Djumaertesi künü, aqşam qaranlığı çökip başlağan maalde, ekspress Ukraina çöllerini ozıp, Çoñğar köpürine yaqınlaşa edi. Halqara vagonınıñ küpesinde yımşaq, beyaz divan üstünde ayaqlarını haçlap oturğan yaş kişi, yerinden köterildi, pencereden tışqa baqtı.

Tışta, yeşergen keniş çöl, ufaqlı-irili göller, aşlıq ızanları tazerip tura ediler. Yaş, bu sevimli levhanı körip, seyirge dalğan arada, özüniñ endi Qırım toprağında bulunğanını duyğan soñ, qalbinde sevinç is etti:

— İşte, baba toprağı, — dedi. — Yedi yıl ola, Qırımdaki ne dostumnı ve ne de soyumnı-sopumnı körmedim. Vaqtınen, mensiz közlerine yuqu kirmegen arqadaşlarım, şimdi meni tüşünmey, meni hatırlamaydırlar. Yedi yıl... Aytması qolay... Tüşünip baq... Bu zaman içinde özenlerde nice suvlar aqtı, insanlar nice urba kiyip iprandırdılar. Ya ömür?! Ömür ne qadar deñişti. Er şey türlendi. Lâkin men. Ah, men deñişmey qaldım, men alâ balalıq esirligindem.

Yolcu pencereden tışqa baqıp, bu tüşünceler içinde dolanğan arada, onıñnen tanış olayıq.

Biz ilk defa 1924 senesi Bağçasarayda evelki gimnaziya olğan mektepte körüşken edik.

Köyden eki adam keldik, Çürük Suv kenarında, büyük binada bulunğan gimnaziyanıñ müdirini soradıq.

Qapınıñ tışında turğan alçaq boylu, uzun mıyıqlı, karakul qalpaqlı, şişman adam, bizim sözlerimizniñ iç birini qaçırmay diñlegen soñ, fışnay-fışnay, büyük zametnen içeri soquldı, arası çoq keçmey, qaytıp çıqaraq, "müdirniñ evge ketkenini ve eki saattan soñ tekrar kelecegini" bildirdi.

Bu hızmetinden soñ, qapıdaki adam iç bir söz söylemedi. O, zar-zornen qapıdan tışqa çıqaraq, indemey, divarğa tayanıp qaldı.

Bizde ondan soramağa şey çoq edi, lâkin yüzünde büyük ğurur oquğanımızdan sebep, utanıp, müdir kelgenge qadar azbarda beklemege qarar berdik.

Asma yüzüm terekleriniñ astındaki skemlege oturayıq degende, yanımızğa uzun boylu, tolu vucutlı, beyaz, tögerek, dülber yüzlü, ağızında altın tişi olğan, güzel kiyimli on sekiz yaşlarında bir yaş keldi. Keldi, qarşımızda toqtaldı, ellerini ceplerine soqıp, bizni közden keçirdi. Qaydan kelgenimizni, niçün kelgenimizni ve ne qadar bilgige saip olğanımıznı soradı.

Biz onı oca bellep, olğanı kibi söyledik. Bir talaydan soñ, tantanalı sürette yeñini yuqarı çekip, elindeki altın saatına baqtı ve ketmek niyetinen, kene şu ğururlı tavurnı qabul etip, artına aylanğanda:

— Aqılım kesmey, bu alıñıznen sizni gimnaziyağa alırlarmı? — dep taşladı da, yol qapığa doğruldı.

Biz onıñ bu sözlerinden pek sıqıldıq: Ekimiz de başlarımıznı aşağı egilttik, qasevetke daldıq.

Men biraz cesaret toplağan soñ, yanımdaki arqadaşıma aylanıp:

— Keyfiñni bozma, — dedim. — Onıñ da çoq añlağan şeyi olmasa kerek.

Arqadaşım indemedi.

Ertesi künü imtiandan soñ men mektepke qabul etildim, arqadaşımnı qaytardılar.

