Ветанымнынъ хош аэнки...



Саифемизнинъ мухтерем окъуйыджылары!

Сизинъ дикъкъатынъызгъа, Адиле Мемет Къызынынъ басып кечкен омюр ёлуны, олгъаны киби авале этемиз. Себеби, мезкюр тарихий языларгъа муаррирнинъ къалеми токъунмады. Метндеки сатырлар – андаки сёзлер муэллифнинъ юрегинден насыл тёкюльген олса, ойле де къалдырылды.

Бу ерде бир шейни даа сёйлеп кечмели ки, Адиле ханымнынъ корюп кечиргенлери юзлерле, бинълерле, юзбинълерле… къырымлынынъ корюп кечиргенидир. Бу да, акъикъат!

Айдынъыз, шимди бераберликте, Алланынъ ирадесиле о мисли ёкъ афатлардан, фаджиалардан, эджель дегирменлеринден сагъ чыкъкъан, акъикъатта къырым ханымларынынъ тимсаллеринден бири – Адиле Мемет Къызынынъ икяесине далайыкъ.

Адиле Мемет Къызы


Ольгендже унутмам

Мен Адиле Меметовна Эмирова, догъдум: 1930 с. Никита коюнде, Ялта районы. Къырымтатардырым. Меним бабам Эмиров Мемет Абдураманович, 1903 с. Анам Эмирова Джеваир Мустафаевна 1905 с. Хардашларым: Адыль 1932 с., Мустафа 1934 с., Шание 1939 с.

Биз яшай эдик озь эвимизде, Никита коюнде. Дженктен огюне бабам чалыша эди санатория Соснякта, старшим бухгалтером. Анам чалышмай эди. Мен 3-джи сыныфны битирип, 4-джи сыныфкъа кечкен эдим.

Бизим эвимиз эки гозь, огунде джамлы балкон ве биринджи хаты магъазин эди, оле да янында къартбабамларын эвлери вар эди. Олар о вакъытта рахметли эдилер.

Айванымыз ёх эди. Азбарымыз балабан эди. Бадем дереклери, кирез, вишне, шефтали, эрик, инджир дереклери, айва, юзюм сергиси, азбарымызда чешме вар эди. Суву Аисма хаясындан келе эди.

Мен 1941 сенесинден башлайджам.

Дженк башлагъан куню бизим радиомыздан саба эрте къатты сеснен дженк башлагъаны айттылар. Эпимиз туруб, не олду дегендже, къапымызы хакътылар, бабама военкоматан повестка кетирдилер. «Явиться с вещами в Ялтинский военкомат срочно к 9 часам». Биз бабамын джыйыштырдых, азбара чыхып агълап, сызлап ёллатмая. Бахсах эр кез озюнун бабасыны, агъасыны, хардашыны ёллата. Бутюн эр кишилери 18 яшындан юхары бир кимсеи бырахмайып джыштырып алдылар. Ялтадан эркеслери Акъмесджиде ёлладылар.

Учунджи куню меним бабамы кое хайтардылар, «к фронту не годный» деп. Бабамда юрек хасталыгъы вар эди. «Остаётесь в селе работать, получать спецуказание» деп. Оле де бабам халды кое. Мен 4-джи сыныфа 1,5 – 2 ай охудым. Немселер келип чыхтылар. Олар коюмизде тохтамадылар. Ашыхтылар Ялтая, Севастопыле. Бизим коюмиз уфах кой. Онын эки маилеси вар. Аша майле, ухары майле. Коюмузю Симферополь – Ялта трассасы боле. Биз юкъары майледе яшай эдик.

3-джи куню коюмизге немселер бир къач румын солдатларынен келип, сельсовети тырмыр эттилер, озьлерине комендатура деп яздылар, ве башладылар кой халкъыны тинтемее. Койде де къартлардан, хадынлардан башха кимсе халмагъанды. Бутюн эр кишилери дженке кеткен эди. Бир-эки де къолу чолах, аягъы топал адамлардан вар эди.

Биринджи, меним бабама япуштылар. Бабам, хасталыгъынен себеп, партияя алмадылар. Бабамы, сен совет укуметинин биринджи комсомолы эдин, деп яхаладылар ве бабамы заложник яптылар. 1941 сенесинден 1944 сененин апрель айына хадар бабам Гурзуфын бывший морской санаториясында заложник олып ятты. О санаторияйы немселер озьлерине комендатура япхан эдилер. Эр бир койден бирер адам ала эдилер. Эгер хайсы бир койде бир немсе ольдюрильсе, о койнюн адамыны ата эдилер. Кимер койлерден баягъы адам атандылар. Бизим койде немселер токътамай эди. Койумыз дагъа яхын ве Ялта да яхын олгъанна ашыхып кече эдилер.

Бабам 3 йыл 10 кунь эве, 10 кунь Гурзуфта ола эди. Бабам эве кельгенде, онынъ ерине башкъасыны койден ала эдилер.

Оледе биз 1944 сенесинин апрель айына хадар озюмызын аскерлеримизи гедже, кундюз беклеп, немселерин холларындан бизлерни хутарсынлар деп ашхый эдик. Эбет, гедже-кундюз Ялтайы башта немсе самолётлары сон совет самолётлары бомбалай эдилер. Самолётлара харшы атылгъан снаратлар авада патлап бизим устюмизге осколкалары тёкуле эди. Къорхы бир тарафтан, урба, ашлых етишмегени бир тарафтан, бугунь-ярын бабамы атарлар деп къоркъкъанымызы айтмайым.

1-джи саифе

Оледа, 1944 сененин апрель айына еттик.

Немселер тез-тез Ялта, Севастополь тарафына ашыхып кеттилер. Бизим аскерлеримиз коюмизе келип кирди. Бизим севинчимизе харар ёх эди. Эр кес озюнин бабасыны, агъасыны, хардашыны беклей эди.

Биз, бабам энди заложникликтен хутулды деп, пек севине эдик.

Апрель айынын башындан коюмизде колхозы котермек керек деп сельсовети ачтылар. Председатель ким эди бильмем, ахылма халмады. Бабамны секретарь сельсовета яптылар. Бабамнен бир кабинетте эки военный чалышып башлады. Халхлары чагъырып, эр кесни дженктен огне не иш япар эди, эр кесни озюнун иш башына хойдылар. Халкъ чалышып башлады.

Бабамнен чалышхан бир военный нереде яшай эди бильмейим. Экинджиси бир яш офицер, 30-35 яшларында, бабам она Пётр Иванович дей эди, фамилиясыны бильмейим. О бизим эве эр гедже бабамнен иштен келип, бизде хала эди. Оле да 17 майыс геджесине хадар. Эбет, кой халкъынын эр бир къорантанын бу куньге къадар башындан не кечкени озьлери билир. Мен тек озюмузын хоратнтамызда олгъаныны язам устюн-устюн, деренден язсам, китаба да сыгъмаз.

