акъкъаниетден айрыджа имтиязлардан дем вереркен этек астындан гендисининъ хаин амеллерини, хунриз колонизе планларыны вира тадбикъ этиюрды.

Эбет, чарлыкъ бир тарафтан юкъарыда кордигимиз суретте 1783 с. апрель 8 тарихы манифестинде Къырымнынъ Русиее къошулмасы мунасебети иле Къырымлылара вердиги акълардан маде (1794 с. ноябрь 9 тарихында Сената верилен эмири умаен) иле де «яки илян олунан Таврический эялетиндеки бутюн мусюльман мулькдарлар несуб айырмадан генди мульклерининъ урь саиплери таныларакъ бу акъкъын онларын эвлядына да аит олдугъы», – билдирилиюрды.

Ене 18 сентябрь 1796 с. тарихы дигер бир (хатты умаен)ие Таврида генерал-губернаторы Зубовнынъ эль тебалерин араларында чыкъа бильмеси мумкюн олан эр тюрлю давайы, эки тараф да разы олдугъы такъдирде шериат муджиби аляль идуб топракъ хусусындаки анълашмамазлыкълары да бойлеликле моллаларнынъ вастасыле чезмелери мусааде олдугъыны анълатыюрды.

Лякин... экинджи тарафтан исе шу тарихий сенелерде магъруране таврларле, эдебийане ибарелерле вааде олунан бутюн «сербестлик» «ниметлер» сонърадан мустедане бир суретте къасыр алтына атылиюрды. Юкъарыда корьдигимиз киби бир онламайы да йылда 6-7 кунь озь ирадесиле япылан хызмет къаршылыгъына топракъта ишлеен (къуллыкъ) шойле дурсын, бире-бирлерине агъа-къардаш киби яшап кельген татар эмекдары узеринде яшамакъта олдыкълары кози тоймаз рус помещиклерине такъсим олунмасы иле, онсыз да, онларынъ эсирлери, къуллары сырасына кечмиш ве аджыныкълы бир алгъа кетирильмишлер эди!..

Затен, Шаин Герайынъ «истихлялы» ве арды арасы кесильмеен исъянлара мейдан веререк, юкъарыда корьдигимиз киби Кърымны «яры сагь, яры олю» бир алгъа кетирмишди²⁸.

Бутюн бу сейлеенлере чокъ кечмеден къошулан Кърымынъ этрафыны сармыш тевкъигълар, Кърымдан къувмалар, рус мемурларынынъ татар халкъына корьсетдиклери нефрет, истиъза, татар койлери араларында кильселер, монастырлер япылмасы ве ниает Къатий бир суретте башламыш руслашдырма сиясети... хуляса, бу тедбирлеринъ джумлеси рус империализми сиясий лабораториясынынъ Кърымда татар унсурыны кям иле ёкъ этмек ичюн иджат эттиги усуллары эди.²⁹

Акъикъатен, юкъарыда анъылмыш 1783 с. 8 апрель Манифести, сонъунда башламыш иджрет, кенди акимиетини гъайып этмиш маърур бир асиет исьяны дие телякъкъий олунмагъа даа мунасиб исе де бунынъле башлаян бу иджретинъ 1783-тен 1800 сенеси арасында, 17 йыл къадар девам этмиш акъынны догъургъан амеллерни, ич шубесиз шимди сайып кечтигимиз шу икътисадий ве ичтимаий денъишмелерде арамалыдыр.

Бу ильк акъын эснасында бир риваете коре 300000, дигер бир риваете коре 600000 татар кочьмиштир.³⁰

Эр алда 1770 сенесинде Кърымда Перекопнынъ аркъасындаки чёллерде гезен ногъай ордуларындан башкъа бир чокъ миллиондан фазла татар халкъы отурдыгъыны (Абдурахман Шериф тарихындан) козюмиз огюне кетирсек, шу буюк иджрет акъкъында Кърым халкъынынъ биринджи риваете бакъылдыкъта 20 файызы, экинджи риваете коре 33 файызы кенди ирадеси иле олсын яхут джебрий сыкъынтылар – дибинден олсын Кърымны быракъып кеткенини коремиз.

1800 сенесинден сонъра да кочь меселеси токътамады.

Император 1 Александрнынъ ашагъыда копиясыны дердж эттигимиз эмиринден де анълашылдыгъына коре татарлар вира Къаршыя кочмее девам этиюрларды. Тарихий весикъаларнынъ корсетдигине коре бу акъын 1803-тен 1805 сенелерини къаплап алды. Кене шу эмирнамеде корюльдиги узьре о заманлар татар халкъынынъ илери келенлери, онынъ мукъаддератыны эллеринде тутанлар (бейлер, мырзалар, агъалар) исе бу фелякетнинъ огюне чыкъмакъ, эалини бир такъым йыкъынтылыкълардан токътатмакъ дегиль, билакис оджакъларыны йыкъаракъ кетмек ве ёлгъа чыкъкъанлара енгиль бир суретте паспорт верильмесине риджада булуныр эдилер.

«Господину генерал-лейтенанту Херсонскому Военному Губернатору Беклетову. Министр Внутренних Дел представил мне донесение Ваше вследствие прошения отъ Таврического муфтия и мурзъ о покушении Крымских татар перевозить за границу сородичей их в турецкия владения. Соображая, что мало может бьггь пользы от жителей, которые по предрассудкамъ или внушениям желають оставить жилища спокойные для переселения въ места, никакой верности со стороны сей не представляющия, и уважая, что нагорная часть Крыма нарочитыя пользы получить можеть; если будет она населена другими жителями, я считаю нужнымъ предписать Вамъ, не возбранять переходъ темъ из татар, кои, таким образомъ, владеют землей съ темъ чтобы земли ихъ навсегда оставались въ казне и состояли въ точномъ ведомстве ея, впредь до распоряжения ихъ частным людям въ протчем, предоставляя таковую свободу переселения вы можете давать оной и ту благовидность, что и по существующему съ Портой Оттоманской и союзному соглашению даря ее жителям магометанского исповедания.

Таковой предлог может быть иногда полезенъ, если бы Порта, какъ неоднократно сие случалось, обратилась съ жалобами, что из областей Турецких выезжають въ Россию разные христиане, тогда со стороны нашей взаимство съ удобностью признано быть можетъ.

В. С. Петербург. Августа 29 дня 1803 года. На подлинномъ Собственною Его Императорского Величества рукой подписано: Александр.

Граф В. Кочубей. Сверял П. Косоговский.

Из дела Таврического губернского архива. 1803 г.М – 155».

Башында тадж ташыян, нумаесинде бойле дюшюнен бир укюметинъ дигер эркянынынъ насыл арекет идеджегини къияс этмек кучь дегильдир, беллерим! Меъмурлары бир тарафы быракъайым, Екатерина ве I Александрнынъ заманында Кърымтатарларынынъ турмушы ве яшайышыны тедкъикъ этмиш Паллас ве Релье адында асырынъ белли улемасы биле татарларнынъ кочеджегине «пейгъамберлик» ярмышларды³¹.

Кене 1-нджи Александрын заманында Тюркиенинъ Наполеонгъа яптыгъы агъыз ярдымынынъ аджысыны да къырымтатарлары чекмиштир. Эбет бу тарихий 1812 сенесинде чар укюметининъ татарларны ялы боюндан, дагъ этеклеринден Къырымнынъ ичине кочюрмек, сыкъы терассид алтында булундырмакъ киби тедбирлерине къаршы онлар кене иджрет иле джевап вермишлердир.

Бу муаребенинъ сонъунда Русие укюмети тарафындан текрар ресмий суретте иджретке мусааде ферманы чыкъарылды. 1815 сенесине аит 36 номералы эвракъ дефтери паспорт истеген татарларнынъ адлары иле толы. Иджрет мусаадеси алмакъ ниетиле ресмиет хатри ичюн, джемааттан бир даа шаадетнаме истенилир эди. Сонъуна догъру исе яни 1818 сенесине таба, паспорт верилиркен артыкъ бунъа да риает этильмеди. Не къадар къолайлыкъ!

Бундан сонъ Польша иле бирликте 1828 сенесинде мейдан алмыш муаребенинъ сонъунда текрар 200 бинъ къадар татар Къырымны быракъып гидиюр.³² Бу тарихтан сонъ Акъяр муаребеси ниаетине къадар олгъан арада виляет архивинде бу хусуста бир шей коринмеюр. Ялынъыз 1838 сенесининъ къытлыгъы яры татар ачтан ольдюриюр. Иште бу къытлыкьнынъ ахырында къара халкънынъ фелякетли эксиклери рус меъмурлары назарында айдамакъ исмини къазанмыш мешур Алим йигитини мейдангъа чыкъарды.

Тюркие иле олгъан муаребелернинъ сонъунда тазерген иджрет акъынлары чокъусы эр фырсатта чар истибдадындан ве боюндырыгъындан къуртулмакъ истегенлернинъ къачмасындан башламыштыр. Къырымтатарларнынъ бойле бир аълет рухиеде булундыкъларыны Русие империализм укюмети де сезсе керектир ки, гендисининъ къыбла сынъырыны бойле онынъ фикириндже ишанчсыз сайылан бир унсурлардан темизлемек сиясетини къулланырды.

Нитеким, 1804 сенесининъ июлинде Таврический виляети укюмет топракълары мудирининъ башы командан князь Меньшиков адына яздыгъы мураджаатнамесинде Къырымтатарларынынъ Русиенинъ ичери ве узакъ виляетлеринден бирине кочюрильмесини теклиф этмеси бу назариенинъ ачыкъ ве сарсылмаз бир делилидир. Бойле бир тедбирнинъ ортагъа сюрюльмесине исе башлыджа себеп оларакъ Къырымтатарларынынъ чокъусы помещик топракъларында (?) яшап топракътан укюметнинъ бекледиги дереджеде берекет чыкъармадыкълары корьсетилир эди.