Oquv başladı. İlk sefer geografiya dersine kirgende, alttaki ralede, altın tişli, güzel kiyimli yaşnıñ, saatını talebelerge köstermek içün sol elini caqına tirep, közlerini ocağa tikip turğanını körgenimnen şaşıp qaldım.

Men yañılğanım. O, oca degil eken.

Aldımızda turğan orta boylu, arıq, asabiy oca bizge Mısırdaki faraunlarnıñ qulleleri nasıl qalanılğanı aqqında uzundan-uzaq lektsiya oqudı. Biz bezdik, töñüldik, közlerimiz pencerede qaldı, lâkin oca boldurıp da, balalardan birini nevbetçige yollamağancek çañnı qaqmadılar.

El saatı taşığan altın tişli yaşqa er cuma künü Qaçı boyundan onıñ entir qalpaqlı babası kele, qanfetke, qalaçqa para taşlap qayta edi.

Dört yıl bir hayal kibi keçti. Bu devir içinde altın tişli yaş iç birimizge, onı maqtaycaqday, zerre qadar güzel teessurat qaldırmadı.

Dersten çıqqanı kibi, ocanıñ evine kete, aqşam keç olğanda qaytıp kele turğan edi. Saba er kesten keç tura, qara frençini kiye, pötüklerini yıltırata, azbarda, barıp da birisi ayağına basıp bulaştırğanday olsa, sürtmek içün cebine paçavraçıq qoyıp çıqa edi. O, iç birimiznen laf etmey, laf etken vaqıtta ise, mıtlaqa mısqıllamaqnı seve turğan edi. Sınıfta resim dersinden başqa, iç biriniñ aqqından kelalmay, özü de pek esapkâr edi. Onıñ Adı — Abibulla, familiyası Devletov edi. Mektepni beraber bitirdik. Ondan soñ qayda ketti? Nenen oğraştı? Haberim yoq.

Aradan yedi yıl keçti...

Bugün cumaertesi künü, aqşam qaranlığı çökip başlağan maalde Abibulla — qaydandır, — uzaqlardan Qırımğa keleyatır. Onıñ adı, endi evel menim bilgenim kibi, yalıñız Abibulla degil de, Abibulla Suleymanoviç, familiyası kene evelkisi kibi Devletov qalğan edi.

— Ebet, — dedi yolcu, — mende iç bir şey deñişmedi, yedi yılnıñ dört senesini universitette keçirdim. İlim ve fen dünyasınıñ çeşit pıtaqlarından haber bergen professorlarnıñ aldında tabiat dialektikası hususında dört sene lektsiya diñledim. Bismarknıñ Frantsiya — Prussiya cenki hususındaki felsefesini keçtim. Lamprehtniñ "Zemane tarihçısı" aqqındaki teoriyasını oqudım. Darvinizm üzerine gecelernen oturıp, baş yorulttım, imtian berdim. Altayğa ketken ekspeditsiyada iştirak ettim. Dünyadaki bütün şeylerniñ areket etkenini ve deñişkenini añladım. Bu dialektika mende özüne yer tapmadımı aceba? Öyle ise, men niçün deñişmedim?!

Abibulla Suleymanoviç vagonnıñ penceresinden çekilmey, çoq vaqıt tüşünip turdı. Poyezd Canköy statsiyasında toqtağanda, artıq tışarısı qaranlıqlanğan, perrondaki elektrik yarığı esapqa alınmasa, uzaqtaki ucsuz-bucaqsız çöl kimsesizlik içinde tınğan ve sağırlanğan edi.

— Çıqıp ortalıqnı baqmalı, — dedi. — Qırımtatarlarınıñ laqırdısını sağındım. Ola bilir, belki, tanış-biliş tapılır.

Divardaki mıhqa asılı bicagını alıp, omuzları üzerine yaptı, yolculıqta, yekâne qomşusı olıp kelgen qart agronomğa, özüniñ çemodanına muqayt olmasını rica etti, bundan soñ, yavaş-yavaş vagonnıñ merdiveninden tüşip ketti.

