Адамнынъ бириси Ахмет Ахайдан сорай:
- Мен денъиз ялысына бардым. Бахсам пек балабан. Нехадар суву вар экен, деп тюшюнип юрем. Сен сёйлеп оламазсынъмы?
- O-ля! не ичюн айтмайым. Олгъаны-оладжагъы бир хопха сув вар.
- Сен шаха этесинъ гъалиба. Мен денъизден бир хопха сув алдым, велякин эксильмеди, эвель нехадар олса, кене о хадар суву вар да.
- Хопхасы билир. Эгер кучюк хопханен алсанъ, сув аз кетер, эгер балабан хопха тапсанъ, оны толдурмагъа денъиз суву биле етишмез!
* * *
“Ахмет Ахай хусуста чокътан эшиткен эдим. Шимди исе, тааджипленип, бу китапкъа бакъам. Насыл олду я?! – дейим. – Къырымда дефаларджа булунып, курорт ерлерден иракъта – кенар-буджакъларда, дагъ этеклеринде ерлешкен койлерде айларле яшадым да, бойле хазинесини козьден къачырдым. С.И. Мирер исе, Къырымгъа сифте келип, къырымтатарджаны бильмесе де, Озенбашлы Ахмет Ахай хусуста аджайип китап яратты!..”
Мезкюр сёзлернинъ муэллифи буюк шаркъшнас алим, академик В.А. Гордлевскийдир.
Я Мирер ким? Не ичюн дюньяджа белли академик Гордлевский, Мирерге бойле юксек къыймет кести аджеба?!.
Фольклорджы, алим Мирер С.И. биринджи оларакъ къырым халкъынынъ мешур Ахмет Ахайыны дюнья узерине чыкъарды. Мирернинъ вастасы иле Ахмет Ахайны къырымлардан гъайры башкъа халкълар да таныдылар, бильдилер, севдилер, сайдылар. Албу исе, 1940 сенеси садыр олду. Иште, Мирер, 1940 сенеси Москвада “Советский писатель” нешриятында рус тилинде “Ахмет Ахай Озенбашский” (“Озенбашлы Ахмет Ахай”) серлева астында буюк колемде китабыны дердж этти...
Мирер С.И. Ахмет Ахай акъкъында ильки дефа 1924 сенеси эшите. О он алты йыл ичерисинде дефаларджа Москвадан Къырымгъа келе. Къырым халкъынынъ халкъ агъыз яратыджылыгъыны, хусусан Ахмет Ахай лятифелерини топлай. Мирернинъ озю къайд эткенине коре, о 1927 сенеси текрар Къырымгъа кельгенде бир бинъ километрден зияде ёл юрьди.
Мирер Яйлагъа чыкъып, чобанларнынъ къошуларында булунды, чобанлардан Ахмет Ахай хусусында лятифелер къыдырды. Къырымларнынъ севимли Ахмет Ахайы, гуя Мирерден къачып, дагълар ичинде, дагълар артына гизлене эди. Мирер исе, усанмадан-ёрулмадан эп Ахмет Ахай пешинден кетти, онынъ пешинден ынтылды, эп лятифе топлады. Бир куню онъа къырымлар шакъа иле, Ахмет Ахай “Ара да бул” деген койде яшай дейлер...
Мирер тыпкъы масал къараманы киби, о Къырымнынъ эр бир кошесинде булунды. О дефаларджа хавф астында къалып, эджель панджасындан къуртулды. “Мен куньлернинъ биринде Алупкадан Айпетриге чыкъмакъ истедим, - деп икяе эте Мирер. – Фляга ве эки боржом шишелерини алдым. Юкъарыда – чокъракъкъа барып чыкътым. Шишелерни сув иле толдурдым. Себеби, мен бундан сонъ сув олмагъан ерге барып чыкъаджам. Бундан гъайры, мен сабанынъ саарь вакъытында дагъда, кунешнинъ догъгъаныны корьмек, оны къаршыламакъ истедим. Велякин, ёлумы шашырдым ве чакъыллы яр узеринде къалгъанымны биле дуймай къалдым. Мен пытакъларгъа, чалыларгъа сарылып, дерсинъ, мына энди мензильге етеджем. Бир арекет даа япсам... Амма меним козьлериме ойле корюне эди. Насылдыр арекетлерим саесинде, чакъыллардан тырмашып не ергедир келип чыкътым. Чыкътым, амма... Не сырткъа, не де огге – бир ерге кетип оламайсынъ. Чевре-чет дере. Не япмалы?! Къучагъымны ачам, джанымны ортагъа къойып (бойле япмасам, мына-мына ашагъы кетеджем), пытакъкъа узанам. Бу арада шишелер парланалар, сув тёкюле.
