Шакир агъамыз иле бераберликтеки сеферимизнинъ девамы оларакъ, бизлер Каттаминъ колхоз меркезинде бираз кезиндик, къапындыкъ. Сонъра колхоз идаресинде командировка кягъыты иле багълы ишлеримизни битирип, къарарле бир бучукъ - эки километр месафеде ерлешкен МТС къасабасына таба догърулдыкъ.

Бу ерде бир шейни даа къайд этмели ки, о заманлары – коммунистлер къурумы девиринде матбуат хадимине, хусусан меркезден Джумхуриет газетинден кельген мухбирге гъает буюк сайгъы–урьмет–дикъкъат айырыла тургъан. Иште, шимди де колхоз агъалары бизге ятакъ, зияфет, машина… бир талай имтиязлар теклиф эттилер. Биз исе, оларгъа озюмизнинъ миннетдарлыгъымызны бильдирдик де, атта теклиф этильген енгиль машинаны да ред этип, идареден чыкътыкъ.

Бутюн меселе шунда ки, Шакир агъамызнынъ разылыгъы иле мен, балалыгъым отькен ерлерни, мектепке къатнагъан ёлларны джаяв юрип кечмек истедим. Бойлеликле, бизлер МТС-ке, даа догърусы сабыкъ къомшумыз Ильяс агъамызгъа ве Инджифе абламызгъа догъру ёл алдыкъ…

Бизим къоранта, меним догъгъан ерим Валиджон коюнден Каттаминъге авушкъанда мен дёрт-беш яшларында эдим. Къорантамыз кочькен колхоз эви, койнинъ четинде – Хатырчы ёлу кенарында ерлешкен.

Бизлер, мында - Каттаминъде учь-дёрт йыл яшагъан сонъ, бир куню гедженинъ дер маалинде махфий тарзда, МТС-ке кочьтик.

Ярыгеджеде, атта къомшунынъ да хабери олмадан, Джемал агъам чалышкъан огюз арабагъа эв эшьялары юкленильди. Анам, бабам, уйкенлер тарла ичинден кетип, сатын алынгъан эвге кестире барып чыкътылар. Мен «ярдымджы» сыфатында агъам иле берабер Хатырчы ёлуна миндик. Кокте парылдагъан йылдызларнынъ ышыгъыны эсапкъа алмасакъ, орталыкъ зифт къаранлыкъ ичинде.

Бир къач вакъыт кеткен сонъ, сагъгъа бурулдыкъ… Дейджегим, бизлер, баягъы айланма ёлдан юрип, ниает мензильге келип чыкътыкъ. Эшьялар яшайджакъ эвимизге бошатылгъан сонъ, агъам огюзлерни арабасы такъым котюрип кене ерине къойды.

Гизли кочькенимиз себеби, сен къул сыфатында йыл он эки ай, (къышта исе, къадын-къызлар, эркеклер чамурлар ичине кирип укъ-арыкъларны темизлемек), танъдан тутып кечь къаранлыкъ маальгедже тарлада чалышмалысынъ ве шу тарлада да – колхозда да ольмелисинъ. Санъа колхоздан башкъа ерге кетмек ясакъ! Весселям! МТС исе, колхоз эркянында дегиль де девлет теркибинде. Анда азачыкъ олса да озюнъни «акъсуекли» къуллардан зан этесинъ.

Керчек, эртеси куню сабасына бригадир эр вакъыттакиси киби, ат устюнде ерлешип, элиндеки къамчысыны ойнатып, эвимизнинъ янына келе де: «Далага! Ишка!..» деп, багъыра-къычыра… Бригадир бутюн меселени анълагъан сонъ исе, ачувындан бир тамам патлайяза. Буны, озьбек къомшумыз сёйледи…

Эбет, МТС къасабасына Къабирстан къабыргъасындан кечип бармакъ да мумкюн. Велякин, Шакир агъамыз иле берабер кестирме ёлдан кетмейип, кой ичинден юрдик. Бираздан сагъгъа бурулдыкъ да, догъру ёлдан кетип къасабагъа – мензильге келип чыкътыкъ.

Бизлер Ильяс агъа ве омюр аркъадашы Инджифе абла иле берабер баягъы йыл девамында къомшу яшадыкъ. Бири-бирине бакъкъан эвлеримиз арасы ачыкълыкъ олуп, андан уфакъ арыкъ акъа. Аракъ янындан кой ичерисине кеткен ёлчукъ да мевджут.

Анам къыркъ алты яшына келип кечинди, (сёз сырасы, онынъ Тюркиеде яшагъан догъмуш аптеси – Хатидже тизенам юз яшындан зияде омюр корьди). Сёйлемек истегеним, анам кечинген сонъ бабамнынъ тешеббюси иле, аптеси – меним Хатидже халам яшагъан Бекабад районына кочьтик. Иште о заманы механик чалышкъан къомшумыз Ильяс агъа бизлерни юк машинасы иле теминледи. Машинаны Мустафа Къуртасанов адлы теджрибели айдавджы идаре этти. Иште, меним бала анъымда бу заты алийлерден – къомшумыздан бойле гъает мусьбет теэссурат къалды.

