Сельбилер тюбюндеки скемледе учюмиз – Белорусиеден Елена Владимировна, Москвадан Наталья Куликовна (экиси де эдибелер) ве мен субетлешип отурамыз. Зифт къаранлыкъ ичиндеки денъиз бизге корюнмесе де, инъильтиси эшитильмекте. Уфукъта, кокюсини къабартып нефес алгъан далгъалар устюнде денъиз фенери янып сёнмекте. Далгъаларнынъ хош давушыны эсапкъа алмасакъ, чевре-чет сукюнет ичинде. Ара-сыра, огюмизден адамлар кечелер. Янашадан, сельби тереклери бою енгиль адымларле яш бир огълан кельмекте. О, янымызгъа якъынлашкъанынен, Наташа:

Аркъадаш, багъышланъыз! – деди онъа. – Риджа этем, бизге адынъызны сёйлесенъиз!

Йигит токъталды. Бойле кеч маальде насылдыр къадын онынъ адыны сорагъанына элесленди, лякин деръал озюни эльге алды.

– Бекир! – деди о.

– Чокъ яхшы, демек мен бу сене мытлакъ, Бекир адлы адамнен таныш оладжагъым, – деди Наташа кулюмсиреп.

Биз де Еленанен онъа къошулып кульдик. Йигит элиндеки торбачыкъны скемле устюне къойып, янымызгъа отурды.

– Энди янъы йыл келип кирди, сиз исе Бекирнен таныш олдынъыз, – деди о. – Мусааденъизле, сизинъ адынъызны бильмек мумкюнми?

Наташа онъа озюни таныш эткен сонъ бизим адымызны да сёйледи. Бекир меним адымны эшиткенинен скемлеге яхшыджа ерлешип отурды...

О гедже дёрдимиз баягъы маальгедже субетлешип отурдыкъ. Субетимиз чешит мевзуда эди. Сёз эдебият акъкъында кеткенде Бекир:

– Менде чокъ сенелерден берли сакъланып кельген бир эльязма бар, – деди манъа. – Истесенъиз эвге баргъан сонъ, оны сизге ёллайым. Окъуп бакъынъыз, кене корюшкенде озь фикиринъизни сёйлерсинъиз...

Бу корюшювлер ве лакъырдылардан сонъ бир бучукъ ай кечти. Мен энди чокътан раатлыкътан къайттым, озь ишиме кириштим. Бир кунь меним адыма бандероль кельди. Бандероль узериндеки языларны корип, кимден кельгенини анъладым. Зеинимде Иджатчылар эви, гедже субети джанланды.

Бандерольни мукъайтлыкъле ачтым. Андаки сарарып башлагъан кягъытларны элиме алдым. Оларны башта бирер-бирер саифелеп чыкътым. Саифелерден узакъ кечмишнинъ къокъусы кельмекте...

Сараргъан кягъытлар, андаки вакъиалар ичине далдым.

...Гедженинъ зифт къаранлыгъы «иримекте», танъ атмакъта. Дагъда, аят эп уянмакъта. Тынчлыкъны узакълардан кельген душман самолётларынынъ, топларынынъ давушлары, ракеталарнынъ янып сёнювлери боза. Партизан лагери раатлана. Ялынъыз бекчилер аякъталар. Бизлер исе, разведкадан къайтамыз. Энъ кенарда тургъан бекчилернинъ янларындан кечтик. Лагерьнинъ четинде булунгъан Тамара адлы эмшире къыз бизлерни кескин назарынен озгъараракъ, къалын къашларыны чатты, сонъра омузларыны догърултты да, элиндеки автоматыны даа зияде сыкъты.

Нарвыш къызгъа мераметнен бакъты. Дженк бу назик вуджутлы къызны биле элине силя алмагъа меджбур этти. Бутюн халкъ арекетке кельди. Адамлар тынч, бол-сал яшай эдилер... Нарвыш озю оджа олып чалышкъан севимли мектебини, шенъ-шерамет талебелерини, къорантасыны, балаларыны хатырлады. Бугунь исе... Душман пис аякъларынен азиз топрагъымызны таптамакъта. Нарвыш, фикирлерине екюн чекерек: «Бугуньде бизим омюримиз ачыкъ-айдын корюнмекте, аятымыз ярыкъ ве ишанчлыдыр, – деген хулясагъа кельди. – Къальбимизде баскъынджыларгъа нефрет, Ватангъа буюк севги беслев ве шу Ватан ичюн шеит кетмеге азыр олув – бугуньки омюримизнинъ макъсады, ярыкълыгъы ве алидженаплыгъыдыр». Тамаранен Нарвышнынъ назарлары чатышты. Олар бири-бирини сёзсиз анъладылар. Чевре-чет къушларнынъ нагъмеси ве гурь дагънынъ нешьэсинен толу эди.

Тереклернинъ талдасында уфакъ бир чалаш тура. Онынъ огюнде, бутюн гедже янып тургъан атеш сёнип башлады. Юксек тереклернинъ пытакъларында къушчыкълар чивильдешелер, гуя олар сабаны селямлайлар. Чалаш огюнде, кутюк устюнде сары сачлы, кок козьли, арыкъча кельген, солгъун черели яш адам отура. Онынъ устюнде узун быджакъ, белине къушакъ сыкътырылып багълангъан. Къушагъына бир къач граната къыстырылгъан, сагъ янында пыштав асылы. Автоматыны кутюкке таяп къойгъан. Устю-башы темиз-пак. Затен о, эр вакъыт бойле юре. Бу адам отряд командири Зайченко эди.

Зайченко бизим, разведкадан кетирген малюматларымызны эшитерек, мешин чантасындан харита чыкъарды, анда насылдыр бельгилер япты. Сонъ башыны котерип, манъа бакъты ве:

– Шай десе... Аппаз, бу къыйметли малюматларгъа башкъа бир де-бир шейлер къоша билесинъми? – деп сорады.

– Разведка нетиджеси шуны косьтерди ки, эсас ёлларны къорув къуветлешти ве бекчилернинъ сайысы баягъы чокълашты, – дедим мен.

– Къартым, я сиз бунъа кене нелер къоша билесинъиз? – деп сорады Зайченко энди сакъалы чаларгъан къарт разведкаджыдан.

Алим къартбаба тамакъ къырып оксюрди ве кольмегини догърултып:

– Бу фрицлерни ялынъыз шейтан анълай билир, – деди. – Ама бизлер оларнынъ сырларыны билип кельгенимизге эминим...

Зайченко хаританы джыйыштырды, мешин чантасыны бойнына асты ве еринден къалкъып, бизлерге мураджаат этти:

– Яхшы. Раатланынъыз. Азырланынъыз.

Бизлер ерлеримизден къалкътыкъ. Партизан лагери де арекетке кельди. Зайченко булунгъан чалашкъа группа командирлери, сиясий хадимлер, разведкаджылар, алякъаджылар келип кеттилер. Отряд невбеттеки операциягъа азырлыкъ корьмекте.

Бойледже, бйзлерни булутсыз айдын сабалардан биринде янъы месуль вазифелер къаршылады. Партизан отряды разведканынъ берген малюматына эсасланаракъ, Севастополь джебэси вазиетининъ талапларыны козь огюне алып, арбий план тизди. Багъчасарай – Севастополь таш ёлунынъ бир чокъ нокъталарына бир кереден – бир вакъытта уджюм этмек къарарына келинди. Ёлларны, копюрлерни, ёлгъа янтайып тургъан къаяларны патлатув, Севастополь джебэсининъ сагъ къанатына догърултылгъан душманнынъ арекетлерини аз вакъыткъа олса да, токътатув вазифеси къойылды.

Зайченко шу куню, тюрлю атеш нокъталарына он группа партизан ёллады. Эр бир группагъа вазифе берильди. Группалардан бирине Зайченконынъ озю ёлбашчылыкъ этти. Отряд чевре-четке даркъады...

Шапырып-копюрип акъкъан ирмакънынъ буллюр сувы озюнинъ салкъынлыгъынен этрафкъа тазелик багъышлай. Озенчикнинъ юкъарысындаки гурь чамлыкъта, бизим партизан группамыз булуна. Бу ерге даа деми келип токътадыкъ. Нарвыш чевре-четни бакъып чыкъты. Беш адамдан ибарет группасыны тешкерди. Бундан сонъ:

– Бизлер о бириси куню, сабадан операциягъа киришмек керекмиз, – деди о. – Яйля – уджюм этиледжек районымыз.

Нарвыш сёзни манъа берди. Мен юксек бойлы, джесюр Немировскийни, эмшире къыз Тамараны, группа командири Нарвышны ве сиясий хадим Титаренконы козьден кечирдим.

– Титаренкодан гъайры эпимиз, бу ерлерни яхшы билемиз, – дедим мен. – Бизге, кимерде бу орталыкъларда душманнен тутушмакъ сырасы келе. Бугунь акъшамгъадже, анавы къырнынъ тёпесине чыкъмакъ керекмиз. Гедже исе, учь кечитни отип, Буюк Дере районында къонмакъ борджлымыз. Ярын, куннинъ экинджи ярысында операция кечеджек ерни огренмелимиз...

Дагъларнынъ тёпелери, акъшам салкъынынен нефес алмакъталар. Душман бойле вакъытта партизанларнынъ уджюминден сакъынып, ёл арекетини токътата. Бизлер къаялардан, дагълардан кечип, операция ичюн къарарлаштырылгъан ерге келип чыкътыкъ. Бу юксекликтен дагълар, къырлар ве ем-ешиль Яйля корюнмекте.

Мына юз йыллар девамы яшап кельген тереклер арасындан – дагълыкътан, янтайып тургъан къаялардан, къырларнынъ энъишли-ёкъушлы этегинден Яйля бетке йылан киби бургъучланып котерилеяткъан ёл. Узакъта сол якъымызда Бойка къаялары корюнмекте. Бойка ве Яйля араларында Буюк Деренинъ башлангъыч манзарасы гизленмекте. Мен Немировскийге бакътым да, дурбинни узаттым. О меним не демек истегенимни анълады. Дурбинни Бойкагъа ве дарма-дагъын этильген къышлавларгъа догърултты.

– Эбет, мында къатты урушлар олгъан эди, – деди о, дурбинни манъа къайтарып.

Шимди бизим экимизнинъ де зеинимизде биринджи партизан урушларындаки дженкявер левхалар джанланды.

