Алма бойларындаки нурлу къабир шубеджи Молланынъдыр.
Акъяр дженки биткен эди. 1856 сенеси Парижде барышыкъ мукъавелеси имзалана ве бу анълашувнынъ дёрдюнджи маддесине бинаен, Къырым русларгъа къалдырыла. Дженк вакъытында Къырымдаки юз элли бинъ адамлыкъ франсыз ордусыньнъ баш къоманданы генерал Пелиссие инглизлерни Анадолудаки джебэге ёлламакъ ве озю Къырымда ялынъыз къалмакъ истесе де, инглизлер бу фикирге къол тутмадылар. Кене шу генерал Кезлевде юз йигирми бинъ адамлыкъ къувет топлап, Акъмесджидке, Ор-Къапугъа кечмек ве бутюн Къырымны запт этмек истеген эди, амма бу план да чул тутмады.
Арбий муляазалардан зияде сиясий иддалар бу планларны бошкъа чыкъарды. Ве Къырым кене эсир къалды. Къырым топракъларыны ягъма этмек истеген рус мемурлары, зенгинлери Къырымда халкъымызны янъыдан эзмеге башлады ве бинъ бир тюрлю ёлларнен кочювни алевлендирмеге кириштилер. Къырымгъа медениет кетиргенлерини, адиль бир идаре къургъанларыны бутюн дюньягъа илян эткен чарлар акъикъатта гизли эмирлернен къырымларны ветанларындан сёкюп атмагъа арекет эте эдилер.
1803 сенеси I Александр «диний итикъадларнынъ тесирине къапыларакъ, тюрк топрагъына кочьмек истегенлерден эписи бир файда олмайджагъыны, Къырымнынъ дагълыкъ тарафларына исе башкъа миллеттен олгъан кимселерни кочюрип кетирювнен даа буюк файдалар оладжагъыны ве бу тарафларнынъ даа мамур оладжагъыны козь огюне алып, кочьмек истегенлерге мани олунмамасыны» эмир эте. (Амет Озенбашлы. «Къырым фаджиасы яки татар иджретлери» эсери. 67, 80, 155-нджи саифелер).
II Александр исе 1856 сенеси майыс 22 тарихлы эмиринен меселени даа ачыкъ бир шекильде ифаде эте. О, бу эмиринде: «Къырымларнынъ гизли, я да ашкяр оларакъ Тюркиеге кочювлерине мани олмакъ ичюн ортада ич бир себеп мевджют олмагъаны киби, Къырымны бу зарарлы халкътан темизлемек ичюн оларнынъ кочювлери гузель бир фурсат дие анъланылмалыдыр», дениле. Бу эмирлерни озь джеблерини толдырмакъ ичюн имкян деп бильген мемурлар, артыкъ бутюн къуветлеринен, бутюн хаинликлеринен халкъымызны эзмеге ве кочювни алевлендирмеге зияде арекет этелер. Ве нетиджеде асырлардан берли Къырымда яшагъан ве бутюн мамурликлерини озь эмегинен яраткъан къырымларнынъ бир чокълары бу мубарек юрдларындан айырылалар.
1862 сенесине къадар ялынъыз изиннен (паспортнен) Къырымдан кочькенлернинъ сайысы 192. 660 адам эди. Бу кочьлерде 315 кой тамамен, 372 кой исе къысмен бошай.
Кочь иши чешит усулларнен алевлендириле эди. Русларгъа алет олгъанларнынъ базылары, бир тарафтан, кочьке мусааде этильмейджегини янып-якъылып анълатыр ве русларнынъ янъы «вергилери» халкъны эзеджеклерини сёйлер экенлер, бир тарафтан да, къуртулмакъ ичюн кочьтен башкъа чаре къалмагъаныны этрафкъа яйрата эдилер. Бир талай вакъыт кечкен сонъ, бу чешит хаберлер халкъны азырлагъан сонъ, бирден Къырымньнъ этрафында давуллар чалдырыла, халкъ топлана ве чарнынъ буюк бир лютюф ве мерамет косьтеререк, кочьке изин бергени илян этиле эди! Айрыджа эр тарафта халкъ арасында гизлидже долашкъан рус тарафдарларына учь ай ичинде кочьмегенлерни зорлап кочюриледжеклери, маллары, топракълары зорлап эллеринден алынаджагъы, яхут да, базы больгелерде, аксине оларакъ, бу муддет ичинде кочьмегенлернинъ бир даа ич бир вакъыт кочюп оламайджакълары айттырыла ве бойледже къоркъу эм эеджан догъурыла эди.