Къырым ярым адасында татар халкъынынъ мевджудиетине екюн чекеджек олмуш бу олдукъча алчакъ тедбир, анджакь девхий князь Меньшиков ве компаниясынынъ элинде олмагъан себеплерден отьрю къуветке кирмей къалмыштыр:

Душман (Тюркие, Инглиз ве Франсыз – муттафикълери) Козлевеге аскер чыкъармыш ве бунынъ аркъасында Къырым компаниясы Акъяр муаребеси намы иле малюм 1804-1806 сенелери девам этмиш дженк башламыштыр. Малюм олдугъы узере, Къырым эвеля Тюркие, Франса ве Ингильтере аскердери тарафындан ишгъаль идилип, сонърадан кене Русие элине кечмиштир. Керек бу муаребе эснасында ве керексе сонъунда ашагъыда корьсетеджегимиз себеплер юзюнден кене бинълерле татар аилелери иджрет фелякетине къурбан кетмипггир.

Чюнки бир тарафтан Къырымын муаребе мейданына чевирильмеси онсыз да оны зыддийлемиш исе, дигер тарафтан эр тюрлю феналыкълары япмадан гери турмаян чар мемурлери ве казакилер татар яшларыны, суальсиз-соравсыз ольдюрир, къызларынынъ, къадынларынынъ намусына гечер, койлерини уркюттирип кочюрир, къачакъларны да бастырыр яки къуршунгъа тизер эдилер!.. Бу хусуста окъуйыджыларымызда бир шубе уяндырмамакъ ичюн «Акъяр муаребеси хатырасы» намыиле яздыгъы бир эсеринде мешур Кондаракининъ дефтерине мураджаат идерим.

«Байдарлы татар къадыны» башлангъычы иле яздыгъы бир хатиреде шойле бир адисейи накъиль этмекте. «Балыкълавая инглиз ве франсыз аскерлери кирдигини эшитмеси иле бир чокъ забит ве неферлеримиз Байдар увасындан Ялтая кельмек ичюн дагьгъа чекильмши эдилер. Эмине адлы бир къадын, эвельдже бир забит тарафындан, дагъда авланыркен, бир къабаатсыз олдугъы алда ольдюрильмиш эрининъ интикъамыны алмакъ ичюн, бунларын арасында эрининъ хатирини араяракъ дагъгъа чыкъа. Янына алдыгъы бир къач кой яшы ве къардашлары иле Уркуста дагъында гизленип, элиндеки балтасы иле Фома Костарий намында бир неферни урмыш ве дигерлерининъ ярдымы иле бу завалынынъ кевдесини парча-парча этмишдилер».

Ену шу китабын (Козлеве уездинден кельген исабирлер) 18-25-джи саифелерде окъуймыз:

«...Бутюн бу фена, айдут ве «баскъын» табиатлары иле берабер справник Максимовичнинъ эки фазилети даа бар эди. Биринджиси генди элиле татарларны къамчыламакъ ве «фырсат» дюшюрдикте теклифсиз бир суретте онларын къадынларына окъталмакъ (!) бу сонъки сейледигими исбат идер – авадистен оларакъ банъа шуны сейлемшидилер:

Козлеве шеэринде 35 верст герисинде полиция мемурлерининъ хатирини тапмада айрыджа бир меарет саиби кесильмиш бир татар яшар экен. Максимович исе бу йигитни айрыджа «север» эмиш ве онынъ анасына даима я бир фунт шекер, яки бир фунт къаве эдие кетирир экен. Куньлерден бир кунь бу къонакъбайнынъ коюне келип, Максимович йигитнинъ эвлендигини анълар. «Мени не ичюн тойгъа чагъырмадынъ?» – дие сорар.

Йигит – мен той япмадым ки... джевабыны берир.

Максимович – демек сен къадынынъны хырсызлайып алдынъ, ойлеми?

Йигит – къабаатлыйым, факъат оны бабасы башкъасына вереджекти.

Максимович – я сен бизим законларнынъ хырсызлыкъ ичюн насыл джезаладыгъыны бильмейсинъми?

Йигит – билем, факъат не япайым, биз бири-биримизни пек севемиз...

Максимович – шимди кетир, къадынынъны корейим!

Генч саф татар йигити оларакь шашып къалды, лякин бекледиги муабет ерине Максимовичтен бири-бири аркъасындан эки шамар ашады. Эмире итаат этмеден гъайры чаре ёкъ эди. Бойлеликле, залым начальникнинъ янына 15 яшында генч ве сонъ дередже дюльбер келинни кирсеттилер. Онынъ гузеллигине айретте къалмыш справник бир тыныш сес чыкъармай, таш киби къатып къалды, лякин бираз сонъра гендине келип келинден татарджа къач яшында олдугъыны сорады.

Келин – джевап оларакъ 15 яшындам, деди.

Максимович – бойле бала яшынъда анги молла сенинъ никянъны къыймая джесарет этти?

Келин – бильмейим, гъалиба буранынъки...

Максимович келиннинъ анасынынъ, бабасынынъ ким олдугъыны ве насыл койден тюшдигини анълап, аман молланы кетиртмиш, къаршысында джевабындан аджиз оларакь титреп кьалгъан бу заваллыгъа башын аладжагъыны бильдирмиш. Молла 150 руб. къадар пара верип справникнинъ элине, аягъына тюшерек насыл да олса Козлевее къачып кьуртулыр.

Максимович параны джебине къойып, келинни де бабасына къайтармакъ баанесиле арабасына алып къачар. Узакъ койлерден бирисине кетирип келинни къыйметли-кьыйметли бахшышларгъа богъмуш олса да, татар къызы намусыны алтына сатмамыш. Аджеле суретте Максимович Симферопольге чагъырылдыгъыны эшиткен эри, бир къач татар йигити иле заваллы къадыныны варып сакъчыларнынъ элинден алып къачарлар. Лякин Максимовичнинъ хышымына огърамакъ хавфындан о койинъ бутюн халкьы сабасына койни ташлап къачмыш. Козлевее кечерек, орадан да Истанбула гитмишлер. Акъикъатен, койлюлернинъ хавфы асыллы чыкъмыш: Бундан сонъра Максимович о орталыгъын татар халкъына зебане кесильмиш!

Къырымынъ рус ордусы тарафындан истилясындан сонъра умумиетле бунынъ киби адиселер сийрек олса да корюнмекте. Нитеким, шу ашагъыда кетирдигимиз, Эмине къыз тюркюси де бойле бир маджеранынъ тесиридир:

Бираз даа ашагъыда кене шу эсерде Кондараки Къырымнынъ муттефикълар тарафындан ишгъали эснасында Козлеведе Къайтмакъам (справник) олмуш Тулу бей намында бир татар мырзасынынъ агъызындан шу адисейи накъиль идер:

«Козлевее эндирильмиш аскернинъ башы Мушир Ахмед паша Тулу бейни узурына чагъыраракъ, кетип этрафтаки койлерден шеэрге къоюн айдалмасыны эмир этмиш. Бунынъ узерине Тулу бей бир даа дёнмемек ниетиле шеэрден чыкъар. Лякин диюр Тулу бей, коюме къайтып даа нелер корьдим! Бизим киби душман ишгъали алтында къалмыш халкънынъ малыны, мулькини муафаза этмеге борджлы олан уезд справниги Максимович бутюн саипсиз къалгъан малларны гендисине алмыш. Озь хызметлериле мешгъуль татар койлюлерининъ исе артыкъ къамчы иле джаныны якъмыш ве бу вахшийликке даянамаяракъ Козлеведе тюрклере догъру къачанлар олурса бир даа, келишинде бунлары казакилере кестиреджегини беян этмишти.

Башкъа койлерде о даа фена муамеледе булунмыш ве бойле бир зулум алтында кямилен таланып чаресиз, амансыз алда къалгъан татар койлюлери башларыны къуртармакъ ичюн тюрклере къачмакътан гъайры чаре корьмейлер. Лякин бу заваллыларнынъ чокъусы эски акимлери Атдргъа кулер юзь корьсетир умюди иле кене рус тарафына кечмеге къарар верелер. Иште бу шекильде оларакъ эки ортада къалмыш 100 къорантадан ибарет бир группа татар койлюси узакъта рус атлыларыны корип онлара беяз явлыкълар саллаяракъ эписи тиз чёкмишлер.

Эгер сиз шу аскер алайынынъ команданы олмуш олсанъыз, бу бичарелерни бу алда корьгенде насыл арекет этердинъиз?

Кондараки – мен онларны озь имаем алтына алыр ве койлерине къайтарырдым.

Тулу бей – онлар исе бу заваллыларны къуршунгъа тиздилер, анълайсынъызмы, тюфек иле аттылар, эбет, озь тебаъларыны аттылар!!!

Не риджа, не де козьяшлары ич бир тюрлю файда бермеди. Чаре ёкъ, тюрклерге кечерек орадан да Истанбулгъа къачмадан гъайры чаре къалмай. Факъыр койлюлернинъ чокъусы да бойле япты» (саифе 59-60).

Татар халкъы бу фелякет, бу эшкенджелер ичинде чырпыныркен Акъмесджиддеки рус укюмети губернаторы Пестель озь кятиби Анот Княжевичке кендисини айретге къалдырмыш эрмени дюльберлеринен таныш эттирмеси»ни риджа эте.

Япылгъан акъсызлыкъларнынъ, къылынмаларнынъ бир шекилини даа Къырымдан къувмалар, сюргюн этювлер тешкиль идиюрды. Виляет архивини къарыштырыркен, бу сенелерге аит весикъалар арасында Кучюк Таракъташ, Къыпчакъ, Къыркъ Къулач, Чоргъуна, Сараймен ве даа бир сыра койлерден Херсонгъа, Екатеринославгъа, Курсккъа, Харьковгъа ве даа башкъа ерлерге сюрюльген бир сыра татар адларына раст кельдик. Бунларнынъ башлыджа къабааты душман тарафына кечмек ниетинде булунмалары корьсетильмекте. (?) Шимдичик окъуп кечтигимиз Кондаракининъ хатратындан сонъра бойле бир къабаатны ортагъа сюрьмек догърусы, къашкъырнынъ къозугъа «сувны буландырасынъ!» – демесини анъдырыр.