...1941 сенеси ноябрь айынынъ экинджи ярысында, саат экиден отуз дакъикъа кечкенде душман апансыздан отрядкъа уджюм этти. Отрядда юзге якъын партизан бар эди. Олар дёрт къышлавда ерлешкен эдилер. Отряд командири ве отряднынъ сиясий ёлбашчысы бир къач партизан булунгъан чытырманлыкъкъа кеттилер.

Душман уджюм эткен вакъытта бизлер озь ишимизнен мешгъуль эдик. Башына энди чал тюшкен, юксек бойлы, кенъ омузлы Сервер чызмасыны темизлей. Кошеде отургъан алчакъ бойлу, мавы козьлю белорус йигити Харитон, силясыны козьден кечире. Кимдир дёгмесини тикмекте. Базылары бири-бирине тапмаджа айталар. Мен урбамны денъиштирмектем. Бир къач партизан яваштан йырламакъта:

Дагьдан энди бир къозы,

Бурма да, бурма бойнузы...

Бу вакъытта, биринджи душман минасы къышлавнынъ кошесини патлатты. Бунынъле бир вакъытта къуршунлар пенджере джамларыны парча-кесек этти. Эвельдже даврангъан партизанлар алель-аджеле силяларыны алып къышлавдан чапып чыкътылар. Атышувлар башлады, гранаталар фырлатылды. Мен деръал аякъларымны штаныма сокъып, быджагъымны кийдим. Силямны алып къапыгъа якълаштым. Къуршунлар чевре-четтен сызгъырып кечмектелер. Фашистлер къорагъа якъын кельдилер.

Сервер бираз аякъ устюнде турып атеш ачты да, сонъра бир къач адым огге чапып ятты ве атувны девам этти. Мен шашкъынлыкъле этрафны козь эттим. Менден йигирми – йигирми беш адым авлакъта, кубре обасынынъ артында Харитон ята. О меним шашмалап къалгъанымны абайлап, ишмарнен янына чагъырды. Харитон яткъан тёпеликнинъ артында, къуршунларнынъ урулувындан авагъа таш-топракъ савурылмакъта. Демек, сюйрекленип кетмекнинъ чаресини арамакъ керек, деп тюшюндим мен. Еримден бурулып, обачыкълар артында гизленип Харитоннынъ янына джылыштым. Харитон душман пекинген ерге ишмар этти. Мен, етмиш-сексен адым узакъта булунгъан эки фашистни корьдим. Олардан бириси кутюк устюнде турып, эллерини о якъкъа-бу якъкъа саллап бир шейлер айтып къычырмакъта. Бесе-белли, о озюнинъкилерге атеш ачмакъ нокътасыны косьтермекте. «Мына, иште булар, атеш ве къаннен янъы тертип тиклемек истейлер, – деп тюшюндим мен. – Эй, хаялперестликнен саргъушлангъан, бутюн миллетлерден юксекте турамыз, деген талиматтан делирген махлюкълар! Сизлер йигирминджи асырнынъ айдутлары, олюм сачыджылар! Авропаны юткъан фашист адждералары, сизлерни куньдогъушта шурет беклемей. «Янъы тертибинъизнен» бу ерлерден джойылынъыз! Бизим озь эвимиз, озь оджагъымыз, озь топрагъымыз, озь тертибимиз бар!..» Мен, иште, бойле хаялларнен, омюримде биринджи кере адамгъа тюфегимни догърулттым ве тапанджаны бастым. Кутюк устюндеки фашист юварланды... Харитон тишлерини сыкъып, кене девамлы атеш ачты.

Фашистлер сагъ тарафтан, къорадан кечип башладылар. Биз Харитоннен беш дакъикъа кечке къалгъан олсакъ фашистлернинъ элине тюшеджек эдик. Бизлер атешни оларгъа тараф чевирдик. Душман бираз сусты, ама арадан чокъ вакъыт кечмеден, олар шиддетле кене къорагъа ташландылар. Мен Харитонгъа, чекильмек вакъыты кельди деп къычырдым. Биз душман устюне кене къуршунлар ягъдырдыкъ, сонъки гранаталарымызны фырлаттыкъ.

– Тезликле чекильмек керек! – деди Харитон.

О бир къач адым атып етиштирмеден йыкъылды. Дигер ерлерде де атышувлар кетмекте. Миналар ве снарядларнынъ патлавларындан, автомат ве пулемётларнынъ тасырдыларындан, фашистлернинъ кийик къычырувларындан дереде асыл олгъан акс седалардан дагълар инълемекте эдилер.

Атышувлар акъшамгъадже девам этти. Къаранлыкъ чёккен сонъ эки партизан дереде гизленип, фашистлерни беклемекте эди. Олар меним аякъ давушымны эшиткенлеринен, душман беллеп силяларыны манъа догърулттылар. Кимдир теректен ашагъы секирди. Бакъсам, къаршымда Немировский ве Эмиров туралар. Олар мени корип севиндилер. Фашистлер бизлерни сарып башладылар. Олар гедже къаранлыгъынадже пешимизден къалмадылар...

– Сизлер анда не корьдинъиз? – сорады бизден Нарвыш.

Немировский агъыр тюшюнджелерден айынып, гъурурнен деди:

– Эм бакъамыз, эм де хатырламакътамыз. Биз Аппазнен сюфте, иште анда корюштик!

Нарвыш бизим дуйгъуларымызны яхшы анълай.

– Аркъадашлар, келинъиз орталыкъ даа ярыкъ экенде ишке киришейик, – деди о. – Тарихкъа къайтмагъа исе етиштирирмиз.

Эбет, операция мувафакъиетли кечмеси ичюн эвеля онъайтлы ер сечмек керек. Къалгъан эр шей, атьта чекилюв ве сонъра топланув нокъталары биле бельгиленген эди. Мен операция ичюн башта бир ерни теклиф эттим. Теклиф этильген ер бакъылып чыкъылды.

– Аджайип атеш нокътасы, – деди Титаренко. – Фашистлернинъ машиналары аягъымызнынъ тюбчигинде оладжакъ. Оларны истегенинъ къадар урмакъ мумкюн.

– Сонъра, сенинъ пешинъе тюшеджеклер, сен исе къаягъа тырмашаджакъсынъ... –деп Тамара Титаренконынъ сёзюни больди.

– Атеш нокътасы келишикли, – деди Немировский. – Бу ерден яхшы дарбе эндирмек онъайтлы. Лякин кери чекильмек керек олса мындан кемиклеримизни де топлап оламазлар.

– Я сиз насыл тюшюнесинъиз? – сорады менден Нарвыш.

– Насыл тюшюнейим...–дедим мен. – Эбет, бу нокъта келише, душман биринджи уджюмден шашмалайджакъ. Патлатылгъан машина ёлны къапатаджакъ. Ама, мындан чекильмек къыйын. Арекетченлик, чалтлыкъ талап олуна. Эбет, бу телюкесиз дегиль.

Бу вакъыт енгиль машинанынъ гурюльтиси эшитильди. Бизлер деръал таш артына гизлендик. Машина вызнен кечип кетти. Анда башларында шляпа, яни гражданджа кийинген адамлар бар эдилер.

– Муим затлар кетмектелер! – деди Нарвыш мыскъылнен.

– Эбет, обер айдамакълар! – дедим мен. – Эгер махсус операция козьде тутулмагъан олса, шимди оларнынъ менменликлерине нокъта къойылыр эди...

Арадан он дакъикъа кечер-кечмез меним теклифим боюнджа башкъа ерге авшутыкъ. Бу ер таш ёлнынъ невбеттеки бурулышында эди. Эки ёлнынъ ортасында сийрек-сепелек тереклер осе. Бельгиленген еримиз ёлдан баягъы юксекте, атьта энъ балабан машина биле ашагъыдан кечеджек. Титаренко, теклиф этильген ерни бакъып чыкъты. Чалылар онынъ алчакъ бойыны къапатса да, о бу ерни бегенмеди.

– Ёкъ, занымджа, бизге бу атеш нокътасы келишмей, – деди о. – Бизлер эки ёлнынъ арасында къапкъангъа тюшкен киби оладжакъмыз. Чалылар исе, меним дедемнинъ сийрек сачлы башыны анъдыралар. Эгер де, биз бу ерни сечип алсакъ эм къомшуларымызнынъ операциясыны боза билемиз, эм де озюмизни туттурырмыз.

Немировский Титаренконынъ сёзлерини дикъкъатле динъледи, тюшюнди-ташынды, атеш нокътасыны бакъып чыкъты ве бир кереден башыны котерип:

– Бу, ярамай ер дегиль. Чекилюв вакъытында байырлар ёкъ. Сийрек тереклернинъ де зарары олмаз. Ама, мындан озюмизни душмангъа дуйдыр макъ онъайтлы, къамачавда къалув итималы да бар. Титаренко аркъадашнынъ сакъынувы нафиле дегиль.

О шай деди де, Нарвышкъа суаль назарынен бакъты. Бунынъле ондан, «сен насыл тюшюнесинъ?» деп сорамакъ истеди. Нарвыш индемей тура эди. Мен меселени анъладым, командирни меним фикирим меракъландырды.

– Эбет, бу ер зарарсыз, – дедим мен кене. – Чекилюв озь вакъытында темин этильсе, къамачавгъа тюшмемек мумкюн. Биринджи ерге коре бунда чекилюв баягъы къолайджа...

Мен бир шейлер даа сёйлейджек олдым, ама Нарвыш лафымны больди.

– Мында насыл гизленмек мумкюн, сёйлеп олурсынъмы? – деди о. – Керчек, тереклер де сийрек.

– Эбет, тереклер гурь дегиль, – деп мен сёзюмни девам эттим. – Бу ерде партизанлар бардыр, деген фикир фашистлернинъ акъылына кельмез. Бизим мувафакъиетимиз, яхшы гизленип апансыздан, душман беклемеген тарафтан уджюм этмектедир. Мен разведкаджы сыфатында бу ерни келишикли саям.

– Тюрлю фикирлер айтылды, –деди Нарвыш. – Эписи къандырыджы фикирлер. Мен, разведкаджынынъ сёйлегенлери догъру экенине эминим. Шунынъ ичюн ярын бу ерде булунайыкъ.

Эпимиз командирнен разы олдыкъ. Бизлер дагъ четиндеки къобада геджелемек къарарына кельдик. Ама Титаренко бойле къарарны янълыш таныды.

