Эвелькилер. Ве алейкум эсселям ве Рахматулла ве берекяту!

Генчлер. Акъшам шерифинъиз хайыр олсун!

Эвелькилер. Сагъ ве месуд олунъыз, эвлятлар!

Абдульветан. Эй, кечен куньлер, эй... О бизим яшлыгъымыз, аджеба, багъласалар, къартлар иле бирликте отура билирми идик? Нереде къалды о заманлар, нерее китти о дюгюнлер?

Сейидбек (кенди-кендине). Иште, дедимми? Опять свадьбаларда, тойларда идилен безобразиялардан, ичтиклери чапчакъ иле махсусе (буза) ден сёйлемеге башлаяджакълар. Ну, посмотрим, сонъу не оладжакъ!

Решид. Эфендим! Кеченлерде сизинъ меджлисинъизден алдыгъым бир дерс-и-ибретинъ леззети даа агъзымда олдыгъындан сизи генчлеримизе терджих иттим де, бурая кельдим. Аркъадашларым Сейидбек ве Али эфендилер де васыфынъызы ишитерек кельдилер. Умид идериз ки, бу дефа да бизи бош быракъмазсынъыз.

Абдульветан (кенди-кендине). Демедимми, бурада олдугъымызы билир исе келир, демедимми?

Абдульислям (кенди-кендине). Чокъ гузель генчлер, илле Решид эфенди, Алла багъышласун!

Ихтиярлар (кенди-кендилерине). Джаным, илле шу генчлеринъ къияфетине бакъынъыз, мусульмана бенъзер бир ерлери вармы? Бунларынъ мусульманлыгъы не олур? Ишлери-кучьлери китап ве газете иле огърашмакъ, сёзлери — «мектеп, маариф, алие ве фюнюндир!..»

Абдульветан. Огълум, Решид! Сейледигинъ сёзлер, махаза ихтиярлара олан бир урьметинъиздир. Екъса, бизим киби ашны ашамакъ, яшны яшамакъ, сачы-сакъалы агъармыш къартлардан не беклене билир? Бизден сизге ялынъыз бир дуа.

Сейидбек. Анъладыкъ!

Али. Тур, не патладынъмы?

Решид. Эфендим! Урьметим ялынъыз ихтиярлыгъынъыза дегиль, эр шейинъизедир. Къач айдан бери сизи арадым исе де исминъизи, мааль-и-икъаметинъизи билемедигимден, зияретлерден марум къалдым. Сизе сёзюн догърусы: къальбимде бильдигим ветан ве дин мухаббетимиз сизинъ узеринъизе теджессюм иттигини корюндже атта таашшукъ иттим. Аллаха хамд олсун, макъсадыма наиль олдым. Янынъызда булунан аркъадашынъыз да буюк бир зат-и-алякъадара бенъзеюр. Мумкюн исе эм кендинъизинъ, эм аркъадашынъызынъ исимлерини сёйленъиз!..

Абдульветан. Огълум, беним исмим Абдульветан, беним аркъадашым да – Абдульислям.

Али (кенди-кендине). Ах, некъадар гузель исимдир! Бири — ветаннынь, дигери — диннинъ къулу.

Решид. Абдульветан педер. Дилим де къарышылыюр, «ветан» сёзюни агъызыма алдыммы, чар-чапук вуджудым дитриюр. Вакъытынъыз мусааде итсе, бизе эвельки алларынъыздан, кечмишлеринъизден бахс итсенъиз чокъ мемнюн олур идик!

Абдульветан. Ах, эвлядларым! Кечмишлеримизи анъуб да, беним дертлерими къозгъамайынъыз, биз пек чокъ бахтиярлыкълар, месуд куньлер кечирдик ве аля кечирмектейиз. Къырымынъ эвельки алыле шимдики алыны мукъаесе идеджек олур исем, атешлер ичинде къалыюрым! Бу Къырым ярым атасы, бу мевзунынъ гузеллигини, топрагъынынъ минбетлиги, сувунынъ, авасынынъ маденлиги иле икъсара арза намы гиден ешиль ярым ата нелер корьмеди, нелер кечирмеди! Кендисинде беш-алты юз сене шанлы, шевкетли султанат иден эдждат-азамамызынъ афады олан биз нелер чекмедик!.. 1854 сене милядисинде вакъа мешур Севастополь муаребеси эснасында Донской казаклардан чектигимизи сёйлер исем, джылтлар иле китаплар мейдана келир...

Учь сене къадар бир муддед девам иден Севастополь муаребесинде ач ве чыплакъ оларакъ, джеллят киби олан къазакълар сюнгюлери, къылычлары алтында дитредик!

Бир тарафтан мешур князь Воронцов Къырымнынъ ялы боюны элимизден тутып алмакъта, дигер тарафтан муаребе-и-мудхише акъибетинде Къырым эалиси рум илине, Тюркиее иджрет итмекте иди ки, бу куньлер бизим ичюн бир махшер, бир къиямет куню иди! Бабалары эвлядындан, эвляды анасындан магъраша-магъраша айырылыюр иди... Иджрет иденлер: «Ах, ветанымыз! Азиз ветанымыз! Бизи догъурдынъ, буюттинъ, беслединъ, акъкъынъы элял эт», — дер иди. Ветан да онлара: «Беним узеримде догъуп, агъуш шефкъатымда боюн ниметлеримле вуджудумы беслеен мусульманлар! Бени терк итменъиз! Азрет-и-фахыр-и-кяинатынъ «Хуб-уль Ветан Минель-Иман»* сёзлерини билинъиз. Эдждадынъыз банъа мерхамет итмеди исе, баре сиз банъа рахим идинъиз! Китменъиз! Ветан эвляды исенъиз, эдждадынъызынъ афады исенъиз, китменъиз, китменъиз!» дие, астымдан гиране ферьяд идиюрды. Факъат ветан эвляды арасында чекилен къара диварлар бу ферьядларынъ ишидильмесине маниа олыюр иди...

Али (кенди-кендине). Ама да ихтияр, а! Агъызындан чыкъан сёзлер чокъ шейлери тахаттур иттириюр. Илле бир бакъ! Козьлерининъ парлакълыгъы, насиесининъ ачыкълыгъы, вуджудынынъ дитремеси, чересининъ ренктен ренкке кирмеси, сёз ве седасынынъ аэнкдарлыгъы къач асыр эвельки джеллядет ве джесаретимизи, къувет ве шеджаатымызы, нефасат ве белягъатымызы анъдырыюр!

Сейидбек. Действительно, бу адам башкъа бир адама бенъзиюр...

Абдульветан. Огъулларым! Дикъкъат идиюрмысынъыз, кечмишлеримизи сёйлемеге башладыммы, къальбим адий арекетни денъиштириюр, вуджудым дитремее башлаюр. Атта кендимден кечиюрым. Бунынъ ичюн башкъа бир бахс ачсакъ олмазмы?

Решид (кенди-кендине). Эвелькинден къытмырлар, къувве-и-афызасынынъ джевхер-и-икмет иле долу олдугъына бир делиль сёзлери эп бир тарих-и-ибрет. (Абдульветане матуф джехен) Сиз билирсинъиз, эфендим, бизим ичюн олып, вуджудынъызы урмайынъыз.

Абдульветан. Шимди бираз сиз сёйлесенъиз де, биз динълесек, даа ийи олмазмы. Биз ихтияр олсакъ да, гонълюмиз генчтир. Билирсинъиз ки, фикр-и-бешер ич бир заман бир шейден тоймыюр, къабире, мезаре киринджее къадар эп бильмек, динълемек, анъламакъ истиюр.

Абдульислям. Сёйленъиз, эвлятларым! Ислямларда не киби аллар вардыр, асрий азыр мюнадилери олан ислям газетелери не языюрлар, нелерден бахс идиюрлар, орталыкъта не киби эхвал ве вакъиа джерьян идиюр?

Сейидбек. Газетелерде утешительный бир хабер ёкъ. Бутюн губернялар военный положение, усиленный охрана алтындадыр. Правительство последний силясы иле эр кунь высылкалар, смертный казньлер иджра итмектедир.

Бугунь Русиенинъ бутюн крепостьлери, тюрьмелери политический преступниклер иле долмыштыр. Народ партия-партия олып, кими октябрист, кими социалист, кими кадет фыркъаларына айрылмыштыр... Бюрократлар иле демократлар арасында бир вражда догъуп, сильный бир борьба продолжать итмектедир...

Ихтиярлар (кендилерине). Ама да образованный киши, а!

Абдульислям (кенди-кендине). Бизим генч атешлер сачыюр, бир шейлер сёйлиюр, ама эр кес анълаюрмы, бильмем? Бен бир дередже къадар анълаюр исем де, аркъадашларымынъ бир шей анъламадыкъларына эминим... Ах, заваллы адвокат! Малюматынъ чокъ, ама ифаде идеджек лисанынъ ёкъ...

Решид. Эвет, кечен сенеден бери Русиейи буюк бир инкъиляп атеши сараракъ, эр кунь бинълер иле инсанлар шу атешлере къурбан идилиюрлар!.. Кими урриет диюр, кими топракъ истиюр, кими мухтариет диюр, кими джумхуриетли бир девлет талап идиюр, кими укюмет-и-мустебиденинъ йыкъылмасына, залым мемурларынъ махвине чалышыюр. Ким де укюмет-и-мютеалликнинъ девамына миллеттен къурбанлар асып кесиюр!..

Эр миллет амель ве макъсадына наиль олмакъ ичюн мунтазам джемиетлер, тешкилятлар тешкиль идерек, гидже-куньдюз чалышмакътадырлар. Биз исе «Русие мусульманлары иттифакъы» намында бир фыркъа-и-сиясие тешкиль идеджек олдыкъ исе де, хенуз арамыздан теферрукъа ве нафакъ атешлери рефах олунмады. Тешкиль олунан фыркъамыз да кендисини миллете косьтерамады. Бинаэналейх миллет де, ёлуны шашырмыш бир керван киби, шашып къалмыштыр. Бильмем ки, бу алынъ нетиджеси нее мюнджерр оладжакътыр?

Али. Оны бильмемеге не вар? Харап олуп гидериз, бербат олуп батарыз.