Шу мектюплере бир кере дикъкъат этильсин:

«Таврической палате Государственныхъ Имуществ 30 ноября 1858 г. № 24929.

...Татарин Аметъ Ягъя оглу и Мемет Фезла оглу высланы в военное время из Крыма по подозрению в намерении перейти к неприятелю.

Покорнейше прошу уведомить меня: выслать ли эти татары в Екатиринослав?

Губернатор (подпись). А. Кричинский. «Очерки русской политики на окраинах», ч. 1, стр. 86 М. Г. И.

Исполняющий должность Управляющего Таврической Палатой Государственных Имуществ».

«Симферополь, 30 декабря, 1885 г. № 678.

...Бежавшие из Екатеринослава в 1858 г. татары Аметъ Ягъя оглу и Мемет Фезла оглу как, по дошедшему до меня сведению, находятся в болезненном состоянии, но несмотря на это, я лично приказал волостному Голове снабдить татар этих подводой и немедленно отправить в Екатеринослав и вместе с ним предписал Симферопольскому Окружному Начальнику, чтобы приказание моё было без малейшего отлагательства исполнено.

О разыскании же и высылке в Екатеринослав татарина Куртмамбета Эльшан оглу я предписалъ Перекопскому Окружному Начальнику.

И. Д. Управляющего Панукяш»

«Показания Аджи Саид оглу 22 января 1860 г.

До 1854 г. т. е. военного времени я состоял в числе доселян духовенства Таврической Губернии и проживал в деревне Чоргун, где имел свой дом и весьма хорошее хозяйство в конце же означенного года, когда союзные войска вступили в Чоргун, разорили ее, в том числе и мое хозяйство, тогда по навету моих недоброжелателей, не зная за собой никакой вины, я был арестован Донскими казаками и через главный штаб Южной армии отправлен в Симферопольский острог, оттуда через несколько времени в Курскую губернию. Когда же воспоследовало разрешение проживать всем высланным из Крыма, кто куда пожелает, за исключением городов и селений Крымского полуострова, тогда предписался в число Херсонских мещанъ. Будучи стар и слаб здоровьем, зрением, я решительно не имел возможности снискивать для себя пропитание, и зная что на родине у меня осталась земля и должники, я вознамерился в Чоргун, чтобы продать первую и получнть последнее: а сегодня Чоргунскнй десятский арестовал меня по приказу пристава 2-го стана Симферопольского уезда, но продать землю и получить долги я не успел.

(Подпись по-татарски за неграмотного.)»

«Симферопольскому Земскому Суду. 30 января 1860 г. – 1862. Херсонского мещанина Аджи Смаилъ Осман оглу, высланного в военное время из Крыма и не имевшего права, без особого разрешения, прибыть сюда, немедлеино выслать по этапу в Херсон, донеся мне об исполнении.

Губернатор (подпись)».

Бу тедбирлеринъ не дередже акъ ве адалете якъын олдугъыны корьсетмек ичюн биз энъ эйиси генерал-лейтенант Левицкийни сейлендирейик:

«В продолжение всей минувшей войны казачьи патрули, разъезжали по губернии, беспрестанно захватывали несчастных татар под предлогом что они намериваются перейти к неприятелю и заставляли нх откупаться, а в случае отказа представляли их, как дезертиров и изменников. Этот предлог сделался для казаков, источником верного дохода и безнаказанного грабежа. Едва зажиточный татарин выходить из деревни, хотя бы за водой, казак ловил его на аркан, и требовал от 10 до 50 руб. выкупа, и в случае неуплаты представлял его, как перебежчнка.

...множество таких несчастных татар, заброшенных вдали от своих семейств положенни, которому едва позавидует и ссыльный из Сибири.

Генерал-лейтенант Г.П. Левицкнй»

«Вестник Европы» за 1882. г. том. 5, стр. 605-606.

Бу къадар зулум ве мераметсизджесине муамеле ичюн джиддий бир себеп бармы эди? Биз о заманнынъ ахвал руиесини козьге алып, татар халкъы тарафындан Русие укюметине къаршы хиянетлик ве рус эалисине къаршы фена чыкъышлар олуп-олмадыгъыны араштырдыкъ. Лякин душман тарафына кечкен татарларнынъ, юкъарыда корьдигимиз киби, бу арекетни догъургъан себеплери ене Русие укюметининъ кендиси тарафындан иджат этильмекте эди. Рус эалисине къаршы татарларнынъ олдугъы вазиете келиндже Бурлюкде душманнынъ аскер чыкъардыгъы хабери узере Акъмесджидден бутюн мемурлар ве рус эалиси чыкъып къачтыгъыны сёйлеерек Кондараки шойле дей:

«Эгер Кърымтатарлары бизе душманлыкъ беслесе эди малы ве мульки иле быракъып кетильген эвлерге уджюм идерек онлары таламагъа бельсенирдилер. Албу исе къатиен бойле бир шей олмамыштыр! Татарлар кендилерини о дередже акъыллыджасына туттылар ки, орада къаланлары ынджытаджакъ киби бир сёз биле сейлемедилер...

«Кондараки хатыраты», с. 24.

«Къырымда алтмыштан зияде укюмет эманет сандыкълары (эманет кассалары) ве хазине шубелери бар эди. Бунларын ич бири таланмадыкътан гьайры душман ишгьали алтында къалгъанлары биле татар сакъчылары тарафындан текмиль сакъланмыштыр». 1882 сенесинде «Европа мухбири».

5-джи джылт, саифе 624, Левицкий»³³.

Ал ве кейфиетин ич юзю бойле олмасына рагъмен, чар укюмети Къырымны татар халкъындан бошалтмакъ эмелини мейдана кетирмек ичюн бу фырсаттан да кендисиндже файдаланмакъ ёлуны араштыра эди ве Къырымтатарларыны падишалыкъкъа зарарлы бир унсур (элемент) танымакъ ве танытмакъ сиясетини юрсетти. Нитеким, II Александрнынъ шу Эмири бу фикирнинъ шубе къабул этмез бир делилидир.

«Копия.³⁴

Секретно.

Министерство Государственных имуществ.

1-й Департамент. По секретной части. 22 мая.

1856 г. № 64.

Господину управляющему Таврической палатой Государственных имуществ.

Г. Военный Министр от 18-го сего мая уведомляет меня, что Государ Император по всеподданнейшему докладу Его Императорскому Величеству донесения Генерал-адьютанта Лидерса о переселении в Турцию из Крыма, Высочайше Соизволил отозваться, что нет никакой причины налагать какое-либо препятствие тайному и даже явному переселению Крымских татар в Турцию, а напротив того, надлежит рассматривать представляющийся в настоящих обстоятельствах случай к их добровольному (?!) переселению весьма благоприятных для освобождения Края хоть отъ этого вредного населения (!!)

О таковом Высочайшем отзыве, сообщенном Военным Министром Г. Новороссийскому и Бессарабскому Генерал-Губернатору, нужным считаю поставить в известность Ваше Превосходительство.

Подпись: Министр Государственных имуществ граф Киселев».

Идареси узерине быракъылан вазиетнинъ текрар кямилен бошанмагъа юзь туттыгъыны кормиш генерал-губернатор граф Огроганов бу иджретлерден урькмиш олмалыдыр ки, ич олмадыкъта ялы бою татарларыны къалдырмакъ эмели иле Петербурггъа мураджаат эте. Ве 1860 сенеси Октябрь 3 тарихлы 983 номералы мектюбинде «...ялыбоюндаки багъ, багъча ве тютюн ишлеринде татарларнынъ ерини тутаджакъ ишчилернинъ тапылмасы мушкуль олдугъыны» сейлей.³⁵ Эр насыл олса да, губернатор иле укюмет топракълары министрлиги арасында чыкъмыш бу анълашамамазлыкъ узерине меселени таъкъикъ этмек ичюн 1861 сенеси январь 1-де Петербургдан Князь Васильчиков ёлланды.

Васильчиков меселени тедкъикъ эттиктен сонъра укюмет топракълары министрлигинде бир сыра нетиджелер такъдим эте ки, биздже эмиетлиси биринджи маддедир.

1 мадде: Къырымны татарлар диний таасыпларына къапыларакъ терк этмейип, шу ашагъыдаки сыкъынтылардан башларыны къуртармакъ ичюн Тюркиеге кетмектелер:

а) Помещиклер ве укюмет топракълары министрлиги онларын топракъларыны запт итмишлер.

б) Онлар бир сыра хазине вергилери дибинде инълеюрлер.³⁶

в) Топракъ саиплери къаршысында онларын вазифеси неден ибарет оладжагъы аля тайин этильмемиш.

г) Лесничлер ве помещиклер онларын бош быракъылгъан айванларыны тутып алыюрлар.

д) Укюмете араба екмек меджбуриетини онлар эм екюн, эм де пара иле одемектелердир.

е) Онларын узеринде бир сыра меъмур къафилеси булуниюр ки, бунлар чокъ акъсызлыкълар япиюрлар ве джумлеси ришвет хабер иле яшаюрлар.

Манъа бир чокъ ерлерде сейледилер ки, паспорт алмакъ ичюн татарлар 25, 35, 50 руб. микъдарында, эр кес дереджесине коре, хабар бермеге меджбур этильмишлер.»

Васильчиковнынъ сейледиклерине коре, биз ялынъыз бир де шу маддеге къошаракъ шу малюматларгъа эки элимизле имза этерик:

«Татар халкъынынъ Къырым тапрагъындан тамамылен кочюп кетмеси адалетсиз чарларнынъ империалист укюметлери тарафындан гизлидже тешвикъ ве тергъиб этилен сиясет нетиджесинде олыюрды».

