Бундан бираз вакъыт эвельси, Ташкент шеэринде (Озьбекстан) ерлешкен Алишер Навои адына Девлет кутюпханеси залында балабан маса башына ерлешип, къырым халкъынынъ джеза (репрессия) ерлеринде миллий тильде чыкъкъан тарихий «Ленин байрагъы» газетини саифелейим. Козюме сыджакъкъанлы бир адамнынъ сурети чалынды. Сурет янындаки языларгъа дикъкъат эттим: «… чокъ сенеден берли редакциягъа халкъ яратыджылыгъы материалларыны ёллап тургъан Самедин Бекировнен таныш этмек истеймиз. Самедин агъа энди 70-ке якъынлагъан, халкъ эдебиятыны яхшы бильген окъумыш бир къарттыр. Озю сабыкъ журналист олып, дженктен эвель бир къач йыл «Янъы дюнья» газетинде, сонъра Къырым радиокомитетининъ «Сонъ хаберлер» редакциясында чалышты».

Сёйлемек истегеним, «Ленин байрагъы» газетининъ 1966 сенеси июль 15 – те чыкъкъан санында Самедин агъанынъ терджимеиалындан бираз малюмат берильген сонъра, къырым халкъ агъыз яратыджылыгъы нумюнелерини топлап, оларны мезкюр газет саифелеринде дердж этип тургъаны акъкъында бильдириле. «Тильни яхшы бильген Самедин Бекиров аркъадаш фольклорны топламакънынъ эсас талапларына риает этерек, сёзлерни халкъ агъызында насыл айтылса, ойле де язып алмагъа ве шу айтылгъаны киби сакъламагъа тырыша, - дениле хабернинъ сонъунда. – Бу исе, агъыз эдебияты ичюн пек муим фактор олып, тилимизнинъ байлыгъы ве инкишафы ичюн гъает буюк эмиети бар». Бойле сатырлардан сонъ Самедин Бекиров тарафындан топланылгъан чынълар ве манелер басылгъан. Манелерни ве чынъларны ойле меракъле окъудым ки, гуя дюнъяда энъ лезетли Къырым чокърагъындан сув ичтим ве бунынъле сувсузлыгъымны къандырдым…

Кеченлерде исе, хызмет муджиби, (чалышкъан университетимде талебелер иле эр сене фольклор амелияты иле мешгъуль олам), тесадуфен Мамут–Султан къасабасында (Акъмесджид районы) Самедин Бекиров эфендининъ къызы 80 яшында Зишан ханым Бекирова иле таныш олдым. О, киеви Юсуф бей, къызы Зейнеп ханым ве торуны Зоре ханым иле берабер яшай. Даа бир торуны Джафер бей исе, авиация академиясында тасиль ала. Ходжасы Энвер Аблязизов 1983 сенеси вефат эткен. Баба-деде юрдуна 1976 сенеси къайтып кельгенлер.

Гъает икметли Зишан ханым иле субет зарфында о, бабасы хусуста баягъы лафэтти. Зынджырлы Медреседе (Къырым) тасиль алгъан бабасы Самедин агъа Бекиров 1973 сенеси, январь 5-те 77 яшында Самаркъанд шеэринде (Озьбекстан) вефат эте. Оларнынъ къорантасы 1944 сенеси башта Пермь виляетине (Русие) – орманджылыкъ ходжалыгъына тюше, сонъра бир черелер булып, 1947 сенеси Озьбекстангъа – Самаркъандгъа келип чыкъалар…

Экинджи джиан дженкинден эвель баягъы бир вазифелерде булунгъан Самедин Бекиров айны заманда матбуатта–идеология джебэсинде де гъайрет косьтере. Джеза ерлеринде исе, эм истисалда, эм де «Ленин байрагъы» газетине мунтазам суретте макъалелер язмакъ ве бастырмакъ иле бир сырада къырым халкъынынъ инджилерини – халкъ агъыз яратыджылыгъы нумюнелерини бирер-бирер топлай ве дердж эте. Меселя, ялынъыз къырым икметли сёзлеринден (аталар сёзлери) беш юзге якъын топлап, газетте бастыра ве иляхре, ве иляхре…

Биз Зишан ханым иле баягъы субетлештик. Мен кетеджекте бу аджайип ханымдан сорадым:

- Зишан апте, рахметли бабанъыз топлагъан фольклор нумюнелеринден бир де - бириси дердж япылмай къалып кетмегенми экен?