Сейидбек. Сен де чар-чапук вопросы решить идерсинъ. Социалистлер выиграть идерлерсе, биз, къырымлылара, Автономия вереджеклер. Эм де выиграть идеджеклерине бен уверенныйым. Биз, мусульманлара, пока лязим оланда, социалистлер иле бирликте солидарно арекет итмектир. Коммунистлер де ийи партиядыр!..

Абдульислям (кенди-кендине). Миллет арасында пек чокъ тюрлю сиясий фыркъалар вар имиш. Факъат менсюп олдукълары фыркъанынъ лязими киби азасы олан, анълашылдыгъына коре. надир олмалыдыр.

Ихтиярлар. Сейидбек пек кемал сёйлиюр. Образованный адамынъ, задекян баласынынъ сёзи башкъадыр!..

Абдульветан. Эвлятларым, демиден бери агъызларда сациализмамыдыр, каманизмамыдыр, недир эки бир фыркъалардан бахс идилиюр, Аллахы северсенъиз, шунларынъ фикири недир, макъсад ве матлюблери насыл шейлердир, мумкюн олса да, онлары анълатсанъыз... Демиджик дедигим киби, фикр-и-бешер бильмек, огренмек, анъламакъ, дюшюнмек севдасындан ич вазгечмиюр.

Али (кенди-кендине). Эшкъ олсун къарта, эксериетле къартлар ихтиярлыкъларында мал, пара тамахкяры олыюрлар. Бу исе илим, кемалат тамахкяры! Туаф дегильми? Кешки бойлелери бираз зияде олайды!

Абдульислям. Эвет, инсан яшадыкъча яшамакъ, истедиги киби дюшюндикче даа зияде дюшюнмек, анъладыкъча даа зияде анъламакъ, бильдикче даа зияде бильмек истиюр. Укюмет-и-мустебиделер инсанларынъ агъызларына, диллерине истибдат-и-келинди олса да, фикирлери эр заман урьдир. Фикр-и-бешере ич бир кимсе сед чекемедиги киби, ихтиярлыкъ, къартлыкъ да маниа оламыюр! Мусаларынъ, Исаларынъ, Мухаммедлеринъ къаршысына сед чеке бильдилерми? Ризаларынъ, Фахрилеринъ, Иракъилеринъ, Мерагилеринъ, Ибн Синаларынъ фикирлерине маниа ола бильдилерми?

Решид. Мадам ки, меракъ идиюрсынъыз, о алда алякъадар алхал анълатайым. Керек «социализма» ве керек «коммунизма» фикир ве меслеклери пек эски бир меслек олып, та эски Спартанынъ къанунларыны вази иден мешур Ликургос*Ликургос* заманында мукъавеле вази идилюп иджра-и-укюм идемемишлердир. Малюматынъыз олдугъы киби, «социализма» – ичтимаиет, «каманизма»да – иштиракиет демек олып, бу фикире хызмет иденлере де ичтимаюн ве иштиракиюн намы верилиюр. Бу ичтимаиюн-амиюн ве иштиракиюн-амиюн фыркъаларынынъ макъсад ве матлюблери бутюн инсанларынъ кяффесининъ керек укъукъта, керек иш ве ал ве аразиде муштерекя ве мутесавиюн-и-семенд олмаларыдыр. Бу макъсадларыны мейдане кетирмек ичюн сиясий, икътисадий, ичтимаий бир программа танзим иттилер ки, мундериджатында пек чокъ гузель шейлер ве муим мадделер вардыр. Фикирлерининъ балагъул мейдана къонулмасычюн, эвет де укюмет-и-азиренинь йыкъылмасыны ве джумхуриетли бир девлет дикильмесини талап идиюрлар.

Иште, бизим адвокат Сейидбекнинъ анълатмагъа истедиги «социализма» бундан ибареттир ки, Русиейи де атешлере салан ве укюмет-и-мюстебиденинъ уйкъусыны къачыран бу фыркъалардыр. Бинаэна-лейх фыркъаларда бизим мусульманлар да булуниюр.

Сейидбек. Эвет, эвет, бизден де бу партияларда членлер вардыр.

Абдульветан. Огьлум! Ойле исе бу фыркъалар инсанлары, хусусиле, биз, мусульманлары, йине эвельки алымыза, эски аятымыза сокъ идеджеклер...

Решид. Не ичюн, эфендим?

Абдульветан. Чюнки онлары бизим аятымыз, маишетимиз, кечмишимиз ичтимаиет ве иштиракиюн узерине теэссис олунмыш иди. Бизим эски аятымызле шимдики ичтимаюнларынъ меслеклери арасында ялынъыз бир фаркъ вардыр ки, о да бизим акиме-и-мютеаллик алтында булунып, укъукъ-и-сиясиеден марум итмез иди.

Абдульислям. Мемалик-и-ислямиеде исе укъукъ-и-сиясиее наиль идилир...

Абдульветан. Ёкъса эхвал-и-ичтимае ве икътисадиемиз пек мукеммель, пек ёлунда иди. Динълемек истер исенъиз, бен сизе эски алларымыздан бир небзеджик биян идейим де, о заман сиз тадбикъ идерсинъиз!

Сейидбек (кенди-кендине). Довольно интересный къартчыкъ!

Абдульветан. Эвлятларым! Бундан алтмыш-етмиш сене мукъаддемки аятымыз, маишетимиз бугунькинден бам-башкъа бир сюретте джерьян идиюрды. Инсанлар умумиетле хасин ахлякълы, сафдерюн, хамиетли, садыкъ, адиль ве мераметли идилер. Эр кес динимизинъ икътизасы олан «мумин муминнинъ къардашыдыр» меалиндеки айет-и-келимейи бир дустур-и-амель билерек ек дигерини къардаш таныр ве бир-бирлеринден сонъ дередже эмин идилер. Су-и-ахлякътан арамызда кезип ифтира, гъыйбет, зина, сиркъат, ишрет, ички, хиянетлик киби шейлер адета ёкъ иди.

Абдульислям. Чюнки бунлары дин-и-ислям бинъ учь юз йигирми беш сене эвель нехий итмиш иди.

Али (кенди-кендине). Бугунь исе бунлардан бирисини япмаянлар адамдан сайылмыюр!

Абдульветан. Эр кесинъ багъы-багъчеси, дюкян ве магъазеси къаравулсыз, къапусы, пенджереси килитсиз иди, чюнки джемаатымыз арасында хырсызлыкъ иден ич булунмиюр иди. Пек инаддар оларакъ хырсызлыкъ иден олурса, джемаат арасында джезаланырды. О заманларда бугунь малымызы ейип джанымызы якъан инсафсыз мемурлар ёкъ иди. Полис недир, урядник насыл шейдир, джанлымыдыр, джансызмыдыр, кимсе бильмез иди.

Али (кенди-кендине). Бугунь исе онларсыз ишимиз битмиюр. Онларсыз нефесимиз чыкъмыюр.

Абдульветан. Къырым эалиси умумиетле ренджиберлик, багъчаджылыкъ иле кечинир, топракъ юзюнден кесб, маишет идер иди. Бир такъым халкъларда айванат-и-нафидан, къоюнгъадже айванларыны сюрюлер иле беслер, этинден, сютюнден ейип-ичер, казённыйны, прописной насыл шейдир, граф, князь, барон, фелян кимдир бильмез иди.

Эвет, о заманларда эр шей мюштерих иди. Эр адам арзу иттиги вакъыт истедиги топрагъы къуллана билир, истедиги ормандан одун, агъач ве кересте кесе билир иди. Айван отлатмагьа яйлялар, къырлар ачыкъ булуниюр иди. Этрафы бекли олан ерлер, ялынъыз сабзават (зарзеват) етиштирмеге махсус топракълар иди ки, бу да айванларынъ кирамамасычюн иди. О вакъытларда Къырымнынъ ялы бою пек раат, пек месуд яшыюр иди. Зира Къырымнынъ шималь тарафларында иджра олунан мырза, агъалар залымы, эсирети ялы боюнда ёкъ иди.

Ихтиярлар. Айгиди бол заманлар! Бол берекетлер, эй!..

Абдульветан. Къырымнынъ эр къариесинде, эр коюнде «талакъа» намында бирер джемиетлер булуниюрды ки, афрат-и-джемааттан анги бирисининъ бир ихтияджы олурса, онъа дефе чалышыюр иди. Тахсиль идеджеклеринъ, эвленеджеклеринъ ханелери, юртлары эп бу «талакъа» джемиетлери тарафындан япылыюр иди. Арамызда факъыр хеман ич ёкъ киби иди. Хасталыкъ я башкъа бир мана себебиле ихтияджат-и-заруриесини теминден аджиз къаланлара, къышлыкъ къувве-и-маниесини тедарик идемеенлере бир сенелик аяты темин идилиюрды.

Илля арамызда къардашлыкъ, ветандашлыкъ, ек дигеримизе эмиет шу къадар теракъкъи итмиш иди ки, эфрат-и-джемааттан анги бириси я бир ат я ки башкъа шей лязим олдыгъы вакъыт, саибинден сормадан, истедиги азбара кирер, ат лязим исе - ат, араба керек исе - араба алыр, ишини битирирди. «Сен не ичюн шойле яптынъ, бойле арекет иттинъ?» деен олмаз иди. Бенимки - сенинъ, сенинъки - беним иди.

Атта бир адам дигер адамдан одюнч (бордж) пара талап иттикте, пара саиби: «Пек ийи, къардашым, акъчам ханеминъ фелян отесиндеки къылыф миндеринъ алтындадыр. Гит, кереги къадар ал ве чаресини булдугъынъ вакъыт, алдыгъынъ парайы кетир, йине миндерджигинъ алтына къоярсынъ» дер иди!

Решид. Иляхи! Бу не къадар эманет. Онлар инсан дегиль, адете малик эмишлер!

Абдульветан. Къырым халкъы секиз ай чалышыр, дёрт ай истираат идерлер иди. О вакъытларда къаве ве мейхане киби шер ве шехвет ерлери ёкъ иди. Къыш мевсиминде невбет иле бир гидже бенде, икинджи гидже сенде топланаракъ, нефис таамлар, татлы шербетлер ичер, йыр, миллий шаркъылар сёйлер, оюнлар ойнар, мухаббет идерек къышы чыкъарыр идик!

Ялынъыз бир къусурымыз вар иди ки, о да джеалетимиз иди.