Мен эки элимле чалыларгъа япыштым, сонъра... сонъра... козьлеримде къаранлыкъ чёктю. Сыптырылып, ашагъы кеттим. Эр ерим яхшы этип сыдырылды. Энъ дешетлиси, энъ къоркъунчлысы энди кериде къалгъаныны анъладым. Къувангъанымдан джан-эфал иле къычырып йибердим. Мен шимди кимнидир корьмек истедим, кимнидир расткетирмек истедим. Велякин чевре-четте ич бир кимсе ёкъ. Ашагъыда – меним аякъларым тюбюнде сим-сия орман. Узакъта – ашагъыда денъиз. Мен эп чапам, эм де къычырам. Ашагъы таба зыпкъын, къуршун киби кетмектем. Кендим де токътамадан эп къычырам... Сонъра, мен, адамларгъа расткельдим. Олар мени, Гаспрагъа – Раатлыкъ эвине кетирдилер.
Устюмдеки урба урбагъа бенъземей. Урбамнынъ путюн ери ёкъ, бир тамам йыртылгъан эди. Меним тыш корюнишим къоркъунчлы, дешетли эди...”.
Мирер бир куню текрар Ахмет Ахай “пешинден” кетип, Къырым дагъларынынъ энъ юксек нокъталарындан бириси эсап этильген Романкошеде булунгъанда тер-темиз кокте бир кереден къара булутлар пейда олдулар. Дагъда къасыргъа, туфан башлады. Эр шей думан ичерисинде къалды. Сим-сия булутлар Мирерге догъру кельмектелер. Къоюнларны ярдан ашагъы айдаштыргъаны киби, Мирерни де ойле япа биле эдилер. Сонъ бар да, онъынъ джеседини ара да тап. Велякин о элиндеки таякъны ерге терендже кирсетти де, къушагъы иле кендисини шу таякъкъа багълады ве къолу-аягъы иле анда сарылды. О иште бойле тарзда он беш – йигирми дакъкъа бекледи. Къара булут насыл кельди исе, ойле де тезликле кене гъайып олду, олар денъизден Тюркиеге догъру учып кеттилер. Мирернинъ узеринде исе, Къырымнынъ аджайип, дюльбер мас-мавы кокю текрар парылдап башлады.
Бизим сёйлемек истегенимиз, чокъ аджайип инсан. Мирер С.И. яз-къыш, сыджакъ-сувукъ демеден яры ач яры чыплакъ Москвадан Къырымгъа келип, Ахмет Ахайны къыдырды, тапты, топлады. Нетиджеде, Ахмет Ахайнынъ семетдешлерине – Къырымгъа ич бир ольчю иле ольченильмейджек буюк хызметлер этти. Къырым халкъынынъ зенгин хазинесинден – сандыгъындан Ахмет Ахайны тапып чыкъарды.
Бойледже, москвалы мусафир – фольклорджы С.И. Мирер ве Къырымнынъ икметли сакини Ахмет Ахай къырымлынынъ козьлери къаршысында гуя, бир адам олуп корюне эди. Даа догърусы, Мирер ве Ахмет Ахай бири-бирини анълагъан эдилер. Башкъаджа сёйледжек олсакъ, къырымлы Мирерден Ахмет Ахай акъкъында эшитсе, о бунъа мытлакъа инана эди.
Къырым сакинлери Мирерге сюжетлерни сёйлей эдилер. О исе, усанмадан субетлеше, айны бир шейни текрар-текрар къайд эте, яза. Мирерге не сёйлеселер, о сабырле эписини джеп дефтерине къайд эте. О айны бир лятифени он кере язып ала эди.