Медениетли, акъыллы, догъру ве мераметли оларакъ танылгъан адамлардан пек чокълары да халкъны аджыгъанларыны, олар ичюн узюльгенлерини бильдиререк, о заваллыларны иджретке тешвикъ эте ве оларнынъ фелякетлеринден файдаланмакъ алчакълыгъында булуна эдилер. Моллалардан, мырзалардан ве зенгинлерден не къадары о заманлар бир йыллыкъ келирлеринден даа аз параларнен юзлердже-бинълердже дёнюмлик ерни запт эткен эдилер. Шай исе де булар элине кечирген топракълар исе, рус мемурлары ягъма эткен, топракъ сакинлери олгъан зенгин русларнынъ запт эткен топракъларнынъ юзден бири биле дегиль эди.
Шубеджи Молла бу вакъытларда Тюркиеден кельген эди. О, о ерге кочькенлернинъ вазиетлерини огренмек ичюн кеткен ве бу заваллыларгъа ярдым этильмссини теминлемек ичюн огърашкъан. Илим ве табиатнен къуветли бир шаир олгъан Молла корьгенлерини ве дуйгъан аджджыларыны шиирле ифаде эткен. Бу узун шиирден Къуртвели бир къач къыта къайд эткен, биз де оларны ашагъыда алдыкъ:
Къумукъ, чечен иле сёз эттик,
Язып нидже кягъытларны тоз эттик.
Тюрклер бизге яшавгъа ер беринъиз,
Бизден сизге зарар тиймез, билинъиз.
Там бир йыл беклеп бакътыкъ ялварып,
Ич бир джевап тапмай къалдыкъ терс бакъып.
Ярыкъ дюнья бизге чевре айланды,
Къадын-къызлар тёвбелерге байланды...
Артыкъ шубеджи Молла Къырымнынъ эр тарафыны кезе ве халкънынъ юртта къалувы кереклигини джан-юректен анълатмагъа арекет эте.
Куньлернинъ биринде Керчь тарафларында бир меджлисте къаршысына Аджы Шемседдин молла чыкъа ве онъа манзуме оларакъ ашагъыдаки сёзлерни айта:
Османлыны еди къырал бильмейми,
Эр бириси ялан сёзинъ корьмейми,
Корьмедикми Османлынынъ Джамисин,
Бильмедикми итааткъа эммисинъ.
Корьмедикми Османлынынъ къалесин,
Булгъап кельдинъ Анадолу якъасын.
Бизим молла да онъа шу джевапны бере:
Османлынынъ Джамисинден не файда
Ичиндеки адамлары азгъан сонъ,
Биз гъарипке терен чукъур къазгъан сонъ.
(Османов, «Ногъай лехджеси» (русча).
Адемий матбаасы, Петерберг, 1883 с.)
Артыкъ ялынъыз рус мемурлары дегиль, бизим кочь тарафдарлары да Молланы къоркъунчлы бир душман оларакъ таный башладылар. Эр кунь онъа къаршы янъы-янъы ифтиралар уйдурыла, халкъ арасында яйыла. Падиша баба онъа унван бергени ичюн кочьке къаршы тура, ялынъыз озь менфаатыны тюшюне, малындан-мулькюнден айырылмакъ истемей, бизим динимиз телюкеде, о бизге эп Къырымнынъ зенгинлигинден баас эте, биз ярын не оладжагъымызны бильмеймиз, о бизге эп «келеджек... келеджек...» дие, келеджекни анълата... Бу ве бунынъ киби бинъ бир яланнен халкъ Моллагъа къаршы ола, атта бир къач ерде дёгдюриле биле...