– Бу чукъур, къабирни анъдыра, – деди о. – Душман бизлерни истесе тири аладжакъ, истесе гранаталар вастасынен тири комеджек. Нарвыш, сен анъла, мен сенинъ тюрлю шакъалар, марифетлер этменъе къаршым. Акъыллыджасына урушмакъ керек. Сизлер богъазларынъызны пычакъ тюбюне къоймакътасынъыз ве бунынъле, душман анъламаз, корьмез, богъазымызны кесмез деп тюшюнесинъиз. Операция ичюн де ойле ер таптынъыз ки, буны шейтан биле анълап оламайджакъ.

Насыл ола да, душман бизни бойле ачыкъ ерде корьмейджек? Бунъа ич де акъылым етмей. Бизлер не себептен ёлнынъ якъасында геджелемек керекмиз. Я дагъ янчыгъымызда да, анда гизленмек мумкюн де.

– Янълыш фикир сёйлейсинъ, – дедим мен. – Дагъгъа кирмек мумкюн дегиль. Эпимиз билемиз ки, дагъда ве дагъ четинде бойле чукъурлар бинълернен. Шунынъ ичюн бу чукъурларнынъ бириси де душманны озюне джельп этмейджек. Бундан гъайры партизанлар ёлнынъ янында токътагъандырлар, деп кимсе акъылына кетирмез.

Ниает, сонъки меселе, гедже чыкъ тюшеджек. Дагъда геджелесек, операция оладжакъ ергедже излеримизни къалдыраджакъмыз. Фашистлер исе, сабадан партизанларнынъ аякъ излерини къыдыралар. Биз бир кереден озюмизни душманнынъ элине береджекмиз.

Эписи меним фикириме къошулдылар. Атьта Титаренко да «сырадан» къалмады. Ама о, атеш якъмамызгъа къаршы чыкъты. Бизлер онынъ итиразына бакъмадан кучюк атеш якътыкъ, ашадыкъ. Сонъра эпимиз юкъламагъа яттыкъ. Юкъумыз партизанджасына эди. Невбетнен бекчи турса да, азачыкъ шытырды олса, яхутта гедже къушларынынъ сеслеринден уяна эдик.

Ашагъыда вадий. О, къойы думан ичинде. Эбет, анда душман бар. О тыпкъы думан киби, халкъны богъмакъта. Анда, думан ичинде адамлар инълемектелер, фашистлернинъ эллеринде эляк олмакъталар. Анда, думан ичинде гизли чалышкъан ватанперверлер де, бизлер киби, о айдамакъларнен урушмакъталар. Фашист комендатурасынынъ архивини иште олар якътылар, кой ёлундаки копюрни патлаттылар. Олар душманнынъ мерамлары акъкъында малюмат топлап, бизлерни хабердар этип турмакъталар.

Вадийдеки думан парчаланып, дагъ бетке чекилип башлады. О гуя бир махлюкъ киби, панджаларыны яваштан узатмакъта, бунынъле озюнинъ къою пердесине орьтилип кенди гъаниметини ютмакъ истей...

Серин ельчик эсти, янгъын къокъусы бурунымызгъа келип урды. Моторларнынъ инъильтиси энди ачыкъ-айдын эшитильмекте. Бу ёлдан кеткен аскер ве техника толу машиналар эп якъынлашмакъталар. Олар инсанларгъа эджель, козьяш, ачлыкъ ве къуллыкъ алып кельмектелер.

Тамара башындаки кубанкасыны догърултты, чалт арекетлернен тюфегини къавий тутып, атеш нокътасында яхшы ерлешип ятты. Орта малюматлы. Эмшире. Володя адлы достынен мединституткъа кирмекни, эким олмакъны ве инсанларны тедавийлев киби алидженап зенаатнен огърашмакъны арз эте эди. «Душманны мытлакъа гъайып этермиз. Бизлер яшмыз, яш мемлекетимиз де бутюн дюньягъа – эмек дюньясына, видждан ве акъикъат дюньясына озюнинъ элини созмакъта. Ёкъ! Ёкъ!.. Ве къатиен ёкъ! Бизлер аятымызнынъ чичекленген баарини ич бир вакъыт, ич бир кимсеге бермемиз!» Тамара иште бойле фикирлернен кубанкасыны текрар манълайынадже басты, тюфегини даа къавий тутты, гранаталарыны кене бир дефа тешкерди, олар еринде экенлерине къани олды.

Моторларнынъ сеслери ойле къуветлештилер ки, гуя дагълар ве къырлар сарсылмакъталар. Мен якъынлашаяткъан душманны бутюн барлыгъымнен беклемектем, ондан интикъам алмакъ истейим. Мен энди зумрют киби ешиль дагъны, кунеш нурларындан парылдагъан къырларнынъ тёпелерини – ич бир шей корьмейим, къушларнынъ йырларыны да эшитмейим... Силя толу машиналар эп якъынлашмакъталар. Узакъ айланмада танклар корюнди...

Козьлерим огюнде къызчыгъым джанланды. Мавы козьлю къызчыгъым! Эр шей йылдырым тезлигинде къайдадыр гъайып олды. Ах! О кечмиш... Мен къорантамнен сагълыкълашмакътам. Бала-чагъанынъ агълавлары эшитильмекте. Дерсинъ адамларнынъ гъам-кедер толу юзьлери чёкеяткъан къаранлыкъны даа зияде къойылаштырмакъта...

Мен бойле азаплы хатырлавлардан къуртулмакъ истейим, ама олар кене юрегиме, мийиме келип сокъулалар. Учь яшында къувырчыкъ сачлы къызчыгъым манъа сарылмакъта. Мен оларнен кетмегениме, къызчыгъымнынъ джаны агъыра... Айырылышув дакъикъалары. Къызчыгъымны котердим, багърыма бастым, онынъ яначыкъларындан опьтим. О, назик эльчиклеринен якъама сарылды. Козьчиклеринден козьяшлар тыгъырдылар. Назик, темиз бала козьяшлары! Козьяшчыкълар башта къабардылар, титредилер, къыгъылчымландылар, козьчиклерини толдырдылар да, сонъ дудачыкъларына тамдылар. Ах! Нейлейим, къызчыгъым!.. Сенинъ буллюр козьяшларынъ ичюн интикъам алмагъа ант этем!..

Къадыным Мерьем умют ве ишанчнен фысылдады: «Гъалебеге къадар, сагъ-селямет корюшкенге къадар, сагълыкънен къал...»

Кимдир омузыма элини къойды. Мен шу ань хаял дерьясындан ялдап чыкътым. Бу Нарвышнынъ эли эди. Назарымыз чатышты. Командир вадий тарафкъа ишмар этип:

– Аппаз, коресинъми, келелер, – деди о.

Командир эеджанлы эди. Анълашылды, мотопияделер колоннасы. Оларны танклар озгъарып кельмектелер. Фашистлернинъ къарынлары токъ, арбий талимни яхшы кечкенлер, яхшы силялангъанлар. Къуветлилер. Лякин мен бир кереден озь фикиримнен озюм разы олмадым. Ёкъ! Олар къуветли дегиллер. Олар айдамакълар, хырсызлар киби кельмектелер. Бизлер бу ерде беш партизанмыз: Немировский, Титаренко, Нарвыш, Тамара ве мен. Тек беш адаммыз. Ёкъ! Бизлер чокъмыз, бизнен бутюн халкъ! Бизнен акъикъат ве адалет! Бизлер кене бир къач дакъикъа кечер-кечмез Ватан ичюн, адалет ичюн бар къуветимизле ташланаджакъмыз...

Бурулышта танк пейда олды. Онынъ артындан биринджи машина корюнди. Сонъ экинджиси... Мына учюнджиси... Машиналар яваш арекеттелер. Олар пек балабанлар. Бир кереден бурулып оламайлар.

Биринджи машина бизлер яткъан ерге якъынлады. Танк огге кеткен эди. Апансыздан машина токътады. О не ичюн токътады, онъа не олды аджеба? Мавы комбинезонлы айдавджы дюмен башындан секирип тюшти. Сонъра эллиге якъын аскер де машинадан тюшти. Олар биз яткъан тарафкъа бакъмакъталар. Титаренко фашистлер энди бизлерни сечтилер белледи. Ама Нарвыш оны тынчландырды. Фашистлер эллеринен биз яткъан тарафкъа ишмар этип, не акътадыр сёйленмектелер. Юреклеримиз къаттыджа урып башлады. Чюнки, эпимизнинъ башымыздан энди бизлерни абайладылар деген фикир келип кечти.

Бурулышта кене машиналар пейда олды. Иште, не къадар къыйын олса да, буларны токътатмакъ керек. Титаренко Нарвышкъа бакъты. Онынъ козьлеринде башлайыкъмы деген суальни сечмек мумкюн эди. Лякин о командирнинъ кергин чересини корьгенинен, даа беклемек кереклигини анълады.

Фашистлер машинагъа миндилер. Машина колоннасы еринден кочьти. Мен оларны саям. Мына меним алдымдан биринджи машина кечти. Онынъ артындан экинджиси. Учюнджиси... Мен танккъа къаршы бир гранатаны бар кучюмнен фырлаттым. Къуветли патлавдан чевре-чет сарсылды. Машина сим-сия тютюн ичинде къалды. Дигер гранаталарымыз да энди машиналар устюнде патламакъталар. Машинадаки аскерлер шашмаладылар. Озюне келип етиштирген бир – эки фашист, расткельген тарафкъа атеш ачты. Ойлелерине кене гранаталар фырлатылды, автоматлардан атеш ачтыкъ.

Узакъларда да патлавлар, атышувлар эшитильмекте. Демек, дигер партизан группалары да уджюмге кечтилер...

Мен сонъки къуршунларымны атып битирген сонъ, энди чекильмек вакъыты кельди, деп тюшюндим. Артыма айланып бакъсам, аркъадашларым ёкъ. Фашистлер дарма-дагъыныкъ машиналар янында юрелер. Джеседлерни, яралыларны, силяларны топлайлар. Инълевлер эшитильмекте. Ачувлы юзьлерини сыкъ-сыкъ дагъ бетке чевирелер. Базылары исе топ-топ олып, дагъ четлеринден партизан къыдыралар. Эр бир машина янында секиз – он бекчи тура. Машина сыраларыны озгъарып кельген танклар, топларыны дагъларгъа ве къырларгъа догърултып атеш ачтылар.