Али. Затен, бугунь де бу джеалеттен, беля-и-мусибеттен къуртуламадыкъ.

Абдульветан. Ветанымызнынъ шеэрлеринде, койлеринде мукеммель, мунтазам мектеплеримиз екъ идисе де, бир инсане лязим олан инсанаты, бир мусульмана бильмеси ве япмасы бордж олан шейлери ве ветан эвлядына лязим олан мухаббет-и-ветаниейи огренеджек къадар мектеп ве медреселеримиз вар иди. О вакъытларда мусульманлар агъызында бугуньки киби къуру гурультиден ибарет я ки мода укминде талакъий олунан илим ве маариф, миллетперест, ветанперест сёзлери чокъ сейленмиюр иди исе де, илим ве ирфан, унер ве кемалат къадирине васыф, ильмий акъылле такъдир иден затлар аз дегиль иди. Эвет, о заманларда мектеп, медресе я ки бир джами япмакъ ичюн, диленджи киби къарие-бикъарие, шеэр-бишеэр кезуб иане топламаяракъ, сервет саиби – зенгинлеримиз ялынъыз кисе джемиетинден бинълер иле рублелер файда идерек, эвлят-и-ветаннынъ менфааты ичюн джамилер, мектеплер япар, идареси ичюн де буюк варидатлы вакъуфлар быракъыр иди...

Етмиш сенеден бери идаре-и-рухание, «духовный правление»нинъ эйети, йигирми беш йылдан бери «вакъуфный комиссия» чиновниклерининъ ашаюп-ашаюп да хенуз битиремедиклери мубарек вакъуфлар, эп о заманларда етишен эрбап-и-джемиетинъ хиратыдыр. Бугунь Къырымда ийи ве фена гузель корюнеджек бир джами, бир медресе, бир вакъуф, бир хират вар исе, йине бир асыр мукъаддем келен эдждадымызынъ эсеридир.

Абдульислям. Ах! Аджеба, о куньлери, о хамиетли мусульманлары бир даа коре билирмийим?

Абдульветан. Эвет, о заманларда мескенлеримиз, ханелеримиз бугуньки юксек мааллий сарайлар киби олмаюп, шу, ичинде булундыгъымыз топракъ тамлы къуббеден ибарет идисе де, ичинде яшаянлар пек раат ве месуд иди. Ревматизм, къансызлыкъ, синъир зайыфлыгъы, верем киби хасталыкълар къапуларымыздан кирсе, оджакъларымыздан чыкъуп гидер иди.

Аслы бутюн аятымыз, маишетимиз пак ёлунда олуп, омюрлеримиз зевкъ ве сефалар, аятларымыз сюрюр ве умидлер ичинде бахтияране, месудане бир суретте гечиюр иди. Шимди сиз сейленъиз, эвлятларым. бугуньки ичтимаюн – амиюн фыркъаларынынъ тертип ве танзим иттиклери шейлер бунлардан ибарет дегильмидир?

Сейидбек. Бунлардыр! Но, биз свобода да требовать идиюрыз... Свобода слов, свобода собрания, свобода совести ве неприкосновенность личности киби шейлер де истиюрыз...

Абдульветан. Огълум! Эвеллери бизде урриет-и-келям, урриет-и-шахсие, урриет-и-ичтимае, урриет-и-диние де мевджут иди. Эр адам хар олуп истедиги сёзю сёйлер, эр джемаат арзу иттиги вакъыт бир ерде ичтимаие идерек иджрасына тешеббюс идеджеклери иш акъкъында мушаверелер иде билирлер иди. Бинаэналейх акимлеримиз миллет къаршысында эр заман месуль иди. Мамафих ичтимаюн-амиюн фыркъасынынъ талап иттиклери мааллий меджлислер, «местный самоуправлениелер» де бизде вар иди. «Талакъа» дедигимиз джемиетлерде бу да дахиль иди!..

Абдульислям. Эвет, о заманларда мусульманлар арасында бугунь Авропалыларнынъ «экономий политик»ине фен тасарруф, илим-и-икътисад дедиклери шейе де риает чокъ иди. Эр адам кенди семереси иле яшар, кимсенинъ малына, парасына козь дикмез ве ич бир адама авуч ачмаз иди. Эр муслим «лейсен инсенель маъсайи»* мусадакъынджа яшамакъ ичюн анджакъ чалышмакъ ве чалышмакъ ичюн де яшамакъ лязим олдыгъыны билир иди.

Хаваидж-и-заруриесинден ейджек, ичеджек, киеджек шейлер, мескен ве мейваларыны, чамашырларыны кендилери япар, кендилери тедарик идер иди. Муслимелер, къадынлар бугуньки киби кийинуп-къушануп, сюсленюп, юшмакъ миндерлер, яйли къанапелер узеринде бутюн куньлерини бошбогъазлыкъ, тютюн ичмекле кечирмиюп, бир такъым файдалы эль ишлериле огърашыюрлар иди. О заманларда шимди френклеринъ «феминизм» дедиклери яни аз хараджат къадынларынъ эркеклерле мусавий тутулмасы бизде джари иди. Бир муслиме тесеттуре иле орьтюли оларакъ эр киби чалышыр, тиджарет идер, зевджнинъ бир хасталыгъы, мазаррат-и-мешруасы булундыкъта, онынъ ишини акъылле коре билир. Эалиеси сыкъынтыда къалмаз иди. Бинаэналейх валиделиклери, чоджукъ тербие итмелери пек мукеммель иди. О замандаки аналар мая-и-ятлар, джигер перилери олан явручыкъларыны бугунькиси киби бир такъым санайы резина мемелер иле беслемедиклери киби, къаны пис, ахлякъ ве табиаты бозукъ сюд аналарына, «налкъа»ларда теслим итмеюп, биззат кендилери беслер, кендилери буюдир, мектеп заманларына къадар агъуш шефкъатында, къанатлары алтында булундырыр иди. Къадынларымыз ялынъыз язы язмакътан марум идилер ки, бу ал, бу сыфат эркеклерде де вар иди...

Ихтиярлар. Эвет, биз дегиль ялынъыз язмакътан, окъумакътан да маруммыз...

Абдульислям. Бинаэналейх аналар ана олдыкъларыны, бабалар бабалыкъларыны билир, вазифелеринде зерре къадар къусур итмез идилер. Акъшам олдумы, эр бир аиле бир сана шекилини алыр иди. Ана ве бабалар чоджукъларыле мухаббет субет идер, ек дигериле хасбиал идишир иди. Бабалар бугуньки киби акъшамлары клубларда, къавелерде кечирмезлер иди.

Али (кенди-кендине). Не месюд заманлар, не бахтияр адамлар!

Сейидбек. Иште, бизим де бороться иттигимиз шейлер бунлардыр. Батмыш праваларымызы къазанмакъ, правительство адамларынынъ отнимать иттиги шейлеримизи требовать итмек, раат олмакъ ичюн чалышыюрыз.

Али (кенди-кендине). Бизге къалса, чокъ шей къазанырыз. Мюзейен отелерде юмшакъ къанапелер узеринде ятаракъ агъыз иле, лаф иле эр шейи япарыз!

Решид. Урьметли ихтияр! Эвельки аятымыз бу къадар мунтазам, маишетлеримиз бу дередже мукеммель икен, насыл олды да, бугунь бу къадар сыкъынтылар алтында къалдыкъ!?

Ихтиярлар (кенди-кендине). Буны бильмемеге не вар, дюнья битиюр, къыямет къопаджакъ!

Абдульветан. Ах, эвлятларым! Бураларыны сизе насыл анълатайым? Буны сиз де тарих окъудынъыз исе, бильмез дегильсинъиз (кенди-кендине) «Къырыма аит тарихларымыз да Авропалылара сатылды, табий, бильмезлер». Генчлеримиз! Бу аллара къалмакълыгъымызынъ биринджи себеби – ветанымыз наэхиллеринъ тахт-и-тасарруфларына кечмеси, икинджиси – арамызда медениет намына чюрюк тахмиллер кельмесидир. О вакъыттаки биринджи асырдан бери шайлы аятымыз сёнмеге, ветанымыза агьалыкъ намыле бир чокъ затлар кельмеге, Къырымы баштан-баша долашмагъа башлады. Эбна-и-ветан онларынъ кулер юзьлерине, татлы сёзлерине къапылдылар. Даа догърусы, тербие, инсаниет ве мусульманлыкъларынынъ икътизасы оларакъ онлара эманет иттилер. Кендилеринден пек урьккен акъкъымызы бир такъым хийле ве десисе иле беш капик къыйметте олан бир шейе беш рубле вермекле джельп иттилер. Буюклеримиз, реислеримиз миллетининъ менфаатыны унуттылар. Баронларынъ, графларынъ «хороший татар!» «добрый малый!» сёзлерине инандылар да, бутюн эхвал ве арекетимизи, адет ве маишетимизи онлар анълаттылар!..

Деркен ветанымызда Русие укюмети низам ве къанун вази итмек ичюн умумий тахрир-и-нуфуз идерек, Къырымы бир къач уездлере, волостьлара такъсим идерек, меркез-и-виляет – Акъмесджид шеэрини тайин иле орада бир губернатор (вали), нахиелерде де бир начальник насп итти. Ичтимаиет узьре джерьян иден аят ве маишетимизи вахшиане бир аят, бедаваджы бир омюр эсап идерек, бизе медений бир маишет, парлакъ бир аят вирмек ичюн шеэрлеримизде, къасаба ве койлеримизде бир чокъ къанунлар ваз идерек, эр сене вирмек шартыле бехер адамдан бирер рубле вира кой шахсий алмагъа башладылар. Бу сюретле гит-гиде эр ал ве арекетимиз къанун алтына алынды. Койлеримизде мемурлар, забитлер насп идильди, махкюмлер къурулды... Даа бираз сонъра койлерде «земский управалар» теэссис идерек, ханелеримизден, топракъларымыздан, багъ ве багъчелеримизден налог алдылар... Биз земствонынъ япаджакъ мектеплерини, ёл ве копюрлерини беклемекте икен, укюмет тарафындан гёндерилен мухендислер Къырымнынъ дагъларыны, топракъларыны, орман ве яйляларыны ольчедилер, бичтилер, эр ерде худудлар, сынъырлар диктилер. Не ичюн ольчедиклерини сордыгъымызда, «Къырым Гъарп нокъта-и-назарында пек муим бир мемлекет олдыгъындан муаребе заманында оны муафаза ичюн планыны чыкъарыюрыз» дедилер. Къач сене сонъра Петербургтан келен бир «эйет-и-махсус», эллериндеки харитая бакъаракъ, «шурасы бу князьларынъ, бурасы о графларынъ, орасы да казённый, бакъый, къаланы да приписнойдыр» дие, абаи ве эдждаттан къалан топрагъымызы элимизден аларакъ запт иттилер!