Эр насыл да олса, ибтидалары эмиетсиз кочьмелерде башламыш олан бу 1854 сенеси иджрет акъьшы кеттикче буюерек, 1860, 1861 ве 1862 сенелери арасында ресмен верилен 26959 паспорт муджиби эркек ве къадын оларакъ 192660 татары даа севгили юртларындан айырмыштыр. Бу ракъамлар ашагъыда кетирдигимиз джедвельден алынмыштыр.

Лякин бу сайынынъ ресмий менбалардан альндыгъы козьде тутулырса ве Къырымнынъ кийиклешеджек бир дереджеде бошалгъанындан урькмиш укюметнинъ паспорт вермейи токътатмасы себебинден гизли къачанларнынъ да эппейи бир микъдар тешкиль эттигини хатырларсакъ, бу иджрет акъынынынъ дахий эр алда эвелькинден эксик дегиль, бельки зияде татар алып котурдигини корермиз.

Нитеким, 1865 сенесинде чыкъмыш «Русский вестник» журналында Щербан намында бир муаррир «Къырымтатарларынынъ кочьмеси» намлы яздыгъы бир макъаледе Къырымдан о заман кочьмиш татарларнынъ микьдарыны 300 бинъ къадар корсетиюр, бунынъ акъикъаттан чокъ узакъ олмадыгъыны шу да исбат идер ки, 1870 сенесинде земство тарафындан топландыгъы малюмата коре, ялынъыз Перекоп уездинден 278 татар кою бошальш, бунлардан 244 данеси кимсесиз харабелере чеврильмиштир.

Иджрете олдукъча аз иштирак итмиш Ялта уездинден башкъа Къырымнынъ дигер уездлери де исаба алындыкъча, татарларнынъ быракъып кеттиклери койлеринъ сайысы 687 олуп, бунлардан 315 кой тамамилен бошалмыштыр.

(Таврический виляетининъ хатыраты, 9-джы том, 1889 сенеси Вернер тарафындан тертип идильмиштир).

Буюк-буюк койлер, махсул верен топракълар бойлеликле харабелере чеврильген, бинълернен ат, сыгъыр, деве ве къоюн сюрюлери сатылыркен меръаметсизджесине ягьма этилиркен, чар меъмурлары яптыкълары бу алчакълыгъын некъадар бир фелякет олдугъыны анъламаяракъ ве анъламакъ биле истемеерек халкъларны мейданлыкълара топлап «Къырымдан Тюркиее кетмеге мусааде ферманы»ны окъурларды. Базылары исе севинчлерини гизлемедиклеринден, бу фаджиалы хабери (Кезлевде япылдыгъы киби) давул чалдыра-чалдыра халкъкъа илян идиюрларды.

(«Вестник Европы» № 10).

Русие чар укюмети меъмурларынынъ энъ буюгинден энъ кучюгине баргъандже татарлары кочюрмек ишине бир мукъаддес вазифе киби япышып, атта юкъарыда анъылгъан полиция мудири Касаговский биле Алушта волостной правлениясынынъ Алупка сельский управлениесине яздыгъы 323 номерли мектюбини козьге аларкъ шойле дей:

«По чьей инициативе явился сей отзыв, об этом судит очень трудно, но что ему придавалось особенно важное значение, в том убеждать почти недостижимая в нашей бюрократической практике быстрота: из самой бумаги видно, что отзыв Губернатора от 23-го марта 24-го числа был уже исполнен Палатой Государственных Имуществ и Окружным начальником».

«Алуштинского волостного Управления, 28 марта, 1869 г. № 323.

Алупкинскому Сельскому Управлению.

Г. Начальник Таврической Губернии отъ 23-го марта за № 31 м – сообщил Г. Управляющему Палатой, что на основании Высочайше утвержденного мнения Комитета т. Министерств о татарах, желающих переселиться в Турцию, и сообщенного Палате предписания Г. Новороссийского и Бессарабского Генерал-Губернатора об отзыве Г. Министра Государственных Имуществ по вопросу о ногайцах, отнюдь не должно какими бы ни было мерами отклонять татар и ногайцев от желания им переселиться, напротив, все внимание Палаты и окружных начальников должно быть обращено на то, чтобы просьба татар и ногайцев о выдаче им в установленном порядке нужных сведений для получения заграничных паспортов были удовлетворяемы безпрепятственно, без малейшего стеснения и вымогательств, которым как сообщено им Палате, подверглись некоторые татары при испрошении у местных начальств удостоверений о неимении препятствий к выезду: при чем присовокуплять, что еще в 1856 году когда вскоре после войны доведено было до Высочайшего сведения об уходящих за границу татарах. Его Величество соизволил отозваться, что не только не следует стеснят татар в переселении, а напротив того, подлежит рассматривать представляющийся случай весьма благоприятным для освобождения от них края³⁷; в сих видах г. Генерал-Губернатор подтвердил Его Превосходительству вновь делать возможным переселение татар и ногайцев отдельными семействами, пользуяс обрядами паспортного права, сопряженными с промедлением времени, каковую меру должно вести к постепенному переселению, но отнюдь не к стеснению н охлаждению желания татар и ногайцев выселяться.

Почему, вследствии полученного объ этом предписания г. Окружного начальннка от 23 марта, за № 901 Волостное правление предписывает Сельскому управлению обратить все внимание на немедленную и нимало не стеснительную выдачу документов татарам Алупского общества, желающим выезжать за границу под опасением строгого взыскания по закону.

Подлинное подписалъ Волостной Голова Сеит Асан, Волостной писарь Родионов, сверял П. Касаговский.

Из дел Новороссийского генерал-губернатора, № 138. 1860.»

Чар мемурларынынъ Къырымны бир кунь эвель татар халкъындан бошалтмакъ хусусында сарф эттиклери гъайретининъ дереджесини корьсетмек ичюн I Николай ве II Александр заманларында къулланылмыш шу къурназлыгъы да хатырлайыкъ:

Рус губернаторлары башында олмакъ узьре буюк рус мемурлары укюметтен алдыкълары гизли техсисат (масраф) паралары къаршылыгъына Тюркиеден кельме ве тюркче эйи къонушкъан ве олдукъча мусюльман адетлерине де алышкъан румлары ве эрменилери молла къыяфетине киргизип халкъ арасына ёлладылар. (Александр Тамарин).

Бунлар кендилерини гуя тюрк султаны тарафындан ёлланмыш векиллер киби тутаракъ, саде татарнынъ анъламадыгъы бир такъым ает ве хадисден кочюп, «артыкъ кяфир элинде хорланманынъ манасы къалмадыгъыны ве иджрет ваджип олдугъыны» ортая сюререк, эалини Тюркиеге кочьмеге тешвикъ этер ве гуя Султаннынъ Девлет бабанынъ да кочюп келеджек мусульманлар ичюн енъи-енъи койлер ве шеэрлер яптырдыгъыны, топракълар азырладыгъыны сёйлер эдилер. Сарыкълы кишиге, ает ве хадислерге инанып кельген халкънынъ бойлеликле энъ зайыф нокътасы бу булунмыш олыюрды ве алчакъ эрифлер мувафакъиетле макъсатларына наиль олуйырдылар: халкъ топар-топар «къаршыя» (Тюркиеге) кочиюрди! Бир тарафтан бу мунафыкълыгъы япаракъ, дигер тарафтав, кене шу рус мемурлары халкъ арасында шойле хаберлер дагъытырларды: «Учь сене зарфында кочьмеген татарларны укюмет джебрен кочюреджектир!»

Меселенинъ тааджип олунаджакъ бир джеэти даа бар ки, о да шу эснада халкъ арасында гизлиден дагъытылав «Султаннынъ хытабнамелери» Русиеде япылгъан кягъыт узеринде басылмышты! (1882 сенеси, «Вестник Европы», саифе 626. Левицкий).

Аджыныладжакъ нокътасы шурасы ки, бир тарафтан кочькен халкънынъ топракъларыны уджуз-уджуз къапмакъ макъсады иле, дигер тарафтан миллетни бу фелякеттен токътатмагъа огърашаракъ, чар укюметининъ козюнден тюшмемек ниетиле мырзалар да шу мунафыкъларле берабер атешни корюкледилер. Эбет, умумиетле сейлейджек олурсакъ, миллети бу фаджиалы адындан токътатаджакъ киби бир арекетни не мырзалар, не моллалар ве не де миллетнинъ дигер бир ферди тарафындан вакъи олдугъыны тарих къайд этмемиштир! Бу сёзлеримизге делиль олмакъ узере шу весикъайы такъдим этемиз. Новороссия генерал-губернаторы граф Строгановгъа Таврический губернаторы Жуковскийнинъ яздыгъы ресмий мектюп:

«Копия.

Конфиденциально.

Милосгивый государь, Граф Александр Григорьевич! На письмо Вашего Сиятельства отъ 29-го сентября, имею честь уведомить что в заседании комитета по заселению Крыма, бывшем у меня в доме 20 августа, под моим председательством, Действительный Статский Советник Гренгорс, объясняя цель своей командировки, между прочим, сказал что Государю Императору неудобно удерживать Татар, и что Его Величество изволить смотреть на выселение их как на факт благоприятный потому что они не способны к земледелию, развитие и усовершенствование коего в Крыму «весьма желательно». Вообще при этом объяснении дела, речь шла исключительно о низшем классе татарского населения, из мурз приглашен был один только Князь Балатуков, который не только ничего не спрашивал, но даже не произнес во все время заседания ни одного слова.

Вашего Сиятельства покорнейший слуга Григорий Жуковский. 2-го октября 1860 г. Симферополь.

Из архивного дела Новороссийского генерал-губернатора. 1860 г. № 138».

Севастополь муаребесинде сонъра Къырымда татар халкъынынъ алы мушкюллешиюрды. Дженк заманында аскер тарафындан таланмыш ве кендисининъ энъ биринджи зенгинлигини тешкиль иден деве ве къоюн сюрюлерини³⁸ гъайып этмиш татар халкъына эскиден бери вере кельдиги бир онламадан башкъа, шимди енъиден чыкъарылмыш бир такъым налоглара къатланмакъ сонъ дередже кучь келиюрды (эскадрон налогы киби). Муаребеде йыкъынтылыкъ корьгенлерге косьтерильген ярдымлардан да татарларгъа деведен къулакъ берилир эди.