Мен колонналар кеткен эки ёл арасында къалдым. Чевре-четимде фашистлер юрьмектелер. Чалылар арасындан, ташларнынъ тюбюнден партизан къыдыра, колонналарнынъ де о якъына, де бу якъына кечелер. Мен язлыкъ урбада эдим. Автоматымны къушагъым арасына къыстырдым. Бир элимде пычакъ, дигеринде пыштав. Я част деп, яткъан еримден турдым. Озюмни сыкъмадан (эр алда бойле япмагъа тырыштым) яваш-яваш машиналарнынъ аркъа тарафындан сокъулып кете башладым. Фашистлер партизанларны кенарларда къыдыралар, расткельген тарафкъа атеш ачалар. Бир партизан бу къадар аскерни шашмалатып, колонна арасындан сербест кечип кетер деп, оларнынъ акъылларына кельмей эди. Бундан гъайры фашистлер эп орман бетке бакъалар... Самолётларнынъ учувлары, танкларнынъ арекетлери, къыдырыджылар группасынынъ чевре-четке атувлары – бойле бир вакъытта колоннада кеткен фашистлерде манъа нисбетен первасызлыкъ догъурды, эмиет бермедилер. Энъ эсасы, олар шимди арамыздан партизан кечедир деп, тюшюнмей эдилер. Бунъа инанмакъ да кучь, чюнки бу акъылгъа сыгъмайджакъ бир ал эди.

Аркъадашларым юкъарыдан турып, яни корюшмек ичюн бельгиленген биринджи ерден нефес алмайып мени козь этмектелер. (Мен буны сонъундан анъладым...).

Бу арада биринджи эки машинадаки фашистлер ерге секирип тюштилер ве яры алкъа олып, оларгъа догъру келе башладылар. Буны корьген дёрт партизан корюшмек ичюн бельгиленген биринджи ерни ташлап, экинджи ерге барып чыкъа. Сонъра бельгилеген учюнджи ерни айланып кече де, дагъ ичине чекиле...

Мен анълашкъанымыз киби, биринджи шу корюшеджек еримизге кельдим. Оларны анда расткетирмедим. Этрафны дикъкъатнен козь эттим. Къызылчыкъ терегининъ бир пытагъы къырылгъан. Демек олар мында эдилер, ама кеткенлер деп, тюшюндим ве алель-аджеле этрафкъа бакъындым. Думан ичинде кольгелер корюндилер. Бир, эки... дёрт. Дёрт данелер, демек булар бизимкилер белледим ве оларгъа тараф догърулдым. Шу вакъыт бешинджисини, алтынджысыны сечип къалдым. Фашистлер алкъа олып сарып кельмектелер. Бир дакъкъа биле беклемек олмай. Мен тарла ичинден, осюмликлер арасындан чапып, корюшеджек экинджи еримизге келип чыкътым.

Фашистлер меним думан ичине синъип кеткенимни корьселер керек, артымдан атеш ачтылар. Мында да бизимкилер олмагъаныны корип, мен де чапувымны токътатмадым.

Енгиль думан бир тамам дагъылып кетти. Фашистлер мени кене сечтилер ве атувларыны сыкълаштырдылар. Мен аселет ерге йыкъылдым. Олар мени яралы алда тутмакъ истеп адымларыны тезлештирдилер. Менден бир метр къадар янымда яткъан ташнынъ артына сюйрекленип бардым да, ярдан ашагъы секирдим. Дагъ ичинде пейда олдым. Аркъадашларым мени бу учюнджи ерде беклемек керек эдилер. Ама оларнынъ бу ерде булунгъанлары акъта ич бир тюрлю нишан ёкъ эди...

Фашистлер манъа бир тамам якъын кельдилер. Оларнынъ къуршунларындан башым тёпесиндеки пытакълар ашагъы къопып тюшмектелер. «Хальт! Хальт!» деген сеслер эшитильмекте. Аркъадашларым, корюшмек ичюн бельгиленген сонъки ерге кельмеден, дагъгъа кетмеге меджбур олгъанларыны анъладым. Демек, бугунъ корюшмекнинъ чареси ёкъ. Энди ялынъыз геджени беклемек ве корюшмек ичюн анълаштыгъымыз сонъки ерге бармакъ кереким. Эгер анда да расткелишмесек, отряд топланаджакъ ерде олмакъ кереким, деген къараргъа кельдим.

Мен аркъадашларыма хавф догъурмамакъ макъсадынен фашистлерден пек узакълашмайып, вакъыт-вакъытынен оларгъа корюнип турдым. Бунынъле, оларны пешимден алып кеттим. Озюмизнинъкилер не ерде экенлерини сечмек ичюн атышувларгъа да дикъкъат эттим. Дагъда автоматлар ве пулемётларнынъ тасырдылары эшитильмекте. Атышувларнынъ акс-садасы дерелерге барып ете, ама анда озюне ер тапамадан байырлардан, къырлардан кечип дагъ ичинде гъайып олып кетелер.

Узакълардан топларнынъ инъильтиси эшитиле. О, къуветли йылдырымны анъдырмакъта. Бу мудафаа туткъан шеэр джебэсининъ «нефеси» эди. Анда къатты урушлар кете. Мудафааджыларнынъ топлары душманнынъ иншаатларыны урып дагъыта эди. Эки орду бири-бирине къаршы турмакъта. Бириси гитлерджилер ордусы. О мында джийренч макъсаднен, пис ниетнен кельди. Бу орду дюньяны бала козьяшына ве къанына богъмакъ истей. Сейярени къабаатсыз инсанларнынъ джеседлеринен толдырып ташламакъ истей. Эр бир тамчы къан оларгъа шурет кетирсе, укюмдарлыкъ кучюни арттырса еткен.

Бойле адалетсиз фикирли ордугъа къаршы бизим тынчлыкъ, сербестлик, достлыкъ ве бирдемлик ордумыз турмакъта...

Душман самолётлары дагълар ве къырлар тёпесинде айланып, бомбаларыны расткельген ерге ташлап учып кетелер. Танклар да токътамай атеш ачалар. Бизимкилернинъ не ерде экенлерини сезмек ичюн эп динъленем. Аркъадашларым шу этрафта олмалылар. Барып да юкъарыгъа кетселер, анда пек хавфлы. Ама ашагъыда, кой якъынларында да фашистлер ола билелер.

Фашистлер акъшам къаранлыгъынадже артымдан къалмадылар. Мен хавфсыз месафеден оларгъа де корюнем, де гъайып олам. Шимди де ойле яптым. Деренинъ янына келип, душмангъа озюмни косьтердим де, къаяларнынъ чатлакъларындан осип чыкъкъан чалыларнынъ тамырларына асылып, ашагъы тюшип башладым. Фашистлер шу учурым къаяларгъа келип чыкътылар. Олар ашагъыдаки чалыларны, чам тереклерни корип къоркътылар ве дерени атешке туттылар. Къуршунлардан чыкъкъан акс-садалар чагъырылмагъан «мусафирлерни» даа пек къоркъузды.

Мен тезликле къаршыдаки дагъгъа тырмаштым. Фашистлернинъ арекетлери бош кетти. Акъшам устю кунешнинъ муляйим нурлары дагълар ве къырларнен сагълыкълашмакъта. Дерелерде кольгелер пейда олалар. Буруныма дагънынъ, чешит тереклернинъ таныш къокъусы келип урды. Не къадар лезетли, темиз ава деп тюшюндим ве элиме дурбинни алдым. Дерени, къаяларны козь эттим. Къаршыда корюнген озен асырлар бою къырнынъ ташлы кокюсини ялап кельмекте. Озеннинъ кимер юз элли – эки юз метр теренликте ве учь юз – беш юз метр кенъликте олып, къаттыджа ерлерден озюне тар ёл ачып акъып кетмекте.

Фашистлер къаялар астындан кетелер. Олар, ашагъы тюшмек ичюн озьлерине уйгъун ер къыдыралар гъалиба, ама не ичюндир ашыкъмайлар, бесе-белли къоркъалар. Деренинъ шималь бетинде къумрал къаялар корюне. Юз йылларнен оськен чам тереклерининъ тамырлары къая чатлакъларына япышып туралар. Олар къышта сель, йылдырым ве фуртынагъа; язда исе кунешнинъ нурларындан алгъан араретке къолайлыкънен чыдайлар. Чевре-четте терек япракъларынынъ ерге тёкюлюви-чурюви нетиджесинде асыл олгъан къуветли топракъта къарт тереклер оселер. Меракълы бир ал, не ичюн мына бу къаяларнынъ чатлакъларындаки чам тереклер ашагъыдаки мамюр топракъта дегиль де, бу ерде оселер? Табиатнынъ ич бир хышымы оларнынъ боюнларыны эгип оламай. «Эбет, омюрде де эр шей бойле къурулгъан, – деп тюшюндим мен. – Эр бир джанлы барлыкънынъ бир алышкъан ери ола. Олар асырлар девамында, ернинъ икълими ве шараитына уйып аят кечирелер. Мына шимди де эр бир чалы артында, эр бир бурулыш янында, эр бир койде къарт-яш озь Ватаныны, кенди оджагъыны душмандан къорчаламакъ ичюн аякъкъа къалкъты... Дюньяда бундан да буюк, кучьлю ве алидженап дуйгъу олмаса керек!»

Меним хаялларымны адым давушлары больди. Эгильдим, къулагъымны ерге токъундырдым. Керчектен де якъынлашмакъталар. Пыштавымны аякъ давушлары кельген тарафкъа догърулттым. Бекледим. Фашистлер насыл этип учурым ерге айланып кечтилер аджеба! Ёкъ, оладжакъ шей дегиль. Я не ичюн олмайджакъ?! Мен, иште, бойле тюшюнджелернен гранаталарны азырладым, динъленип турдым.