Abibulla Suleymanoviç vokzalğa kirmek istegende, qapınıñ yanaşasındaki kitap kioski ögünde turğan, başında şlâpasını yan kiygen nazik yaş bir qıznı körip toqtaldı. Meraqlanıp, kenardan eppeyi vaqıt baqıp turdı. Zaten stantsiyağa ne içün tüşkenini de unuttı.

Çañ qaqıldı. O, istemey-istemey vagonına taba adımladı.

Vagonğa yaqınlaşqanda, yanaşasından çapıp keçken şlâpalı qıznı esledi. Poyezd endi köçken edi. Qız er angi vagon da olsa, minmege qarar bererek, acele sürette basamaqlarğa tırmaştı. Abibulla Suleymanoviç yıldırım çabikliginen qıznıñ qoltuğına yapışıp, onıñnen beraber vagonğa mindi.

Qız telâş içinde, kendine yardım elini uzatqan belgisiz adamğa: "sağ oluñız", demek içün ağızını açqan arada, şiddetli yel onıñ büyük, beyaz şlâpasını fırlatıp alıp qaçtı. Qız başına elini uzattı:

— Vay, şlâpam! — dep acizliknen qıçırdı, lâkin şlâpa çoqtan közden ğayıp olıp ketken edi.

Yel onıñ qılabdan saçlarınıñ nizamını bozdı, qarıştırdı, dalğalandırdı, de közleriniñ üstüne tüşti, de kenarğa yaldadılar. Adiy çuhadan dülber tikilgen qaftanınıñ tübünde köterilip turğan köküsleri acele-acele yükselip-alçaldılar. Efsaneli bir dülberlikke malik, yigirmi eki yaşlarında bu qız şlâpanıñ elden ketkenine yanğanı körülip tursa da, özüni elge aldı, bir daqqa qadar indemey turğan soñ, yanında, kendisinen laqırdı başlamaqnıñ çaresini tapalmay azaplanıp turğan Abibulla Suleymanoviçke baqaraq:

— Zarar yoq, — dedi ve külümsiredi. Onıñ külüşindeki sadelikni ve dülberlikni körip, bütün qalbiñnen qoşulıp saña da külmemek mümkün degil edi. — Zarar yoq. Onı yapqan adam tek bir dane yapmağandır, başqasını alırmız.

Abibulla Suleymanoviç bu laqırdını eşitken soñ cesaretlendi, közlerine tüşken saçlarını qaytarıp turğan qızğa küler yüznen:

— Doğrusını söylediñiz, — dedi. — İş yalıñız bir şlâpada olsa, zameti qolay edi. Özüñiz poyezddan qalğan olsañız, işte, o vaqıt laqırdı başqa türlü olur edi. Şlâpa ne o!

Qız saçlarını cıyıştırğan soñ, buferler üzerindeki keçitniñ qapısına közeterek:

— Maña ketmek kerek, — dedi. — Beşinci vagon ögdemi, yoqsa arttamı? Men angi vagonda olğanımnı da bilmeyim...

Abibulla Suleymanoviç nezaketnen: — Bizimki yedinci vagon, — dep cevap berdi. — Öyle olğanda, sizge eki vagon daa ögge ketmek kerek. Canım, nege aşıqasıñız? Bu endi Qırım. Tanış memleketimiz.

Qapığa doğrulğan qız birden artına aylandı:

— Aytqanıñız doğru, — dedi, — lâkin bilmeyim…

— Siz ne dediñiz? Qırımlı degilim, demek isteysiñiz, öylemi?

— Yoq, canım. Öyle demek istemeyim.

— Şay olsa, meramıñız nedir?

— Lâkin... Qırım ziyade deñişkendir, tanılmaz olğandır demek istedim, mından ketkenim dört yıl ola.

— Dört yıl... Buña nasıl dayandıñız? Qızlar doğğan-ösken yurtlarını çabik sağına turğanlar.

— Aytmağa kelemi? Pek sağındım.