Зишан ханым еринден къалкъты, яваш адымларле янаша одагъа кирди. Арадан чокъ вакъыт кечмеди, къолунда бир дефтер иле чыкъты. Джылты сараргъан дефтерни элиме туттырды ве оны кене къайтармамны риджа этти.

- Бу дефтер, андаки язылар бабамнынъ тюсю! – деди.

Мен онъа дефтерни мытлакъа къайтарып береджегимни сёйледим де, чантама къойдым. Бу гъает мусафирчен къырым къорантасы иле сагълыкълашып, эвиме ёл алдым.

Эвге кельдим, алель-аджеле ич бир шейге бакъмадан, маса башына ерлештим. Зишан ханым берген дефтерни чантамдан чыкъардым, эеджанле биринджи саифесини ачтым…

Урьметли окъуйыджым, эйиси айдынъыз, вакъыт сарарткъан дефтердеки языларны анда олгъаны киби, берабер окъуйыкъ.

1960 сенеси 69 яшында олгъан Шаабедин Абляй адлы бир къартнынъ агъызындан эшитип, онынъ шивесинде язып алдым. Бу къарт озю Къырымда Акъмечет районы Бай Хыят кой советине бакъкъан Татар-Чагъалтай коюнден ола. Тири, шакъаджы бу къартымыз 1972 сенеси 81 яшында вефат этти.

Биз айт деймиз сизге, сиз айт дейсинъиз бизге. Биз айтайыкъ сизге. Не берерсинъиз бизге. Бизге берсенъ, бектен бер. Алтынлы, купели кумюштен бер. Савмагъа берсенъ, бие бер. Салкъын тюшмей сувалмаз.

Кок Шол деген бир Нарыкъ батыр бар экен. Нарыкъ батыр сонъ уйлене. Баян Сулу бир ханини ала. Сонъ Баян Сулу авур аякълы болып, вакъты кельгенде, таба. Бир дане ёмурта тапа. Артындан шол ёмуртадан сонъ огъул тува. Адыны Чора Батыр къоялар. Ёмуртаны джува урап джыйып сала. Энди масал баласы тез осе.

Он дёрт яшына кельгенде Чора Батырны шаннайлар. Он беш яшына кельгенде уйлене. Уйленген он беш кунь олгъан сонъ Чора Батыр бир якъларгъа къыдырмагъа кете.

Озю ёкъта Акътачынынъ айтулы Али бейи къыркъ дане черкезнен Чора Батырнынъ эвини келип басалар. Къойларыны сойып ашап, ичип отуралар. Чора Батырнынъ бабасынынъ башына, козюне тарталар, уралар. Баян Сулу анагъа яман сёзлер айталар.

Чора Батырнынъ къадынына баллы шарап сюздюрелер. Эртен туруп бетини, къолыны джувуп аштан, сувдан бурун Акътачынынъ Али бейи Лав (ат) тилеп отура. Нарыкъ къарт Къушджетмезни бере, алмай, Джель джетмезни бере, алмай. Азавгъа башыны къараткъан, Абсельге башыны тараткъан, денъизнинъ чопракъ ерини отлаткъан тоз тикъай козьлю, сарымсакъ тишли ойнай тургъан туякълы, къуйругъы, джалыны къайтандай, джувургъаны шайтандай шондай бир аты бар экен. Чора Батырнынъ шу атыны тутып алып кетти Акътачынынъ Алибейи.

Чора Батыр кельди эвине. Анасы чыкъты алдына. Чорам, Чорам, деди огъа. Чорайым аткъа минген экечте эшигимизден тёримизге душман кельген ёкъ эди. Сен ёкъта кельди Акътачынынъ Али бейи. Нарыкъ къартнынъ башына, козюне тартты, Баян Сулу ананъа яман сёзлер айтты. Къарындашта къан аркъадашынъа ракъы, шарап сюздюрди дей. Къойларынъы сойдырып аш къылдырды. Эртен турды, бетини, къолуны джуды. Аштан, сувдан бурун кене де ат истеп отурды. Нарыкъ Батыр Къолджетмезни берди, алмады, Джельджетмезни берди, алмады. Азавгъа башыны къараткъан, Абсельге сачыны тараткъан, денъизнинъ чопракъ ерини отлаткъан шу атынъны алып кетти Акътачынынъ Али бейи.