17 майыс ахшамы эр вахыттаки киби бабам Пётр Ивановичнен кельдилер. Биз она дядя Петя дей эдик. Къолунда бир портфельнен кельди. Балконымызын пенджерисини ачып: «Мемет ака, вы в очень красивом месте живёте, – деди. – Здесь солёный, чистый воздух, этот вид на море, это так красиво. Можно я вишеньку достану?», деди. Бабам «Да, пожалуйста, достаньте»,- айтты. Бизим вишне дерегимизин будахларыны балкондан узансан етер эдин. Пётр Иванович узанды да, бир вишне къопарды, оны мана узатты. Мен истемедим. «Ёх, ал»,- деди. Мен алдым. Сон даа узанды, эки вишне алды. Вишнелер энди къызара эдилер. Бирини бабама узатты, бирини озюне халдырды. Бабам: «Озюн аша экисини де», десе де, о: «Ёкъ, бирини сиз ашанын, бирини мен ашайджам», деди. «Мемет ака, когда мы ещё вместе поедим этих вишень, ведь завтра меня на фронт отправляют. Я никогда не увижу эту красоту и никогда не поем этих вишень». Бабам айтты: «Так не говорите, вы ещё молодой. Мы с вами не раз ещё встретимся». «Нет, Мемет ака, это война, останусь ли я жив, чтобы это всё увидеть». О озюнин портфелини ачты ве анама верди бир кесек ашайт. "Военный паёктан баллара ашатырсыз",– деди. Анам керекмей десе да, "Ёх, ёх, мен китеджем, мана керекмей, сизе керек олур",– деди ве салыхшлашып башлады. Бабам, не халмайджасын ёхса десе. "Я сегодня не останусь, мне надо находиться на месте работы, завтра рано меня заберут на фронт",- деди да, савлухлашып китти. Анам пиширген ашыны не эди, энди унуттым ашадыхта яттых.

18 майыста саба саат 7-де къапумыз оттю. Бабам беллеген, Пётр Иванович бир шей бизде унутты кельди алмая. Бахса, эки солдат омузларында тюфек, эллеринде де бир кият. Хапумызы ачтырып кирдилер.

«Вам даётся 15 минут, вы должны собираться, вас высылают». Бабам сораса, а за что, я работаю в сельсовете, ни в чём не виноват. Олар айттылар: «Не только вы, а всех татар с семьями. Вот указ, вас обвиняют в измене родины. Поторопитесь, собирайтесь». О арада бабам ярамай олды ве йыхылды. Бизлер эпимиз агълашып бабам янына топландых. Анам сув кетирди. Бир солдат ич бир шей айтмай эди, экинджисы ярдым этти ве анама сёледи: «Гражданка, у нас время мало, поторопитесь. Соберите детей, возмите детям одежду. Что у вас есть из еды всё возмите с собой. Возмите, какое-нибудь одеяло, подушки».

Бабам озюне кельди, ама бир шей айтып оламай эди. О солдат кене анама деди: «Кастрюлечку какую-нибудь возмите. И чайничек для воды». Биз бир уфачых хазанджых алдых, бир никелированный чайнигмызы алдыкъ. Анам эки уфах бохчаджых сарылгъан алды ве дядя Петя кетирген портфельни ашайтнен алдых. Алгъан аладжакъларымыз шу олды.

Бабам оле ярамагъанындан бизлер агълашып не документ, не де башха бир шей алып олдых. Керчек бир ёргъаннен эки ястых алдых. Сон бизлерни ашыхтырдылар. Эвимизден чыхтых. Биз яшагъан эвимиз халхлары топлагъан еринден узакъ эди, эр кезден сон кельдик. Бизи кетирдилер богъдаймы, арпамы сачылгъан бир ере, трассанын устюне хала эди. Тельнен бекленильген зан эди.

Бизи ичери кирсеттилер, бир ере отурттылар. Бахсах, бутюн коюн халкъы анда. Эр кес, агълашып, бир-биринден бу недир, бизи нападжахлар деп, бир-биринден сорайлар.

Бир де бакъсах, о занын башында бир стол хырмызы ортюнен япылгъан. Столын башында бизим Пётр Ивановичимиз отура бир полковникненми, офицерненми. Бабам оны корюп шашты. Сон мен бабамнен онын янына вардых. Бабам айтты: «Пётр Иванович, вы это знали и вчера мне ничего не сказали?» деди. О огундеки журналы бахып турды да бабама бир шей айтмады, асла бизе бахмады. Бабамннен экимиз орадан анам хардашларымнен олгъан ере кельдик. Бабамын кене юреги ярамай олды. Бир харар олгъан сон, ичте кимсенен лаф этмейип турды. Халкълар бабама келип: «Я, Мемет, сен сельсоветте чалышыр эдин, бу алекет оладжагъындан хаберин ёх эдими?» деп сораян чох олды. Бабам бир бучух ай эки офицернен бир кабинете чалышса да, олар секретный иш алып варгъанларындан хабери олмады. Кимин ахылына келир эди, бизе буле джинаетчилик япарлар деп.

Халхлары машиналара юклеп башладылар. Эр кес бир-биринен агълашып, салыхлашып машиналара юкленип, Симферополь тарафына ёлладылар. Солдатлар о машиналардан кимин чувалны, кимин богъчасны, кимин чанагъны атанлар да олды.

Бизе машина уйледен сон кельди. Бир машиная беш хоранта юкледилер, бир де солдат, омузына тюфеги. Эр бир машиная оле эди я.

Биз олгъан машина Ялта тарафа китти. Айпетрден кечип, Сюрень станциясына кирип бошаттылар. Биз анда бахсах, бутюн халх бала-чагъаларынен, къартларынен, хасталарынен. У демир ёл бойу дюнья хадар халх тёкюльген. Эр кес агълашып, бир-биринден бизлере не япаджахлар, деп сорайлар, нере алып китеджеклер, ёкъсам атаджахлар.

Аша, юхары поездлер кече. Акъшама якъын бир эшелон товарный вагонларынен келип тохтады. Аман солдатлар вагонлары ачтылар, бизлери вагонлара эки тахта къоюп вагона чыкъартлар, вагонын хапуларны хапатып, бир вахыттан сон товарный поезд кочтю.