Шурасыны да бильмелидир ки, укюмет бу арзуларына къолайлыкъле наиль олмакъ ичюн, иптида Къырым агъаларынынъ, бикелерининъ агъызына бал къаптырды, мырзаларымыза --«дворянлыкъ» унваныны веререк, кендилерине онар-он бешер кой ве къачар бинъ де сотня топракъ иссе косьтермиштир. Бинаэналейх койлерде яшаян койлюлери де мырзалара эсир итмиштир ки, бу эсирет аля Къырымнынъ базы ерлеринде девам итмектедир!

Эвет, задекянлары бойлеликле эле кечирдиклери киби, руханилеримизи яни муфти, къады, хатип, наип, имамларымызынъ да козьлерини багъламакъ, агъызларыны къапатмакъ ичюн эр бирине «духовный» унваныны вермиш, кокюслерине де бирер медаль асмыштыр. Иште, бу ики сынфы яни алемие иле амирайы кендисине бенд иттиктен сонъра, ветанымызы, миллетимизи истедиги киби чевирмек, къырылдыгъыны арзу иттиги тарафа дёндирмеге мувафыкъ олмыштыр.

Али (кенди-кендине). Балыкъ баштан сасыр... Башынъ гиттиги ере, табий, къуйрукъ да гидер!

Абдульветан. Эвет, укюмет ветанымызы ве миллетимизи ишкенджее, тузагъа алдыкътан сонъра, ваад иттиги мектеплер ерине койлеримизде су-и-ахлякъынъ менбайы ве эр феналыгъынъ мебдейи олан мейханелер ачылды. Фикирлеримизи, зеинлеримизи джеалет иле вуджудымызда тарз итмеге ве эр тарафтан сыкъыштырмагъа башладылар. Бу фена аллардан урькюнен, даа догърусы, джаны янан мусульманлар, атештен къачар киби, иджрете тутундылар...

Деркен, о татлы сёзлю, кулер юзьлю медений графлар, баронлар бутюн арзымызы забт иттилер.

Джами ве медреселеримизи, мектеп ве текиелеримизи ислях идеджегиз, дие, бир идаре-и-рухание теэссис идерек, агъызларына бал, кокюслерине медаль такътыгъы духовныйлерден муреккеп бир эйет тешкили иле, бутюн омюр-и-диниемиз, мектеп ве медреселеримизнинъ назариетини онлара тевдих итмишлер, муфти интихабыны лягъу идерек, биззат укюмети кендиси тайин итмеге башламыштыр. Бу саеде мектеп ве медреселеримиз йыкъылды. Йыкъыланы еринде енъиси япылмады. Эйетимизи, джемаат-и-ислямиетимизи дворян, руханий, поселян, мещан, бек, мырза, челеби сыныфларына айыраракъ, парча-парча идильди.

Арамыза нефакъа атешлери, тафра темеллери атылды – эпимиз бири-биримизе къанлы душман олдыкъ. Ахлякъымыз бозулды, табиатымыз бозуларакъ эльсиз-мульксиз, ач, чыплакъ къалуп, къырыла-къырыла бу къара куньлере, чекише-чекише бу агъланыладжакъ аллара къалдыкъ!

Сейидбек. Браво, къартым! Браво!..

Ихтиярлар. Нелер корьдик, нелер яптыкъ, не куньлерден къуру къалдыкъ...

Абдульислям. Ах, генч мусульманлар! О Авропалылар ёкъмы?.. Онларынъ «медениет пердеси» аркъасындаки мюдхиш сахнайы корьсенъиз! О сахнада не къадар къоркъунч джанаварлыкъ, не дередже вахший арекетлер, нидже игренч аллар вардыр. Медениет онларынъ ялынъыз агъызларында. Къальблери йыланлар, акъреплер иле долудыр.

Анги бир мемлекете аякъ бастылар — «маариф ве медениет», «культура» ве «просвещение» намыле залым ве акъарет темеллери эктилер... «Арз-и-муавенет идеджегиз» дие, инсанлары сатмагъа башладылар, «вахшиеттен медениете чыкъараджагъыз» дие, аят-и-ичтимаелерини кокюнден, аят-и-инсаниейи къальплеринден чыкъардылар, анги къавим арасына кирдилер исе, динлерини, диллерини унуттырмагъа чалыштылар! Ве чалышмакъталар...

Азиз эвлятларым! Гъарп медениети бешериетинъ теракъкъи ве текямюлине, джемиет-и-бешериенинъ рефах ве шеадетине дегиль, бельки, махвине чалышыюр. Оларынъ назарында инсаниет махаза джанаварлыкътан ибареттир десем, бельки, хата итмем. Онларынъ атешинден къуртулмакъ ичюн онлар киби залым олмалыдыр ки, панджа-и-гъаддаране эллерине, зеэрли тузакъларына дюшмесенъ...

Абдульветан. Эвет, иджат иттиклери ихтираатларынъ пек чогъы инсанларынъ махвине хызмет идерлер. Беш дакъикъада бинълердже бешери махв идерлер. Бунынъ да адыны буюк бир кешф, «великий бир открытие» къоярлар.

Ветан огъуллары! Къартлыгъымынъ тесиринден олмалыдыр ки, гъалиба, сеадетимизден пек узакълаштым. Сиз эвельки аятымызынъ, зски маишетимизинъ, мукъаддес ветаннынъ бугуньки атешлере мюнкъалиб олдыгъынынъ эсбабыны сормыш идинъиз де, бакъынъыз, бен та нерелере гиттим, не киби сачмалар сёйлемеге башладым. Къартлыкъ, зайыфлыкъ бени нерелере кётюрди. Атта сайыкълыюрым дегильми?!

Генчлер. Ах, кешки бойле акъикъат сёйлеенлер чокъ олайды!

Абдульветан. Не япайым, азиз эвлядым! Къартайдым, ихтиярладым, бир кере сачымынъ, сакъалымынъ беязлыгъына бакъыкъыз. Яшымынъ да пек чокъ олдыгъыны унутманъыз, инсан бу яшта нелер сёйлемез, нелер япмаз. Бунынъ ичюн бенден садыр олан къусуры афу идерсинъиз!..

Решид. Ах, мукъаддес вуджут! Сакъалынъыз, сачынъыз нур киби агъардыгъы алда мубарек агъызынъыздан феверан иден атешин сёзлер къальбимизе рух киби кечиюр, дудакъларынъыз арасындан дёкюлен икметли сёзлеринъ эр бири буюк акъикъат оларакъ козюмиз огюне теджессюм идиюр... Сизинъ киби бир пир-и-мухтереминъ ракъикъ къальбинден къопан сайхалар, бакъынъыз, бизим киби генч деликъанлылары хункюр-хункюр агълатыюр!.. Джигер кяхинъизден чыкъан инъильтилер, наэхиллер элинде къалан арзымыз ферьядыны анъдырыюр! Бугунь къальбим, къувве-и-афызайым о дередже буюди ки, атта вуджудыма сыгъмыюр... Догърусы, сиз бир муджизе-и- алейхисинъиз!..

Сейидбек (кенди-кендине). Эвет, бу адам бир чудотворецтир. Лафларыны кереги киби анълаямадыгъым сёзлеринде пек сильный бир дух хасин идиюрым. Каждый сёзю бир магнит киби къуветли, козьлерининъ выражениясы пек остроумный олдыгъыны доказывать идиюр.

Али (кенди-кендине). Ойле бир ихтияр ки, онъа бизим бинълердже генчлер къурбан идильсе сезадыр. Эр алында, эр арекетинде бир эсер-и-икмет корюлир. Илле козьлерине бакъынъыз, козьлери мази ве истикъбалимизинъ бир алиеси, бир асыр сонъра нелер оладжагъыны бильдирмиюрмы? Бакъынъ, бакъынъ, не хазин бир бакъыш, не нурлы назар! Гуя акъикъат корен козьлерине бир нур алейх-и-теджелли итмиш де, къашлары алтында ики алейхтарикъ фенерлери оларакъ парлыюр!

Решид. Эй, мукъаддес вуджуд! Эй, эр агъасы, ветан дюшкюнлиги тарихыны окъуян бир мухтерем! Сизинъ вуджудынъыз ульвиет, къанынъыз къудсиет иле тахмир олунмыш олмалыдыр ки, сизе къаршы биз мутхим олдыгъымыз алда, сиз бизден афу дилемек киби бир тензиль алидженабанеде булуниюрсынъыз! Къыйметли вуджудынъыз ёрулмаяджагьыны билир исенъиз, сизинъ эр сёзюнъиз бизе бир имдат, эр келименъиз бир аят, эр джумленъиз бир рух бахш идиюр!..

Абдульветан. Эвлятларым! Бени пек юксеклере чыкъардынъыз, аля иттинъиз, къоркъарым ки, бу алымле ойле юксеклере перваз идеджек олур исем, бир телюкее огърарым, бен адий бир адамым! Аркъадашым исе, акъикъатен, алий бир зат-и-шерефдир... Даа догърусы...

Абдульислям. (Абдульветаннынъ къулагъына) Иши ачма!..

Али (кенди-кендине). Эвет, догъру сёйлиюр. Шекли, къияфети бизим киби, факъат корьмеси, сейлемеси бам-башкъа...

Абдульислям ве Абдульветан. Эвлятлар? Биз ятсы намазыны къылсакъ да, сонъра къонушыр исек олмазмы?

Генчлер. Эфендим, эмир сизинъдир, буюрынъыз!

Решид (Сейидбекке). Азизим, насыл, бу акъшамки меджлистен хошнутмысынъ?

Сейидбек. Бугунь кендими совсем башкъа бир мирде чувствовать идиюрым. Джаным, бу къарт бир живой история олдыгъы киби, пек де опытный ве эр шейи лично испытать итмиш бир кишие бенъзиюр. Действительно, бугунь фикирим, иттикъадым денъишмее башлады. Бунынъ ичюн спасибо санъа, Решид!