Бельки де озюмизнинъкилердир. Я олар корюшмек ичюн бельгиленген учюнджи ерде ёкъ эдилер де. Олар бу ерден узакъта олмакъ кереклер. Ама адымлар якъынлаштылар, энди янымдалар десем оладжакъ. Башта бир, сонъ экинджи баш... Мен башларны корьгенимнен гонъюлим тынчланды, сербест нефес алдым. Къаршымда балабан бир сыгъын баласынен пейда олды. Олар менден он адым къадар ерде токътадылар. Мас-мавы кок, ем-ешиль дагъ, эфсаневий къырлар къойнундаки бу алидженап айванлар тынчлыкъны темсиль этмектелер. Эбет, сыгъынларгъа да раатлыкъ ёкъ. Оларнынъ дуракълары сайылгъан гурь дагълар, учурымлар, хавфлы кечитлер – бутюн дюльбер табиат, дженк мейданына чевирильди. Ялынъыз адамларнынъ асырлар девамында къурулып кельген ювасы дегиль де, айванларнынъ, къушларнынъ, бутюн джанлы дюньянынъ раатлыкъ «оджагъы» бозулды. Сув устюнде, сув астында, ерде, авада – ич бир ерде раатлыкъ ёкъ...

Тирсегим тюбюндеки пытакъ чырт этип къырылды. Бу ал сыгъынларны абдыратты. Олар артларына чевирильдилер де, бир аньде козьден гъайып олдылар. Энди тек туякъ тыпырдылары эшитильмекте. Бир къач дакъикъа кечер-кечмез сыгъынлар къачкъан тарафта атышувлар башлады. Гранаталар патлады.

Атышмалар чокъкъа бармады. Бираздан этрафны зифт къаранлыкъ къаплады. Мен бу аньде ничюндир къорантамны, учь агъамны хатырладым. «Олар да меним киби, бутюн халкъ киби душманнен дёгюшмектедирлер, – деп тюшюндим. – Сербестлик огърунда курешкен халкъ бир вакъыт енъильмей. Бахтымыз ве айдын келеджегимиз бизлерни буюк ёлгъа давет эте. Биз эпимиз дженк фуртынасы ичиндемиз. Я, ким сагъ къаладжакъ. Эльбетте, халкъ!» Мен бойле хаялларнен еримден къалкътым. Бельгиленген ерге догърулдым. Эгер аркъадашларым сагъ олсалар корюширмиз, деп тюшюндим.

Баягъы кеттим. Тюрлю кийик емиш тереклери арасындан кечтим. Бу ерлер бир вакъытлар дагълыкъ эди. Мейданлыкътан чыкъып, дагъгъа киргенимнен эмен тереклерининъ ерге саркъкъан даллары алтында тургъан аркъадашларымны расткетирдим. Бизлер къучакълашып, самимий корюштик.

– Сен Аппаз, эр вакъыт шай этесинъ! – деди Немировский кинаенен. – Душманнен урушкъанда дюньянъны унутасынъ... Бизлер сенинъ къулагъынъа эгилип не къадар къычырдыкъ. Сен исе бизге чевирилип биле бакъмадынъ, тек башынъны къакъыттынъ да, атувны девам эттинъ...

– Эр алда санъа аферинлер айтмакъ керек, – деди Нарвыш мени текрар къучакълап. – Деми япкъан ишлеринъ муджизе десенъ муджизе... Колонна арасындан кечмек... Озь козьлеринъе инанмакъ биле кучь...

Ничюндир, араларында Тамара корюнмей эди. Мен деръал:

– Я Тамара къайда?!– деп сорадым.

– Биз, фашистлернинъ алкъа олып сарып кельгенлерини корип, корюшмек ичюн бельгиленген учюнджи ерге бармадан айланчыкъ ёлдан кеттик де, дереге тюштик ве анда гизлендик, – деди Нарвыш. – Орталыкъны къаранлыкъ сарып башлагъанда аякъ сеслери эшитильди. Бесе-белли, бир де-бир дагъ айваны олса керек. Бизге якъынджа ерде атувлар башлады.

Анълашылды ки, бизлер фашистлер алкъасында булунмакътамыз. Олар къуршунларыны туякъ сеслери чыкъкъан тарафкъа ягъдырмакъталар. Атувны токътаткъанларынен невбет бизге кельди. Оларнынъ устьлерине тёпеден атеш ачтыкъ. Фашистлер буны беклемеген эдилер. Шашмаладылар. Эки джесед къалдырып табана къувет къачтылар. Тамара, иште, уджюм вакъытында бизлерден айырылып къалды...

Титаренко оджакъкъа агъач къояракъ деди:

– Келеджек, мытлакъа келеджек, о бир ерге кетмез.

– Мен де шай тюшюнем, ама ничюндир даа корюнмей, – деди Немировский. – Эр алда бир де-бир чарелер корьмели.

Мен Нарвышкъа чевирилип:

– Манъа бу ерлер таныштыр, – дедим. – Тамара тек сагъ тарафкъа, деренинъ тёрюне кете билир. Деренинъ дигер джапында исе, фашистлер бар. Хавф догъурмамакъ ичюн, о, дере бою башкъа ёлгъа тюшип, андан ашагъы догъру кетеджектир. Къаранлыкъта, андан эр ким чыкъып оламай. Оны къуртармакъ керек. Фашистлер саба дагъны темизлемеге киришеджеклер. О къолгъа тюше биле.

Эписи меним фикиримнен разы олдылар.

– Сизлер мында къалынъыз, – деди Нарвыш Немировскийге. – Биз Аппазнен Тамараны къыдырайыкъ. Эгер, Тамара келип къалса, тёпеге учь къуршун атарсынъыз. Башкъа ич бир тюрлю сигналгъа джевапланманъыз. Атешни сёндирменъиз. Юкъламанъыз.

Биз Нарвышнен къаранлыкъта кеттик. Манъа таныш эчки сокъачыгъындан юрьдик. Ниает, ири ташлардан атлап, юксек тереклер тюбюнде токътадыкъ.

– Мына бу ерде де къонаджакъмыз, – дедим мен. – Куньдюз бу ерден бутюн дере корюне.

– Бу ер бизге корюнгени киби, фашистлерге де корюнеджек, – деди командир.

– Олар шимди узакъталар. Бизлерни абайлап, саба мында келе билирлер. Эмин олмакъ керекмиз ки, олар бу ерге кельселер салкъын кульден гъайры ич бир шей тапып оламазлар.

Беш – он дакъикъа кечер-кечмез атеш якътыкъ. Бизлер Нарвышнен экимиз динъленип отурамыз. Не сигнал, не бир сес, не атеш – чевре-чет зифт къаранлыкъ, сукюнет ичинде.

Тамара фашистлернинъ якъынлашкъанларыны корип, дереден ашагъы кетти. Къаранлыкъта онынъ аякълары нелергедир илишмекте. Ёргъун, такъаты битеята. Не олса да, юкъары чыкъып, андан этрафны козь этмек керек. Хавфсыз ерге кельмек ве не къадар къыйын олса да озюмизнинъкилерни тапмакъ керек, деп тюшюнмекте о. Тамара къаянынъ чатлакълары арасындан осип чыкъкъан пытакъларны, тамырларны тутып, юкъары тырмашты. Къыйын... Пек болдырды. Мына онъайтлы ерчик. О сонъки къуветини топлады, къаядаки чатлачыкъны аягъынен тешкерди ве кене юкъарыгъа тырмашты.

Мына, мейданчыкъ. Отлар ве чёкюрли чам тереклери осьмекте. Отурды. Сыкъ-сыкъ нефес алды. Къаранлыкъ ичинде корюнмеген чичеклернинъ, чам тереклернинъ къокъулары оны эсир алды, бир ань озюнинъ не ерде булунгъаныны ве макъсадыны унутты. О, отлар устюне созулды. Башында агъры сезди, санки анда сюйрю таш саплангъан. Эсини джойгъан киби олды. Бираз вакъыт кечкен сонъ озюне кельди. Аякъларындаки ве башындаки агърылар кечип кетти. О, еринден алель-аджеле турды. Кене юкъары тырмашып башлады. Тамыргъа сарылды. Бар къуветини топлап котерильди. Онъа илле аркъадашларынен корюшмек керек.

Тамара аркъадашларындан пек узакълашкъан эди. Фашистлер онынъ огюнделер, янчыгъындалар. О, дере тарафкъа чевирильмеге меджбур олды. Сабаны беклемек – бу, душман элине тюшмек демектир. «Ёкъ, аркъадашларым мени ташламазлар, – деп тюшюнди о.– Олар мени къыдырадырлар. Бунъа эминим. Тез корюшсе эдик...» Тамара асылып тургъан тамыр эп салланмакъта. Аягъыны тиремеге де ич бир шей ёкъ. Аякъларыны о якъкъа-бу якъкъа арекетке кетирди, басмагъа ер къыдырды. Апансыздан тамыр къопты. Тамара элиндеки тамырнен берабер ашагъы, къаранлыкъкъа тюшип кетти... Бираздан о, къуршун сеси эшитти. Козьлерини ачты. Эбет, озюмизнинъкилер аталар, деп тюшюнди Тамара. О арды-сыра кокке къуршун атты. Шу вакъыт сол аягъында агъры сезди. Аягъыны арекетке кетирмек истеди. Демек аягъы зарарланмагъан. О, узакъта атеш янгъаныны ве онынъ янында адамларны корип къалды. Кене эсини джойды...

Бизлер деръал атешимизни сёндирип, къуршун сеси чыкъкъан тарафкъа кеттик. Бираз къыдырувдан сонъ Тамара яткъан ерге келип чыкътыкъ. О аля даа озюне кельмеген эди.

Атеш башында беш партизан – эпимиз топландыкъ. Кимсеге бир шей олмады. Ялынъыз Тамаранынъ сол аягъыны бинтлеп багъладыкъ. Ярасы деерлик къоркъунчлы дегиль экен. Бизлер озь-озюмизден мемнюнмиз. Кечкен кунни хатырлап, къазанчыгъымыздан боткъа ашаймыз. Айтмагъа келеми, яхшы кунь олды.

Немировский яваштан йырлап башлады. Бизлер де онъа къошулдыкъ. «Тез куньде мытлакъа дженкнинъ сонъуна чыкъаджакъмыз, – деген екяне умют эр биримизде яшамакъта. – Догъмушлар бизлерни ачыкъ юз, къуванч ве незакетнен къаршылайджакълар. Багъчаларымызда кене чичек ачаджакъ».

– Я бизим даа не къадар айтыладжакъ тюркюлеримиз бар, – деди Тамара кокюс кечирип. – Биз даа йырламакъ ве йырламакъ, яшамакъ ве яшамакъ... керекмиз.

Яш къызнынъ бу табий истегини эпимиз анълай эдик. Бизим эпимиз айтыладжакъ дереджеде къарт дегильмиз.