Вагонымызда мен бильген адамлар бу эдилер:

биз хорантамызнен, 6 джан;

бабамын тейзесинин огълу Решит эмджем, онын апайы (меним догъмуш тейзем) Султан. Олар 65 яшында эдилер. Оларнын баллары ёх эди. Амма эмджемин хардашы Эдем дженке киткен сон апайы Эдие 1943 сенесинин сонунда хасталыкътан кечинди. Оларын учь баласы (бир огълан ве эки хызджых) эмджелеринен халды. Иште, бу баллар Решит эмджемнен эдилер, 5 джан;

хонушымызын, Осман агъа дженкте, хадыны Эмине апте къызджыгъынен, 2 джан;

даа бир хонушымыз, Амиде хартана, огълу дженкте, келини Хатидже апте эки баланен, 4 джан;

бир къонушымыз да Фатма апте алты баланен, ахайы Ахтем агъа дженкте, 7 джан.

24 джан вагонын бир тарафына топлаштых. Халгъанлары Балыкълава, Багъчасарай район койлюлери эди. Вагонда эписи не хадар адам олгъаныны бильмейим. Вагон рыхма-рых толу эди, хартлар, хадынлар, баллар…

Поезд кочкен сон эр кес: «Бизлерни нере варып тёкерлермекен?» деп агълаштылар.

Баладжыхлар кимерси юхлап къалды. Бир талай эр кес озь бохчаджыкъларны, торбачыкъларны, кимнин миндерджиги, ёх ястыгъы не де алып олдылар эвлеринден, уян-буян ерлештирип башладылар. Эбет кимсе бир-бирини танымай, ким ким олгъаныны бильмей. Бир талай поезд юрген сон, тохтады. Биз баллар пенджерелере бахтых. Бир къартбаба: «Джемат, бу Джанкой станциясы», деди. Пенджерелер де демир решёткалар эди. Энди бизи бу чёльлере бошатаджакълар деп, эр кес оле белледи. Амма 5 -10 дакъкъадан сон поезд кене кочтю.

Бир вакъыттан сон, сааттан хаберимиз ех эди. Эсли-башлы адамлар: «Джемат, бизлери Къырымдан чыхаралар, ватанымыздан айырдылар. Эвимизи, баргъымызы биз даа корерикмекен» деп, эр кез агълашып башлады. Бир къартана: «Салыхнен хал ветаным, салыхнен хал топрагъым» деп, къычырып агълады. Эр кез агъланды, сызланды. Бир талайдан сон вагонда санким бир кимсе ёх киби олды. Адамлар нее огърагъанларны бильмедилер.

Халкълар эбет, ёрулды. Энди гедже китемиз. Бир ерде поезд тохтады, саба ачылды. Вагоны ачтылар, нереде олгъанымызы бильмейик. Эки солдат айттылар: «Пусть ребята возмут посуды для воды и принесут воду», дедилер. Бир-эки огъланджыхлар тюшуп, кимин элинде чайник, кимин къазан, вагона сув ташидылар.

Бир вакъыттан сон поезд кене кочтю. Эр бир хоранта яхында олгъан ашыны балларына ашатып, озьлери де бир-эки хапындылар. Эмджем бир шей хапмайып, тек су ютты, эп у решёткая бахып тура эди. Бабам, анам эмджемин балларыны янларына алып, асчых ашаттылар.

Сон эр кес бир-биринен таныш олмая башлады. Ким хайси койден, башларындан яваш-яваш не келип кечти, кимин дженкте кими вар. Бир вахытлардан сон поезд кене тохтады. Вагоны ачтылар. Солдатлар: «Вот вам хлеб, выберите кого-нибудь старшим и разделите между всеми», деп, вагона отьмек узаттылар. Эки-уч адам, отьмеклери алып, олгъан халкъын хорантасына коре пайлашдылар. Отьмек те, мубарек, бильмем ундан, бильмен хумдан эди.

Эльязма, 5-джи саифе

Я хана оларын сыджах сувы, я хана оларын сыджах ашы. Я оларын алдыргъан 500 кг юку, эв эшхиясы? Эр хорантанын янында бир миндерчик, эки ястыджых, кимин янында бир килимджык, бир ястыджых, кимиси бир шей эвлеринден аламады. Эр бир хорантада ола-ола эпси бир 15-20 кг шей олса керек. Эр кими гедже саат 3–4–тте тёшегинден котерип, бизлере охулгъан постановлениейи: «Вы обвиняетесь в предательстве родины. Вам даётся 15 минут. Собирайтесь, что вы можете возмите с собой. Поторопитесь скорей. Вас выселяют», деген сёзлерни бизим вагонда олгъан хорандалар эписи оле айта эди. 15-20 даххада ким не алып олсун? Кими агълагъан баласыны котерди, кимнин элинден тутты, кими къартларны холтухлап алып чыкъты. Халкъ агълашып ёла чыхты. О 500 кг юку кимлер котереджек эди? Она эр къапуя бир араба, машна олмаса да, вермее керек эди. Оны юклемеси-бошатмасыны вахыт керек эди. Сон олар бизлери бир суткада Къырымдан чыкъарып оладжакътылармы? Эльбетте, ёх! Сон кеч къалыр эдилер. Сталине макътанмая: «Бир суткада Къырымы къырымлылардан бир адам къалдырмайып, бошаттыкъ», деп.

Мен Озьбекстана 45 йыл яшадым. Кимседен эшитмедим бу «500 кг юк алын озюнюзнен», деп. Къырыма кельген сон къазахлардан кимерсинден эшиттим: «Что вы хотите, вам же разрешалось всё с собой брать!» деп.

Тохтап-тохтап китемиз, ханда киткенимизи бильмесек де.

Вагондаки халкъ бир хоранта олгъан киби, булунгъан ашчыкъларынен пайлаша эдилер. Оле де бир 8-10 кунь кечкен эди. Бирда Фатма апте, хучагъында яш балачыгъы вар эди, отургъан еринден йыхылып китти. Аман, Эмине апте баладжыгъы алды. Анам, тейзем не олду дейене хадар эбир беш баласы эписи агълашып башладылар. Эр кес: «Вай, не олды бу харыджыгъа?» деп, хасеветлендилер. Су верип, кими холджукъларыны уфалады, о азчыкъ озюне кельген киби олду. Ама, чоха вармайып, кене ярамай олду.

Бир вахытта поезд тохтады, вагоны ачтылар, солдатлар: «Что за плач?» деп, сорадылар. «Хастамыз вар, ярамай олды» деселер, бир солдат тез китти. Бир медсестра эки солдатнен кельдилер, Фатма аптеми бахтылар, медпункта алып китмек керек дедилер ве носилкая хойдылар. Эр кес агълап башлады, баллар: «Ёх-ёх, анамызы алып китменин!» деп магърашсалар да, бир солдат: «Не орите, на следующей остановке приведём вашу мамашу» деп, алып киттилер. Вагондан кимсеи янына алмадылар.