Abibulla Suleymanoviç içün endi laqırdını devam ettirmege munasebet açılğan edi. Qız qomşu vagonğa avuşmaq niyetinen qapığa doğru cürüş etkende, onı toqtatmaq içün:

— Yoluñız uzaqmı? — dep soradı. — Ne yerde tüşeceksiñiz?

Küçlü davuşnen cuvurğan vagonlarnıñ buferleri, de bir yerge sıqıla, de açıla ve sıqılıp-açılğan sayın, eki vagonnıñ arasındaki küçük demir köpürçikniñ yalpaq demirleri qıznıñ ayağına toqunacaq, onı ezecek kibi körüne ediler. Qız bunı eslep saqındı, keri çekildi.

— Amaan... poyezd o derece çabik kete, tap başım aylandı, — dedi ve soñ, — menmi? — dep soradı.

Ebet, siz.

— Süyren stantsiyasına qadar ketecegim.

— Andan soñ?

— Andan soñ maşinağa minmek kerek.

— Köyge ketesiñiz, öylemi?

— Taptıñız. — Qız onı baştan-ayaq közden keçirerek: — Ayıp etmeñiz, maña ketmek kerek, — dedi. — Küpede şeylerim bar. Çeşit al ola bilir?

— Demek, pek aşıqasıñız... Afu etiñiz... Siz maña adıñıznı söylemediñiz... Daa doğrusı — biz tanış olmadıq...

— Ya bu ne içün kerek?

— Canım, niçün böyle sual beresiñiz?

— Kerçekten de, bu sizge nege kerek?

— Belki, bir daa körüşmemiz olur.

— Yoq. Siz yañlışasıñız. Meni bir daa iç bir yerde köralmaycaqsıñız.

— Siz buña eminsiñiz, şaymı?

— Ebet.

Öz dülberliginen insannı saruşlandırıcı yaş, adiy qıznıñ közlerine baqqan sayın Abibulla Suleymanoviç özüni unuta edi.

Onıñ da küpede çemodanı bar edi, lâkin o şimdi bu hususta zerre qadar tüşünmey edi.

Abibulla Suleymanoviç köküs keçirip:

— Yoq, mümkün degil, — dedi, — biz qayda da olsa, ne vaqıt da olsa, körüşmege borclumız.

Qız ğururnen cevap berdi: — Yoq. Bu iç olmaycaq.

— Er alda, adıñıznı söyleñiz, rica etem...

Qız vagonnıñ qapısını açtı, içeri soqulayım degende, Abibulla Suleymanoviç onıñ artından qıçırdı:

— Demek, söylemeycek oldıñız, öylemi?

Qız zembelekni tutıp, qapını yarısına qadar qapattı da, qabaatsız, bala közlerini sıq-sıq qamıçlap:

— Pek yaman meraqlanasıñız, söyleyim: menim adım — Leylâ.

— Familiyañız?!

— Familiyam? — qız toqtaldı, — familiyam: Talib-zade.

Abibulla Suleymanoviçniñ yüzünde quvanç yaşınları doğdı, alevlendiler.O, sıñırsız muabbetini bildirgen nezaketnen ögüne egilerek:

— Sağ oluñız, — dedi ve elini tutıp sıqmaq içün qızğa oñaytlandı, lâkin Leylâ endi yoq edi.

Abibulla Suleymanoviç acizlik içinde boş-boşuna uzanıp qalğan qolunen özüniñ eñsesini qaşıdı ve külümsiredi:

— Ne qadar güzel qız. Güzel olğanı içün de yanına barması — ceennem azabı! Tabiat oña dülberlikni bağışlağan, dülberlik ise oña parağa oturmağan. İnsannıñ canını yaqmasa ne ola?! Lâkin bunıñ zararı yoq...

Abibulla Suleymanoviç bu tüşünceler içinde artına aylandı. Parovoz davuş berdi. Arası çoq keçmey poyezd cürüşini zayıflattı. İçeri kirgende, küpelerniñ qapıları açılğan, bazı yolcularnıñ ellerinde çemodanlarınen qapığa doğru cürgenlerini kördi. Poyezd yavaşladı, soñra tekmil toqtadı.