– Билесинъизми, – деп мен аркъадашларыма хытап эттим, – кеченде Алим деденен меним аятым къыл устюнде къалды. Хавфлы дакъикъа кечкен сонъ, о мени къучакълады да, деди: «Э-й, Аппаз, Аппаз... мына мен къартым, етмишке якъынладым, ама козьлерим, джаным даа яш. Дюньягъа тоюлмай экен. – Шу вакъыт о бир кереден фикирини денъиштирди. – Насыл ола да, мен озюмни къарт эсап этем. Ёкъ, мен асыл да къарт дегилим. Вакъыт кече, сачларым чалара, ама кунь-куньден озюмнинъ яшаргъанымны дуям. Ёкъ, мен яшамакъ ве яшамакъ истейим...»

Акъикъатта, вакъыт кече, улькемиз осе, чичеклене, къувет ала, яшара. Орталыкъта эр шей еринде олса, аманлыкъ-эсенлик олса инсаннынъ гонъюли де къувана. Адамнынъ къальби къуванчкъа толса, о озюнинъ къартайгъаныны дуймай экен.

– Алим деде, аджайип адам, – деди Немировский.

– Догъру, пек гузель разведкаджы, – деп тасдыкълады Нарвыш.

– Эбет, мен оны чокъча билем, пек яхшы къарт, – дедим мен... Атешимиз эп янмакъта. Якъынлашаяткъан самолётнынъ давушы эшитильди. Тамара насылдыр хаялгъа далып сакин сесле йырлап башлады. Онынъ йыры достлыкъ, садыкълыкъ манасында эди. Партизанлар сустылар. Енгиль ельчик эсип кечти. Нарвыш раатланмамызны талап этти. Атеш кет-кете сакинлешти. Бизлер юкъугъа далдыкъ. Ялынъыз сиясий хадим Титаренко юкъламай. Бекчиликте турмакъ онынъ невбети. О сёнеяткъан атешке бакъып терен хаялларгъа далып отурмакъта. Бельки о, шимди фашизм мусибети, онынъ дюньягъа кетирген телюкеси акъкъында тюшюнедир. Бельки де халкънынъ джесюране, алидженап ве бирлик олгъаны акъкъында, бизлерни боюн эгдиреджек, бизлерни енъеджек къувет олмагъаны акъкъында фикир этедир. Атеш бир тамам сёнди. Титаренко кульни къарыштырды, сёнмей къалгъан къорчыкълар къызардылар. Одун ташлады. Чытыр-чытыр янгъан агъач, аркъадашларнынъ юзьлерини ярыкълатты...

Куньдогъуш бетте, кок айдынлашып башлады. Этраф – дагълар гедженинъ пердесинден арынмакъталар. Табиат уянмакъта. Биз еримизден турдыкъ...

Баягъы ёл алгъан сонъ, фашистлер, бизим атеш якъып тургъан еримизге якъын келип дагъ ичине къуршун ягъдырып башладылар. Бизге оларнынъ бойле арекетлери чокътан белли. Олар уджюм эткенде, энди биз бу ерден узакъта эдик. Дагъ башына келип, Яйляны козь эттик. Душман Яйля бою юрип, куньдогъуш тарафкъа кетти. Узакъта атышувлар башлады. Бу Зайченконынъ группасы олмалы. О насыл вазиетте къалмасын, илле вакъыт тапып, уджюм эте. Мен атышувларгъа динъленерек, Нарвышкъа дедим:

– Бу Зайченко. О, балыкъ киби тайгъакъ, къаплан киби дешет, къартал киби кескин козьлюдир.

– Догъру, о урушмагъа биле, – деди командир.

Бизлер яткъан еримизден эп Яйляны козь этмектемиз. Кунеш къырлар сыртындан бир тамам котерилип, этрафны ярыкълатты. Фашистлер дагъда озь башларына къуршун аталар. Манъа, тёпеликлернинъ биринде недир корюнген киби олды. Шунынъ ичюн дагънынъ бираз тёрюне чекильдик. Дюрбиннен козь этювимиз бир нетидже бермеди.

– Сен къардаш, бу сефер янъылдынъ, – деди Нарвыш дюрбинни козьлеринден тюшюрип. – Кимсе ёкъ. Бельки санъа шай корюнгендир. Кимерде ойле ола. Эйиси кетейик. Акъшамгъадже мензильде олмакъ керекмиз. Анда шараитни талиль этмели, группаларда керек денъишмелерни япмалы ве иляхри. Бир талай ишимиз бар.

– Командир аркъадаш, эр шей догъру, лякин...– дедим мен.

– «Лякин» дегенинъ не? – сорады о.– Шимди «лякинге» ер къалмай.

– Лякин, сиз бильгенинъиз киби, ашыкъчанлыкъ ишимизге кедер кетире биле, – деп онъа итираз эттим. – Ашыкъмадан исе, бунынъ огюни алмакъ мумкюн. Мен бу ерлерни пек яхшы билем, алдана билемиз. Эр бир чалы артында чалы, таш артында таш. Олар партизанларны яхшы гизлегенлери киби, душманны да шай гизлей билелер. Башта, тёпеликте бир де-бири барлыгъыны яхуд ёкълугъыны яхшы огренмек керекмиз. Айдынъыз, дагъ ичерсине чекилип бакъайыкъ. Эгер олар козь эте иселер, бизлерни джоювдан къоркъып, озьлерини мытлакъа косьтерирлер.

Аркъадашларым фикириме къошулдылар. Бойледже, бизлер бир шейден хаберимиз ёкъ киби, озюмизни душмангъа косьтерип арткъа чекильдик. Сонъра Нарвышнен экимиз дагънынъ четине сюйрекленип кельдик.

– Бир шей сезильмей, – дедим мен Нарвышкъа. – Къыбырдамайлар. Бешаретлер пек мукъайтлар. Бельки олар да бизни козь этедирлер.

– Мен санъа нафиле ерде вакъыт джоямыз, – деп айттым да. – Энди кетмек керек. Кимсе ёкъ. Не къадар вакъыт джойдыкъ. Айды, къалкъ...

– Бир дакъикъа сабыр этинъиз, – дедим мен ве тёпеликтен козюмни алмай бакътым. – Сёйледим де, Нарвыш аркъадаш, сагъ тарафтаки къара ташкъа бакъынъыз.

– Корем. О таш башта насыл олса, кене шай тура.

– Ёкъ, ташнынъ турушы денъишти. Анда я къуш отура, я да... Бильмейим, ама анда кимдир бар. Буны бильмегендже еримизден къыбырдамакъ мумкюн дегиль.

– Керчек, анда кимдир бар, – деди Нарвыш. – Ана, о, ташнынъ янындан кетти.

– Коресинъизми, о боз тюслю халатта.

– Бир шей анълашылмай, олар бизни корьдилерми, ёкъмы? – деди командир.

– Беш дакъикъадан бир де-бир фикирге кельмек мумкюн. Шимдилик эр шей еринде.

– Насыл этип еринде оладжакъ, – деди Нарвыш. – Арекет этмек керек. Сен озюнъни сыкъмайсынъ. Эр вакъыт, эр шейинъ еринде ола.

– Командир аркъадаш, сизинъ еринъизде олсам да озюмни сыкъмаз эдим. Олар не къадар усталыкънен гизленселер де, кене чул тутмады, биз оларны сечтик.

Нарвыш индемеди. Бойлеликнен козь этювни девам эттик. Бир кереден экимиз де: «Э-э, олар не къадар чокълар», дегенимизни дуймай къалдыкъ.

– Корюнип тура ки, олар бизлерни абайламадылар, – дедим мен. – Кетмек керек.

– Анги ёлнен кетсек яхшы олур?

– Бу тёпеликтен узакъ ерлер корюне. Тек дагъ ичинден кетмели. Мында урушмакъ хавфлы.

– Я ашагъыдаки койнинъ дагъ ёлчыгъындан кетсек насыл, анда адамлар олурмы экен?

– Акъшам устю шеэрден адамлар койге къайтып башлайджакълар, – дедим мен. – Биз оларгъа къарышып кете билемиз.

Бойледже, бизлер душмангъа озюмизни дуйдырмадан аркъадашларымызны алып, кой ёлчыгъына тюштик. Чевре-четте тынчлыкъ укюм сюрмекте. Ич бир ерде душмангъа расткельмедик.

Аджджы алма тереги талдасында эсли-башлы, юксек бойлу азгъын бир эркек отура. Раатлана. Пек ёрулгъаны корюнип тура. Эркек аякъларындаки чылгъавларынен огърашмакъта эди. Мен оны корип, къувандым. Бу адамнынъ ады Къадыр, лагъабы Чауш. Ёлчыкъкъа чыкътым.

– Къадыр агъа, селям алейкум, – дедим онъа. – Корюшмегенимиз энди чокътан.

– Алейкум селям, джаным. Корюшмегенимиз тамам бир афта. Санъа бир шей олмадымы, аман-эсенсинъми? – деп о мени баштан-аякъ сюзди. – Алла эпимизнинъ сагълыгъымызны берсин. Чокъсынъызмы?

– Аз дегильмиз, – дедим.

– Фираунлар, Яйляда, кечитте юрелер, – деди Къадыр. – Сизлерни сораштыралар. Дагънынъ дженюп бетини тарамакъталар.

– Койде вазиет насыл? – деп сорадым даг артыма айланып, аркъадашларымны ишмарнен чагъырдым.

Олар юксек отлар ичинден чыкътылар. Къадырнен самимий корюштилер.

– Койдеми? – деди Къадыр тюшюнджеге далып. Онынъ юзюни гъам-кедер сарды. – Фашистлер бир чокъ адамларны аттылар. Баягъы адамны тутып алып кеттилер. Оларны, партизанларнен багълары бар, деп къабаатлайлар. Фашистлер кой четиндеки эвлерни козь этелер. Мукъайт олмакъ керек.

Нарвыш Къадырны дикъкъатнен козь этти. Онынъ ири козьлерине бакъты.

– Сизден шубеленмейлерми? – деп сорады о.

– Олар шимди кимден шубеленмейлер, аджеба? Озьлерининъ кольгелерине де шубенен бакъалар.

– Даа нелер ола? – сорады кене командиримиз. – Фашистлер не тарафкъа, насыл юк ташыйлар, корьмединъизми?