Бизлер энди эпимиз хасеветленип халдых. Эр ким баллары успокоит этип башлады. Остановка-остановкадан Фатиме апте ёх. Бутюн халкъ баллара ярдым этип башладылар. Остановка сайын, башладылар солдатлар сорамая: «Больные, умершие есть?» деп. Эпимиз энди хоркъуп башладых. Огъланджылар сува тюшкенде, башха вагонларда да хасталар, ольгенлер олгъаныны, сув алгъан ерден ишитип келип айта эдилер. Анам, бабам, эмджем озь-аралврына, даа башхалары да къошулуп, бир шейлер лаф эте эдилер, бизлере баллара бир шей айтмай эдилер. Эр кимин юреги хырых, бойну букук. Кимсе энди лаф этмее де истемей.

Энди вира вагонда пек сыджах олуп башлады. Энди бир чёллерден кечип башладых. Халкъ пек сув ичип башладылар. Бир тарафтан да битлеп башлады. Туалетимиз де вагонын кошесинде эди. Адамлар озьлери бир ерджикте яйманен чареленип ясагъан эди. Бизлере де: «Джемаат, бу шеин айыбы ёх, эр кеске керек» дедилер. Оле де биз, бир тарафтан пек сыджах, бир тарафтан бит талай.

18 кунь дегенде Ташкент областынын Урта-Аул станциясына поезд тохтады. Поезды башха линияя чевирдилер, 5-6 км киттик. Бизлери къуруладжах 1-джи ГЭС каналына кетирип тюшюрдилер.

Башта Фатма аптенин балларыны 6 балайы да детский дома деп алдылар. Биз о баллары бирда корьмедик.

Эпимизи топ-топ ере отурттылар, чевремизе солдатлар. «Ким де-ким хачса, атармыз» дедилер. Кимин хачмая чареси халды? Адамлар эписи юрьмее де чарелери халмады, зорнен вагонлардан тюштюлер.

Бир хач вахыттан сон су кетирип таркъаттылар. Энди огуз арабалары, эшек арабалары – бир де балабан эки копчекли арабалар, озьбеклер айдап кельди. Тиль башха, кимсе бир шей анламайых. Яш балларнен хартлары юкледилер, бир-эки де торба-дюгум. Бизлер юруп китемиз. Янымыза да, солдатлар. Джемат агълай-агълай, бир-бирине: «Атмая алып кителер», деп сойлешелер.

4-5 км джаяв киттик. Бир сувун устюнден копюрден кечтик. Юкъарыджа бир ере кетирип, тохтаттылар. О ер эки парча киби, бир яны тегиз ер. Бахсах сыра-сыра къамышлар яйдырылгъан киби, бир тараф байырджа келе, чох бир хобалар ойгъанлар. Тепеджикте бир къырмызы кирпичтен бир эв. Бир деректир, ешилликтир ёх.

Адамлар тамам дегендже болдурдылар-талдылар. Баладжихлар агълай. Сыджакъ, та 40 градус. О ерин ортасында, стол устюнде къырмызы ортю, эки де военный отура, келип тюшени журнала язалар, документ сорап, документлерини алып бир ящиге ташлайлар. Ким де: «Я не ичюн документлери ташлайсыз?» деп сораса. «Вам они больше не нужны будут», дейлер. Хайсы хорантайы, журналдан кечирген сон адрес бердилер.

2-я линия 29 барак деп, бизлери 4 хоранта, бу номерая солдат кетирди.

Барак деселер де, бир агъач устюне язылгъан номер 29, землянкалар эди. Къапу-пенджере ёх. Тепелери ортюльген къамушнен, араларындан кунь корюнюп тура.

О биз корьген сыра-сыра яйдырылгъан къамушлар землянкаларнынъ крышалары эди. Солдат бизи топрахтан япылгъан мердивенчиктен тюшурду да, подвала тюштюк: «Вот ваше жилище. Здесь будете жить», деди. Сон 3 хоранта даа кетирди, олдух 7 хоранта. «Водой будете пользоваться с арыка повыше этой линии. Не пытайтесь бежать. Сделаете шаг за этой территорией вас или застрелят или посадят на 10 лет в тюрьму», деп китти.

Топракътан кесип ясалгъан, не дейим бильмем, тапчанлар. Эр ким хорандасна коре ерлешти. Болдуруп-талып кучь-хуветтен кесильген, сыджахтан, сувсызлакътан янгъан, гонюллери сёнген эвинден-баргъындан, мал-мулькинден айырылгъан хорандалар. «Бу бизим эвимиз экен», деп агълашып-сызлаштылар. Башымыздаки къамышлар асчыкъ салхынлых верди. «Энди не япайыкъ, нерее варайых, боле ерде бизи чокъ тутмасалар керек. Иншалла, бизлери ветанымыза, эвлеримизе хайтарырлар», деп, омутнен ерлешип башладылар.

Бизлер, баллар, аман кимде нас савут вар эди сува чапып киттик. Варсах, 1 метр кенникте бир арыкъ, су аха, ама буланых къырмызы кирпич тюсте. Хамышлар осе анда-мында, баргъачналар сычырай. Азчых узахта эки ешиль дерек осе, башха ешиллик ёх, чевре-чет чёль, тикенлик. У ян-бу ян баса, башха сув ёх. У сувдан эм ичтик, эм де савутларымызы толдырып кетирдик. Анам-бабам, эр кес де: «Я бу нас сув буланыкъ», деп сорайлар, я башха сув ёх. Оле да эр ким у судан ичип ве чареленип башлады, напсынлар.

О территорияда 3.200 адам кетирдилер. Эр кеслери бизим землянкамыздаки киби ерлештирдилер. Бир уфакъ землянканын устюне «Медпункт» деп яздылар, бирининде «комендатура» деп язылды. Эр кезлере де айттылар: «Бир ере адым атмайджаныз», деп. Агълай-сызлай геджелендик.

Эртеси куню бизлере верильген ашларындан тек озьбек пителеринден адам башна питенин дёрт пайда бир пайы эсабында дархаттылар, бутюн куне. Пителер мубареклер мысырбогъдай ве пирнич сечкасындан олмалы эди, холумызда дагъыла эди. Не япайых, ашадых. Кимерлери озьлеринде булунгъан бир ярым авуч – унымы, курпесими – топрагъы уюп, оджаджых япып, таш-чахыл орталыхта бир шей ёх, къуругъан отлар, тикенлер якъып, къазанджыхларыны хайнаттылар.