Решид. Иште, бегим, анъла ки, бизим мусульманлар арасында эр заман бойлелери булунур, ветанымыз кендисини унуттырмамакъ ичюн эр вакъыт бойле семерелери агъушында сакълар. Эвет, бира-дерджигим, бизим миллет сенинъ мектеплерде окъудыгъынъ тарихлердеки киби дегильдир, эджнебилер ислямиети чекемедиклеринден алейх-и-динимизе, китабымыза пек буюк ифтиралар язмышлардыр. Асырлардан бери ислямиетинъ бир нур-и-акъикъат олдыгьыны анъладылар исе де эр заман сетир итмеге, инкяр итмеге чалышыюрлар. Факъат эмин олам ки, кунеш къаплаян булутлар не къадар сия, не дередже мазлум исе де хафиф бир рузгярынъ эсмесиле бутюн алеми зияландырдыгъы киби, ислямиет узерине чекилен къара перделер де къарибен алынып кяината аят ве фейз сачмагъа башлаяджакътыр.

Сейидбек. Джаным, шу ики къарт сёзлери аля къулагъымда звинеть идиюр... О къадар серьёзный шейлери объяснять иттиги алда ич бир сёз русча сёйлемиюр. Сейледигинде тюркчесиле берабер сейлиюр... Значит, татар тили де пек богатый бир тиль эмиш, эм де пек красноречивый...

Али (кенди-кендине). Сен мусульманларда эдебият ёкъмы беллиюрсынъ? Хахат сен бир кере Адиль Герайларынъ, Шаингерай шиирини, Османлы тюрклеринден Абдулла Джевдетлеринъ, Реджаи-заде, Махмуд Экреминъ, къавказлы Шерванилеринъ, Хасинзаделеринъ, Мусаевлеринъ, Къырымлы Акъчокъракълыларынъ беитлерини, назм ве несирлерини окъуп анълая идинъ, о заман мусульманларынъ, тюрклеринъ эдебиятыны акъкъыле билир ве тасдикъ идер идинъ. Факъат, хахат ки, къувве-и-афызанъ Пушкин, Лермонтов, Надсон, Лев Толстойнынъ шиирлериле долмыштыр...

Решид. Сейидбек! О затлар о дередже ихтиярладыкълары алда ич кекелемексизин сёйлиюрлар ве сёзлерин бутюн къувве-и-ад тахтында оларакъ инджу дизиюрлар...

Сейидбек. Да, буюк талант саиби эмишлер. Мен бугуне къадар бизде бойле зенгин, бойле эффектный тиль олдыгъыны ве арамызда бу киби философ адамлар булундыгъыны бильмез идим. Чокъ удивительный шурасыдыр ки, русча анълаюрлар ве Западный Европа миллетлерининъ диллеринден де ара-сыра научный лафлар сёйлиюрлар...

Али (кенди-кендине). Акъшамдан бери бизим адвокатынъ агъызындан рус сёзю оларакъ бир джумле ишидемедигиме тааджип идиюрым... (ашкяра оларакъ).

Аркъадашлар! Отейи тютюн думаныле богъдынъыз. Ихтияры таджиз идерсинъиз. Ич олмазса, шу кениш оджакъ башына варуп ичинъиз...

Сейидбек (оджагъы козьден кечиререк). Эвельки инсанларынъ эр шейи башкъа эмиш! Бу оджакъ, с точки зрения гигиена, пек полезныйдыр. Комнатадаки авайы очишать идиюр...

Решид. Я шу дивары тезйин иден ишлеме къабара ишлери кориюрмисинъ? Бунлар эписи мусульман къадынлары элинден чыкъмыштыр. Дикъкъат зт, ренклер не къадар бир-бирине мувафыкъ, о ренклеринъ, чичеклеринъ кяфиси бир ольчюде япылмыш! Илле шу левхая бакъ, элли-алтмыш сене мукъаддем ишлендиги алда бугунькиде къадынлар корерсе кендилерине бир медаль иттихаз идерлер.

Сейидбек (козълюгини чыкъараракъ). Ах, прелесть, замечательный работа! Особенно бу картина, бен буны масленный краска иле япылмыш белледим. Оказывается, лак иле ишленмиш. Аджеба бу картина неренинъ ресимидир? Янында джами де булуныр.

Решид. Азизим, бу левха Къырымда алты – еди юз сене султанат иден авамынъ, азамамызынъ сарайларыдыр ки, юз отуз сенеден бери бош къалдыгъы алда аля Хансарай, Хан-Джами намыле анъылмакътадыр. Сиз ич Багъчасарая гитмединъизми? Гитдинъиз исе корерсинъиз.

Сейидбек. Хайыр, как-то ёлум дюшмеди. Студент олдыгьым заманларда экскурсия япуп чокъ ерлери кезди исем де, Багъчасарая вармадым.

Али (кенди-кендине). Ветан, миллет мухаббети къальбинде ёкъса, гидуп корьсюн. Ханлар Сарайынынъ эски алы узьре къалдырылмасы бизим ичюн не буюк бир тарих-и-ибреттир!

Решид. Шимди шу миндерлере, яймалара да бакъ. Эписи юньден мамуль эль ишлеридир. Бунлар да къыркъ – элли сене эвельси япылдыгъы алда зерре къадар ренклерини гъайып итмемишлер...

Али. Эвет, шу къылыф миндерлер беним назарымда пек мукъаддестир. Онлары не Морозовынъ тиклерине, не де Лодза шеэри къадифелерине денъиширим, чюнки миллийдир.

Миллий шейлерден немиз вар исе, эписи назарымда мукъаддестир!.. Абдульветан бабанынъ накъиль иттиги киби, онлар, эр шейимизи кендимиз яптыгъымыз алда, бугунь къабире кирмек ичюн де сарылдыгъымыз кефине къадар Коншин фабрикасынынъ яптыгъы безлердир! Ич олмазса, мусульманларынъ бир фабрикасы олайды!

Сейидбек. Инсан Европа культурасы, Европа эски омюрине не къадар алышса да, национальный шейлеримизде башкъа бир сыджакълыкъ вар, догърусы, бу сакля ичинде булунмакълыгъым банъа аристократический бир гостинныйде булунмакътан хош келиюр!..

Али (кенди-кендине). Даа дегиль даа, илле сен бир кере миллет, миллиет не олдыгъыны да биль, анъла да, окъут да, къонушурыз! (ашкяр оларакъ).

Ишшшш!!! Яваш! Гъалиба намазы битирдилер Сеслер чыкъыюр. Зан идерсем, келиюрлар...

Решид. Демин анълатмагъа башладыгъынъыз эхвал-и-тарихиенинъ девам идильмесини риджа идеджек олыюрыз исек де, сизи раатсыз идериз дие хавф идиюрыз.

Абдульветан. Пек ийи, огълум, пек ийи! Бугунь бутюн эбна-и-ветаннынъ ве бизим кечирмекте олдыгъымыз атешлер, бухранларынъ, чекмекте булундыгъымыз азап ве джефаларынъ ичинде сыкъылдыгъымыз тазыйыкъат ве ишкенджелеринъ эсбап-и-муджибеси пек чокъ исе де, биринджиси къувве-и-мустебидедир.

Абдульислям. Дикъкъатле аранъыз, тедкъикъ ве тахкъикъ идинъиз. Бугунь «миллет» дедигимиз эйет-и-мукъаддесейи тешкиль иден эфрат меянында ахлякъы бозулмамыш, лисаны къарышмамыш къач адам була билирсинъиз? Арамызда «ухувет-и-диние»ден, диндашлыкътан бир эсер вармыдыр! Менфаат-и-шахсие эп затиеден селим бир муджахит корюлюрми? Эйет-и-ичтимаемизде. джемаатымызда, мевджудиетимиз, варлыгъымызда бир нишане улу олмаюп джанлы олдыгъымыза бир алямет, бир зсер-и-аят, бир фаалиет, бир эсер-и-фейз коре билирмисинъиз?..

Абдульветан. Ич биз бойле эсфел-и-сафилийин дереджесине инеджек къадар бир миллетми идик? Аджеба, кечмишлеримизинъ джесаретлеринден, шеджаатларындан, гъайрет ве джемиетлерииден узеримизде бир аляметчик къалдымы, къалдырылырмы?.. Уф! Юрегиминъ сурьатлы, шиддетли зорбасына вуджудым такъатлы темель идемиюр! Къальбимде, синъирлеримде къайнаян дуйгъулар шиддетле гъалеян иден иссиет-и-миллие ве диниенинъ къувети нефес алмагъа мани олыюр. Димагъымы, къувве-и-мефкюреми йылдырым шимшек киби чакъан эфкяр-и-шедиденинъ мусадемеси, чарпышмасы къафа тасымьг патлатаджакъ! Агълар исем, бельки бираз сукюнет булур идим. Факъат къабильми? Бир бучукъ асырдан бери агълая-агълая козьяшы да къалмады, козьлерим къуруды... Аман, джемаат! Нее агълаюрсынъыз? Уф, къараман мусульман киби динни, инсан киби дильни муафаза идемеенлер, мегер бойле чоджукъ киби агълаюрмыш. Агъланъыз! Мазийинъиз ичюн дёктигинъиз козьяшлар истикъбалинъиз ичюн бельки бир аб-и-аят олур... Ах, козьлерим къарарыюр, ичимде атешин алевлер дурулыюр! Санки башымда шемшеклер чакъыюр!

Сейидбек. Эвет, эвет, башына холодный бир конпреси къоялым.

Абдульветан. Теляш итменъиз, ветан чоджукълары! Беним атешими ойле шейлер сёндюрамаз, араретими сувлар тескин идемез. Сиз раатсыз олманъыз, чоджукълар!

Решид (кенди-кендине). Нефесининъ шиддетине, вуджудынынъ дитремесине бакъынъыз! Яраб! Яраб! Санки агъызындан атеш къыгъылчымлары дёкюлиюр. Догърусы, беним вуджудым да денъишти, беденим рашелер ичинде къалды...