Tanış-bilişlerini ve tuvğanlarını qarşılap Aqmescid perronına tüşken halq quçaqlaştı, öpüştiler. Qızlar sevgili yaşlarına sarıldı, biri-birlerine qavuştılar.

Çañnıñ toqmağı eki kere uruldı — poyezd tekrar ileri doğru yol aldı.

Bizim yolcu divanğa yaslanaraq, ağızına papirosını qaptı, dudaqları arasından çıqqan tütüni burum-burum olıp ketti.

Qaytazan Ağa maallesiniñ Çürük Suv betke burulğan ucunda, tahtadan yapılğan araba qapılı eki qatlı evde, aqşam saat doquz qararlarında qonuşma başladı. Suleyman Devletov, kendini sevip-sayıp kelgen dost-eşlerini büyük ürmetnen qarşıladı, keyf çatmağa baylağanğa qadar, cemiyetniñ canı sıqılmaması içün, çeşit laqırdılar çıqardı, olarnı küldürdi, şeñlendirdi.

Qayışçı Cemilniñ apayı Sabe ve Devletovnıñ hızmetkârı Dora, niayet, aşnıñ azır olğanını ve artıq ziyafetke başlamağa vaqıt kelgenini gizliden şorbacığa añlatıp kettiler.

Arası bir çerik vaqıt keçkencek stol qatmerli köbetelernen, mor patılcan turşusınen ve Qoz şarabınen bezendi.

Suleyman Devletov, tatar adetince donatılğan ziynetli odanıñ ortasındaki stolnıñ törüne keçti musafirlerge:

— Rica etem, buyurıñız, — dedi, — keç olsun, hayırlısı olsun. Biz biri-birimizni añlarmız. Aydı, buyurıñız, çekinmeñiz...

Musafirler arasında evelden de aşnalıq olğanından, çoq yalvartmay sofrağa yanaştılar. Qadelerge şarap töküldi, tepsilerge zeytün qoyuldı, istegen adam, canı sevgen aşına uzandı, vilka ve qaşıqlar areketke keldi, evniñ içi birden canlanıp ketti.

Keñ cavurinli, uzun boylu Suleyman Devletov daa şimdi qırq sekiz yaşlarına barayatqan, hızmette iylekâr, ailede yımşaq tabiatlı, kişinen körüşüvinde nezaketli adam edi.

Evelde Qaçı boyu köyleriniñ birinde kooperativ reisligi hızmetinde bulunğan, soñundan şeerge artel yolbaşçılığına avuşqan, böyleliknen beşinci yılını Bağçasarayda keçirmekte edi. Yüzüne doğrulıp baqqanda, onıñ hiyanet, yahut saf qalpli kişi ekenini tayin etüvde çoq zorluq çekeceksiñ. Çünki külgen adamğa — ırcaya, şaqılday, sözüne itiraz etken insannıñ çırayında qanaatsizlik duydımı, yüzü bulutlana, laqırdısını qısqadan kesip cibere.

Kooperativdeki hızmeti, özüniñ aytqanına köre, şerefli keçip ketken. Prikazçiklikni de, buhgalterlikni de, reislikni de bir özü becergen; ne mal ğayıp olğan, ne yañlışlıq duyulğan... İş şunıñnen neticelengen ki, özüniñ altmış yedi yaşlarındaki anasını apansızdan K. köyündeki tul bir qartqa qocağa bergen, çoqqa barmay, rayon teşkilâtı Devletovnı, şeerge avuştırğan.

Beş yıl içinde Suleyman Devletov artelniñ de qurtu olıp qalğan. Ondan: "Sen kimsiñ? Bu dereceni nasıl kelip taptıñ?" — dep, kimse soramağan.

Suleyman Devletov şimdi yavaş-yavaş skemleden köterildi, şarap tolu qadeni eline aldı:

— Sevgili musafirler, — dedi, — özüñizge de malüm, biz işnen meşğul adamlarmız. Evde toplanıp şahsiy tüşüncelerimiz hususında söyleşip olamaymız. Hızmetteki körüşüvlerimiz ise qızğın iş esnasında olıp keçe. Kündüz demey, gece demey, adsız-esapsız emek sarf etemiz. Onıñ şerefine birer qade içmege aqqımız bar. Qana, köteriñiz!..