Учунджи куню, кимлер бильмем, эр киме къырмызы кирпичтен япылгъан эв, кухня олгъаныны сёйледилер. «Здесь вы будете каждый день получать горячую пищу», дедилер. Кухняйы японский пленные къургъанлар озюлерне, о бизим землянкаларда да, хобаларда да озьлери ясап, озьлери яшагъанлар. Олары андан башха ере кочургенлер, бизлери ерлештирдилер. Биз ону сонундан бильдик.

О куню де халкъ сыджах аша варды. Кимин нас савуты варди, кимин гъариплерин къазан, кимин чанах, кимин чайник. Эбет, эр кес сыджах аш деп кухняя омюрлюштю. Бахсалар, сувда пишкен ешиль капуста япрагъы, къырмызы чукюндюрнен япрахлары, кимерсине бир къартоп парчасы тюшсе-тюштю, киме о да ёх. Оле де, эр кунь аш верип башладылар. Кимерде унмы, ёхсам бир курпеми ташлай эдилер. Ягъдыр, эттир кимсе корьмеди. О да эр кезе етмей эди. Миллетимиз нее огърагъаныны бильмейип, юрмее де меджалы халмагъанды. Кимсенинъ чырайы-суфаты халмады, хасталынып башладылар. О арада о хадар хорантада не олуп не халгъаныны мен эпсини бильмейим. Бизим землянкада олгъаныны айтаджам.

Дёрт хоранта Никталы, эки хоранта Балыкълавалы ве бир хоранта Гурзуфтан, эпимиз 28 джан. 4 – 5 куньден сон адамлары малярия тутып башлады, эпимиз хасталандых. Хинин таблеткасы дагъыттылар. Халкъымыз олюп башлады. Эмджем бабама айта эди: «Мемет, гъядам, бизлери эшек дюньясына кетирдилер. Олейим да, бу дюньяйы гозюм гормесин», деди. Эбет, Никта коюне догъуп осен адам, омюрлюкта институт «Магарач»та чалышан адама бу сыджахтан янгъан чёль миллетинин алыны-чулуны корьген адам башха не дер.

Бир-эки куньден сон эмджемин 7 яшындаки къызчыгъы «Ана, ана», деп кечинди. Бизлер агълашып пек яндых. Учь куне вармады, ундан сон Амиде хартана кечинди. Ундан бир афта кечти, Решит эмджем кечинди, бир афта даа кечти харысы – тейзем кечинди.

Олары, рахметлилери, бизлер сув алгъан арыгънын эбир тарафына кечирип, хамышлыкъ ичинде огъуз арабаларынен алкитип, коме эдилер.

Эмджемин 2 бала ялныз халдылар. Бабам озюмузюн хорандамыза алды, лякин баллары бабамдан алдылар. «У вас другая фамилия, у них другая» деп, баллары детдома алдылар, бизнен брахмадылар.

О нас ундан пишкен питенен верильген баландайы ашап, кимне етер-етмез, адамлар дизентерияя огърадылар. Эр кунь 10-15 адам олюп башлады. Ольгене бир шаршаф бере эдилер. Кимерсинин ачлыхтан юзьлери-гозьлери шишкенди, кимерсинин сытма тутханда землянкадан зорнен тепее, сыджагъа чыхып, халтырай-халтырай йыхылып олюп хала эдилер. Энди хартлара «в дом старости» деп, джиштырып башладылар.

Бизим землянкадан Гурзуфлы Хатидже апте: «Мен китем, джанымы хутараджам», деди. Ахайы, эки де етишкен хызлары: «Биз сени йибермеджемиз», деселер да, о айтты: «Мен мында оледжем, анда варсам, ольмем. Мен истерим эвиме хайтмая». Эки хызы диз чёкюп ялварсалар да, агъласалар да, баш этип оламадылар. Хатидже аптейи бир огюз арабасына башха хартларнен юклеп, алып кеттилер. Адрес сорасалар: «Комендатурадан алырсыз», деп. Бабалары пек хаста эди. Эки-учь куньден сонъ о да кечинди. Къызлар коменданта вардылар. Бир-эки адамда хошулып, бир солдат олары нередир бир больницая алып варды. «Их всех сюда привезли», деп. Сорасалар: «Где наши родители?» деп, анда айттылар: «Они все были очень больные, они умерли. Мы их всех похоронили в одну общую могилу». Солдат алып киткен адамларны гери хайтарды, коменданта здавать этти. Бу эки къыз келип землянкоче йыхылып, гедже-куньдюз агъладылар, бизлере бу хартлара этильгенини сёледилер. Ана, баба ёх, экиси халды.

Бу тек бизим землянкада олгъаныны яздым. Эм язарым, эм де юрегим агъырыр. Санким мен дюнь о халкълар арасындайым. Эр кезе не олурди, не алда эдилер, кимерлери ахылдан да олгъан эди. Сорасан, «Сен ханда китерсин?» десен, «Эвимизе, Хырыма. Сизи хайтармайлар, мени хайтардылар». Кими дей эди: «Чешмеден су алмая». Языкълар олсун! Меллитиме язых даа. Мен даа эр шейи хысхадан язарым. Меним гозюмнен горьгенлерими, у халкъын агълагъаны! «Не вахыт бизлери хайтарырлар ветанымыза да, биз бу алдан хутуларых?» деп.

Амма энди брюшной тиф башлады. Адамлар 15-18, сонунда 20-е хадар адам эр кунь оле эди. Арабалар ташып етиштиремей эдилер. Арабаджылар, къабир хазгъанлар бизим халкълардан эди. Сабадан акъшамгъадже комюльген рахметлилери сабая хадар шакаллар хамышлыхтан чыхып, хабирлерден чыкъарып, чекип ките эдилер хамышларче…

Миллетимин бу алыны корьмеен, дуньяда йынанъмаз, йыналаджах шей диль, амма мен бу халкъымын алыны гозюмнен гордюм, о халкъын арасында эдим. Бу ала дайянмах мулькунми?

Я описала первые 1,5 мес. пребывания и обустройства нашей жизни на месте ссылки. Ташкентский район, будущая ГЭС № 1, уч.4. Если бы нас обеспечили тем, что написано в постановлении «О крымских татарах» от 11-го мая 1944 года ГКО за №5859 на данном участке, мой народ не испытал бы этой трагедии.

(Мен сюргюнлик – джеза ерлеринде (Ташкент районы, илериде къуруладжакъ 1-нджи ГЭСнинъ 4-нджи участкасында) яшап кечирген ильки бир бучукъ айны тасвирледим. Эгер де, акимиет тарафындан ГКОнынъ 1944 сенеси майыс 11-деки 5859 санлы «Къырымтатарлары меселеси…» хусустаки къарар боюнджа ишлер алынып барылса эди, меним халкъым бу дереджеде фаджиалы эзиет чекмез эди.).