Чора Батыр сусанды, кийинди, къушанды. Джельджетмезни минди. Къушджетмезни джетекке алды. Онъ къолына окъ алды, сол къолына зульфукъарны алды. Джели, чапа Акътачылы Али бейнинъ артындан къувуп кетти. Акътачынынъ Али бейи, джав ичинде дели бейи янында къыркъ дане черкесиман Чора Батырнынъ атыны басып алды. Пек тавлы кетип ятыр.

Артына бир айланып къарады. Акътачынынъ Али бейи. Этектен къап-къара бир булут чыкъты. Авасы джаваджакъмы деди Акътачынынъ Али бейи. Озю пек тавлы кете. Бираз ёл кеткен кин артына бир даа айланып къарады Акътачынынъ Али бейи. Булут пек котериле деди. Кене де бираз ер кете Аътачынынъ Али бейи. Артына айланып къарады, бу джавун булуты тогиль. Чора Батыр гъальби артымыздан къувуп келе, деди Акътачынынъ Али бейи. Бираз ер даа кетти, бир даа артына къарады. Булутларнынъ ичинден бир тозлар чыкъып башлады. Акътачынынъ Али бейи дурбиннен къарады, козълерине бир къарачыкъ корюнди. Гальби Чора Батыр артымыздан къувуп келе, деди. Биразджа якъынлагъындан кин Акътачынынъ Али бейи пек яхшы таныды Чора Батыр экенини. Акътачынынъ Али бейи риджада булунды.

Къайт, къайт Чорам деди. Атынънынъ башыны тарт, Чорам, деди. Атынъа джанынъ агъырса, алып къайт деди.

Энди Чора Батыр сёйленди: Къайтмам да Али бей достым къайтмам да, атымнынъ башыны тартмам да. Атымны миндинъ одерсинъ. Къойымны сойдынъ толерсинъ. Нарыкъ къартнынъ башына, козюне тарткъансынъ, Баян Сулу анама яман сёзлер айткъансынъ, къарындашта къан аркъадашыма баллы бузалар сюздиргенсинъ оны къатип одерсинъ?

Энди яш сораштылар. Акътачынынъ Али бейи буюк чыкъты. Бундан кин Чора Батыр айтты: Акътачынынъ Али бейи, аркъасында бенъли бей, джав ичинде дели бей, тартчы окъунъы, корейим деди.

Акътачынынъ Али бейи тартып атты окъыны, Джельджетмезнинъ къапталындан, Чора Батырнынъ джан башындан огъы сыптырылап кетти дей. Энди Чора Батыр тартып огъыны атты. Али бейнинъ онъ къолындан сокъты, сагъ къолындан чыкъып кетти. Къамчысынынъ сапына таянып джувурып барды Чора Батыр. Али Бейнинъ янында къыркъ дане черкез чувулдашты.

Чора батыр айтты, чувулдашманъыз черкезлер, деди. Башынъыз ольди деди. Башынъыз ольгенден кин сиз не оладжакъсынъыз деди. Инемен тешип оймакъман къанынъызны ичермен деди. Танънайнъызгъа къыздырып нал басарман деди. Акътачынынъ Али бейини атындан итеп авдарды дей. Башынъыз ольгенден кин сизлер не боладжакъсынъыз деди. Атыны алды къайтты.

Кельди атасынынъ эвине. Ал энди анам, ал энди савлыкъ билен къал энди. Акътачынынъ Али бейини отдирдим. Башыма кельмез хорлыкълар кетирдим. Къазанны къазакъ алмаса, тахтасыны откъа джакъмаса, ташыны откъа атмаса мен Къазанда къаламан. Джувурып чыкъа алдына бабасыман анасы.

Анасы айта:

- Аякъ, аякъ аш бердим, элял болсын бебийим, айры эмчектен сют бердим, элял болсын бебийим. Сенинъ бабанъ докъуз султан оттирди. Къырымдан чыкъып кетмеди. Сен бир султан оттирдинъ, Къырымдан не кетесинъ, - деди.

Шу ерде Чора Батыр анасынынъ, бабасынынъ къолларыны опюп, савлыкълашып кетти. Энди барды озюнинъ келинчегининъ эвине. Ал энди арувым, ал энди савлыкъ билен къал энди. Акътачынынъ Али бейини оттирдим. Башыма кельмез хорлыкълар кетирдим. Къазанны къазакъ алмаса, тахтасыны откъа джакъмаса, ташыны сувгъа атмаса мен Къазанда къаламан. Къадыны джувурып чыкъа:

Ала кет бейим, ала кет, атынъ артына сала кет, мени азиз мубарек ёлларына къурбан этип чала кет, дей.