Musafirler, ev saibi sıfatınen degil de, hızmette özleriniñ büyügi olaraq Devletovnıñ sözlerini can-göñülden diñledi ve soñki teklifine iç bir itirazsız qoşuldılar. Qadeler biri-birine toquştı, sofra daa hoş ve şeñ müit teşkil etti.

Köbeteniñ lezeti baqılğan soñ, Suleyman Devletov ekinci qadeni teklif maqsadınen köterilgende, apayı Saniye sözge kirişti:

O, stol etrafında turğanlarnıñ er biriniñ laqırdısına qulaq sala, aytılğan sözlerniñ ciddiyligine ve zayıflığına köre özüniñ tavurını deñiştire, toqtamay küle edi. Bütün vaqıt aşayt hususında şikâyetlengeni kibi, boğurdaqqa qadar aşasa, toydım, dep kimsege söylemey turğan. Yaşlıq devri böyle keçken. Qırımğa bolşevikler kelgen soñ degirmende hızmet etken, yaqın vaqıtlarda ise artelniñ skladında terilerni cınıslarğa bölüv işine yerleşken.

Şimdi stol başında özüniñ tüyülgenine sıqılğanını duydurmamaq içün ince, qadın sesinen külip, şaqıldap ciberdi. Lâkin bu külküge kimse qoşulmadı. Darbali qızardı, yanındaki buhgalter — Mansurğa baqıp, özüne yardım qıdırdı, lâkin o da başını aşağı egiltti, indemedi. Turıp ketmelimi eken? — dep tüşündi. Lâkin o, böyle yigitlikni ömründe iç bir kere yapmağan edi.

Aşnı taşlap ketmek olurmı?

Suleyman Devletov skemlesini artına çekti, ayaqqa turdı, qadesini qoluna alıp, musafirlerge hitapnen:

Bu tınçlıq neden sebep? Qana, tutuñız! — dep sözge başladı. Bu arada tışta arabaqapı acele-acele qaqıldı.

Devletov pencerege barıp, soqaqqa baqtı, kimse körünmedi. "Canım, geceley qapını qaqqan kim ola bilir?" — dep tüşündi.

Qapı tekrar qaqıldı. Devletov ayatta işnen meşğul Doranı çağırdı:

— Bar baq, qapını qaqqan kim? — dedi.

Dora azbar qapığa cuvurdı.

Devletov tekrar sözge başlaycaqta, odanıñ qapısı yavaştan açıldı, elinde çemodanı, üstünde temiz, cıynaqlı kostümi, sevinçten közleri parıldağan kişi içeri kirdi. Musafirler belgisiz adamğa aylanıp, şübeli-şübeli baqtılar, Devletov ayaqqa turdı, dumanlanğan közlerini yolcuğa tikip, oña taba doğruldı, yer kösterip:

— Buyurıñız, — degen edi, yaş Devletovnıñ boynuna atıldı.

— Babam, meni tanımaysıñızmı? — dedi.

Devletov, Abibullanıñ sesini eşitken soñ, buz-buzladı:

— Oğlum, Abibulla! Sen qaydan peyda oldıñ? — dedi. — Oğlum!..

Karavananıñ içinden öz çanağına tataraş qoymaq içün eline qaşıq alğan Saniye, belgisiz adamnıñ sözlerini eşitken arada, qaşıq elinden tüşip ketti.

— Vay, men kimni körem, — dep qıçırdı. Oğlum, közümden uçtıñ... Bu, ne qadar bahıtlı aqşam eken!

Abibulla Suleymanoviç özüni, babasınıñ qolları arasından qurtarıp, Saniyeniñ boynuna sarıldı, eyecanlı bir alda:

— Sayğılı anam... Men bütün vaqıt sizni tüşüne edim, — dedi. — Ya bu nasıl şey? — O, anasınıñ sağ eliniñ buğumında yara tamğasını esledi.