Ильяс агъа, Инджифе абла секиз бала бакъып тербиеледилер. Уйкен эвлядлары Мустафа менден эки – учь яш уфакъ. Мустафадан сонъ Аблязиз, Эмирусеин, Ильмий, Ремзий, Сурие, Диляра, Нурие кетелер. Ильяс агъа башта МТСте механик чалышты, сонъра колхознынъ баш муэндиси вазифесине таин этильди. Озю пек эмексевер инсан. Балалыгъымдан оны эр вакъыт тек иш урбада коре тургъаным, къышта исе, бунъа чызмалар да къошула.

О озюнинъ эмексеверлиги – адалетперверлиги – алчакъгонъюллиги иле веляет, район, колхоз мемурларынынъ ве айны заманда эалининъ сайгъы-урьметини къазанды. Кечкен юзйыллыкънынъ алтмышынджы сенелери, даа догърусы 1964 сенеси коммунист империясы башына кельген Леонид Брежнев кой ходжалыкъларда, истисалларда… «Баш муэндис» деген янъы вазифени теэссис этти. Иште о заманы МТСде механик чалышкъан Ильяс агъа къоджаман колхозгъа баш муэндис оларакъ таин этильди. Колхоз реиси Атакъул Хусанов базы идареджилернинъ: «Соткъин къримнинъ урнига узимизникилар таинлансин!» деген пакъыл иле шыпланъан итиразларына бакъмадан, бойле месулиетли янъы вазифеге Ильяс агъаны къойды.

Етмишинджи сенелери башларында исе, Самаркъанд веляети коммунист партиясы комитетининъ биринджи кятиби – «веляет укюмдары» Владимир Къадыров Ильяс агъаны узурына давет этип, онынъ элине даа «салидолдан» арынмагъан янъы «Волга» машинасы анакътарыны туттырды. Бойле алгъанда, мемлекетте чыкъкъан машиналарнынъ «къыралы» эсап этильген «Волга» енгиль машинасы о я да бу веляетке йылда бир я да эки дане озь фиятында ёлланыла тургъан. Иште, Самаркъанд веляетине келип чыкъкъан невбеттеки «Волга» машинасы Ильяс агъагъа берильди. Албу исе, даа демичик юкъарыда сёйледиклеримизге ачыкъ-айдын мисаль ола билир.

Эсмериден кельген, кисбетли, къалын чатма къашлы, къансыджакъ бу адам балаларынынъ тербиесине буюк дикъкъат айыра. Заруриет олгъанда оларны къатты джезалай биле. Догърусы, бу адамдан атта мен де къоркъам. Мен онынъле къаршы-къаршыгъа кельгенде сакъынып селям берип кечем, бала десенъ – бала иште. Велякин Ильяс агъанынъ озю пек мераметли инсан. Ама бунъа бакъмадан, эписи бир мен ондан къоркъам…

Бизлер – Ильяс агъа, Шакир Селим ве мен учевимиз Инджифе абламыз тарафындан донатылгъан бол-сал софра башында бир тамам сербест субет къуруп отургъанда, буларнынъ эписини Ильяс агъагъа хатырлаттым. Энди баягъы кейфленген эв саиби муляйим кулюмсиреп, еринден къалкъты да мазаллы эллериле меним омузларымдан къучакълады ве нелердир сёйледи. Сонъра кене ерине отурды. О бир ань не акътадыр тюшюнди де, сонъ кене манъа чевирилип, деди:

– Юсуф, сен меним бабамы хатырлап олуйсынъмы? Оны горьдинъ эдими?

– Эс-эс, акъылымда, Ильяс агъа, – дедим. – Будённыйынки киби гурь кисбетли мыйыкълары бар эди. Рахметли бабанъыз меним бала хатырамда бойле къалды. О мында, сизле берабер яшамады, гъалиба.

– Бабам, рахметли, къомшу Момохуджа коюнде Рустем кадемнен яшады.

Ильяс агъа бойле деди де, гуль гъонджесининъ тасвири акс олунгъан чинни чайникни элине алды да нагъышлы чинни пиалаларгъа кок чай тёктю ве:

– Чайдан да алынъыз! – деди.