(Къадыныны шу ерде чала). Чора Батыр кете-кете бир койге бара. Шу койде Къылынчакъ Батыр деген бир батыр бар экен. Шу батырда мусафир бола. Эки батыр шу геджеси лафлашалар. Чора Батыр ёлджылыгъыны айта огъа. Къылынчакъ Батыр авес эте аркъадаш болып кетмеге. Эрте туралар. Атларыны йигирлеп кетелер. О куню джуре, бугунь джуре, бир татар койине келелер. Шу койде Джума Джами бар экен. Эвельде къартлар коп яшагъанлар. 120-130 яшында къартлар таякъкъа таянып, беш дакъкъа бурун келип Джума намазыны къылмагъа азырланалар. Бу батырлар шу ерге келелер. Къартлар къарайлар:

- Эй машалла, дюньяда бундай йигитлер, бундай атлар бар экен, - дейлер. – Буларны насыл халкътан болгъаныны насыл билер экенмиз? Шу ерде келе бир таз огълан. Къартлар айта:

- Тазалан деген киши дертли болыр, мынав джигитлерге бир бейт айтчы балам, - дейлер.

Таз огълан, не берерсинъиз, айтайым дей. Къартларнынъ бириси 10, дигерси 20, башкъа биревси 30 капик берелер. Таз огълан къарап тура:

- Ал джирен ат мингенсинъ ай, онъ къолынъа окъ алып, сол къолынъа къуш алып, атынъы къуйругъыны эки айырып шарт кесип, торем къайда барасынъ, - дей.

Чора Батыр шу ерде токътай, джевап бере:

- Торе тогиль къараман дей. Коюмнинъ адыны сорасанъ Кокош Улу Тамаман, бабамнынъ адыны сорасанъ Нарыкъ огълу Чораман дей. Къазанны къазакъ алмаса, тахтасын откъа джакъмаса, ташыны сувгъа атмаса, мен Къазангъа бараман дей. Къартларман савлыкълаша. Къартлар да огъа яхшы ёлгъа балам деп, къалалар.

О куню кете, бу куню кете. Къазан деген шеэрге бир – эки юз верст къалгъанда балабан бир сув бар экен. Бу сувда да балабан бир копюр бар экен. Бу асма копюрнинъ астындаки сувда Къазан деген шеэрнинъ 100-150 къадар къазысы къакъылдашып джалдайлар. Буларнынъ атларынынъ аякъларынынъ давушындан къазылар къоркъушып къакъылдашып учуп котерилип кетелер.

Чора Батыр дей:

- Бир окъ къуруп салгъан эдим, душман корьсем атарым деп. Бу окъны къазыларгъа атсам, къазы ольмей тири къалса, бу къазы ерине барса, бизим бараяткъан хаберимизни алып барар эди, - дей.

Къылынчакъ Батыр дей:

- Энъ алддасына атма, оси ёл башлап кете ятыр. Энъ арттасыны урма, о артыны топлап алып бара ятыр. Ортасына къаршылап атарсынъ, - дей.

Чора Батыр аркъадашынынъ айткъанындай ата. Окъ бир къазыгъа барып тие. Къазы уча-уча кене де тенине илинип къалгъан окъыман саибининъ эвине барып къона. Къазан деген шеэрде къаркъ дане ханлыкъ болгъан. О къазы шу ханлардан бирисининъ къазысы экен. Хан дей балаларына:

- Бу къазгъа не болгъан? Къанаты салланып къалгъан, тутынъыз оны, - дей.

Тутып бакъсалар, бир демир окъ алалар къазынынъ къанатындан. Окънынъ уджунда «Къырымлы Чора» деп язылгъан экен. Шу ерде языны корип, Къырымда намлы бир батыр бар деп эшите эдик. Шимди окъы кельди. Тезден, иншалла, озю де келир, дей хан.

Къыркъ ханлыкъ Къазанда арлы, белли бир топлашув ясайлар. Топлашувдан сонъ деллал багъырталар. Учь куньгеджек сокъакъларда бир кимсе джурмесин дейлер.

Къазан шеэрнинъ янына келе Чора Батыр. Балабан бир сувгъа расткеле. Анав сувдан абдест ала Чора Батыр. Эки рекат Намаз къыла. Сувгъа къолыны бир сильтей. Сув эки якъкъа джарыла ёл бере. Оларнынъ артындан сув яваш, яваш джапыла.