Заваллы къарт Молла янъгъыз башына бутюн бу душманлыкъларгъа къаршы кокюс кере, эр шейни козь огюне аларакъ, халкъ арасында кезе, къоркъмадан, усанмадан кочьке не ичюн къаршы чыкъкъаныны анълата эди. Русларгъа къаршы, кочькенлернинъ малларыны ягъма этмек истеген базы алчакъ зенгинлерге, мырзаларгъа къаршы, джаиль ве мутаассип (фанатик) моллаларгъа къаршы, ярынны тюшюнмеген халкъымызнынъ джаиллигине, саделигине ве зараргъа отургъан аджемилигине къаршы ялынъыз о курешир, джан-гонъюльнен огърашыр эди. Не ифтира ве лекелемелер, не магълюбиетлер, атта не де шаны иле ойнашувлар, техдитлер ве дёгюлювлер оны къоркъузыр эди. Эр кочь керваныны о, козьяшларнен озгъара, юзлердже арабанынъ ве гемилернинъ артындан саатлердже бакъа, фелякетнинъ аджджыларынен янгъан рухынынъ атеши иле курешке атыла эди.
Ихтияр Молла янгъыз къалгъанынен, арабада, ёлда эп «Чора Батыр» дестаныны сёйлей, «Эй гиди Къырым, сен бу алларгъа насыл тюштинъ... Эй гиди Чора Батырлар, Къазанны къуртармагъа кеткен йигитлер, сизлер тенъешсиз къараманлар эмишсинъиз, узакъларны не къадар эйи корьген инсанлар эмишсинъиз...» дер ве дестаннынъ шу парчасыны текрарлар эди:
Мен Къазангъа баргъандже къан ягъмасын, къар ягъсын,
Мен Къазангъа баргъан сонъ къар ягъмасын, къан ягъсын...
дегенден сонъ, «душманнынъ о заманлар тёпеленмегени иште бизлерни не алларгъа тюшюрди», дие сёйленирди.
Моллагъа Чора Батырны булдургъан ве севдирген къувет, Чоранынъ рухундаки къараманлыкъларны, душманнынъ чокълугъына, къуветине, телюкенинъ буюклигине къулакъ асмадан, акъны акъ бильгенини, халкънынъ келеджегини янъгъыз башына да олса, къуртармагъа къалкъышмакъ, къараманлыкъ маясынен ёгърулгъан юреклернинъ бу чапаланувларыны эльбетте адий кимселер анълап оламазлар...
Вазифенинъ мукъаддеслигини, огюндеки къыйынлыкъларны, телюкелерни унутаджакъ къадар къуветли рухкъа малик олгъанларнынъ душмангъа атылувларындаки котеринкиликни эльбетте, къоркъакълар, джаиллер къаврап оламазлар... Этраф давасыны ве иманыны йыкъмакъ ичюн огърашкъан кимселернен сарылы олгъанларнынъ, эдждадынынъ, тарихынынъ ве миллий къараманларнынъ рухларындан къувет арамаларынынъ, рухларыны оларле эеджанландыраракъ, бу къувет ве эеджаннен даваларыны юрютмеге чалышмаларындан да табий не ола билир?.. Иште, эр ерде, тюрлю фикирде ве тюрлю къудретте олгъан душманнен сарувлы Молла ичюн де эдждаттан медет беклемектен башкъа чаре къалмагъан эди...
Молла ёргъун ве меджалсыз алда Алма бойларындаки ……… коюне келе. О ялынъыз вуджутча чёккен дегиль, синъирлери де текмиль ипрангъан эди. Факъат фикирлери аля джанлы ве козьлери аля атешли эди. Козьлерининъ парлакълыгъы бир къат даа арткъан, бакъышлары даа да сертлешкен.
«Алма бою халкъы иджрет эте!» хаберини аларакъ, бу тарафларгъа кельген. Бу йыл баарь эрте кельди, этраф тазе, ем-ешиль ве джанлы. Бу дженнет юрднынъ бу алельхусус гузеллигини ялынъыз бизим халкъ ис эте... Олар кене агълашалар, кене бу гузель юрддан къачмакъ ичюн чарелер араштыралар... Эр тарафта балалар биле:
Белимдеки къушагъым атлаз да болды,
Бу Къырымда къалгъанлар папаз да болды...
бейитини текрарлай эдилер...