“Къырымда Ахмет Ахай иле багълы зенгин комик эпос эп чечекленмекте, инкишаф этмекте, – деп яза С.И. Мирер озюнинъ “Ахмет Ахай Озенбашский” (“Озенбашлы Ахмет Ахай”) китабында. – Он алты сене зарфында этраф-муитле багъы олмагъан узакъ ялы бою койлеринде, шеэр базарларында, эали сыкъ яшагъан къасабаларда, чобанлар булунгъан яйлаларда, ёлда-изде расткельген ёлджулардан, денъиз саилинде балыкъчылардан... Ахмет Ахай хусуста беш юзге якъын икяелер, масаллар, лятифелер топладым. Икяе этиджи къырымларнынъ сёзлерине бакъкъанда, эр вакъыт шенъ-шераметликте булунгъан Ахмет Ахайнынъ эви бир вакъытлары Озенбаш коюнде экен, шимди исе, не ерде олгъаныны бильмейлер. Мында, бу китапта топлангъан материалларнынъ къарар иле учьтен бир къысымы дердж этильмекте. Илериде, келеджекте Ахмет Ахай акъкъында даа эки том, яни эки китап даа дердж этмек козьде тутула...”
Бундан сонъ, муэллиф, якъын келеджекте топланылгъан джеми материаллардан къырымларынынъ рус тилинде “Иши и найдешь” (“Ара да бул”) серлева астында умумий комик эпосыны яратмакъны козьде тута...
Теэссюф ки, муэллифке кенди ниетини амельге кечирмек къысмет олмады. Экинджи джиан дженки, къырымлар сюргюнликке – джезагъа огъратылгъаны ве ниает С.И. Мирернинъ вефаты бунъа маниа олду. Велякин, алим Мирер миллий аэнкини, миллий рушенини – дюльберлигини джоймайып, бир тамам сакълап къалгъан алда къырымларнынъ Ахмет Ахайыны гъает буюк меаретликле рус тилине чевирди, оны дюнья юзюне чыкъарды ве бунынъле фольклористика алемине – илимине мисли ёкъ иссе къошты.
Бизлер исе, бугунь, Ахмет Ахай киби эбедиеттен озюне эр алгъан тедкъикъатчы алим, къырым халкъынынъ якъын досту, меслекдеши олгъан буюк Инсан – С.И. Мирернинъ ольмез руху огюнде баш эгемиз, оны урьмет иле анъамыз!
* * *
Къурбан байрамы арфесинде къурбанлыкъ чалмакъ ичюн Ахмет Ахай бир къоюн сатын ала ве арангъа къапай. Чайырда ойнакълап юрьмеге алышкъан бу къоюн бутюн гедже къычырып Ахмет Ахайны юкълатмай.
Ахмет Ахай ачувланып, арангъа кире де, дей:
– Не ичюн багъырып орталыхны йыхайсынъ, домуз!
– Эв, мусюльман, сен не дегенинъден хаберинъ бармы?! Хоюнгъа домуз дединъ, энди о хурбанлыхха кечмез! Буны Пейгъамберимиз ясах эткен!..
Ахмет Ахай къадынынынъ сёзлеринден сонъ къоюнны аджеле сата ве онынъ ерине башкъасыны ала ве арангъа кетирип къапай. Озю исе, раатланмагъа эвге кире. Велякин бу къоюн да озюнинъ къурбан чалынаджагъыны дуйгъан киби, къычырмагъа башлай. Ахмет Ахайгъа раатлыкъ бермей.
Ахмет Ахай пек ачувлана, о эвден чапып чыкъа да, араннынъ къапусындан бакъып, яваштан дей:
– Ах, сени де анавыгъа ошатам, амма адыны айтмам!
* * *
Куньлернинъ биринде, Ахмет Ахайнынъ къадыны дей:
- Сен не ичюн эр кере Бойкагъа кеткенде къасеветли корюнесинъ, андан хайтханда исе, хуванып келесинъ? Бу юксек дагъда сени не хувандыра?