Батырлар Къазангъа акъшамдан сонъ кирелер. О якъ-бу якъ шеэрнинъ ичерисинде джурелер. Сокъакъларда не инсан, не ит, не мышыкъ-бир шей корюнмей. Чора Батыр:

- Бу шеэрге келип, къонмагъа бир къонакъ тапмайджакъмызмы не, - дей.

Анавы къапыны къакъа-мынавы къапыны къакъа. Ичериден сен кимсинъ деген давуш чыкъмай. Чора Батыр коп джурген сонъ, бир фукъаре кишининъ эвини къайдан тапар экенмиз, дей. Оларгъа бир азбар расткеле. Азбарнынъ ана ери мырагъан, мынавы ери мырагъан экен. Чора Батыр айта:

- Мынавы азбар бир фукъаре кишининъ азбары экен, - дей.

Яры геджеде азбарнынъ къапусыны къакъалар. Ичериден къонакъбай, ким шу анда, деп сорай. Чора Батыр джевап бере:

- Къырымлымыз, Алланынъ мусафиримиз, - дей.

Къонакъбай:

- Хош сепагъа (сефа) кельдинъиз дей, - оларны мусафир этип эвине ала.

Къонакъбайнынъ зенааты да шеэрнинъ чёпликлерини сипирип, арабасына къойып, ташымакъ экен. Эр кунь бу хызметине къаршылыкъ 15 капикнен эки дане джигер къазангъан экен. Фукъаренинъ къадыны шу джигерни арлы, берли тартып, мусафирлерге бир чылгъы (майсыз) кобете пишире.

Батырлар кобетени ашагъан сонъ, пек юргъун болгъанларыны айтып, бираз раатланмакъ, юкъламакъ ичюн яталар. Азгъан чырым эткен киби Чора Батыр козюни ача, саба Намазы вакъты болгъаныны коре де:

- Къонакъ бике, къонакъ бике! – деп къычкъыра.

Къонакъ бике джувурып келе. Чора Батыр огъа бир леген, къуман кетирмесине ялвара. Къонакъ бике онъа леген, къуман кетирип бере. Чора Батыр арлы, берли абдест алып Намаз къыла. Намаз къылгъан сонъ юксек бир ерге чыкъып, Къазан шеэрине козь ташлай. Аркъадашы Къылынчакъ Батыргъа тез атынъы йигерле, дин огъурында курешке етишейик дей.

Батырлар атларыны йигерлеп устьлерине минелер. Къонакъбай дей оларгъа:

- Мына бу ёлман бизим Къазан батырлары кеткен эдилер. Сизлер де шу ёлман кетсенъиз, догъру оларгъа етерсинъиз, - дей.

Батырлар джеле-чапа кетелер. Докъсан эки Къазан батырларынынъ артындан етелер.

- Селям алейкум, батырлар, бейлер!

- Алейкум селям! – деп Къазан батырлары буларны алкъагъа алып мусфа этишелер.

Чора Батыр дей:

- Эй батырлар, бейлер! Мен сизден бир шей сорайым дей. Устюнъизге авурлыкъ алманъыз дей. Ватанынъызны къорчаламакъ ичюн ашайсынъызмы Къазаннынъ отьмегини? Ёкъсам, бир душманнынъ бурнуны къанатып болмай Къазаннынъ отьмегини ашап яшайсынъызмы? – дей.

Шай деген вакъытта докъсан эки батыр бир-бирлерине къарашалар. Чора Батыр узун бойлы олса да, юфкъадан кельген бир киши эди. Къырмыскъаны корь де, къаныны сувур, деп бу киши бизге не буюк сёзлер айтты дешелер.

Чора Батыр дей:

- Батырлар, бейлер! Меним сёзим сизге авур кельмесин. Сиз къайтынъыз, шу душманнен урушмакъ ичюн шу аркъадашымнен биз барайыкъ дей.

Къазан батырлары гери къайталар. Бу бир озю бир гедже-бир куньдюз душманнен уруша. Ондан сонъ Къазандаки къыркъ ханлыкъ ханнынъ тахтына къайтып келелер.

Кельсе не корьсин: хан тарафындан 92 батыргъа джылтыравукъ янъы силялар бериле экен.