Бир бучукъ ай июнь, июлюн ярысына варыр-вармаз ольгенден къалгъанлары, эки-учь кунюн ичерсинде колхозлара, совхозлара, подсобные хозяйистволара дагъыттылар. Кимер ерден арабалар, кимер ерден машина кельди. Бу участкада 5-6 хоранта халды. Бабам бухгалтер олгъанына. Башкъаларыны не ичюн бильмем 4-нджи участкая передавать эттилер. Ташводхоза башлады строительство Северного Ташкентского канала.

Халкълары дагъытхан сон, олар ичюн бир шей бильмейим. Бизи у 5-6 къорантайы чевирдилер бир къоранта сыгъаджах землянкаларче. Тепелери шалаш киби хамышнен хапалы. Кухня янында бир землянкада склад эди. Бабамы склада ише алдылар, кладовщик чалышып башлады. Эбирлерини де анда-мында чешит ише хойдылар.

Кельди озьбек, казакъ, рус хоранталары. Башладылар чамурдан кирпич кесмее. Эки эв для этээров деп хурмая. Бизим кухняйы Контора СТК эттилер. Чалышанлара айлых верип башладылар. Мен де бир-эки чалышып, ярым-ярым кирпич таший эдим. Оплачиваемость труда къырымларын да, эбир миллетлерин де япхан ишлерине коре бир эди. Конторанынъ иши биткен сон инженерлер, ирригаторлар кельди.

Бир отдел плановый, экинджиси бухгалтерия эди. Бабамы бухгалтер материальной части ишине складтан бошатып бу бухгалтерияя чевирдилер. Чалышып башласакъ та, сытма бизлери бошамай эди, чох хасталана эдик.

Мени озьбек бригадири аджып, кирпич ташыгъаныма, контора варып кимнендир лаф этти. Мен яхшы русчаны биле эдим, мени почтальон ишине хойдылар. Ташкенттен почта келе эди. Телефон да о арада ехлугъындан, почтайи эр кесге дагъыта эдим. Мана да айлых бере эдилер.

Бизим начальник строительства, Гущин Виктор Иванович эди, пек яхшы адам эди. Бизим халкъымыза ярамай бахмай эди. Башкъа миллетлерне бир коре эди.

Бизим адымыз спецпереселенец олгъаны, бир 2-3 км бизден узах птицсовхозда комендатура ачтылар. Комендант Хатамов деген адам эди. Бизлер эр ай о комендатурая варып, отмечаться этмек керек эдик. Без разрешения комендатуры мы не имели право покидать территорию спецпоселения. О вакъытта 1944 сененин сонунда, 1945 сенесинин башинда сойларымыз нередирлер: ким ольдю, ким халды, даа кимсенин бир-биринден хабери ёх эди. Бизлер даа этрафымызда не вар, нереде яшаймыз бильмей эдик. Бизлери бир ере адым аттырмай эдилер.

Мен яш олсам да, русча охумая биле эдим. Мени эр ай комендатурая чагъырып, журнал башына отурта эдилер, о районын адамлары отметкая келе эдилер, «бир ере адым атмадых, мындамыз», деп. Мен журнала отметка япа эдим. Янымда да эр вахыт бир наблюдающий ола эди.

Комендатурая о районын адамларындан кимлери бильмем чагъырып, нас адамларын фотографияларини косьтертип, булары таныйсынмы деп сорай эдилер.

Бильмейим дегенлери бир – эки суткая комендатурая тута эдилер. Я халкълар тараф-тараф дагъылдылар, ким нереде ким бильсин? Бизим халкънын хасталыхтан, ачлыхтан ольгенлерден, халгъанъына бойле куньлер костерте эдилер.

Энди дженк битти, бизлер ичюн бир шей денъишмеди. Бизим миллетимиз, мен ишиткеме, бильгениме горе, бир кимсе за 11 мая, 1944 года ГКО № 5859 постановлениядан бир ярдым олмады, ишитмеди, бильмеди. Эр ким куч, хуветинен колхоз, совхоз ишлерине чалышып, озь къорантасыны котермее тырышты.

Бабамда юрек хасталыгъы олгъанындан, у сыджахлара даянмайып, сых-сых хасталана эди, ише варамай эди. Мен де почтальон ишинден сон, конторада коммутатор олдым. Мана огреттилер, коммутаторда чалышып башладым. Кимерде хайсы отделе бланклар чызмах керек олса, мана форма бланка верирдилер, через копировку бланк та чыза эдим.

Оле де бабама ярдым этип, хорандамызы бахтых. Анам чох ише ярамай эди, сагълыгъы олмагъандан.

Адиле ве Адиль Эмировлар

1946 сенесинден башлап, къардашларым рус мектебине охуп башладылар, птицсовхоз деген ере, 2,5 - 3 км ёлу. О совхозда бизим халкъымыз чох эди. Эр кез бахчаларда, тарлаларда чалыша эди. Кимсее анджа бир ере алмашайым да, башкъа бир колхоза я да совхоза башкъа ишке кирип чалышайым, десе, комендатура рухсет бермей эди.

Дженк биткен сонъ, дженкте джанларны авучлары ичне алып, Ветан ичюн, аналары, бабалары, баллары ичюн курешкен, дженк атешине кирип чыххан, «за сталина» деп, душманнен йылларнен курешселер де… Аз халкъымыз эляк олмады. Дженк биткен сон, сагъ халанлар орденлер, медаль хазансалар да озь Ветанына дегил де Озьбекстан, Таджикстан, Уралдан хоранталарыны зорнен тапып олдылар. Кимерсинде ана, баба ёх, бир хардаш кимерсинде, кимерсинде бир ана вар, баллары ёх. Эмджем кельди, агъасы ёх, къарысы ёх, 7 яшына хызджыгъы ёх. Эки баласыны, бир огълунен бир хызчыгъыны, зорнен детдомдан тапып алды. Бу бабалар, агъалар, хардашлар не ичюн дженк эттилер? Олар эпси джанларыны аджымадылар. Сталин бизе не этти? Миллетимизин ярысыны умышленно гъайып этти, джинаетчилик этти.

Эр бир шей корьген, башымыздан кечкенини деренден язаджах олсам, юрегим даянмаз. Алла ольгенлерге рахмет эйлесин, халгъанларгъа савлукъ, селяметлик версин.

Энди хысхадан.