Къонакъбай кунеш нурлары тесиринден азачыкъ сияргъан озюнинъ мазаллы тюклю элине пиаланы алды, чайдан бир ютюм ичти, сонъ субетни девам этти:

– Шакир, Юсуф сёйлегени киби, меним бабам асырнынъ башларында, он докъуз – йигирминджи ве ондан сонъки йыллары да Будённыйнынъ Атлылар ордусы эркянында хызмет этти, Деникин, Врангель отрядларынен дженклешти. Рахметли бабам о девирни чокъ тариф эте эди. Будённынынъ кавалерия ордусы эркянында хызмет эткен, дженклешкен аскерлер «будённылилер» («будённовцы») намынен белли олгъанлар.

– Фамилиясы не эди я? – сорады Шакир агъамыз.

– Идрисов… Идрисов Абдураман, 1895-нджи йылнынъ баласы! Бизлер эпимиз – бабамнынъ секиз эвляды, Идрисовлармыз! Тамырымыз Къоз коюнден, Сувдагъ больгесинден! – деди магърурлыкъле.

– Ильяс агъа, бабанъыз гъает меракълы девирде яшагъан! – деди Шакир агъамыз. – Советлер тилинен сёйлегенде, романтик бир девирни корюп кечирген! Эр альде, о девир шай тасвирлениле.

– Эм, герчек, ойле! – джевапланды къонакъбай. – Киноларда олсун, китапларда олсун… сенинъ сёйлегенинъ киби, Шакир, о кечкен заман романтик – эфсаневий бир девир этилип косьтериле, тариф этиле, нумайыш этиле.

Къонакъбай шай деди де, бираз дурулып къалды. Сонъ онынъ акъылына бир шейлер кельди гъалиба:

– Сизлер эм ашанъыз, эм де динъленъиз, – деди. – Шимди мен сизе сёйлейджек вакъианы рахметли бабам икяе этти.

Ильяс агъа софрадан одур-будыр къапты да, бабасы Абдураман агъанынъ сёйлегенлерини ашыкъмадан тарифлеп башлады.

«…1928 сенеси, апрель айы. Къырымнынъ ветанпервер, миллетпервер ёлбашчысы Вели Ибраимов бир тамам уйдурылгъан «къабаатлавлар» эснасында махкемеге чекильди – суд этильди. Бабамнынъ сёйлегенине горе, ачыкъ суд дёрт – беш гунь девам этти. Большевиклер къурумы Къырымнынъ тюрлю кошелеринден адамларны топлап, залны рыкъма-рыкъ толдурдылар.

Махкеме девамында Вели Ибраимовгъа бир талай сахте къабаатлавларны япыштырдылар. Эльбетте бойле «къабаатлавларны» тасдыкъламакъ макъсадында сахте шаатлар да етерли тарзда теминленильди.

Эр бир «къабаат» япыштырылув джерьянында, ачыкъ махкеме кечкен залда булунъгъан адамлар бирагъыздан: «Халкъ душманы! Атылсын! Халкъ душманы атылсын!..» деп теллял багъырып турдылар.

Вели Ибраимов исе, шу «Атылсын!» деп къычыргъан джефакеш догъмуш халкъы – миллети ичюн кенди джаныны феда этмеге азыр тургъан бир ветанпервер – миллетпервер инсан сыфатында, бунъа къатланып оламады. Дёрт-беш кунь девам эткен сахте махкемеде, Вели Ибраимов эр беш дакъкъада махкеме эйаты адына: «Тезликнен, мени атмакъ къарарны алманъызны риджа этем!» деп, артыны кесмеден тезкере язып турды…».

– Ильяс агъа, насыл ола да, о къадар адам ичинден махкеме тарафындан уйдурылгъан «театрге» къаршы чыкъкъан олмады?! – деди Шакир агъамыз. – Насыл ола да, махкемеде булунгъанлар арасында «Атылмасын!» деген адам чыкъмады?

– Эльбетте, Шакир, бельки де бир-эки адам къаршы чыкъкъандыр, – деди къонакъбай. – Яки, ич олмадым, сусып тургъанлар олгъандыр. Лякин махкеме кечкен залда отургъанларнынъ чокъусы «Атылсын!» деп багъырып, махкеме укюмине къолтуттылар.

Ильяс агъа, шай деди де, бираз сусты. Сонъ, ачыкъ тургъан къапыгъа чевирилип, омюр аркъадашына къаве сымарлады. Бу арада онынъ акъылына бир шейлер даа кельсе керек, бизлерге бакъып, деди:

– Билесинъизми, бутюн меселе шунда ки, янъы укюмет Вели Ибраимовнынъ махкемесине Къырым ичинден джаиль инсанларны – озьбекче сёйлегенде «джахолат» къыршавында булунгъанларны топлап кетирди. Нетиджеде, девлет башына зорбалыкъ иле кельген акимиет юзь фаиз кенди макъсадына иришти. Эльбетте, о сахте махкеме иштиракчилерининъ чокъусы йыллар кечтикче, кенди япкъан янълышларыны анълагъандырлардыр беллейим.