Али. Заваллынынъ къальбинден, акъылындан кечен шейлер, бакъынъыз, нурлу юзюнде насыл акс идиюр. Кях, накъиль иттиги аят-и-месудане ичинде булунып сюрюрлере, сефалара гъаркъ оларакъ тебессюм идиюр. Кях бугуньки боран-и-ыстырап алтында къаларакъ ишкенджелер ичинде сыкъылыюрлар!

Сейидбек. Господа! Поэтиканы быракъынъыз! Бу адама помощь лязим, доктора гитмели!

Абдульислям. Раатсыз олманъыз, эфендим! Онъа Дженаб-и-Хакъ муавенет идер ве идиюр!!

Абдульветан (башыны къалдыраракъ). Ихтиярлыкъ бе яху! Гъалиба бираз сыйыкъладым. Эвелинде сёйлемиш идим я, бизден эр шейинъ садуры мумкюндир. Эвет, бугунь чокътан бери къальбимде, зеинимде теракюм иден джерихалар, джигерлеримде, вуджудымда ачылан яралар далланды... Зеэрлер акъыюр... Олды оладжакъ, бошанайым.

Генчлер. Аман, лютф идинъиз, сёйленъиз. Сизинъ эр сезюнъиз бизим киби ёлуны шашырмыш генчлере бир ребер, эр джумленъиз бизим киби теджрибесиз ве сатхий назарлылара бир дерс-и-ибреттир! Факъат зияде ёрулдынъыз.

Абдульветан. Огъулларым! Биз кимлеринъ ихляфы ве афадыйыз?

Эдждадымызынъ хун хамиетле ёгърулан вуджутлары тоз-топракъ олдысе де, дамарларымыз, джылынларымыз онларынъ къанлары иле долудыр. Шан ве шевкетлери аху алуп гиттисе де къувет ве шеджаат-ларынынъ эсери хенуз козьлеримизинъ огюндедир!

Беним вуджудым, шекиль ве симам хариджен, маддетен пек ихтияр корюниюр исе де, рухиятым пек къуветлидир. Ойле джезаий шейлерден ёруладжакъ киби дегиль.

Затен вуджудынъ эмиети екътыр. Эгер вуджудынъ тазелиги, бунынъ семизлигинде эмиет олайды, олмадыкътан сонъра чукъурлара, топракълара атылмаз иди, иш рухтадыр...

Шу къуветли кокюси кориюрмисинъиз? Бу къабыргъалар демирден, бу кокюс челиктен мамуль бир къале кибидир! Бугуне къадар пек чокъ уджюмлере сипер олмыштыр. Бинълер иле яралар корьмиштир. Факъат, шу алымле метанет къальбим йине ериндедир!..

Джаным, бен йине сачмалыюрым... Акъикъатен ихтиярламышым. Эр алда сёйлемек лязим.

Эй, ветан эвляды! Бираз эвель демиш идим ки, бизи уюттылар, варлыгъымызы унуттырдылар. Эвет, бу хусуста бизим де къабаатымыз вар исе де, асыл месюлиетинъ энъ буюги бизден эвель уюян ве аля уйкъуда булунанлардадыр.

Бир миллетинъ реислери уйкъуя ятарса, о миллет, табий, оледжектир. Реислеримизинъ козьлери кёрленмиш, ачылмыюр...

Абдульислям. Къальп козьлери кёрленмишлер, ёкъса козьлери фал ташы киби ачыкътыр.

Абдульветан. Алемимиз, омюримиз даа зияде уюмакъ ве ич уянмагъымыз ичюн бизе бир такъым сетир, сифте ниннилери окъудылар. Пек надир оларакъ уянанлара: хастадыр, делидир, сайыкълыюр дедилер!.. Ич бириси ветаниесини иджра итмеди. Миллетинъ истикъбалини дюшюнмеди. Бизе телькъин иттиклери ислямиет, эр кунь къаве оджакъларында, пиляв меджлислеринде богъазымыза юттырдыкълары шериат, иште, бугуньки ал-и-су-и-истималдан ибареттир!..

Абдульислям. Бунынъ ичюн бен мусульманлары таныямыюрым. Бунынъ ичюн кендими асырларджа мезарларда ятмыш, вуджутлары чюрюмиш олюлер ичинде ис идиюрым.

Абдульветан. Ярым миллиондан мютеджавиз Къырым мусульманларынынъ рухлары, умют ве аятлары макъамында олан мектеп ве медресемизинъ омюр назариети эп о «идаре-и-рухание-и-Екатериние» эйетини тешкиль иден ифриде тевдих идильдиги киби, мектеп ве медреселеринъ менафына эдждадымызынъ тахсис иттиги вакъуфларынъ идаре-и-рухание бир анджакъ асырдан бери яптыгъы вазифелерини иджра иттилерми?..

Эвет, онлар укюмет тарафындан музаф къылынан вазифелери ифа иттилер. Ама насыл?! Юз бинъ бир аиледе сатие вакъуфлары больдилер, битирдилер, тоймадылар да, шимди рюшвет де алыюрлар.

Ихтиярларнынъ бириси. Эй,балларым! Сиз не билирсинъиз. Шимди бу адамлар сёйледи де, хусурыма кельди. Ич бен бу сефалетте къаладжакъ адаммы идим? Беним раметли бабам олдыкъча мал-мульк саиби, зенгин бир адам иди. Мал такъсиминде бирадерлеримден рухуфатларынъ олдыкълары рюшвет саесинде бени малсыз-мульксиз быракътылар. Гуя бир идарелер бабамынъ борджыны вермишлер де бенден учер пай зияде алдылар. Танъры-Таалянынъ хузурине вардыгъымда, якъаларына япышаджагъым, акъкъымы талап идеджегим. Бакъалым, рюшвет иле иш корьмек къолаймы.

Абдульветан. Идаре-и-рухание эйети эфрадындан бир бучукъ асырдан бери анги бириси Польшада, Лехистандаки дин къардашларымызынъ алларыны дюшюндилер. Польша мусульманлары да Къырым идаре-и-руханиесине табийдирлер. Заваллыларынъ алы бизимкинден даа беттер. Ана лисанларыны, адет-и-миллиелерини, динлерини бутюн-бутюне унуттылар. Онларынъ бу алларындан месуль ийне идаре-и-руханиедир...

Бен «Дженаб-и-Хакъкъынъ» адиль исмине къасем идерим ки, видждансызлар, мабиттелер ярын руз-и-къияметинде къахыр оладжакълардыр.

Алдыкълары рюшветлер джеэннем атешлерине иридилюб богъазларына дёкюледжектир!

Бу эрифлер ветаннынъ харабына, джемаатынъ теферрукъая дюшмесине хызмет итмиштир! Бир кимининъ къапыданы шиддетли фуртуна заманында уйкъуя даларса, укмю къарая кирмезми, ёлджулары эляк олмазмы?..

Шимди инсаф иле дюшюнильсин! Бир миллетинъ омюр-и-диниеси бойле наэхиль адамлара, джемаатынъ исляхы менфаат-и-шахсие къурбанларына теслим идилюр. Укъукъ-и-сиясие, эхвал-и-ичтимае ве икътисадиеси бойле данилере тевдих идилюр. О миллет махв олмаз да не олур? О джемаат харап олмаз да, не ишлер?..

Абдульислям. Иляхи! Даа сабыр идеджекмисинъ, мынафых шахсиелер ичюн къулларынъы мектепсиз, илимсиз къалдыран видждансызлара, инсанлара бахш иттигинъ урриет ниметинъи эсап иденлере даа фурсат вереджекмисинъ? Яраб! Къулларынъы хаял-и-метин-и-ислямдан чыкъаруб араларына тафра атешлери сачанлары, исми пакни тахкъир иден инсан сыфатындаки алчакълары яратмакътаки икметинъ недир?

Сейидбек. Ах! Нерваларым бозулды. Санки бир трагедия? Артыкъ сабыр идемееджегим! Йигирми докъуз яшымда олдыгъым алда бир кере агъламадым (кенди-кендине). Ики йыл эвель Мария Ивановнадан айрылдыгъымда агъламыш идим. Наверно, роллерим ийи иди (ашкяре). Да, бугунь етимлер киби агълаюрым.

Решид. Азизим! Сенинъ тёктигинъ козьяшларынъ бир аб-и-аят олыюр! Бен чокъ сенелерден бери агъладым. Гъайры яныюрым, атеш сёндюреджек козьяшларым да къуруды. Басит, чокъ месудсынъ ки, агълаюрсынъ.

(Абдульветане матуф джехен). Эй, мукъаддес вуджут! Бугунь эбна-и-ветан анасындан, бабасындан айрылуб ябанийлер, эджнебийлер элине теслим идилен масюм чоджукълар киби агъладынъыз! Бинаэналейх дерт-омюримизи де тешхис иттинъиз! Бу алда бизе бир чаре косьтеринъиз!.. Бизим шимдики алымыза, бугуньки ярамыза бир мерхум верменъиз! Ал-азырымыз пек харап! Истикъбалимиз пек мазлум, къаранлыкъ. Гиттигимиз ёл телюкеден салим дегиль. Татыб ичтигимиз нокъта-и-селяметинъ узакъ узеринде булундыгъымыз ер исе атта юксек бир учурым, бу учурымынъ алтында бир варта-и-хулюнек. Бу алда насыл арекет иделим де, кендимизи къуртаралым! Селямет ве неджатымызы нереде араялым!..

Бекир. Буюрынъыз, буюрынъыз! Айып итменъиз, емеклеринъ чешити ёкътыр, билирсинъиз, э, бу факъыр дюгюнидир!

Сейидбек (аркъадашларына). Бен ашаямаяджагъым! Бу тузлы бакълалы эт беним желудкамы харап идер. Насыл переварить итмели? Баре бир рюмка коньяк олсайды.

Али (Сейидбекке). Не япмалы, бирадер, бурасы «Эрмитаж» отели ресторанлары дегиль! Факъат сен чанакъларынъ темизлигине дикъкъат эт! Ресторанлардаки киби тарелкалар, пычакъ ве чаталлар сув иле яйкъалмыштыр...

Абдульветан. Иште, бу да фена бир адет! Некъадар факъыр олса да, дюгюнлерде мытлакъа беш – алты тюрлю емек азыр идеджектир.

Абдульислям. Эвет, таамынъ чешити маддее де мезардыр.

Бекир. Джаным, мусафирлер, къусура бакъмайынъыз, буюрынъ, буюрынъ!..