Бу эки Къырым батырлары да 92 батырнынъ къатына келип, бир четтен отуралар. Чора Батырнынъ озюне кийизден ясалгъан тогерек бир къалтачыкъ берелер. Аркъадашына бир шей де бермейлер.

Чора Батыр кийиз къалтаны аладжакъ да ола, алмайджакъ да ола. Утангъанындан сонъ ала. Озюнинъ аркъадашы батыргъа дей:

- Бакъ, бизлер шу къадар узакътан кельдик, душманнен уруштыкъ, озьлерининъ 92 батырлары душманнынъ бурнуны къанатмасалар да, оларгъа къайдай джалтыравукъ кескин силялар багъышладылар. Магъа исе, шу кийиз къалтачыкъны берелер деп пек мугъайгъаныны бильдире.

Чора Батыр шу ерден чыкъа. Кийиз къалтаны адамлар джурмеген эки исарнынъ арасына котерип ташлай. Еди кунь еди гедже турмайып юкълайджакъман, деп емин этип ята. Яры геджеде тура. Кийиз къалтаны ташлагъан еринден ала да, 92 батырнынъ ат фышкъысынынъ ичерисине алып кетип, кене де ятып юкълай. Учь кунь, дёрт кунь кете. Бу арада Къазанны пек буюк душман къувети сара. Алтынджы куню Къазаннынъ къыркъ ханлыгъы Чора Батырны къыдырып тапалар. Чора Батыргъа ялваралар. Душман Къазанны буюк къуветнен 24 къат сардилар. Ич олмагъанда, бизим сагъа берген силямызны тапып беринъиз дейлер.

Чора Батыр оларгъа кийиз къалтанынъ 92 батырнынъ атларынынъ фышкъысы ичинде комили олгъаныны анълата.

Лякин еминли болгъаны ичюн эки козюни ачмай.

Къыркъ ханлар комили кийиз къалтаны къыдырып тапалар. Къыркъ къуман сувман джувалар. Чора Батыр яткъанынынъ единджи куню Чора Батырнынъ козюнинъ огюнде ачалар. Чора Батыр бакъса, не корьсин. Кийиз къалтанынъ ичерисинде козьни къамаштыргъандай пек джалтыравукъ къатмер-къатмер тургъан зульфукъарны (къылычны) коре. Сонъ о турмагъа меджбур ола да шойле дей.

- Кетиринъиз меним кери атымны, авлай берип минейим. Кетиринъиз меним кок джуббемни, джелькен ачып киейим. Къазанны къазакъ алмасын, тахтасын откъа джакъмасын, ташыны сувгъа атмасын, душманны деренге къувайым.

Къыркъ ханлыкъ Чора Батырны кийиндирелер, атыны йигерлейлер. Силяландырып дженкке джонетелер.

Къазаннынъ 92 батыры бир тюрлю озьлерининъ батырлыкъларыны косьтермейлер. Душман исе, Къазаннынъ ичине кирем-кирем деп тура экен.

Чора Батыр зульфукъарынен бир даа дженкке кире. Чора Батырнынъ эм озюнинъ ве эм де атынынъ башындан джалын чыкъкъандай бола.

Душман оны корьгени киби, къоркъуларындан къачмагъа башлайлар. О зульфукъарынен еди кунь-еди гедже дженк эте. Тегиз ерден атнынъ тизинден къан акъа.

Душманны къачыргъан сонъ, Къазан ханлыгъынынъ тахтына къайтып келе. Къыркъ ханлыкъ оны аттан котерип алып, ерге къоялар. Къазан ханлары озьара мушавере этелер. Чора Батырны Къырымгъа къайтармайып, Къазанда уйлендирмеге къарар береджек вакъытта шу ерге Чора батыр озю сюрюп келе. Чора Батыргъа озь мерамларыны айталар. Лякин сагъа ляйыкълы бир къыз тапалмаймыз дейлер. Чора Батыр бу вакъытта оларгъа шойле дей:

- Эски къыртыш топракъ болгъан ерде тепреч (теферруч) ясарсынъыз. Меним озюме ляйыкълы къызны анда озюм сайлап алырман, - дей.