- Билесинъми не, - дей Ахмет Ахай. - Бойкада аювлар чох, олар бири-биринен ойнайлар. Иште оларнынъ ойнагъанларыны корюп, мен де хуванам.
- Сен не айтасынъ шу, Ахмет, Хырымда санки аюв ола.
- Хайда бал олса, анда аювлар да ола.
- Я... дагъда бал бармы ёхса?!
- Сен буны да бильмейсинъми? Эбет, бар. Бизим Бойкада бал чох.
- Айтмаса шуны, асыл оладжах шейми о? – дей Ахмет Ахайнынъ къадыны, – Мен шу, сенинъ яланларынъ да манъа керчек олуп корюне. Сен айтхан бал чохрахларны озь козюмнен корьмек истейим.
Эртеси куню сабасы Ахмет Ахай къадыныны уянтып, дей:
- Сабалых эвде бир шей ашамамыз. Бераберимизге чохча отьмекнен туз алсах етер.
- Туз да не керек?! – деп тааджиплене Ахмет Ахайнынъ къадыны. Балгъа туз сепилип ашалмай да!
- Биз бал чохрахха кеткенде чох аювларгъа расткелирмиз. Оларны тузнен сыйламасах бизни балгъа яхын хоймазлар.
Ахмет Ахайнынъ къадыны отьмекле тузны явлукъкъа сарып ала да, ходжасы иле берабер Бойкагъа кете. Ёл айланчыкъ. Эп тёпеге котерилебермек къыйын олгъанындан о пек болдура. Дагънынъ энъ тёпесине чыкъкъанда исе, бир тамам башы айлана, къулакълары шувулдай, онъа аювларнынъ сеслери эшитильген киби келе. Текяран раатланайым, деп, отура велякин юкълап къала. Ахмет Ахай бу арада терек пытагъындан къавал япа...
Чалышкъанда ве юкълагъанда вакъыт тез кече. Ахмет Ахайнынъ къадыны уянгъаны иле озюнинъ пек ачолгъаныны дуя. Еринден къалкъып ходжасына дей:
- Пек ачолдум, отьмекнен бал олса да ашасанъ!
- Сенинъ истегинъни ерине кетирмектен де холай иш ёх. Юр чохрах башына, отьмекнен бал ашармыз.
Ахмет Ахай къадыныны, козьяш киби темиз, салкъын дагъ чокърагъына алып келе ве дей:
- Мына бал чохрах. Бир парча отьмек ал да, онъа туз сеп ве бу аххан бал сувгъа батырып ашайбер.
Ахмет Ахайнынъ къадыны отьмекке туз сепип, агъызына къапа да, артындан салкъын сув иче. Бакъса эм керчектен де бу дагъ чокъракъ сувунда балнынъ дады олгъаны киби дуюла. Ашап тойгъан сонъ, Ахмет Ахай дагъ тёпесине чыкъып кенди ясагъан къавалда ойле чала ки, тек динълемелисинъ...
Бойледже, Ахмет Ахайнынъ къадыны, ходжасы не ичюн эр вакъыт Бойкадан шенъ къайткъаныны анълай.
* * *
Ахмет Ахай шеэрге чарыкъ базарына келип, эшек терисини сатын ала. Териге бурюнип, урба тюкянына келе де, сатыджыдан сорай:
- Манъа керек шейинъ ёхмы?
- Менде эр шей бар, тек айт, алыр беририм.
- Манъа эшек хамуты керек, мен оны сенинъ тюкянынъда корьмейим де?
- Адам урбасы сатылгъан ерде айван хамуты неяпсын?!
- Шорбаджыларым инсан хияфетиндеки адамларны эшек киби чалыштыралар. Мен эшек хияфетине кирип, инсан киби чалышып бахаджах олам.
Ахмет Ахай бойле дей де, хамут олмагъанына языкъсынып, кетмеге тедариклене. Артына чевирильгенде тюкянджы онынъ сыртына борнен “Ахмет Ахай – Озенбаш делиси” деп яза.