Бу сыраларда эди ки, Русиенинъ ичтимаий омюринде олдукъча дикъкъата ляйыкъ бир вакъиа. Къырым компаниясында енъильмесинден себеп Русиеде инкъилябий джерьянлар къувет алмышты. Бу тесирлер алтында Русие Сарайы иомещиклер элинде эсир алында яшаян койлю къулларны азат этмек арфесинде булунырды. Бу хаберлернинъ тесири алтында базы помещиклер топрагъында яшамакъта олан койлюлерни озь ерлеринден къуваюрды, базылары исе бу азатлыкътан урькерек топрагъыны сатып чыкъаюр. Къырым койлюлери эр эки суретте де зарар кориюрларды: чюнки сатылгъан топракъларны алгъан колонист немселер, караимлер ве башкъалары киби енъи саиплер исе койлюнинъ вергисини арттырыр эдилер.

Бойлеликле йыл-йылдан артмакъта олан онламалардан сонъра айванынынъ, сабан-алетининъ ве сачтыгъы урлугъынынъ масрафы да чыкъарылырса, помещик топрагъында чалышкъан койлюнинъ къазанычы бир ыргъатнынъ къазанычындан даа эксик олур эди. Лякин Къырымда сийрек олмагъан къургъакълыкъ йылынынъ зарарыны дахи помещик дегиль де, кене о чыплакъ койлю чектигини, кендисининъ ве аилесининъ бутюн сене бою чалыштыгъыны козьге аладжакъ олурсакъ, заваллы онламаджы ялынъыз урь киби корюнсе де, акъикъат алда о тамамыле омрю бою эсир ве помещикке багълы булуныр эди.

Бу багълыгъа гелиндже о отеден берли гендини дуйдурырды. Чюнки помещик топрагъында отургъан татар койлюлери ишленеджек ерни чокъусы бир йылгъа кирагъа тутар эдилер. Экинджи йылы койлюлерге кирагъа топракъ берип-вермемек бутюн-бутюнге помещикнинъ ирадесине багълы эди. Нитеким, укюмет къанунлары меджмуасынынъ 1-джи джылт, 2-джи къысым, 721-джи маддеси топрагъында яшаян койлю татар узерине топракъ саиби помещикнинъ полиция укъукъына малик олдугъыны тасдыкъ этмекте. Кене о къанун меджмуасынынъ 1857 сенеси неширин 9-джы джылт, 902-903 ве 904-джи мадделери помещикке бу койлюлерни кенди топрагъындан къувмакъ акъкъыны верирди. Бу ал койлюни тамамиле элинден, аягъындан багълайып быракъмыш эди. Бойледже, ярынки кунюнден эмин олмаяракъ яры урь, яры эсир бир алда яшамакъ койлюнинъ не къаралдысыны юксельтмеге, не де инсанджасына эв япмагъа, яки бираз малыны арттырмагъа мусааде этмезди. Онламаджы татар эвини акъласа, яки малыны арттырса, джаиль ве ахлякъсыз помещиктен мемнюниетлик кореджеги Ерине: «Сен меним аркъамдан етмегеми бельсендинъ? Деф ол топрагъымдан!» – джевабыны алыюрды.

Бойлеликле, ата ве деделернинъ кунюнден бери ичерсинде ашир ве нешир ола кельдиклери ве кендилерининъ асабалыкъ малы ве мульки дие таныдыкълары топракъларнынъ четтен кельме помещиклер тарафындан тутулып алынмасы юзюнден онламаджылар, эйидже тюшюнилирсе, урриетле дегиль, онынъ кольгесиле яшар эдилер. Бу икьтисадий сыкъынтылар нетиджесинде Къырымнынъ чёль тарафындаки топракъсыз татарларнынъ сайысы 72 процентке варырды. (Вернер). Шубесиз, топракъ ачлыгъы чекмекте олгъан татар койлюлери Русие укюметининъ ичериден кельме адамларгъа, башкъа миллетлерге ве атта тыш мемлекетлерден кельмиш эджнебийлерге биле бол-сал топракъ дагъыттыгъы эснада кендилерине де бир пай истемек керек эдилер.

Эбет, Русие укюметининъ тебалары сыфатында олар да къолларыны узаттылар. Лякин чар укюмети кене эски лянетли сиясетинден бир адым таймаз ве кене гъадцаране бир суретте татар койлюсининъ чаресизлик ичинде чарпындыгъы заман узаттыгъы элини къакъып ташларды! Меселя, 1858-1859 сенелеринде Кефе уездининъ топракъсыз татарлары укюмет топракълар Министрлигине топракъ истеп мураджаат эттиклери заман бунлара Къырымдан топракъ вермек мумкюн олмаяджагьыны сейлеерек, истегенлерге Оренбург виляетиие кочьмекни теклиф этмиш эдилер! Чюнки бу намуссызларнынъ фикириндже ешиль аданынъ махсулдар топрагъы чолпа татарларгъа чокъ корюлиюрды ве чар укюмети бутюн манасиле Къырымы бир ань эвель бу «керексиз» миллеттен бошалтмакъ сиясетини юрютир эди.

Бу арды-арасы кесильмеген акъсызлыкъларгъа 1874 сенеси январь 1-деки къанун муджиби татар яшларынынъ да лянетли чар ордусына аскер альнмасы да къошулмыштыр. Диндар, миллий аньанелеринден айырылмагъа ич бир тюрлю истемеген татар огълуны кенди янындан айырмакъ, онъа тар штан ве шапке кийдирмек ве ниает, домуз эти ашатмакъ ихтималы олюмден бетер келиюрды. Онынъ ичюн бу тарафтан аилесини «явур элинден къуртармакъ» амелине къапылгъан мутаасиб бабалар, дигер, тарафтан бойле бир муитте осюп етишкен татар дживанлары даа тешкилятлы бир суретте диярны терк эте эдилер. Бойлеликле, иджретлернинъ икътисадий ве ичтимаий себеплерине дин дуйгъусы иле къозмыш маневий себеплер де къошулырды. Икътисадий сыкъынтыларнен бир сырада маддий махрумиетлерге де махкюм идилиркен, эвини-баркъыны, аньанеси ве тарихы иле ёгъурылмыш коюни, топракъларыны, мамур багъ ве багъчаларыны быракъып кетмекни адет эткен татар, маневиети эзилеркен оны да халкъ тюркюлери шекили тёкмюштир ки, аскер бермек меселесининъ шу сейледигимиз себеплерден отьрю онынъ маневиетине эндирдиги дарбелерге къаршы догъгъан ачувыны бир сыра тюркю ве дестанлар иле йырламыштыр. Меселя:

Аскерлик меселесининъ татар халкъынынъ рухунда яптыгъы тесирини тасвир иден бунынъ киби бир чокъ тюркюлер даа вардыр. Бурада китабымызнынъ аджими кучюк олдугъындан ве бундан да башкъа халкъ эдебияты нумюнелерини топламакъ догърудан-догъру бизим вазифемизе кирмедигинден шурая къадар дердж эттигимизде иктифа идерек, ялынъыз «Къазармалар йыкъылсын, Чубукъчынынъ бели букюльсин. Бахчасарайлы Аджи-Ибраим мезарында окюрсин!» – бейитлерининъ де кене бу аскер тюркюлеринден биринде татар халкъынынъ аскерлигине ильк имза иденлери къайд эттигини хатырлатып кечериз.

«Бизим татар яшлары къыскъа шалвар киялмай, «Вставай солдат!» – дегенде, козьяшыны тыялмай» деген бейит ене дигер бир тюркюдендир.

Эр насыл олса да, татар халкъы, шу бир бучукъ асыр бою рухунынъ истибарларыны, ачувыны тюрлю тюркюлер, манелер, дестанлар шекилинде тёкерек, къальбининъ гизли кошелеринде асрет аджысыны гизлеерек, эвлерини виранелерге, койлерини де юзерлик тарлаларына чевиререк турмадан Къырымны бошатты.

Бу иджрет хасталыгъынынъ агъыр куньлеринде Къырымнынъ чёллеринде къоюн сюрюлери манърашып, экин занлары чалынмадан чюрюйип, кюфленип къалырды. Къоюн киби сюрюден къалмакъ истемеген койлюлер топракъларыны аджеле-аджеле сатарларды. Бу фырсаттан исе юкъарыда сёйлеп кечтигимиз узере мырзалар, духовныйлар, караим базиргянлары, зенгин колонистлер файдаланыюр ве 10-15 капикке къадар топрагъын десятинесин алыюр ве бойлеликле татар койлюлерининъ фелякети узеринде кенди сеадетини къурар эдилер.

Факъат кене 1882 сенесининъ «Авропа мухбири»нде («Вестник Европы») Левицкийнинъ яздыгъындан анълаймыз ки, татар топракъларынынъ чокъусы рус мусюльман помещиклери ве укюмет мульклери Министрлиги тарафындан кене парасыз запт этилиюрди.

XVIII асырнынъ 4-джи чериги башларында олгъан иджрет Шималий Кавказ черкезлерининъ Кубань тарафларындан иджретине расткельмишти. Бу заваллыларны да рус укюмети Кондехов намында бир генералнынь тешвикъатиле кочьмеге севкъ этмишди. (Салихов).