Ихтиярларнынъ бириси (кенди-кендине). Аслы мырза, бек тойына вармалыдыр ки, йигирми беш тюрлю аш ашайсынъ, беним бунлар иле къулагъым биле иснемеди...

Абдульветан. Фейз-и-къудрет азретлери битмез-тюкенмез берекетлер версун, бу акъшамы тадиль иден зевдж ве зевдженинъ омюрлерини, узун сеадетлерини даим ийлесун!

Джемаат, Амин!

Бекир (кенди-кендине). Бу да ама да окъуды. Эм татарджа, эм де пек къыскъа! Эй, бизим имамымыз! Окъудыгъы дуасы арапчадыр. Эм ярым саат сюрююр! Факъат факъыр дюгюни олдугъындан имамымыз кельмеди... (диерек софраны къалдырыр. Отенинъ алтыны сипирир, темизлер. Ихтиярларынъ базысы тырнакълары иле дишлерини къарышдырыюр, базысы да кекиререк, «эстафурулла» дерлер. Абдульветан иле Абдульислям ястыгъа ясланаракь дюшюниюрлар. Деркен Бекирнинъ элинде леген, ибрыкъ, омузында бир юзьбези (ромал) оларакъ келир).

Сейидбек. Джаным, бурада кирли адам ёкъ, тасынъ не кереги вар?

Бекир. Джемаат! Буюрынъ, эллеринъизи яйкъанъыз!

Абдульветан (эллерини силерек). Иште, бакъ бу гузель адете! Не дейим?.. Таамдан сонъра эль-агъызынъ яйкъанмасы некъадар гузель ве файдалы бир адеттир. Хафиз-и-сыххат нокъта-и-назарындан бакъылур исе икмети даа буюдикче буюр...

Бекир. Джемаат! Къавеми, чаймы ичерсинъиз? Таамдан сонъра бир шейлер ичмелидир (дер ве чар-чапук чай ве къаве кетиререк, гидер).

Селим ве Осман. Эсселям алейкум, джемаат! Тойынъыз, меджлисинъиз, хайырлы олсун! (дие къырмызы ягълыкъле орьтюли бир бакъыр чанагъы ортая къоярлар).

Джемаат. Веалейкум эсселям, хош кельдинъиз! Хани я, чалгъы-чагъананъыз нереде, бойле къона топланылырмы?

Селим ве Осман. Эй, джаным, джемаат! О адетлер бабаларымызле берабер мезара кирди. Шимди япылан дюгюнлер дюгюнми? Той саибининъ уйине варсанъ, матем уйи беллерсинъ! Ич бир шенълик ёкъ!..

Али (кендине). Джаным, саат алафранга онлара келиюр. Бизим мухтерем къартларымыз да гитмесинлер.

Сейидбек. Шу красный ягълыкъ недир? Революция байрагъымыдыр? Насыл шейдир?

Решид. Джаным! Сен эр нереде бир къырмызы ренк корьсенъ, къанлы инкъиляплар дюшюниюрсынъ! Бу сахне енъи дахиль иденлеринъ менфаатына иане топламагъа махсус бир къабдыр ки, адиде хана сахнедир.

Абдульветан. Бу адет къач саат эвель сеза идисе де, кит-ките буны да башкъа бир къалыба дёкмиштир. Аля базы дюгюнлерде чеберен пара топлаюрлар.

Селим ве Осман. Джемаат! Бизи эглендирменъиз!.. Бу эснада джемааттан(Мусафирлеринъ эр бири гонълюнден къоптыгъы мыкъдарда сахнее пара быракъырлар). Алла берекет версун! Эйилигинъизе къайтарсун! (Бу эснада джемааттан базылары, яни эсли-башлы ихтиярлар «Гидженъиз хайыр» дие гидерлер...)

Абдульветан (саатына бакъаракъ). Биз бир саат даа отураджагъыз, адетимиз алятюрка саат алтыларда ятмакътыр. Бинаэналейх бу ханенинъ саиби де о вакъытларда яттыгъыны бильдигимизден кемал истраатле бир саат даа отурабилириз.

Али (кенди-кендине). Ах, яраб, шукюр! Аз къалдым патлаяджакътым, къоркъуюрдым ки, бизим мукъаддес вуджутлар да гидер.

Абдульветан. Арзусы оланлар къалсунлар. Бен геджелер иле отурмакъта пек буюк леззет булуюрым. Мамафих биз ойле ала кельдик, о дередже бир-биримизден сувудыкъ ки, дюгюнлер олмазса бир ере топлашамыюрыз. Беним фикиримдже шойле бир къулюбеджикте де отурып субет ве мухаббет итмек, зан идерсем, мюзейен буюк салонлы къавеханелерде, клубларда вакъыт кечирмектен бинъ кере ифазадыр.

Сейидбек. Догъру диюрсынъыз, къартбаба. Часто собраниялар япуп, поделиться, посоветоваться пек яхшыдыр. Но, шимди свобода собрания ёкътыр!

Абдульветан. Хани я, бир къач сааттан бери пек сербест оларакъ къонушуюрыз, асыюрыз, кесиюрыз, маниа иден кимсе вармы? Иджма-и-умметинъ ерини бильмели. Биз бир ерде бир джемиет япаджакь олур исек, иптида япаджакъ ишимизинъ файдасындан эвель эджнебийлеринъ «маалледеш татарлар!» киби алгъышларыны дюшюнерек, эр кесинъ кореджеги, кечеджеги бир ерде топлашыюрыз. Эвлядым, муджахидлер, акъикъий миллетперестлер, федакярлар эр заман топлашмагъа ер була билирлер. Бахусус джамилеримиз! Бу мукъаддес биналардан эмин бир ер вармы? Факъат, теэссюф олуныр ки, о алий макъамларда бугунь хаиз олдыкълары укюмет о эминети гъайып итмиштир. Джамилеримиз де бугунь джемаатлара бир бешик, бир уйкъу ятатгъы олмыштыр. Вакъты иле кендилеринден джемаатнынъ интибахына, якъазасына нида идилен минберлерде, курсилерде бугунь татлы ниннилер окъуниюр.

Али (кенди-кендине). Окъунаны эп арапча олдыгъындан джемаат къоюн къавал динълер киби динълеюр!..

Абдульветан. Эвлятларым! Битир, бураларыны быракъалым да, деминлери ираде иттигинъиз суаллери ортая чыкъаралым, онларле аля огърашалым.

Решид. Эвет, эвет, бизим де пек буюк бир сабырсызлыкъле бекледигимиз шейлер онлардыр.

Абдульветан. Огъулларым! Ираде иттигинъиз суаллер акъикъатен чокъ муим суаллердир. Эвет, дедигинъиз киби, эхвал-и-азырымыз пек харап. Истикъбалимиз пек мазлум! Бинаэналейх умум мемлекетинъ алы да телюкеде. Ихтиляль ве инкъилябынъ аркъасы олан укюмет де инатлыгъын да исрар идиюр. Революционерлер ихтилялдан, бомба атмакътан вазгечмиюр, укюмет де асуп-кесмейи бир тедбир зан идиюр. Бириси – «урриет», дигери – «асыш» диерек, ек дигерине зыд ики буюк далгъа мютемадиен бир-бириле мюсадемее девам идиюр. Аслы бир къыямет, бир инкъилябдыр гидиюр.

«Сапланмайынджа арынмаз» зарбмеселиндже, бугунь къырмызы къаранлыкълар ичинде булунан Русие къарибен зияйи урриетле парлаяджакътыр. Ики сенеден бери Русиеде ягъан боран-беля, дёкилен атешли бурчакълар, долулар, йигирми дёрт айдан бери акъмакъта олан къырмызы силяларынъ аркъасы, чокъ кечмеден, кесиледжектир. О куньден итибарен Русие ичюн енъи бир девир, тюз бир аят, рухлу бир маишет башлаяджакътыр. Факъат биз, мусульманлар, бундан истифаде иде биледжекмийиз! Иште, асыл дюшюниледжек муим ери факъат бурасыдыр. Аль олунаджакъ меселе бу меселедир.

Эвет, умумиетле бакъылдыкъта, бугуньки инкъилябат ве къыяметлеринъ нетиджеси оларакъ, Русиеде бир аят-и-месудане догъаджакътыр. Лякин хусусиетле бакъылыр исе о аят-и-месуданеден эр миллет, эр къавиминъ истифаде идеджеги бираз шубелидир, бахусус бизим киби ич бир азырлыкъ ве тедарик корьмеен миллет!..

Сейидбек. Раз биз социалистлер иле бирликте чатышыюрыз, о алда национализма аранмаяджакътыр. Биз де башкъа миллетлер киби, файдаланиюрыз, партиялар ичинде умуме хызмет идеджек ве эр нацияя бир козь иле бакъаджакъ ялынъыз социалистлердир!..

Абдульветан. Эвет, огълум, ичтимаюн-амиюн фыркъасынынъ не олдыгъыны анъладым. Программаларынынъ мундериджатында бегениледжек шейлер вардыр, макъсад ве матлюблери алийдир. Кешки, генч олайдым да, бен де фыркъа иле берабер эвельки аят-и-месуданемизинъ иттирильмесине, маишет-и-бахтияранемизинъ истирдадына, ветан ве миллетимизинъ сеадетине элимден келен федакярлыкълары идейдим, факъат хахат хиссиетиминъ буюклигине, амеллериминъ мукъаддеслигине, умидлериминъ алийлигине нисбетен асаб-и-бедением пек зайыф, къувве-и-маддием пек аздыр.

Эвет, бугунь шу ихтиярлыгъымле берабер бутюн вуджут ве исьятымле этраф идиюрым ки, Русие де боран-беля алтыпда, зульмет-и-мудхише ичинде, бир такъым виджансыз джаиллеринъ, мустебидлеринъ аякълары алтында дини, миллети, намусы, укъукъ-и-инсаниеси паймаль идилен акъвам-и-мазлумынъ хульясы онлара урриетперверане бир аят, бахтияране бир кечиниш виреджек бир шей вар исе, о да эсас темели кейф-и-истибдад ве зулум ве бидад узеринде къурулмыш эскилигинъ, къадим усул ве низаматынъ лягъу иле ерине адалет, мухаббет, урриет узеринде бир «Миллет диваны»нынъ идильмесидир?..