Ихтияр Мола ……… кою халкъыны бир дередже кочьтен сувутты... Факъат о, бизим халкънынъ рухыны гъает эйи бильгенинден, манзараларгъа къапыларакъ бу ерден узакълашмады. Бу арекетинде душманлар къуветини бийсинмеюв аляметлери де бар эди. Чюнки халкъымызнынъ некъадар саде олгъаныны, душман сёзюне насыл къапылгъаныны аджджы мисаллерле огренген эди, ярын халкънынъ кучюк бир яланнен алдатылып, янъыдан кочювге къалкъышаджагъындан къоркъып, бу ерлерден айырылмамакъны мунасип коре. Артыкъ, гизлиден кочьни тешвикъ эткенлер халкънынъ ишанчыны къазанып оламай эдилер. Факъат о, душманларнынъ энъ тесирли силялары гизли олгъаныны акъылындан чыкъармай эди. Душманларнынъ эр тарафта пусып, фурсат беклегенлерини исе эр кестен яхшы биле эди...
Бу вакъытта койде бир акъшам апансыздан топлашув япылды. Зенгин агъалардан бирининъ эвине бутюн джемаат келе, бир къач ода ве софалар тола. Гизлидже Истанбулдан кельген бир молланынъ падиша бабадан селям ве ферман кетиргени, халкънен корюшмек истегени эр эвге бильдириле ве бу хабер эр кесни меракъландыра. Къарт Молла да бу хаберге шаша, бу ишке акъыл кестирип оламай, о да талиль этип оламагъан дуйгъулар ве меракънен топлантыгъа бара.
Истанбулдан кельген Къады Ахмет эфендини тёрге отурткъанлар ве эр кельген онынъ элини опе… Койнинъ къартлары онынъ огюнде тиз чёккенлер, эр кес оны урьметнен динълей... Къады эфенди бозукъ тюркче тильнен Истанбулнынъ гузелликлерини сая, Анадолу топракъларынынъ берекети, падиша бабамызнынъ мераметининъ сынъырсыз олгъаны акъкъында айта. Къарт Молланы Къады эфендининъ бозукъ тюркчеси шубелендире. Факъат, бунъа башында рустан дёнме бир мусульман олмалы, дие пек эмиет бермей. Ялынъыз Къады эфенди бир-эки ает ве хадис окъуп башлагъанынен иш денъише…
Молланынъ къашлары чатылды ве кескин бир сеснен Къадыдан анги Джамиде окъугъаныны сорады ве япкъан янълышларыны юзюне урды. Бундан башкъа падиша бабадан кельди денильген кягъыттаки бир такъым имля ве джумле янълышлары Молланы бус-бутюн шубелендирди. Артыкъ къаршысындакини имтиан этмеге, онынъ акъикъий къабилиетини анъламагъа къарар берди. Бирден Истанбулдан кельген сайгъылы Къады Ахмет эфендиге «Иманнынъ шартлары недир? Фарзнен Суннет арасында не фаркъ бар?..» киби адий суаллер берюви халкъны тааджиплендирди, базыларыны да ачувландырды.
Бу кучюк уджюм огюнде биле сайгъылы Къады боджалай, не айтаджагъыны шашыра, куледжек ола, лафны денъиштирмеге арекет эте, этрафындакилерден медет беклей. Ниает, якъынында отургъанлардан бирисининъ огюндеки тютюн къутусыны алып, бир сигара сармагъа башлай.
Бу арада Молла бирден аякъкъа къалкъа. Молла Къадынен озюнинъ янъгъыз къалдырылмасыны ве одада халкътан ялынъыз эки адамнынъ булунмасыны риджа этти. Халкъ шашкъын бир алда бакъа, орталыкъта асыл олгъан агъыр сукюнет ичинде беклей. Иддетле бутюн вуджуды титреген Молланынъ кескин ве серт сеси халкътаки экиленювни джоя ве ода бошатыла.