Кондехов бойнуна алдыгъы провокацияйы мувафакъиетле иджра этип сонъуна чыкътыгъы ичюн укюметнинь буюк мукяфатларына наиль олду. Лякин завалы черкезлер къырымлы фелякетзаде къардашлары иле берабер ач, зелиль, айларнен Къырым ялыларында, ёллар ичерсинде геми беклеерек чекишир эдилер. Къышнынъ сувугъы, чешит тюрлю юкъуджы хасталыкълар ве ачлыкъ нетиджесинде о заманки менбааларын къайд эттигине коре къаршыгъа кетмек ичюн Кефеге топлангъан муаджирлернинъ 78 файызындан зиядесининъ сокъакълар ичерсинде махв олуп кеттигини языюрлар. (Левицкий хатыраты, «Вестник Европы»). Кефе карантининде топланмыш халкънынъ кечирдиги фелякетини тасвир иден «Къырым дестаны» намындаки дигер бир эсерде татар халкъы о заманлар кечирдиги фаджиайы шу суретле джанландырмыштыр:

Бу левхаларнынъ айны акъикат олдугъына Берже намлы бир муаррирнинъ 1882 сенесинде чыкъкъан «Русская старина» журналында яздыгъы шу сатырлар джанлы бир делильдир:

«Сонъ баарьнинъ титис ве инсаннынъ та кемиклерине кечен ягъмурлы авалары – бир тарафтан, эллеринде, авучларындаки битип бир шейсиз къалмалары – экинджи тарафтан, бу аралыкъ дешетли суретте джайрамакъта олгьан чичек ве терлеме хасталыкълары – учюнджи тарафтан – муаджирлернинъ чекмекте олдугъы фелякети энъ къатты юреклерни биле агълатырды.

Акъикъатен, эки къолунда кучючик явруларыны тутаракъ, тёпеси тамамиле ачыкъ олан бир ерде ве сылакъ топракъ узеринде серилип къалмыш бир яш ананынъ къучагъындаки балалардан бири артыкъ козьчиклерини акъыйтып, олюмле панджалашыр ки, экинджи баласы анасынынъ сувумыш кокюсинде кучюк агъызчыгъы иле сют араштырдыгъы левхасы къаршысында аджеба насыл бир юрек чарпмаз, окюр-окюр агъламазды? Бойле левхалара исе бинълерле расткелиниюрды...

Укюмет иле бутюн бу фаджиалара лякъайд къалыюрды ве ич бир тюрлю ярдым косьтермиюрды. Билакис, къырымтатарларынынъ ве черкез койлюлерининъ арасында къалмыш малюмата коре, укюмет мемурлары бу лякъайдлыкъ иле де иктифа этмейип фелякетзаде муаджирлернинъ таланмасына иштирак идер, яхут гизлиден кьол тутарды. Сейледиклерине коре, муаджирлерни алып бараджакъ гемилернинъ тюплерини тешип азырлаяракъ, денъизге чыкътыкътан сонъра гемилери идаре иден баскъынджылар, айдутлар муаджирлернинъ варыны, ёкъуны талайып, гизлиден гемининъ деликлерине тыкъанмыш тапалары чыкъарып, кендилери сагълам гемилери минип къачарлармыш!..

Тапасы чыкъарылмыш гемиге исе ачылмыш деликтен сув кирип муаджирлери Тюркие ялылары ерине денъизнинъ тюбюне догъру кетирирмиш!..»

Бу сеферки иджретнинъ сайысы черкезлерле бирликте 800 бинъе вармыштыр. Бу иджретлерде къырымтатарларынынъ бу мисли корюнмемиш фаджиасында чарлар укюметининъ не дередже алякъасы олдугъы юкъарыда вердигимиз малюматлардан дахи ачыкъ анълашылса да, кечмишинден утангъан базы ватандашларымызньнъ татар иджретлерининъ меджбурий характер ташымадыгъыны дава эттиклерини козьге алдыраракъ, бу иджретлернинъ эр бири рус империалист укюметининъ ирадесиле идаре олундыгъыны айрыджа къайд этемиз. Бу давамызны исбат этмек ичюн кене айрыджа весикъа лязим исе, буюрсынлар:

«Каждое из этих переселений совершалось не только с ведома Правительсгва, но поощрялось им. Ход дела указывает что всякнй раз когда Правительство заявляло свое требование о прекращении переселения, оно, если не прекращалось, немедленно, то заметно ослаблялось, так было в 1784 г. после указаний, хотя и ошнбочным, генерала Ингельстрома, в 1804 г. после указа генералу Розенбергу и в 1861 г. после командирования князя Васнльчикова.

Трудно думать чтобы это происходило вследствне простого послушания татар, не правильнее ли объяснять такое явление общечеловеческими ннстинктами. В период 2-х первых переселений в Крыму (1784 – 86 и 1804 – 5 по автору) было еще так много татар, что выселение, хотя и в единоверия, но мало знакомые страны Турции, не могло увлекать особенно сильно. Народ мог сделать весьма решительный шаг только в том случае, если бы перед ним явился предприимчивый энтузиаст, который руководил бы общим движением. Но как известно, такого человека не было, и переселения, несмотря на их значительность, все таки не имели народного характера. Татары выходили из разных мест полуострова, но настолько то допускалось Правительством.

Из доклада днректора департамента полиции исполнительной Касаговского 1875 г. сентября 8-го дня по делу о переселени татар из Кърыма.

Копия, страница 14).»

Бу джанийлернинъ элинден тесадуфий оларакъ къуртулгъанларнынъ талийи эр алда бундан эйи дегильди. Бир такъым фелякетлер, марумиетлерден сонъра узун ве мухатаралы ёл кечерек, Тюркие ялыларына атыланлар ораларда да я авасына аршынмайып, яки сытма хасталыгъына тутулып, яхут асрет къайгъысына даянамайып хасталаныр ве олер эдилер.

Сагъ къалгъанларнынъ иссесине Тюркие укюмети тарафындан берильген топракъларнынъ чокъусы ташлы, къумлы ерлер, яки сазлы сыймалы увалар эди. Бойлеликле, я икъамет ичюн гондерильдиклери ерлернинъ келишиксизлиги юзюнден, яхут Тюркиенинъ арды-аркъасы кесильмеген муаребелери эснасында текрар иджрет фелякетлерине маруз къалмалары себебинден завалы муаджирлернинъ талийи компассыз, йылдызы сёнюк, бахытлары куськюн оларакъ девам этти.

Ильк иджретлерде кочьмиш татар къафилелери Добруджа, Булгъарстан, Эдирне тарафларына ерлешкен эдилер. Бунлардан сонъ кочькенлер Истанбул ве Анадолу ичерисинде (Эскишеэр, Конья, Анкара этрафында) искан идильмишдидир.

Муаджирлер аркъаларында къалмыш махсуллы, берекетли топракъларны, кечирдиклери фелякетлернинъ ларыны да ильк заманлар шу ашагьыдаки кетирдигимиз киби бир чокъ аджыныкълы муаджир тюркюлерни йырлаяракъ теселля алмакъле огъраштылар:

Рус империалист ордусына аскер кирмек меселеси юкъарыда анълаттыгъымыз суретте татар руъиетинде ич бир тюрлю къабул олунмайджакъ бир тесир быракъмышты ки, аскерлигин ильки сенелери топар-топар олмакъ узере эр сене аскер наборына корюнген яшларнынъ бир къысмыны эр бири ичюн ана къучагъы, баба оджагъы ве яшлыкъ чагъы демек олгъан севгили Къырымымыздан айырды.

Ниает, кечкен асырнынъ 1889-джы сенесинде текрар хатыры сайыладжакъ бир вакъиа олгъан 20000 татарнынъ даа иджрет эттиги мустесна тутуладжакъ олурса, о заман иджрет акъыны кет-кете та джиан муаребесиие кельгендже эп эксилип барды.

Керчек, 1902 сенесинде татар халкъынынъ биз бир даа аякъландыгъыны коремиз. Факъат бу заман артыкъ къырымтатарларында дюнья бакъышыны акс эткен бир газета «Терджюман»нынъ булунмасы ве артыкъ миллетнинъ мукъаддератыны тюшюнмеге ярагъан, онынъ ичюн титрее бильген кучюк де олса, бир зиялы группанынъ тешеккуль олунмасы кочювнинъ огюни чабик алдыра бильди.

1902 сенеси ичинде чыкъмыш «Терджюман» газетасыны козьден кечириркен Гаспринскийге махсус олгъан мукъайтлыкъ ве ихтиятлыкъ узеринде олса да, бир сыра макъалелер иле иджрет меселесине къаршы бир вазиет алындыгъыны коремиз. Бу сененинъ башындан башлап, сонъуна къадар систематик суретте иджретнинъ зарарындан, вереджеги йыкъынтылыкътан, паспорт алмакъ хусусында чекиледжек кучьлюклерден, кетиледжек ерлерде белли бнр азырлыкъ олмадыгъындан корюледжек мушкуляттан бааз олуна эди.

Меселя, 1902 сенеси майыс 15-те чыкъмыш «Терджюман»да «Лязим бир насиат, гъафлет олма!» серлевасы алтында язылмыш бир макъаледе Гаспринский кечмиш асырнынъ сонъунда Америкагъа кочькен муаджирлернинъ не къадар ихтиялы даврандыгъындан вараджагъы ерлерге эввельдже айры эйетлер гондерип тедкъикъ этерек, онъа коре лязим алят ве эдават иле тешкилятлы суретге кочьтиклеринден узун-узадие бааз эттиктен сонъра диюр: «...бизлерде исе сарармыш ашлыкъларны, чечек ачмыш бостаныны ташлап кетеджек дереджее кельмиш «сархушлар» вардыр. Сархушлыкъ исе истер ракъыдан, истер эсрардан ве яхут бир атеш фикриеден олсун хайырлы нетидже вермеси пек шубелидир. Айыныкъ баш, сагъ ве сувукъ фикир иле иш корьмели!..

Эй, азиз къардашлар! Сатмакъ къолай, алмакъ кучьтир. Кетмек къолай, къайтмакъ кучьтир. Йыкъылмакъ, дошмек къолай, къалкъмакъ кучьтир!»