Сейидбек. Браво, къартым! Браво! Бакъынъыз, социализма та къартлара къадар ишлемиш!

Абдульветан. Бизе неджат ве селямет зиреджек шей – о диван-и-алийде укъукъ меселеси мудафаа ве гъасиб идильмиш, ве ал ве ырызымызы акъылле истирдада къабилли укъукъшнас урриетпервер мебюслеримиз оладжакътыр. Шурасыны да бильмек керектир ки, миллет меджлисинде булунаджакъ векиллеримиз де хамиет-и-миллиесиз, дильсиз, лисансыз, джесаретсиз, бильгисиз олурса, о мебюслерден де миллет-и-ислямиее, тюрк къавимине бир менфаат бекленильмез! Зан идерсем, макъсадымы анълата бильдим дегильми, азиз огъулларым?!

Сейидбек. Эвет, бунынъ ичюн социал-демократ партиясы пек яхшы партиядыр. Но, жаль, что бизим бир чокъ мусульманларымыз бу партияйы фена бир партия беллиюрлар...

Абдульветан. Хайыр, огълум, бен джумхуриет фелян демиюрым, беним бегендигим анджакъ идаре-и-мешрутийдир, бен шимдилик саде къанун-и-эсасиее къанаат идерим...

Неджи ки Русие мусульманлары иттифакъ идуб бир фыркъа тешкиль итмелидир. Сиз иджма-и-уммет тарафдары исенъиз тешкиль идеджегинъиз фыркъайы «ичтимаюн-ислямиюн» намыле тесмие иде билирсинъиз. Анджакъ игъар ве эджнеп иле бирликте арекет итмек, базы нокъталарда, беним къарт фикиримдже, бизе эльверишли корюнмиюр.

Сейидбек (кенди-кендине). Бизим къарт, гъалиба, националист тарафдарыдыр. Башкъа нациялара душман козюле бакъыюр!

Абдульветан. «Денъизе дюшен—йылана сарылур» дедиклери киби, бугунь бир сеадет-и-мюстакъабилери ичюн олан мубарезеде булунан саире миллетлер бизимле къардаш киби иселер де раат вазн корьдиклеринде бизим ракъибимиз олмаяджакъларыны нереден билелим? Мадам ки, бени бешер арамызда «миллет», «къавмиет» диен ветан киби шейлер такъдис итмектедир ве эр миллет: биз шойле миллетиз, бойле къавиммиз диюрлар, ве эр къавим кенди укъукъ-и-миллиесини муафазая чалышур, о алда «умумий къардашлыкъ» ичюн пек чокъ заман даа истер. Билинъиз ки, «инсаниет» дедигимиз ульвиет джемиет-и-бешерие арасында хенуз енъи догъмуш имаесиз, зайыф бир чоджукъ кибидир ки, тербие идилюп бирисин кемале ирмесине, ким билир, не къадар бир заманлар даа лязим?

Сейидбек. Раз сизинъ заманынъызда социальный жизнь олмыш, о алда ничюн бундан сонъра да оламасун?..

Абдульветан. Эвлядым. Бизим заманымызда олмыштыр. Факъат о заман арасында етмиш – сексен сенелик бир заман кечтиги киби о вакъытынъ инсанларындаки мухаббет, адалет, эминет де бугунь екътыр. Бинаэналейх о заманларда ветанымыз вар иди, аятымыз да бир «ичтимаюн-ислямиюн»ден ибарет иди. О вакъыттаки Авропа низамы арамыза сокъулды, аятымызы дагъытты, ахлякъымызы бозды, бутюн инсанларынъ къальплерини шер ве залым иле толдырды. Шимди ойле бир аят-и-ичтимаие мейдане кетирмек ичюн эвеля инсанларынъ ичини тышына чевирмели, иссиетлерини, фикирлерини, иттикъадларыны, назарыны денъиштирмелидир. Демек истерим ки, къапылмамалы, теслим олмамалыдыр. Шаед илериде «умумий кьардашлыкъ» оладжакъ исе, биз эр заман азырыз ве олмасына да чалышмалыйыз.

Абдульислям. Бизим генчлер, хусусиле Сейидбек эфенди азретлери, атта махзунлашыюр. Мукеддер олма, огъулджыгъым! Бугунь бутюн теварих, алем ве кенди аятымыз, теджрибелеримиз иснат идиюр ки, бизе эджнебилерден инсаниет, мерхамет беклемек оны козюнден яш акъытмакъ кибидир! Бунынъ ичюн биз неджатымызы, сеадетимизи кечен сене тешкилине тешеббюс идилен йигирми миллиондан мютеджавиз Русие мусульманлары иттифакъыны бир «амиюн-ислямиюн» фыркъасы идерек, о фыркъа иле арекет ве муджахиде итмелийиз. Укъукъымызы о фыркъа-и-ислямие иле талап итмелийиз, иштиракиюн ол, шчтимаиюн ол, не олурса ол, анджакъ мусульманлар иле ол! Факъат сагъ фыркъалардан да алхазыр, къыямете къадар алхазыр! Ялынъыз теэссюф олунаджакъ ери шурасыдыр ки, «Русие мусульманлары иттифакъы» азалары бейининде дава-и-шахсие, сагъ фыркъалар тарафдары оланлар да вар эмиш! Теэссюф!

Иште, эвлядым, керек беним ве керек аркъадашымынъ фикириндже миллет пек мукъаддес олгъанындан сеадетимизи де миллиет иле бирликте арзу идиюрыз. Миллиети ислямиет иле, ислямиети инсаниет иле северим!

Решид. Бен мешур бир эфендиден ишиттигиме коре, ичтимаиет, медениет, инсаниет эписи ислямиетте вар эмиш!..

Абдульветан. Эвет, огълум, пек догърудыр. Дюньяда сеадет-и-бешерие медениет иле, медениет де илим ве маариф иле къаимедир деюрлар. Бу гузель бир сёздир. Факъат бугунь козюмизе пек парлакъ корюлен илимли, маарифли Авропа медениети, пек месуд бильдигимиз гъарп аяты назар-и-тедкъикътен кечирилюр исе, о медениет ичинде, о электрик фенерлери зиясы алтында нидже вахшийликлер козюмизе чарпар ки, медениет зиясы белледигимиз парлакълыкъларынъ базан бир джеэннем олувы, месуд аят зан иттигимиз кечинишлеринъ чокъ дефа бир азап-джихим олдыгъы анълашылур.

Абдульислям. Эвет, бу асыр ахырында Авропалылар илим ве маариф саесинде пек буюк бир медениет мейдане кетируб истраатларыле илимли инсаниети кендилерине мунтизар иттилер. Факъат медениетлерининъ девам ве бакъыйсына, инсанларынъ сеадет ве селяметине хызмет идеджек, инсаф, мухаббет, инсаниет киби хасаиль джемиледен муреккеп «медениет-и-маневие» хенуз кендилеринден пек юксек бир нокътада теране иден къара булутлар иле къуббе-и-сима арасында булуниюр!

Эвлятларым, анълатмакъ истерим ки, сеадет-и-бешериее хызмет идеджек медениет маддиет иле маневиеттен муреккеп бир медениеттир. Ойле бир медениети де инсанлара бахш идеджек бир къувет вар исе, о да илим ве маарифе рагъбет косьтерен ислямиеттир.

О «ислямиет»ки, бир чокъ аким ве философ онынъ инсаниете, адалете, джемиет-и-бешериее мутабикъ, арекет-и-мюсавата мусаид ве хадим олдыгъыны тасдикъ итмишлер ве итмектедирлер. Эвет, о дин-и-ислямиее инсанны ихата иден гъаша-и-зульмети тенвир ве зая иле тарикъ селямете бир бедрекя-и-худайет олмыш, акъыл-и-бешериейи бир къаиде-и-мунтазамее рабит идерек, сабит, мутемкин къылмыш, себатсызлыкъ, тагъиир, тельун иссиетинден къуртарылмыш!

Иште, эвлятларым! Медениет-и-бешериенинъ къуввеси инсанларынъ сеадетине хызмет иде биледжек медениет, бойле алий бир ислямиет узерине теэссис идильмелидир. Бир медениет-и-ичтимаенинъ эсасы ислямиет киби, метин ахкями киби адиль бир бина узерине къурулур исе, фазилет-и-бешериенинъ энъ буюги олан «инсаниет» денилен ульвиет, къудсиет ялынъыз китапларынъ къара сатырлары арасында къалмаз, юксектеки сиях булутлар узеринде де учмаз, бельки, инсанларынъ къальблеринде джулян идер... Ве бу саеде «умумий къардашлыкъ» да мейдане келебилир.

Фикр-и-бешер пек зайфтыр, эр заман ианее мухтадждыр. Фесада меялдыр, исляха ихтияджы вардыр, матулдыр, себат ве темкин истер.

Сейидбек. Шимди биз не ишлеелим, Европалыларынъ культурасы фенадыр дие джаильми къалалым?

Абдульислям. Хайыр, эвлядым! Хоша сим, хоша!.. Азрет-и-фахыр-и-кяинат эфендимиз (С. А.) «бешиктен мезара къадар илим аранъыз» буюрдыкълары киби, илим нереде олса да, гидуп алынъыз буюрмыштыр.

Авропалыларынъ илими ве маарифини, фюнюн ве санайысыны алынъыз! Ихтираат ве кешфиетлерини де огренинъиз, миллий мектеплеримизе сокъунъыз, ана лисанынъыза терджиме идинъиз. Бинаэналейх Авропая гидеджегинъизде бир-биринъизе лисан-и-миллий булунур исе, сизе буюк бир силядыр. Эр ерде сизи селямете чыкъарыр. Элинъизде ислямиет, лисан киби бир къувет олур исе, Авропанынъ атеши сизи якъамаз, мамафих не Франсаенинъ Парижи, не Алманиянынъ Берлини, не Ингильтеренинъ Лондрасы, не де Авропа маишети миллет ве къавмиетинъизи унуттырамаз. Иште, бизим фикиримиз будыр, эвлятларым...

Генчлер. Бизим де бундан сонъра такъип идеджегимиз эмель ве макъсад бу оладжакътыр.

Абдульветан (саатына бакъаракъ). Гъайры гидиледжек вакъыт, гиделим.

Абдульислям. Беним де къурун, Селим!