Мен 1949 сенеси эвлендим. Меним ходжам, Айвасыллы Эскендер, 1944 сенеси 18 майыстан огне трудармиягъа алынгъан. Рыбинскиде, дагъда чалышып, анда ольгенлерден халгъанларыны Озьбекстана, Майли-Су деген ере дженк биткен сон хайтардылар. Олары эписини спецпереселенец учётына алдылар, бир ере бизим киби, без разрешение коменданта никуда не имели право выезжать. Бир йыл, анасынен хардашыны арап, Ташкент районынын Ахунбабаев колхозындан тапты. Бир талай колхоза чалышып, сон 1-джи ГЭС-е ише алмашты (колхознен ГЭС районы бир эди). Олара барак эвинден бир комната, бир аятджыгъынен вердилер. Мен СТК-анын землянкасындан олара келип туштым, землянкая коре сарай эди. О вахыт бизлер энди подпиская вармай эдик. Сой-соплара варып кельмее де рухсетсиз чаремиз ёх эди, мектюпле языша эдик. Аркъадашымын тейзесинен огълу Абдюль, Нижне-Чирчикский районы, Пятилетка совхозына тушкен эдилер.

1950 сенеси бизим огълумыз догъгъанъыны мектюпле бильдилер. Абдюль авесленди келип балайы корьмее. Ёл бир куньде келип хайтмая мулькуню ёх эди. Декабрь айында бир кунь ахшам Абдюль бизе келип чыхты. Бизлер сораштыкъ, олгъанна коре, ахшамлых ашадых – мен, ходжам, анам, Абдюль. Кеч вахыта хадар лаф этип отрамыз. Бир да хапумызы пек аттюрдюлер. «Катаклы здесь?» деп багъырдылар. Абдюль аман сесинден анлады: «Бу бизим комендант!» деди. Саат 12-ни кече эди. Аркъадашым тез къапую ачты. Бахсах, балабан бир озьбек адамы, Абдюлю корьгенинен, «Сен мында экенсин, тез чых, атха мин», деп омузындан чеккелеп, къолунда къамчиси. «Сен не ичюн рухсетсиз мында кельдин, мен сени тюрмее къапайджам» деп, аман озю аткъа минди де, Абдюлю артына отюртуп, яры геджеси биринджи ГЭС-тен Пятилеткая алып китти.

Биз эм хоркътых, хасеветлендик. Варып кельмее чаре ёх. Бир афтадан сон мектюп алдых. О куню сабадан Абдюль ише чыхмады. О биллеген тез келип хайтаджах, амма ёл узах… Анасына сорасалар, у гъарып хоркъусындан, бильмем деген. Аман анасыны алып, комендатурая къападылар, огълун кельмеендже мында оладжасын, дегенлер. Акъшама къаранлыгъадже унда олгъан баласы да кельмеген сон, адрес верген. Абдюлю бизден алып киткен сон, эки кунь комендатурая ашсыз, сусыз тутып, чыкъарттылар. Бир да хачсан, апсханеге хапатырых, деп.

Абдюль о вахытта 16-17 яшында эди. Ана-бала памух занларында чалыша эдилер. 1950 къач сенеси бизе 5000 рубль ссуда вердилер, хач йыла ахылма ёх. Биз о парая тек бир эчкиджик алып олдух. Башха бир ярдым укюмет тарафындан горьмедик. Архадашым столяр чалыша эди. Оннен да о бир комнатада онын алгъан айлыгънен яшадых.

1956 сенеси бизим энди уч огъланджыгъымыз олду. Бабам юрегинден пек хаста эди. Комендант бабама эки кият, биринде язылгъан: «Биз Къырыма хайтсах укюметтен ветанымызда халдыргъан эвимизи, малымызы, мулькумызы истемейджемыз». Бири де о размерде бош, бир шей язылмаян кият. Комендат, фамилиясы Букин эди. Бабама айтты: «Подписывайте». Бабам охуды, «Я такую бумагу подписывать не буду», деди. Букин, ачоланып, хычырып: «Подпишите, никуда не денетесь, все татары подпишут, и ты подписывайся!» деп, зорланды. Бабам айтты: «Всю жизнь работал в конторе, не собираюсь такую и пустую бумагу подписывать, хоть застрели меня. Я от Родины, от дома своего отказываться не собираюсь», деди де, юреги ярамай олду. Биз илядж верип, озюне кетирдик. Букин ачоланып чыхып китти.

Эртеси куню мени кабинетине чагъырды: «Садись и подпиши эти бумаги за отца», деди. Мен: «Нет, за отца не буду подписывать», десем, о пистолетини чыхарып стола хойды да: «Ты это видишь?» деди. Мен «Вижу», десем, «А ты знаешь, что это, не боишься?» деди. «Я этих пистолетов во время войны много видела, чего мне бояться», дедим. О, пистолети столдан алып, меним устюме хычырып: «Вон отсюда! Уходи с моих глаз!» деди.

Мен аман, чыхып эвмизе кельдим. Бабама сёйлесем, бабам: «Яхшы эттин, къызым», деди. Анам, гъарип, хорхуп халды. Ондан сон бабам вира ярамай олуп башлады. Эр кунь айта эди: «Мен энди ветанымы, коюмы, эвими коремейджем», деп, юречиги тохтады. Бабам 1956 сенеси даа 53 яшында эди, дада яшайджах адам эди, амма омюрджугу о хадар эйди экен. Алла рахмет эйлесин. Алла ахрет ратлыгъы версин, нурларче ятсын бабаджыгъым! Пек яхшы, пек баладжанлы адам эди. Торунджыхларыны пек севе эди.

Мен охуп оламадым, амма хардашларым пек истей эдилер окумая. Эки огълан хардашым мектептен сон техникума киреджек олдулар, бир ере алмай эдилер. Сон къардашларым Ворошилова мектюп яздылар Москвая. Ответ кельди: «Принять таких-та на учёбу». Олар Чирчик техникумыны битирген сон, экиси де ве къыз хардашым да институтлар битирдилер.

37-джи саифе

Мен домохозяйка, институт битирмедим. 1972 сенеси хайнанам эки ай хаста олду. Сонки ярамай куньлеринде айта эди: «А, баллар, сен Айвасылда догъ да, Айвасыл, Ялтада ос та, келип-келип оль да, сени Озьбекстан чёлюче комсюнлер. Ёхсам бу Айвасыл, Ялта, денизимиз эписи ялан эди?» деп, 1972 яшында кечинди. Меним баладжыхларымы манада ишанмайып, озю осьтюрген эди. Пек зеинли, акъыллы ана эди. Алла рахмет эйлесин, нурларче ятсын. Алла ахрет ратлыгъы версин.