Кене бу къабильден оларакъ Октябрь 21-де «Иджрет», ноябрь 3-те «Иджрет паспорты», ноябрь 11-де «Дост давушы» серлевалы макъалелерни окъуймыз. Бу сонъки макъалесини бир диалог шекилинде язаракъ Гаспринский бир муаджирге хытап этип, бойлеликле иджретке къалкъкъанларнынъ исият ве фикирине тесир япмакъ истер. Бу дефаки иджретнинъ левхаларындан бирини джанландыргъан шу «Дост давушы»ндан ашагъыдаки сатырларны бурада дердж этемиз.

«Къардашым, Джафер! Къыш кельди, сув, топракъ бузлады, ер къар иле орьтюльди. Джумле махлюкъат ерине, ювасына къапалды, сувукътан къыштан къачты: Сен исе бир элинъде сабий ве сабиелеринъ, о бир элинъде аялынъ, бу сувукъкъа къаршы кокюс керип иджрет ёлуна тюшесинъ, къутырмыш дерьяя эманет оласынъ, къардашым, бу аджеле неге лязим?»

Бу сененинъ иджретине къаршы чыкъкъанлар ичинде «Терджюман»да бу девирде муаррирлик этмишлер арасында Сеит-Абдулла Озенбашлынынъ языларына расткелине. Фузулилер, Шемьилер, Нефилер киби Тюркиенинъ классик шаирлери эсерлерини муталиат идерек буюмиш бу истидатлы муаррир иджрет хусусында яздыгъы бир манзумесине «Эй, гонъуль!» серлевасыны веререк ичтимаий бир адисе олгъан бу фелякетни бойлеликле лирик бир шекильге тёкмиш исе де, мундериджеси итибары иле манзуменинъ халкънынъ дуйгъу ве тюшюнджелерини джанландыргъан бир эпопеяны анъдыргъан мисралары да ёкъ дегильдир:

1903 сенесине догъру ве хусусан онынъ башында иджретин сакинлештигини коремиз. Бу хусуста «Терджюман»нынъ шу косьтерип кечтигимиз фаалиети шубесиз тесирсиз къалмамыш олса керектир. Эр насыл да олса, 1903 сенесинде артыкъ иджретнинъ аркъасы кесиле.

Лякин 1904 сенеси башламыш Рус-Япон дженки бир чокъ асыр бою къалиплери зегделенип кельмекте олгъан татары кене раат быракъмады. Рус чаризм сарайынынъ шарлатанларынынъ кейфи ве хатри ичюн япылан бу муаребе эппейи къырымтатарыны кене кендисине узакъ, меджъуль, керексиз ве файдасыз макъсадлар ичюн къурбан бермеге махкюм этти. Кене къырымтатарынынъ оджакълары йыкъыла, койлери сийреклеше. Къырымтатары бу мехкумиетини кене бир сыра тюркюлерге тёкмиштир ки, эс джумле «Порт-Артур» ве «Запаслар» намы иле белли тюркюлер бу къабильдендир.

1905 сенеси башламыш реакция текрар къырымтатарларынынь юрегини тарсыкътырмышты. Бу тарсыкъмыш юрек, ата ве деделерининъ ананатына боюн эгерек, къальбининъ атешини кене эвельки сеферлериндеки киби, Къара денъиз далгъаларынынъ салкъынлыгъында сёндирирди. О кене баба оджагъыны сёндиререк, тарлаларны терк идер, Къырымнынъ ешиль дагъларына сонъ селямыны сейлерди!

Иште, 1910 сенеси Соломон Къырымнынъ Ялта невбетий земский йыгъылышында мемлекет ве укюмет ичюн зарардан башкъа бир шей бермеген бу иджрет акъымына артыкъ ниает къоюлмасы хусусында юксельттиги сонъ сеси, эр не къадар гъайры самимий олса да, шу сейледигимиз тарсыкъма ве нефретни исбат иден бир делильдир.

Иште бойлеликле, умумиетле сейлемек лязим келирсе Къырымнынъ Русиеге къошулдыгъы кунинден башлайып та джиан муаребесининъ биринджи кунюне къадар девам этмиш бу аркъасы кесильмек бильмемиш иджрет акъынлары иле бир бучукъ асыргъа бармагъан бир заман ичинде къырымтатары туз киби ирийип битмиш ве 5-6 миллиондан 200 бинъ къадары Къырым дагъларына илишип къалмыштыр.

Юкъарыда сейлендиги киби, бунларын кендилери ичюн тарих ве талийнинъ азырладыгъы эшкенджелерден кечдикден сонъра сагъ къалгъан къысмы Тюркие сабыкъ императорлыгъынынъ чешит кошелерине дагъьшмыш ве корьдигимиз киби хайли вакъыт озь кучюне базанып, темель араштырып кезселер де, аятнынъ мераметсиз «куреш къануны» онлара кенди огюнде боюн эгдирмиштир.

Тюркие топрагъында татар колонияларыны козьден кечирсек, биз фелякетзаде миллетнинъ потемкинлер тарафындан «керексиз», «чаресиз» унваны иле адланмасына рагъмен, янъы ветанларында бираз сиясий имкян булмалары иле кендилерин керек илим ве ирфан, керексе икътисадий ве ичтимаий омюрде мувафакъиетли бир яшайыш къура бильдиклерини мушааде этемиз.

Къырымдан кочькен татар муаджирлерининъ ильк къафилелери сёйлендиги ведж иле шимдики Румыниянынъ Добруджа ве Булгъарстаннынъ бир чокъ ерлерине ерлешмишти. Добруджада 80 бинъ къадар татар олуп, Аджы огълу Базарчыкъ, Тотракъан, Туна (Дунай) бойы койлеринде яшарлар, сабанджылыкъ ве тиджарет иле мешгьульдирлер.

Татарларнынъ эксериет тешкиль эттиги ерлер Меджидие, Костендже ве Добруджа увасыдыр. Шимдики Булгьарстаннынъ Варна, Тагар базарчыгъы, Силиетре авалесинде бугунь 40 бинъ къадар татар яшамакътадыр.

Керек Румыния ве керексе Булгъария татарларындан бир чокъ алимлер, инженерлер, докътурлар, муаллимлер ве Тюркие укюмет эрбаплары етишмиштир. Эс джумле малий муфтешары (кенъешчи), дарбхане мудири Кучюк Абдурахман бей, кене малие мемурларындан онынъ огълу Шефикъ бей ве топчы команданларындан Юнус Айдар паша, Татар Осман паша муаррир муфеттишлеринден (инспектор) Аппаз эфенди, дава векили (адвокат) Къали ве даа бир такъым алий девлет адамлары ве зиялы такъым етишмиштир.

Тюркие топрагъына кечдиктен сонъра Эдирне авалеси, Чаталджа къатында Иззедин, Сазла бостан орталыгъы Бахчасарайдан кочьме халкъларнен толудыр.

Истанбулын озюнде Шеэр Эмини, Фатих, Енъи Багъча, Къара Комрюк, Къасым Паша, Сультиджи намында мааллелер санки татар маллелери дениледжек дереджеде татар халкъы иле толудыр. Бунларын икътисадий вазиетине келиндже Тюркие пайтахтынынъ энъ мутебер араба, файтон япкъан усталары бояджылары, демирджилери ве ниает араба айдавджылыгъы буларнынъ къолундадыр. Къырым муаджирлеринден арабаджылар олсун, аммаллар олсун эскиден бери бир тешкилят узере яшап кельмишлер. Бунлар йылда бир кере кенди тешкилятлары сайларлар. Тешкилят башында отургъан адамгъа арабаджылар кея, аммаллар исе кетхуда дерлер. Бу кея ве кетхудалар тешкилят даиресинде олгъан бутюн ишчилернинъ сынфий, мааллий ихтияджларыны бакъарлар. Хасталыкъ ве корюльмез къазалар заманында мураджаат этмек ичюн тешкилятнынъ кассасыны кене бу адамлар идаре этер. Бундан башкъа Истанбул татарлары ичерисинде сарраджылар, терликчи ве аякъкъапчылар, ластикчилер (резина) киби уфакъ санаатлар эснафы олдугъы киби, базиргянлар, къасаплар, аттар (аптекарь) ве къаведжилер киби алыш-веришнен огърашкъанлар да бардыр.

Бурсада да эпейдже бир татар колониясы бардыр. Бурада татарларнынъ элинде булунгъан йипекчилик ве токъумаджылыкъ санаатлары тюрклернинъкинден устюндир. Бандырмада Кърымдан ве Добруджадан кочьме татарлар демир сабанларле оранынъ немсеси сыфатыее сабан айдарлар.

Эски шеэрге де бутюн манасиле бир татар шеэри демек джаиздир, бурада буюк тиджарет, хусусан зураи машиналар тамамен татарларынъ вастасы иле чокъ илерилемиштир. Бу дживарда олан Шерфие, Месудие, Амидие, Мамудие, Ташлы опук, Къанлы бунар ве Бавур эрен киби койлерде татарлар сабанджылыкъ, турклер исе чобанджылыкъ этерлер. Яхут татарлар паровой иле арман бастырыркен турклер огузле, арман ташле чекиширлер.

Татар койлюлерининъ сабанджылыкъта яптыкълары мувафакъиетини анъламакъ ичюн шу мисаль кяфидир: 1917 сенеси Керчь ве Козлеве татарларындан ибарет олгъан 60 ханелик Явур-эрен кою укюметке 22 бинъ пуд налог вермиш экен, 45 койден ибарет олан янашадай Сюйри Исар къазасы (уезд) турк койлери 12 бинъ пуд налог вермиштир! Яни 375 файыз эксик!

Шимдики джумхуриети Тюркиенинъ пайтахты олан Анкара орталыгъында 20-25 пара кой (Аймана увасы) Добруджа, Булгъария ве Къырым муаджирлеринден ибареттир. Татарлар бурада да сабанджылыкъта бу дживанынъ халкъына нумюнедир. Татарлар ат арабасы екеркен урклер аля эки копчекли (къалгъада) иле кунь идерлер.