Ахмет Ахай тюкяннынъ къаршысындаки къавеге догърулана. Къведжи Ахмет Ахайнынъ сыртындаки языны окъуп, оны эриштиреджек ола ве дей:
- Эй, Ахмет Ахай, хош кельдинъ, хавеге кир, мен сенинъ огюнъе беш чешит емек хоярым.
Ахмет Ахай къавеге кире. Къаведжи онынъ огюне бир фильджан сют къоя. Ахмет Ахай сютни иче де къалгъан дёрт емекни беклей. Беклей амма, къаведжи невбеттеки емеклерни кетирмей.
- Сен даа не беклейсинъ, Ахмет Ахай, мен айтханымны яптым, - дей къаведжи.
- Мен ялынъыз, сют ичтим, халгъан дёрт емегинъ хайда? – деп сорай Ахмет Ахай.
Къаведжи шакъылдап кулерек дей:
- Сен ялынъыз сют ичтим беллеме. Бу сюттен хатых – бир, пенир – эки, хаймах – учь, сарыягъ – дёрт ола. Мына бу дёрт емекни сен сютнен берабер ашадынъ, урьметли Ахмет Ахай!
- Ой, Сулейман хаведжи, чох сагъ ол, - дей Ахмет Ахай. – Лякин санъа бир риджам вар, мени насыл сыйлагъан олсанъ, меним дёрт баламны да ойле сыйласа, бир “ашап” тойсынлар.
- Я олар хайдалар
- Сен кетиребер, шимди келирлер.
Къаведжи дёрт фильджан сют кетире ве:
- Огъулларынъ даа кельмедилерми, Ахмет Ахай? – деп сорай.
- Сенинъ сютюнъде хатых, пенир, хаймах, сарыягъ бар олса, меним де оладжах балаларым вар: Асан – бир, Усеин – эки, Фатиме – учь, Зоре – дёрт, - деп джеваплана Ахмет Ахай ве къаведжи кетирген дёрт фильджан сютни иче де, къаведен чыкъып кете.
Онынъ артындан бакъып къалгъан Сулейман къаведжининъ козю кене “Ахмет Ахай – Озенбеш делиси” деген языларгъа тюше ве дей:
- Ёх, Ахмет Ахай дели дегиль, о сёзлерни язгъан адамнынъ озю дели!
* Издревле в крымском устном народном творчестве в жанре сатиры и юмора фигурируют в основном два героя – Ахмет Ахай и Насредин. В данной статье, речь идет об исследователе, ученого Мирера С.И., который на протяжении долгих лет собирал, изучал рассказы, анекдоты о Ахмет Ахае. Им также была выпущена в Московском издательстве «Советский писатель», книга на русском языке «Ахмет Ахай Озенбашский».
В статье делается попытка раскрыть тесную – неразделимую связь крымского народа и Ахмет Ахая, а также показать колоссальный неутомимый труд ученого исследователя 20 – 30 гг. XX века Мирера С.И., который ознакомил широкую публику – мир с крымским Ахмет Ахаем, то есть с той лишь небольшой частицей богатого фольклорного айсберга, древнего и вечно молодого Крыма.
ара ла бул – ищи и найдёшь
Бойка – название горы в Крыму
дере – горная долина, ложбина, балка; ущелье
джеза – репрессия
зыпкъын – шустрый, проворный
къаве – кофейня; кофе
къуршун – пуля; свинец; свинцовый
къасыргъа – вихрь, буря, ураган
лятифе – анекдот
маниа – преграда, камень преткновенья
путюн – целый; весь
пытакъ – ветка, ветвь
Романкош – название горы в Крыму
сандыкъ – сундук
сыптырмакъ – сорваться, вырваться
сифте – впервые, в первый раз
туфан – ураган, буря
урба – одежда
усанмадан-ёрулмадан – неустанно
хопха (къопкъа) – ведро
чайыр – рукотворный сад в лесу, связанный с обычаем крымцев прививать дикие деревья; сад, огород, сенокос в горах
чалы – куст
чакъыл – галька
яр – яр (обрыв, крутой берег); возлюленная(ый), любимая(ый)