Къадынынъ мусульман олмагъаныны анълагъан Молла оны бир юмрукъле ерге сере. Къады бир-эки де тепме ашар-ашамаз ялвармагъа башлай ве эр шейни итираф этеджегини айта. Озюнинъ Яний адында Анадолулы бир рум олгъаныны, узун муддеттен берли Русиеде яшагъаныны, рус укюмети тарафындан элине бир кягъыт берилерек, халкъны кочьке тешвикъ этмек ичюн Къырымгъа ёлланылгъаныны анълата. Одада булунгъан эки адам деръаль тышарыгъа фырлаяракъ, эшиткенлерини халкъкъа сёйлейлер. Он дакъкъадан сонъ, Молла иддеттен козьлери къызаргъан ве вуджуды титреген алда тышары чыкъа ве халкъкъа хитабен:
«Иште булар, акънен къараны бир-биринден айырды эталмагъан инсанларны бойле алдатырлар. Юрдумызнынъ мельун душманы халкъымызны ве келеджегимизни махв этмек ичюн бойле алчакълыкълар япа. Бизни иджрет эттирмек ичюн душманнынъ эр чареге баш урмасы, эр ийлени къулланмасы нени исбат эте? Кочьнинъ бизге къаршы олгъаны ичюн дегильми? Табий, сиз бутюн бу мельунлыкъларны душманларымыз бизим юрдумызны бутюнлей озьлерине мал этмек ичюн япкъанларыны кене анъламайджакъсынъыз, кене ич биринъизнинъ динден хабери олмагъан алда, динимиз телюкеде, явур элинде мусульманлыгъымыз эльден кетеджек дейджексинъиз, душманнынъ отьмегине ягъ якъмакъ ичюн кочеджексинъиз...» деди ве кендисини тутып оламай, козьлеринден яшлар кельди. Бу адисеге шаат олгъанларнынъ эписи о анда емин этерек, юрдларындан айырылмайджакъларына сёз бердилер...
Эртеси куню саба койге кельген рус мемурлары ве жандармлары Янийни богъулгъан алда булдылар ве Молланы да шимди къабри олгъан ерде ольдюрдилер ве кой халкъы урбасынен оны о ерге комди.
Аятында сёзлеринен, арекетлеринен Къырымнынъ бир чокъ ерлериндеки кочьлерни токътаткъан ве кеткенлернинъ артындан козьяшларыны тёккен заваллы Молла олюмнен бутюн Алма бою халкъынынъ юрдунда къалувыны теминледи.
Бу вакъиа халкънынъ козюни ача ве эр кеснинъ юрегинде Моллагъа нисбетен сынъырсыз севги ве такъдирлев ислери уяндыра. Оны артыкъ халкъ «Шубеджи Молла»» деп анъа ве онынъ акъкъында джандан дуалар эте.
Бир къач йылдан сонъ онынъ къабринден де нур юксельгени корюле ве халкъ эльбирликнен онъа бу гузель Дюрбени япа.
Тесадуф оларакъ Эфенди койде бу икяени динълеген Къуртвели, бу саеде узун йыллар девамында чезип оламагъан эки меселенинъ де асылыны анълагъан киби ола. О, шимди, Алма бойларындаки халкънынъ буюк бир къысымынынъ нечюн иджрет этмегенининъ себебини анълай. О шимди, халкъны Ает ве Хадислер окъуп алдатмагъа ве оларнынъ иджрет этювлерине себеп олгъан рум ве эрменилернинъ акъикъатен бу ишни япкъан-япмагъанларыны ве халкъ тарафындан буларны танып-танымагъанларыны анълай.
Къуртвели 1882 сенеси «Авропа Мухбири» меджмуасында басылгъан генерал Левицкийнинъ Къырым иджретлерине аит макъалелерини окъуй ве окъугъанлары онынъ шашкъынлыгъына ве юректен сарсылувына себеп ола. Бу буюк акъ ве акъикъат досту, юксек медений джесарет саиби генерал эсеринде рус укюмети тарафындан рум ве эрменилернинъ тюрк къыяфетинен кочювни тешвикъат этмек ичюн Къырымда халкъ арасында долаштырылгъанларыны къайд эткени киби, «Султаннынъ хытапнамелери» денильген язылар язылгъан кягъытларнынъ рус фабрикалары махсулы олгъаныны тасдыкълай ве бу меселеде русларнынъ япкъанларыны ич бир шубеге ер къалдырмайджакъ шекильде исбат эте.
Бу икяенинъ сонъуна Къуртвели иляве эткен аджджы акъикъатлардан бир къач джумлени ашагъыда аламыз:
«Энъ буюк эйиликлер, энъ юксек акъикъатлар, энъ темиз севгилернен джанландырылырлар... Миллетлернинъ сагъламлыгъыны ве келеджегини, акъны ве акъикъатны джанларындан зияде севгенлер темин этерлер... Эр нурлу къабир бир севги абидесидир. Юрдларны эр шейден зияде севмеген инсанлар, юрдсыз ве оджакъсыз къалмагъа ве оксюз ве перишан олмагъа ляйыкътырлар...».