Къазан ханлары 90 йыллыкъ къыртыш ерде тепреч ясайлар. Бу тепречке де этрафтан коптен-коп къызлар топлашкъанлар. Чора Батыр шу ерге кельген къызларнынъ эписини 90 йыллыкъ къыртыш ерге сув токмелерини теклиф эткен. Онынъ теклифини ерине кетирелер. Къызларнынъ ичинден бириси гъает дюльбер экен. Бу къыз сув токкенде къыртыш ерни дёрт пармакъ деренликте джаргъан. Чора Батыр бу къызны озюне ляйыкъ коре. Озюне къадын оларакъ алмагъа къарар бере. Копке бармадан, Чора Батыр бу къызгъа уйлене. Олар пек татлы-муаббет яшайлар. Къызнынъ ана-бабасы къазакъ десенъ, къазакъ тогиль, татар десенъ татар тогиль. Шундай бир халкътан экенлер.

Чора Батырнынъ къадыны къач вакъытлардан сонъ юкке къала. Пек узакъларда яшагъан ата-анасынынъ отургъан ерине кете. Чора Батыр исе бир озю Къазанда къала.

Чора Батырнынъ къадыны 9 ай 10 кунь дегенде, бир бала догъура. Онынъ адыны Къара Батыр къоялар. Бу бала догъа, осе, башкъа балалар арасында атикликте, джесюрликте, акъыллылыкъта бам-башкъа бир бала бола. О даа он еди яшында болгъанда, шу ернинъ падишасына бармакъ ичюн ёлгъа чыкъа. Онынъ юрюшинден сазагъан елине ель эсе. Падиша къоркъусындан абдыракълай. Тахтындан тура. Тышарыгъа къараса, бир пельван джигит Къара Батырны коре. Къоркъып ондан не истейсинъ менден, огълум? Айт магъа не истегенинъни, дей.

Къара Батыр дей:

- Мен сизден бир шей истемейим. Ялынъыз сизинъ савлыгъынъызны истейим. Шевкетли падишам, - дей.

- Меним савлыгъымдан сагъа не файда? Сен иркильме, айт истегенинъи чорам, - дей.

Къара Батыр сонъ огъа дей:

- Меним истегим коп тогиль, падишам. Магъа хазиненъизден къыркъ дорбачыкъ алтынман 90 тогъайлыкъ джылкъаларынъызнынъ ичерисинден де бир джылкъыны сайлап алырман, - дей.

Падиша къоркъусындан Къара Батырнынъ истеклерине разы бола. Укюмет хазинесинден огъа къыркъ дорбачыкъ алтын бере ве 90 тогъайлыкъ джылкъыны авлесине кетирильмесине эмир эте.

Къара Батыр озюнинъ истеген, бегенген бир джылкъыны алмакъ ичюн коптен коп атларны бирлей, бирлей котертип, ерге алып ташлай. Къайсыны котерсе, ерге тюшкенде эп йыкъылалар. Къара Батыр исе, ерге котерип ташлагъанда, йыкъылмагъан атны алмакъ истей. Онынъ козюне усти къурчангъы, лякин сузан учь яшлыкъ бир яш ат илише. О озь-озюне, мына бу къурчангъы магъа ярар деп, атны котерип ерге ташлагъанда ат йыкъылмай. Тим-тик тура. Мына бусыны аламан дей.

Ат докторлары бу атны къыркъ кунь-къыркъ гедже къарагъан сонъ, атны сап-сагълам этелер. Ат аз вакъытта осюп кете.

Къара Батыр даа он еди яшында олгъанда Къазанда Чора Батыр деген намлы бир татар батыры олгъаныны эшите. Лякин Чора Батыр онынъ бабасы болгъаныны бильмей. Бир вакъытлардан сонъ атына минип, Къазаннынъ къыркъ ханларына келе.

Чора Батыр озю Къазанда чардакъта отургъанда алтмыш верст ерден озь огълунынъ джели келе. Онынъ джелинден (елинден) сарайнынъ алай краметлери шалтыр – шултыр къуюлда. Чора Батыр аякъ устюне тура. «Хайыр бола. Насыл шей? Сазагъан саркъамы? Насыл шей?» - деп, о якъкъа-бу якъкъа къаради. Кокте булут ёкъ, джавгъан-сачкъан ёкъ. Айса бу ненинъ джели экен, деп Чора Батыр тааджипке къалди. Дургинни (дурбин) къолына алып, тогерекке къарады да таныды. Бу бизден болгъан бала экен деди. Менден сонъгъа къалса, бу джигит бизим несильни гъаип этер деди.