– Дагъ этеги койлерининъ ёлларында джанлылыкъ башланды. Машиналарнен, арабаларнен ашайт маллары, силя ташыйлар.

– Адамлар топландылармы? – сорадым мен Къадырдан.

О, топландылар деген манада башыны ашагъы эгди де, олар энди юкъарыда экенлерини айтты. Бизлер адамлар янына кельдик, эпимиз эль сыкъышып корюштик. Бири-биримизден ал-хатир сорашкъан сонъ, эр итималгъа къаршы онъайтлыджа ерге авуштыкъ. Нарвыш газеталар даркъатты. Сонъ топлангъанларгъа бир назар ташлады да, сёзге башлады.

– Аркъадашлар, эпимиз баскъынджыларгъа даянылмайджакъ шараит яратмалымыз. Сизинъ бабаларынъыз, къадынларынъыз ве огъулларынъыз джебэде курешмектелер. Бизим шанлы ордумыз къараманларджа урушмакъта, душманны ве онынъ техникасыны гъайып этмекте. Сизлер бизим арекетлеримизни яхшы билесинъиз. Арекетлеримиз сизинъ козьлеринъиз огюнде ве ярдымынъыз саесинде олып кечмекте. Макъсадларымыз бир. Къыйынлыкъларгъа бакъмадан, душман техникасыны, анбарларыны якъмакъ-йыкъмакъ керекмиз. Фашистлернинъ аякълары тюбюнде топракъ янсын!

Нарвыштан сонъ сёзге мен чыкътым.

– Ватандашлар, достлар! – дедим мен. – Душман бизим койлеримизни, эвлеримизни джанаварджа басып алды. О бизим мейваларымызны, туварларымызны – сонъки отьмек парчамызны тутып алмакъта.

Ама бизлер эминмиз ки, оларнынъ куньлери аз къалды. Олар мукъаддес Ватанымызны таптап, халкъымызны къул этип оламазлар. Фашистлернинъ макъсады белли. Бизим халкъкъа парлакъ омюр ёлуны Октябрь инкъилябы, Ленин, большевиклер ачып бердилер. Душман исе, топрагъымызгъа аякъ баскъанынен озюнинъ ким олгъаныны косьтерди. О, Ватанымызгъа атеш ве къылычнен кельди. Шунынъ ичюн балаларымыз, бабаларымыз, аналарымыз эшкъына оларгъа къаршы сюрюшни къуветлештирейик. Улькемизни фашизм баскъынджыларындан темизлейик...

Бу вакъыт яныма бир къартанайчыкъ келип, къулагъыма: «Огълум, энди битиринъиз, – деп фысылдады. – Олар якъынлаштылар». Мен командирге тез-тез кетмек кереклигимизни сёйледим. Бу вакъыт эсмери, сия козьлю бир осьмюр, командирнинъ янына келип бир шейлер айтып башлады.

– Эр шей анълашылды, – деди Нарвыш ве осьмюрнинъ элини сыкъып онынъле сагълыкълашты.

– Достлар, сагълыкънен къалынъыз, сизлерге огъурлы ёллар, мувафакъиетлер! – дедим мен адамларгъа. – Эйиликте корюшейик!

Койлюлер, учер – бешер олып, тюрлю тарафларгъа даркъалып кеттилер, сонъра чешит вакъытларда чешит дагъ ёлчыкъларындан буюк ёлгъа чыкътылар ве озьлерининъ койлерине тараф догърулдылар. Оларнынъ эр бири сусып кетмекте. Душман расткельгенде, озюни сербест тутмагъа азырламакъта. Эсмери осьмюр, янында кеткен Эльведин къарткъа ве Заде аптеге чевирилип:

– Партизанлар не къадар аджайип, джесюр, атик ве алидженап инсанлар! – деди джошкъунлыкънен.

– Олар огълум, пек буюк инсанлар, – деди къарт ве осьмюрнинъ зифт киби сия козьлерине бакъты. – Олар халкънынъ эвлядларыдыр. Олар халкъ ичинден чыкътылар ве халкъкъа да аркъа таямакъталар. Барсын олар къаза-белягъа огърамасынлар.

– Меним огълум Ахмет...– деди Заде апте. – Я о насыл дюльбер, акъыллы эди. Меним гогерджинимнинъ не ерде экени тек аллагъа белли. Бу мельун тильсизлер койимизни басып алгъан сонъ, шаинимден ич бир тюрлю хаберчик алмадым. Бельки о да, бир де-бир ерлерде партизанлыкъ этип юредир, бельки де джебэде урушадыр. Бу партизанларгъа бакъам да, манъа эписи догъмуш киби олып корюнелер.

Къарт оксюрип алды, терен кокюс кечирди ве деди:

– Джебэде бизим гогерджинлер, шаинлер аз дегиллер. Олар мында дагъда да етерлик. Эр биримизнинъ юрегимизде шаин бар. Геджелери койимизнинъ эр бир дивары, бизим дагъ шаинлеримизнен фысылдашалар...

Биз баягъы кеткен сонъ, мен тёпеликке чыкътым ве этрафны козь эттим. Эр кес дагъылгъанына эмин олып, озюмизнинъкилерге къайттым. Аркъадашларымны бельгиленген ерге алып бардым, оларны чытырманлыкъ ичине къалдырып, этрафны тешкердим. Ун сакълы ерге якъын кельдим. Нарвыш меним арекетлеримни козь этмекте. Анда фашистлер ёкъ гъалиба. Эр итималгъа къаршы Нарвыш, Тамара ве мен къалгъан эки партизанны гизли ерде къалдырып, ун сакълы ерге бардыкъ. Аджеле суретте андан унны чыкъардыкъ. Немировскийнен Титаренконы чагъырдыкъ. Эр шей азыр олгъан сонъ, оны елькелеримизге юкленип кеттик. Къадыр бу ерге унны биринджи кере кетирмей эди...

Бизлер ёрулдыкъ, терледик, сувсадыкъ. Яйлягъа чыкъмаздан эвель, бираз ял алмакъ керек эди. Учурым бою тар ёлчыкъ кете. О, кийик эчкилернинъ ёлчыгъыны анъдыра. Мен аркъадашларыма бу ерде токътап турмаларыны теклиф эттим. Ёлчыкъ бою бир озюм кеттим. Эки дакъикъадан оларгъа ишмар этип, кетмеге мумкюн олгъаныны анълаттым.

Чевре-четте чичеклер осьмектелер. Узун тар текнечик корюнди. Текне эльбетте агъачтан ясалгъан. Онынъ эр ери къадифе киби, ёсуннен къаплангъан. Текне ичинде козьяшы киби темиз сув толу. Ёсуннен сарылы улукътан текнеге индже сув акъымы тамлап турмакъта. Бу улукътан текяран авлакъта экинджи улукъ ерлештирильген. Андан сув башта биринджисине, сонъра текнеге тюшмекте. Тамчыларнынъ арды-сыра акъувындан сув устюнде алкъалар асыл олмакъта.

Бизлер, иште табиатнынъ бу аджайип кошечиги – текне башына ерлештик. Сарымсакълы отьмекни сувгъа батырып буюк иштианен ашадыкъ. Бир къартанайчыкъ бизге сюзме къатыкъ да берген эди. Отьмек, сарымсакъ, къатыкътан ибарет емегимиз пек лезетли олды. Немировский бир мешребе сув алды да, яваштан ичип башлады.

– Тап тишлерим сызлады, – деди о.– Не де салкъын ве темиз сув.

– Бу пек шифалы сув, – дедим мен. – Буны терлегенде ичсенъ биле зарар корьмезсинъ. Ич бир вакъыт сувукъланмазсынъ, хасталанмазсынъ.

Нарвыш, акълап терегине, онынъ пытакъларындаки номай берекетке тааджипнен бакъты.

– Акъикъатта, бу дагълар, ешилликлер... Не къадар зенгин табиаттыр! – деди.

– Сиз не беллейсинъиз, нафиле ерде дженклешмектемизми ёкъса?! – дедим эеджаннен.

– Мен бир шей анъламайым, – деп Немировский лафкъа къошулды. – Бу эчки ёлчыкъларыны ким ачты. Текнени ким ойып ясады аджеба?

– Сизинъ бу суалинъиз мени пек эеджанландырды...

Акъикъатта бу ерчик койден узакъта. Табиатнынъ бу кийик кошечиги къаялар ичинде, учурым кенарында, мында тек кийик эчкилер дегиль де, сийрек-сепелек ёлджулар да сув ичселер керек.

– Халкъымызда бойле бир яхшы адет бар, – дедим мен аркъадашларыма. – Сувнынъ не ерде козю пейда олса, оны адамлар даима темизлеп туралар. Ондан файдаланмагъа тырышалар. Бу зийнетли сувны коресинъизми, о инджи киби акъмакъта. Озю де пек аз акъа. Оны эйбетлемек керек. Эгер де бу сув козю темизленип турмаса, андан къушчыкълар да сув ичип оламаз эдилер. О ерде батакълыкъ асыл олур, нетиджеде чиркийлер мекянына чевирилир эди. Ама бакъынъыз, о насыл аджаип кошеге чевирильген. Бу текнени ким ясады! Буны бильмекнинъ чареси ёкъ. Бизде бу акъта сёйлемейлер...

– Аппаз, мен сени эм динълейим, эм де инанам, – деди Нарвыш. – Мына бу ерде инсан аягъы басмагъан ерде биле, эмексевер халкънынъ эли тийгени корюнип тура. Чокъ аджайип адетлер.

Бизлер бирер мешребе сув даа ичтик, савутларымызны да толдырдыкъ. Торбаларымызны догърулттыкъ, силяларымызны тешкердик ве еримизден кочьтик.

Яйлягъа чыкътыкъ. Койге кеткен ёлчыкъны кечкенимизнен, артымыздан фашистлернинъ кельгенини корьдик. Он, йигирми, элли... олар чокъ эдилер. Алкъа олып кельмектелер. Бизлерни корип, пешимизге тюшкенлер. Тамара болдурды. Торбасыны къалдырмагъа изин сорады. Командир разы олмады.

– Унны къалдырып кетмек... Бу не къадар партизаннынъ джаныны къуртараджакъ... Ёкъ, мумкюн дегиль, – деди командир. – Тамара, сабыр эт, къуветинъни топла. Азачыкъ къалды, бираздан эпимиз ял алырмыз.