Озюмнын анам, 1977 сенеси бир ярым ай хаста олду. Анам да: «Къызым, мен оледжем, мана Къырым кошеджигинден асчы вер», деди. Мен айттым: «Ана, ач олдун, ёхсам, мен шин сана отьмек кетиририм» деп, отьмек кошесинден кетирдим, даа башкъа бир аш та къошуп. Анам айтты: «Мен ач олмадым, отьмек истемедим, мана бир Къырым кошеджигинден вер, дедим» деп, эки кунь сорап турды. Сон ахылыма тюштю. Кичик огълум, 1976 с. Къырыма раатланмая варып кельгенде, денизден бир бутылкада буллюр киби дениз сую кетирген эди. Мен о сую кетирдим де, анама дедим: «Ана, абу суву Абдураман Къырымдан кетирген эди, ахылна вармы?» десем, «Эбет вар», деди. «Эллерни юварсын?» десем, «Юварым» деди. Мен дениз сувундан тёктюм, эльджиклерини ювды, юзюне сипады. «Чох яшасын, огълум, сагъ ол, къызым», деди. Эки куньден сон 72 яшында анаджыгъым кечинди. Алла рахмет эйлесин. Ятагъы-дурагъы дженнет олсун, Алла ахрет ратлагъы версин.

Биз омур архадашым Эскендернен берабер учь огълан, эки къыз Алла чокъсынмасын, беш бала осьтюрдюк. Учю институт, экиси техникум битирдилер. Бешини де эвлендирдик.

1987 сенеси омур архадашым инсульт олуп, кечинди. Бек яхшы, къорандаджан, баладжан адам эди. Бала сёгген адам диль эди. Мен баллары сёгсем, мана дарыла эди. Бизим экимизин 11 торунымыз олды. Алла багъышласын, Алла чокъсынмасын! Торунларыны пек севе эди. Алла рахмет эйлесин. Дженнетли олсун. Алла ахрет ратлыгъы версин.

Огъланларым Къырым ишлери артындан юрген адамлара, гизли собраниялара къошула эдилер. Эр нереде олса да митинглере хошула эдилер. Кимерде пеналар ичине халып, кимерде милиция таягъы ашап. Кичик огълумы эки кере холларыны хайырып, милицияя хапатып, архадашлары зорнен хутардылар. Бизе эвмизе райисполкомдан келип айта эдилер, балларнызы митинглере йибермен деп, иштен чыкъарттырырмыз, дейдилер. Огъланларым эпбир хошула эдилер.

1988 сенеси кичик огълум харысынен кичкине учь баласынен Къырыма кочюп кельди. Бир йыл пек хорланды. Эв аламайып, прописка оламайып, квартира квартирадан юрдю. О арада эки къызым да хоранталарынен кочюп кельдилер.

1990 сенеси мен эвимизи сатып, ортанджы огълумнен кочюп кельдик. О да харысынен, эки де кичик баладжыхларынен эв меселеси ве прописка меселисинен бир ере ише алмай эдилер, баягъы хорландылар.

Не олды, не халды, эр шей язаджах олсам, китаба сыгъмайджах.

Озьбекстан ислям республикасы эди. Озьбеклер мусюльман халхы. Олара Совет укюметинде не мумкун эди мусюльман дининдже кутмее, биз де оле япа эдик.

Советская власть вообще не хотела возвращать нас в Крым. Мы сами вернулись на свою Родину Крым. Мы вернулись домой на родную землю. На которой жили наши деды, прадеды, наш крымскотатарский народ, которые жили веками.

(Совет укюмети бизлерни Къырымгъа аслы да къайтармагъа истемеди. Бизлер Ветанымыз Къырымгъа озюмиз къайттыкъ. Озюмизнинъ эвимизге, озюмизнинъ еримизге – ана-бабаларымыз, бизим къырым халкъымыз асырлар девамында яшагъан ерге.).

Аллая чох шукюрлер олсун, Ветанымызда яшадых, яшарых ве эбедий яшайджамыз, Иншалла!

Адиле Мемет къызы къорандасы иле

Бу куньде, Алла чохсунмасын, 5 балам вар, 11 торуным ве 10 торунчем. Оларнен берабер севинип, хуванып озюмин Ана топрагъымда, Ветанымда, Къырымымда Алла хысмет этти яшамая. Алла не хадар омюр верди, о хадар яшайджам. Алла зарар вермесин, савлукъ-селяметлик, хайырлы хысметлер версин джумле умметнен, миллетимнен берабер.

Бизлери 44 сенеси 18 майыс геджеси эвимизден чыхарып, мейданлара топлагъанларынен биз эвимизе хайтмая истедик. Бир куньде Къырымдан чыкъарттылар, 18 - 20 кунь ёл юрип, Аллая гедже-куньдюз ялвардых, эвимизе Къырыммыза хайтмая ярдымджы олсун деп. О къара куньден бизим халкънын юрегинде эвине, Ветанына хайтма куреши башлагъан эди. 1950 сенесине хадар кимсе сес-солукъ чыхартмая чаре ёх эди. 1956 сенесине хадар Ветанчун бир шей соледжек олсан, «Крымских татар нет и языка вашего нет» дей эдилер. 1956 сенесинден сон Ветана, Къырыма хайтмах куреши халкъ арасына пек дархалып башлады. Курешчилер гизлиден собраниялар алып вара эдилер. Сон, правительствая мектюплер язгъан сон олары гос. органы преследовать эдитти. Курешкен адамлар вира чохлашты. Халхымыз олара ярдым этмее башлады. Подпислер джыйдылар, митинглер гизли япып башладылар. Сон ачыхтан энди Москвая да варып, митинглер яптылар. Халхымызы айларнен, йыллырнен Ветана, Къырыма хайтмая истегенлери ичюн, судлар этип, тюрмелере де къападылар. Амма халкъымыз, курешчилеримиз бир шейден хорхмадылар. 1997 сенесине хадар, джанларны авучларыче алып, курештилер. Алла салыхларыны версин. Алла арзуларына еткизсин.

Я ондан сон, 1988 - 1990 сенелери халкъымыз Ветанына хайтып кельсе де, озь топрагъына саип оламай, озь девлетчилигни къуруп оламай. Бу укумет бизе даа ёл хоймай.

Бугунь энди 2010 сенеси. Не вахыта хадар суречек бу бизим Курешимиз? Аллая шукур, тек бизим коке бензер кок тюсте дюльбер байрагъымыз вар.

Алла яшларымызы, йигитлеримизи чох этсин! Эр даим дюльбер байрагъымызы юксек котерип, илери китсинлер. Къырым Ветанымыза, топрагъымыза саип олуп, девлетчилигимизи хуруп яшасынлар.

Иншалла, оле де олур!