Чора Батыр чардакътан тюшти, бир козюнден къан кете, бир козюнден яш кете. Озюнинъ дюльдининъ янына келип, атынынъ манънай сачындан тутып, учь кере сыйпады. Ат сёйленди: «озюнъден болгъан бала келеятыр. Озюнънинъ башынъа етмеге, дей. Коп ерлерде джурдик, коп хорлыкълар чектик. Ич бир ерде яман алларгъа къалмадыкъ. Сен сонъ мен къалсам, татар аты деп ким бильсин, о мени не къадар къыйнар деди. Энди мени йигерлеп, тапкъырларымы (айылларымы) сыкътырып, онъ яныма бир къамчы сокъкъанда сол янымнынъ къабургъасыны джарып джиберсин», - деди. Ондан сонъ сол яныма тартарсынъ бир къамчы анамдан эмген сют авзыма кельсин, деди. «Топланып учь кере чапдырылгъанда, алтмыш верст ерни алдыкъ, алдыкъ, эгер аламасакъ, сонъ гъайыпмыз», - дей.

Учь кере чапдырылгъанда, келеятыргъан Къара Батырнынъ алдына думп этип тюшти. Чора Батыр къолына зульфукъарсыны чыкъарып бисмилля деп, Къара Батырнынъ къашкъа манънайына ура. Лякин кесмек тогиль, там биле салмай. Огълу Къара Батыр да, «чорт, морт» деп бабасынынъ къашкъа манънайына ура. Лякин онынъ къылычы да Чора Батырнынъ манънайына тап биле салмай.

Шу ёлнынъ янында балабан бир мермер таш бар экен. Чора Батыр ачувланып, мермер ташкъа зульфукъарыны ура. Зульфукъар мермер ташны ярып, ерге кирип кете. Чора Батыр Зульфукъарыны тартып ерден ала.

Огълу Къара Батыр да, мермер ташны ура. Онынъ къылычы да, мермер ташны ярып ерге кирип кете. Чора Батыр зульфукъарына хитап этип:

- Эй зульфукъар, бу кяфирни не ичюн кесмединъ, - дей.

Зульфукъары дей онъа:

- Озюнънинъ къанынъны кесмеге магъа Худадан изын ёкъ, - дей.

Булар корьмеклеше, корьмеклеше шу ердеки дерен сувгъа тюшелер. Чора Батыр шу сувнынъ ичинде Къара Батырнынъ джелькесинден баса. Басмасыман Къара Батыр сувгъа батып кете. Онынъ артындан озю де сувгъа чома. Аягъына къабырчакъ бир таш тие. Башыны котергенинен, сувнынъ устюне чыкъа. О якъкъа-бу якъкъа къарай. Бакъса, озюнинъ койдешлеринден бириси чалышып, Къазандан Къырымгъа къайтып бара экен. Оны таныгъаныман шу бийитлерни айта:

дей де, дерен сувгъа комулип кете. Эбедий корюнмез болып сувда эляк бола.

Чора Батырнынъ анасы Баян Сулу огълу Чора Батырнынъ чокъ вакъыт корьмеюп, онынъ асретлигини чеке. Огълу Чора Батыр догъмаздан бурун юмуртаны парламакъ ичюн коп чекише.

Ташкъа къылычны ура, ташны ич парлап боламай. Ахыр-сонъы ташны сув толы бир легенге ташлай. Таш яваш-яваш ирип, тамам бола. Айса меним огълум Чора Батырнынъ эджели окътан, къылычтан тогиль экен де сувдан экен деп укум эте.

Иште, бундан тамам отуз учь сене эвельси озюнинъ сонъки нокътасыны къойгъан Самедин Бекировнынъ язылары бу ерде бите. Мезкюр тарихий язылардан, муэллифни бир тамам сарып алгъан асретлик иле бир сырада онынъ кенди халкъына, миллетине, Ветанына беслеген къудретли севгиси, урьмети янардагъ киби фышкъырып тургъаны сезиле. Албу исе, къырым халкъына аит типик бир миллий чизгидир…

Зишан аптемизге исе, бабасынынъ язылары иле бизлерни таныш эткени ичюн, бу аджайип ханымгъа миннетдарлыкъ бильдиремиз. Сизге, сайгъылы Зишан апте, сагълыкъ-селяметлик истеймиз! Озъ бешигинъиз – Къырымда узун омюрлер корюнъ! Балаларынъызнынъ, торунларынъызнынъ ферагъларыны сюрюнъ! Бабанъыз Самедин Бекиров азретлерининъ руху Сизден шаад олсун!