Фашистлер атеш ачтылар. Къуршунлары бизге етип кельмеди.

Акъшам маали якъынлашмакъта. Ниает Тамарагъа торбасыны къалдырып кетмеге мусааде этильди. О енгильден нефес алды.

Мына буюк таш обасы. Биз шу ташлар янында ерлештик. Къуршунларнынъ сызгъырувлары эшитильмекте. Бизлер оларны эмин-эркин козь этмектемиз. Фашистлер ялынъыз бу обанынъ янындан кече билелер, башкъа ёл ёкъ. Пек тар ерчик. Автоматлар чалышкъанда, мындан кечмекнинъ чареси ёкъ. Душман сюйрекленип кельмекте. О учь дефа уджюм этти. Файдасыз. Ялынъыз озь джеседлерини къалдырып кене кери чекильдилер. Мына олар сонъки дефа арекет эттилер. Бизлер оларнынъ, якъынлашмаларыны бекледик ве сонъра бирдемликнен атеш ачтыкъ. Олар бир талай джесет къалдырып къачтылар. Анда, бизим сыртымыздаки дагъларда къатты урушлар кетмекте. О тарафтан минанынъ патлавлары, автомат ве пулемёт тасырдылары эшитильмекте. Нарвыш къачаяткъан фашистлернинъ артларындан къувмакъ эмирини берди. Олар бизден чокъ узакълаштылар... Бираздан душманнынъ ташлап къачкъан гъаниметлерини алып, артымызгъа къайттыкъ.

– Аркъадашлар, бизим раатланмагъа вакъытымыз ёкъ, – деди Нарвыш.

Немировскийнен Тамара энди ёлгъа тюштилер, Титаренко еринден къалкъты. Мен разведкаджы сыфатында командирден огде кетмеге эмир алып:

– Сизлерни къышлавнынъ сол тарафында къаршыларым, сагълыкънен къалынъыз, – дедим...

Бизлер фашистлернинъ эсас къысымы топлангъан ерге ашыкъамыз. Олар, тюневин саба Яйляны тарагъанда, Зайченконынъ группасынен ве дигер группаларнен дженклештилер.

– Бизлер душманнынъ сыртындан чыкътыкъ, – дедим мен дёрт аркъадашымны къаршылап. – Бизимкилер анда озен янларында дженк этмектелер. О ёл бизим миналы мейданларымызгъа барып чыкъа. Фашистлер къышлавдалар. Апансыздан уджюм этмелимиз. Аркъадан этильген бойле уджюм, душманны баягъы шашмалатыр.

Биз шу вакъытта озюмизден бираз кенарда, къаранлыкъта къара бир нокъта абайладыкъ. Тамара элине ханджерини алып онъа тараф сюйрекленди. Артындан якъын келип устюнё атыладжакъта бакъса, Зайченкодан алякъаджы кельген. Бу адам эр кеске белли шенъ ве арекетчен яш партизан эди.

– Фашистлер пек чокълар, – деди о. – Командир шу ань аркъа тарафына бир группа ёллады. Олар сагъдан айланып кеттилер. Къышлав огюнде миномётлар ерлештирильген. Сизлер оларнынъ сыртларындан уджюм этип, къышлавны дагъытып, миномётны сустырмакъ керексинъиз.

Алякъаджы сёзюни битирген сонъ, къайтып кетти. Биз невбеттеки операциягъа кириштик. Мен Яйля беттен барып, къыджыткъан отлары ичине секирдим де, тезликле къышлав бетке сюйреклендим. Нарвыш анда группанен якъын кельди, фашистлерге атеш ачты. Буны беклемеген душман бир тамам къутурды. Бир талайдан фашистлер Нарвышке тараф чевирильдилер. Кокте ярыкълатыджы ракета пейда олды. Уруш эп къуветлешти. Хачлы самолётларнынъ гудюрдиси эшитильди. Олар бизим тёпемизде айланып башладылар. Чевре-чет куньдюз киби олды. Душманны бу ракеталар ве самолётлар рухландырмакъталар. О шиддетли урушмакъта. Миналар, гранаталар патламакъта. Автоматларнынъ ве пулемётларнынъ тасырдылары эп къуветлешмектелер. Ашагъыдан кучьлю патлав сеслери эшитильмекте. Фашистлер миналы мейдангъа расткельдилер.

Мен когетлер ичинден сюйрекленип, къышлавгъа якъынлаштым. Мына, душманны ачыкъ-айдын корьмектем. Энди беклеп турмагъа шей ёкъ. Лякин... О апансыздан автоматындан атеш ачты.

Нарвыш исе, фашистлерни эп айдаштыра. Ашагъыда Нарвышнынъ группасына якъын кене бир партизан группасы онъа къолтутып уджюм этмекте. Олар, Зайченконынъ тешеббюсинен айланмадан кельген партизанлар олмалы. Душман оларны тертипсиз атешнен къаршылады, ама уджюмни кери къайтарып оламады, къамачавгъа тюшеяткъаныны анълады.

Мен автоматлы фашистнинъ янына сюйрекленип кельдим. Учь фашист къышлав янындаки бекчининъ атувыны эшитип, онынъ янына чапып кельди. Олар шиддетле, къыджыткъанлыкъны къуршунладылар. Мен исе, оларнынъ аякълары янында къыбырдамай ятмакътам. Фашистлер шамата котермектелер. Кимсе ёкълугъына эмин олгъан сонъ кене артларына къайтып кеттилер. Мен енгиль нефес алдым ве онъайтлы вазиетни бекледим. Бекчи меним янчыгъымда. Учь – беш адым басты. Ёкъ, даа онъайтсыз деп, тюшюндим. Мен бир фикирге кельгендже, бекчи энди чекилип етиштирди. Окюнчли ал... Вазиетни эльден къачырдым. Мына, о кене артына къайтты. Кельмекте... Якъын къалды... Энди янчыгъымда. Кене чевирильди. Яткъан еримден онынъ устюне секирдим. Аркъасына пычакъ урдым. Аджджы къычырув... Сонъ ерге серильди, сусты. Мен деръал миномёт башында булунгъанларгъа тараф секирип, арды-сыра гранаталар фырлаттым ве даа янъчыкъ ерге серильген фашистнинъ элинден чекип алгъан автоматтан атеш ачтым.

Нарвыш группанен къышлавгъа ынтылды. Зайченкодан кельген группа ярдымы саесинде уруш баягъы кескинлешти. Миномётлар сустылар. Бойледже, бизлер тешеббюсни эльде этип, фашистлерни эр тарафтан зыкъарладыкъ. Къышлав янып башлады. Душман, уджюмимизни токътатып оламады. Миномётлары гъайып олгъан сонъ, пулемётларыны, топларыны къалдырып къачты.

Партизанларнынъ «ур-ра» садасы дагъ бою янъгъырады. Зайченко эсас къуветнен фашистлерни сыкъыштырып, къышлавгъа келип чыкъты. Къышлавдан чыкъкъан алев бутюн этрафны ярыкълатмакъта. Орталыкъта миналар, гранаталар, джесетлер, къазанчыкълар ве каскалар ята. Тамара яралыларгъа ярдым косьтере. Автомат сеслери энди узакълардан эшитильмекте. Партизанлар, къачаяткъан фашистлернинъ пешинден къувмакъталар.

Мен сол аягъымдан яраландым. Манъа ярдым косьтердилер. Зайченко багълы аягъымны бакъты да, кемигим зарарланмагъаныны билип, мени къучакълады.

– Аферин, эр вакъыт аферин! – деди о. – Яранъ хавфсыз! Бойле вакъытта, бунъа енгильден тырналгъан демек мумкюн!

– Алим деде, не алда?! – сорадым мен.

– О, сагъ-селяметтир, бир ери зарарланмады.

Нарвыш, Немировский, Титаренко келип чыкътылар. Партизанлар эп кельмектелер. Отряд энди топланды. Бойледже, бу муим уруш бизим файдамызгъа екюнленди. Чокъкъа созулмаса да, эр алда душманнынъ аскерлери ве техникасынынъ арекети токътатылды, фашистлер озьлерининъ баягъы къуветлерини партизанларгъа къаршы ташламагъа меджбур олдылар. Бизлерни къыдырувлары масхаралыкънен битти. Олар къачмакъта эдилер.

Бизим куньлеримиз иште бойле кече эди. Бу, отряднынъ адий куньлеринден бири. Ярын... Янъы план, янъы ёллар. Янъы ишлер...

Мен сараргъан саифелерни мукъайтлыкъле топлап башладым. Козьлериме думан чёккен киби олды. Шу вакъыт, дерсинъ думан ичинде Нарвыш, Аппаз, Тамара, Немировский, Алим деде... эписи сыранен пейда олдылар. Мен хаялымда оларнынъ джесюр ве дюльбер черелерине бакъып къалдым... оларнен лаф этмек истедим. Ама ничюндир тилим курмекленип, дерсинъ ич бир шей сёйлеп оламайым. Ниает тилим чезильген киби олды.

– Сизлер аджайип Инсанларсынъыз! Сизлер чокъ аджайип Инсанларсынъыз!.. – деп бир къач кере фысылдадым.

Аппаз манъа дикъкъатнен козь этти де, деди: «Ёкъ, къардашым, ялынъыз бизлер дегиль...». О, фикирининъ сонъуна чыкъмадан, аркъадашларынен думан ичине синъип кетти. Бу сес, манъа узакъ кечмиштен эшитильген киби дуйылды. Мен озюме кельдим. Одада тек кендим отурам. Огюмде, вакъыт сарарткъан саифелерден барот къокъусы кельмекте...

Эртеси куню, Бекирге мектюп яздым. Мектюпте ондан, бу кимнинъ куньделик дефтери экенини ве муэллиф сагъ исе, манъа онынъ яшагъан ерини язып бильдирмесини риджа эттим. Эр кунь къаршылыкъ бекледим. Джевап мектюби кельмеди. Кене яздым... Теэссюф ки, бир кунь мектюплерим топнен озюме къайтып кельдилер. Конвертлер устюнде: «Адресте косьтерильген адам кочип кетти» деген сёзлер язылы эди...

Сараргъан саифелер менде къалдылар. Чокъ йыллардан сонъ оларны артыкъ кендимде сакъламагъа акъкъым ёкъ экенини анъладым ве окъуйыджыларгъа такъдим этмеге къарар бердим.