Büyük qırım şairi Canmuhammedniñ ömür ve icadiy yolu hususta bugün de bugün elimizde iç bir türlü malümat bulunmay. Şairniñ tek bir eseri – "Tuğay bey" eseri saqlanılıp qalındı. Bazı tedqiqatçılarnıñ fikirlerini köz ögüne alacaq olsaq, Canmuhammedniñ yaşağan ve icad etken deviri XVII-nci yüzyıllıqqa doğru kele. Zanımızca, böyle fikir yürütüvniñ esas sebebi, müellifniñ "Tuğay bey" destanında tasvirlenilgen tarihiy vaqialar 1648 – 1651 senelerine ait olup, anda söz bir taraftan Polşa ve Ukraina, başqa bir taraftan Qırım devleti iştirakindeki cenk hususta kete. Demek, bundan, şair XVII-nci asırda yaşadı degen hulâsa çıqa.

"Tuğay bey" eseri ise, XIX-ncı yüzyıllıqnıñ yigirminci seneleri yazıcı, edebiyatşnas, tedqiqatçı, folklorcı, etnograf… – bir sözle söylegende entsiklopedik alim Osman Nuri Aqçoqraqlı yolbaşçılığındaki ilmiy ekspeditsiya tarafından tapıla. Şair ve aynı zamanda tedqiqatçı Eşref Şemi-zade mezkür poemanıñ tapıluvı hususta böyle dey: "1925 senesi yazda, meşur alim, tarihçi ve yazıcı Osman Aqçoqraqlı ve ressam, arheolog Üsein Bodaninskiylerniñ reberleginde, halq maarif komissarlığı tarafından teşkilâtlandırılğan etnografik ekspeditsiya, bir çoq rayonlarnı aylanıp, ilmiy-tedqiqat işleri alıp barğanda, Suvdağ rayonı, Qapıshor köyünde Acı Halil efendi adlı qartnıñ evinden, büyük bir poema – destan yazılı eski cönk tapa.

Elyazmanı oqup, teşkerip çıqqan soñ, onıñ 1648 senesi, Tuğay beyniñ Polşağa yapqan seferinde iştirak etken Canmuhammed adında bir şair tarafından yazılğanını añlaylar. 1892 satırdan ibaret bu büyük poema, bizim edebiyat hazinemizge, XX-nci asırnıñ birinci çeriginde tüşken eñ qıymetli eser edi.

O yılları bu poemanen Ukraina İlimler akademiyası da meraqlanıp, Osman Aqçoqraqlını Harkovğa çağırdılar. O seneleri Ukraina SSRniñ paytahtı Harkov edi. Bir qaç ay devamında Osman Aqçoqraqlı Kiyev ve Harkov universitetlerinde, Ukraina İlimler akademiyasınıñ şarqşnaslıq institutında lektsiyalar oqudı. Poema, Akademiyanıñ arap-iran filologiyası ve türkologiya kabineti tarafından ukrain tiline tercime etildi. Aqçoqraqlınıñ dokladları İlimler akademiyasınıñ ahbaratlarında ve ukrain tilinde çıqqan "Shidniy svit" jurnalınıñ 1930 senesi dekabr ayında çıqqan 12-nci nomerinde basıldı".

Tarihiy menbalarğa doğru kelgen mezkür destandaki vaqialar, aqiqatta, eserni bir edebiy abide derecesine kötere. O uzaq keçmişte olup keçken cenk iştirakçisi Canmuhammed, bütün körüp keçirgenlerini ğayet yüksek bediy usulda tasvirledi. Müellif, olsun qırım seraskeri Tuğay bey, olsun Polşa qralı IV Vladislav, ya da olsun Qırım devletiniñ ükümdarı İslâm Geray, olsun Ukraina Getmanı Bogdan Hmelnitskiy… er birine eserden yer ayırıp, alayına kendi munasebetini bildire. Velâkin, poema ile tanış olup barğanda, müellifniñ Tuğay beyge nisbeten munasebeti, bu qırım seraskerine olğan sevgi-ürmeti başqalarına nisbeten bir tamam ayırılıp turğanını körmek mümkün.

Poemadan añlaşılğanına köre, Tuğay bey özüniñ sıñırsız batırlığı ile yalıñız eserde tasvirlenilgen cenkte ayırılıp çıqmadı. O qorqubilmez, cesür, istidatlı arbiy serasker sıfatında bundan evel de keniş kütlege belli edi.

Canmuhammed kendi tarihiy eserinde Tuğay beyni "ulu batır", "zemannıñ qaramanı", "arslan" kibi mergin epitetler ile tasvirley.

"Tuğay bey" eserini oquğanda, onıñ müellifi Canmuhammed sevimli qaramanı Tuğay bey kibi Vetanını, halqını yürekten sevgen, doğmuş halqnıñ parlaq kelecegine el uzatqan ve aynı zamanda basqıncı degen basqıncı ile cenk meydanında qan berip can almağa azır olğan bir vetanperver şahs ekenini sezmek, duymaq mümkün.

kâfir – duşman manasında (duşman, kâfir, gâur, dinsiz, imansız… kibi sözler sinonim sıfatında qullanılıp kelindi ve öyle de qullanılmaqta, hususan laqırdı tilde)

ğazılar – cesür adamlar; qaramanlar; iman içün küreşçiler

sanarsız ki – sanki dersiñ; güya

cürür – yürer; kezinir

acdera – masal yılanı

feth etmek – zapt etmek; boysundırmaq

bindigi at – mingen at

esbabı – mında cenkâver aletleri közde tutıla (qılıç, qalqan, yay, oq ve ilâhre)

ot – bu yerde alev (ateş) manasında

öynine – aqılına; köz ögüne

qurd - qurt