Хуляса, Тюркие укюметининъ Мезафун, Сивас, Туз мадени Самсун, Инеболы, Синоп, Зонгъылдакъ, Ирили маден оджакълары, Мудания, Бандырма, Измир, Адана, Дияр-Бекир, Алеб ве ниает Шам киби тюрлю тараф ве буджакъларына ерлешкен муаджир татарлар оранынъ энъ фааль унсурлары олмуштырлар. Аля бугунь араларында татар адети⁴⁰, тили ве атта елек, бурьмели штан киби хусусий кийими биле сакъланмыштыр.

Чар акимиети эснасында «Баранья голова» лагъабы мыскъыллангъан татар яшлары Тюркие мектеплеринде, риязият (математика) илиминде биринджилик монополиясыны къазанмышлардыр. Бир чокъ инженерлер, докътурлар, муаллимлер ве мемурлар етиштирдиклери киби араларындан буюк сиясийлер (дипломатлар) ве башкъа риджадий девлет де чыкъмыштыр. Эс джумле, 1908 сенеси инкъилябында Арнаутлыкъта (Албания) Шкодра инкъиляпчыларына къошулан мерум Татар Осман паша, Емен губернаторлыгъында булунмыш Амет Февзий паша, инженер Умер Лутфий (Кезлевли Исмаиль Аджининъ огълу), Кямиль паша кабинетинде малие министри олмуш Буюк Абдураман бей (кезлевли) ве инженер Усеин Якъуб Акъмесджид татарларындандыр.

«Икъдам» газетасы муаррири Ахмед Джевдет (багъчасарайлы), Селим Сыррий – адвокат (багъчасарайлы), электрик инженерлеринден Мемед Эмин бей, «Абдульхамидин аят сиясие ве хусусиеси» намында эки буюк джылтлыкъ инкъилябий бир эсер саиби олан Осман Нури бей къырымтатарларындан етишмишлердир. Бунлардан башкъа даа юзлердже алимлер етишмиштир.

Зейтун Бурунда топ-тюфек фабрикасы ишчилерини тешкилят алтына алып Буюк Тюрк Миллет Меджлисинде ильк ишчи векили оларакъ ишчи халкъы ихтияджларыны ортагъа сюрген ве бойлеликле сынфий меселелернен чыкъышта булунгъаны ичюн ниает мабюсликтен къувулан Номан уста Эски Къырым муаджирлериндендир. Динлери, тиллери, аньанелери бир олан тюрклернен 150 сенеден бери бир ерде яшадыкъларына рагъмен, сейлендиги ведж иле, онларын ассимиляциясына къапылмаяракъ озь менликлерини сакълап кельмелери, муаджир татарларнынъ даа тарихнен эсапларыны кесмек истемегенлерини косьтерир. Тюркие топрагъында къурдыкълары койлере Къырымдаки койлернинъ адыны такъмалары, Къырымдаки акърабалары иле къатнашмалары, силя япмалары, шимдики ве сабыкъ Тюркие топрагъындаки татар унсурынынъ даа Къырымдан алякъасыны кесмедигине делялет идер. Дигер тарафтан татар муаджирлерининъ меркезий бир муэссисеси сайыдан Итанбулдаки Татар Джемиет Хайриесининъ⁴¹ 1918 сенеси топладыгъы статистик малюматына коре, Тюркиеде 2 миллион къадар татар олмасы бу унсурын яшамагъа, артмагьа буюк бир истидаты барлыгъыны бильдирир. Шуралар акимиетининъ бу хусуста туттыгъы догъру ёл эки асырлыкь бир марумиет ичинде кендисини илимдже, икътисадча, медениетче аздырмайып, ассимиляциягъа къаптырмайып сакълая кельмиш, атта сайысыны арттырмыш олан бу миллет, эльбетте империализм тарафындан тапталмыш, хорланмыш акъкьыны бугун къайтармакъ ичюн джан талаша.

Онынъ дюньки сиясий менлигини хырпаламыш, тахтларны, сарайларны темелинден сёкмиш, онынъ къаны, тери иле ёгъурылмыш топракълары, кяшанелери адалет къолу иле эски ягъмаджыларнынъ, помещиклернинъ идаресинден къуртараракъ, текрар эмекдар койлюлерге къайтармакъ истеген эмекдарлар акимиети, керек 1921 сенеси ноябрь 9-да бу муаджирлернинъ текрар кенди топракъларына дёнмеси хусусындаки Бутюнкъырым шуралар съездининъ къарары иле, ве керексе Къърым Иджра Комитетининъ ильк невбетте 20000 муаджирни кери алмакъ хусусындаки тарихий тешеббюси иле бу акъны танымыш ве такъид этмиштир.⁴²

Яманджылыкъ, хынзырлыкъ, доландырыджылыкъ, хуляса алчакъ сыфатлар узерине къурулмыш Русие империализм дипломатиясы Къырым халкъына йымырта косьтерип бор туттырмышты. Онынъ ичюн батты!

Бойле сиясетни бутюн мазлумларнынъ асырлар бою сюрмиш къаргъышлары ве эбедий лянетлери астына комген эмекдарлар акимиети бу хусуста чыкъаргъан къарарларыны кягъыт узеринде къалдырмаз ве шубесиз эр кошеси татар къаны иле ёгъурылмыш Къырымнынъ бош топракъларына ерлешмек акъкъыны ильк невбетте ондан бир такъым айнеджиликлернен, алдавларнен айрылмыш, зорнен, джебирнен кочюрильмиш ве асырлар бою о ерлерге къавушмакъ, о быракъылгъан юртнынъ узерине юзерлик битмиш чёллеринде текрар сабан айдамакъ эмели иле яшап кельмиш татар муаджирлерине багъшыш этеджектир! Нитеким, ильк Къырым Шуралар Съездинде миллетининъ ёкъ этильген акъкъыны талап этмекни гендисичюн вазифе деп сайгъан бир группа татар яшлыгъынынъ теклифине бинаэн къабул олунмыш ашагъыдаки къарар бу фикирнинъ ольмез шаиди ве исбатыдыр.

С лишним сто тридцать лет прошло с тех пор как Крым попал под иго Российских царей. В течении всего этого периода коренное трудовое население Крыма стонало под игом колонизаторской политики великодержавной России.

Разоренное и обездоленное хозяйничанием помещиков и буржуазии Крымское трудовое население в процессе колонизации было вытеснено со своих лучших земель в мало плодородные горы юга Крыма. Сотни и тысячи семейств навсегда покинули пределы родной страны, спасаясь от произвола самодержавия. Рабство и безвыходная нужда царили в Крымской деревне. Но час освобождения настал. Российский пролетариат, освободившись от гнета помещиков, царизма и буржуазии, принес свободу трудовому населению Крыма. Ныне собравшийся волею рабочих и крестьян Крыма Всекрымский Учредительный Съезд Советов Рабочих, Крестьянских, Красноармейских и Краснофлотских Депутатов провозгласил Крым Автономной Социалистической Советской республикой. Для устранения вековой несправедливости и в соответствии с основным Законом РСФСР о социализации земли постановляет:

1. Прнменить на территории Кр. АССР действующие в РСФСР основные законоположения о социалистическом землейстройстве и землепользовании с нижеследующими изменениями:

2. Земельный фонд Кр. АССР подразделяется на а) основной и б) запасной.

3. Запасный земельный фонд Кр. АССР образуется:

а) из земель, остающихся за наделением крестьян нуждающихся и б) не вошедших в сеть советских хозяйств. Земли этого фонда могут быть обращены на удовлетворение земельных нужд возвращающихся в Крым татар, эмигрировавших в эпоху самодержавия и других группы трудящихся и нуждающихся в земле.

4. При наделении крестьян землей устанавливается следующий порядок: а) коренное, приписанное к обществам безземельное и малоземельное население Кр. АССР, которое занималось земледельческим трудом в Крыму до 19 февраля 1918 г. (издание закона РСФСР о социализации земли), а также возвращающиеся в Кр. АССР эмигранты татары, занимающиеся земледелием хотя бы после этого срока, обеспечиваются землей в первую очередь.

б) во вторую очередь удовлетворяются пришлое земледельческое население, т. е. пришедшие в Крым после 19 февраля 1918 года.

в) в последнюю очередь из оставшихся свободных земель удовлетворяются неземледельческое население Крыма, преимущественно коренное.

Бюллетень первого Всекрымского учредительного съезда Советов Рабочих, Крестьянских, Красноармейских и Краснофлотских депутатов

№5, 12 ноября, 1921 г.

К реэмиграции татар из Румынии и Болгарии

Крым ЦИК постановил ходатайствовать о разрешении вьезда в Крым 20000 татарам-эмигрантам.

Президиум Крым ЦИК заслушал доклад тов. Ногаева по вопросам, свазанным с реэмиграцией крымских татар из Болгарии и Румынии.

Перед ЦИК СССР решено ходатайствовать о разрешении въезда в Крым татарам-эмигрантам из Болгарии н Румынии в первую очередь 20000 душ. Наркоминделу постановлено просить войти в соглашенне с правительствами Болгарии и Румынии о беспрепятственной выдаче эмигрантам-татарам, желающнм вернуться на родину, визу на выезд в Крым.

Признано также необходимым удовлетворить реэмигрантов землей из имеющегося в Крыму земельного фонда, забронировав для этого 100 тысяч десятин земли. В ВЦИК направлено ходатайство о предоставлении долгосрочного кредита сроком на 3-5 лет в сумме 1.300.000 рублей для оказания помощи реэмигрантам на первоначальное устройство и обзаведение необходимым инвентарем.

Решен в положительном смысле вопрос о предоставленин реэмигрантам права бесплатного получения строительного материала из крымских лесов н бесплатной добычи камня. На реэмигрантов признано необходимым распространить налоговые и другие льготы, которыми Апользуются другие переселенцы из бедняцкого элемента.

Постановлено также предоставить реэмигрантам транспортные средства для переезда из портов Румынии и Болгарии в Крым,

Из газеты «Къызыл Кьрым», 1925 г.