Вели Ибраимовнынъ махкемесинде меним бабам да олду. Будённынынъ кавалерия полкы эркянында хызмет япкъан бабам, бесебелли махкемеде сакъчы сыфатында иштирак эткендир. Окъадарлыкъ бильмейджем. Не сёйлесем де, янъылмакъ мумкюним. Насыл да олса, бабам махкеменинъ башындан сонъунадже суд залында булунгъаны хусуста чокъ сёйлегенди.

– Ильяс агъа! – дедим мен, эм къонакъбайгъа, эм де Шакир агъамызгъа дикъкъат этип. – Занымджа, Вели Ибраимовнынъ махкемесине кетирильген инсанларнынъ эксериет къысымыны язмагъа, окъумагъа бильмеген ыргъатлар, чобанлар иле бир сырада тембеллер тешкиль этти. Орталыкъны якъып-йыкъып кельген янъы укюмет оларгъа, яъни сиз сёйлеген джеалет ичинде булунгъанларгъа бир тамам «масалны» багъышлады. Бири сельсовет реиси, бириси исе колхоз реиси, башкъа биреви даа бир шейлер олдулар – юкъары минберлерге чыкътылар. Сёйлемек истегеним, Вели Ибраимов махкемесине топлангъанларнынъ еди несили хаялына биле кетирип олмагъан вазифедар «тахтларгъа» миндилер. Бабамнынъ тариф эткенине коре, олар моорь ве мерекепни джеблеринде ташыдылар. Бир де бир кягъыткъа имза чекмек керек олса мерекепленген пармагъыны весикъагъа бастылар – имзасыны ойле къойдылар.

Бойле вакъытта, мезкюр вазифедарларгъа делирмек де ич бир шей дегиль. Олар Вели Ибраимовнынъ махкемесинде эм акъикъатта «делирдилер» я! Я бойле алгъанда, куньдюзини гедже – геджесини куньдюз этип чалышкъан эмексевер инсанлар бутюн тенбеллерни, бутюн мемлекетни бакъып кельдилер. Анавы янъы «вазифедарлар» исе, тюшюнмеден-ташынмадан «къалпакъ ерине, баш алдылар». Эмекдарлар тарафындан топланылгъан махсулатларны, бу джумледен ашайыт малларны зорбалыкъле чекип алдылар – таладылар. Озьлерини исе, «буржуй» я да Вели Ибраимовгъа нисбетен япылгъан уйдурмасион тамгъалар иле гъайып эттилер.

Бунынъ сонъу не иле биткенини эпимиз яхшы билемиз. Чекип алынгъан махсулат ашалып битирильди, ерине исе, ич бир шей яратылмады. Насыл яратсынлар я?! Чалышмагъа бильген ишкир инсанлар ёкъ этильди, орталыкъта исе, ялынъыз «Азыргъа дуджы»лар кълды. Нетиджеде, чевре–четни дешетли ачлыкъ сарып алды….

– Сонъра, Янъы Икътисадият Сиясети (НЭП) башланды, – деди Шакир агъамыз. – Анда–мында сагъ къалып кеткен эмексевер кишилер НЭП сиясетинден файдаланып, кене ишке кириштилер. Нетиджеде мемлекет эалисининъ къарыны отьмектен тойып башлады. Амма, арадан чокъ вакъыт кечмеди, орталыкъта «кулак» денильген джерьян башлады. Бойлеликнен, «буржуй» анъламы «кулак» анъламына денъиштирильди. Нетиджеде «кулак» денильген «силя» эснасында чокъбинлернен адам Урал, Сибирия ве дигер улькелерде гъайып олуп кеттилер.

– Шакир агъа, буларнынъ алайы, Вели Ибраимов махкемесинде топлангъан кене анавы «джахолат» ичинде булунгъан вазифедарларнынъ эллери иле япылды, – дедим, мен.

Бу арада, Инджифе абламыз пейда олду. О ялынъыз озюне хас дюльбер тебессюм иле, элиндеки табакъта бувланып тургъан къокъулы къаве толу фильджанларны незакетле огюмизге къойды да: «Акъшам шерифлеринъиз хайырлы олсун! Буюрынъыз!» деди.

Бизлер Инджифе абламызгъа самимий миннетдарлыгъымызны бильдирдик. Бойле лезетли пиширильген емеклер ичюн элине сагълыкъ тиледик.

Эв бикеси, мемнюниетликле бир къач джыллы сёзлер сёледи де, софрада энди бошагъан савутларны элиндеки табакъкъа юклеп, алып кетти.

Бизлер къаве ичкен сонъ да, ачыкъ-гонюлли ве айны заманда мусафирчен къомшумыз Ильяс агъа ве Инджифе абланынъ бол-сал къырым миллий софралары башында гедженинъ дер маалинедже субет къурып отурдыкъ…