Saniye, quvanç içinde, onıñ suallerini eşitmey, oğlunıñ közlerinden öpe, onı öz bavrına çeke edi.

Suleyman Devletov, oğlunıñ raatsızlanıp sorağan sualine:

— Qorqunçlı şey yoq, — dep cevap berdi, — Eki yıl evelsi olğan şey. Üstüne evniñ saçağından közev tüşken edi, tamğası qaldı. Aydı, yetti, Saniye. Otur... Tınçlan. "Sol közüm oynay", dey ediñ. Kördiñmi? Yalan söylemey ekensiñ. Bitir, bitir aydı... Musafirler... menim sizge söyley turğan Abibullam — işte bu. Köresiñizmi, balaban arslan olıp ketken. Bu ne bitmegen ağlav şu?! Vazgeç şunı. Rica etem, oğlumnen tanış oluñız.

Abibulla Suleymanoviç anasını tınçlandırğan soñ, musafirlerniñ qollarını aldı, evniñ içini közden keçirdi, soñ elini-betini yıqamaq ve urbasını deñiştirmek içün Doranıñ peşinden çıqıp ketti.

Abibulla Suleymanoviçniñ artından qapı qapalğanı kibi, yañı baştan şeñlenip ketken sofranıñ etrafında qaç şahıs daa buluna edi ki, olarnıñ birisi Kâzim oca, digeri onıñ qarısı Selime edi.

Kâzim oca endi elli yedi yaşlarına kelgen, saçları çalarğan, közleri içke oyulıp ketken, uzun boylu, qarıq sesli edi. O, asıl da az laqırdı ete, er nasıl bir muşaverege qoşulsa-qoşulsın, — soñunda "E-e, bizden endi keçken", — dep toqtay edi… Şay degende, adeti üzre, qarısı da mıtlaqa ögüni aldırıp — "meni mezarğa ozğarmay tur, saña bir şey olmaz", — dey turğan edi.

Kâzim oca keçken asırnıñ soñlarında Örenburg medresesini bitirgen, esap, fizika ve diger tabiat fenlerinen haberdar olğan, Bağçasarayda on yedinci yılını ocalıqnen keçirmekte edi.

Sofra başında turıp da, adı añılmağannıñ biri de Mansurnıñ qadını Üsniye edi. Uzunca boylu, tolu ve tüzgün müçeli, qara qaşlı, qara közlü Üsniye yigirmi dört yaşlarında, sevimli bir qadın edi. Mansurğa qocağa çıqqanı beş yıl olğan. Bugünge qadar onıñ canını ağırtacaq kibi iç bir söz aytqanı yoq. Qocası yaman arekette bulunsa, indemey keçirgen, daima eyiliknen cevap bergen.

Mansur yaşlığında zıncırlıda biraz diniy tasil körgen, çoq zaman ozğan soñ, buhgalter zenaatını elde eterek, ilk vaqıtlarda vokzalnıñ eksport mallar kontorasında çalışqan, şimdi artelde hızmet ete edi. Onıñ dindar babası birden-bir oğlunı ağır tabiatlı östürgen. Mansur sekiz yıl evel tuberkulöznen hastalanğan, alâ bugün onıñ pancasında çırpına edi. Bazı vaqıtlarda derdi tutqanda, aftalarnen töşekte yatıp qala turğan edi.

Üsniye 1930 senesi Aqmescid feldşer mektebini bitirip kelgende, A... köyündeki dervizada Mansurnen tanışqan. O künden soñ Mansurnıñ tasalı yüreginde Üsniye içün teren muabbet duyğusı uyanğan. Ketken sayın eki qalp biri-birine isingen. Künlerden bir kün sessiz-soluqsız, davulsız-zurnasız evlenip ketkenler. Atta qomşuları bile bu işni ekinci künü sabası apansızdan eşitip, şaşıp qalğanlar. Arslan Ağa maallesi toysuz kelinni ömründe birinci kere körgen. O kün — bu kün Mansur ve Üsniye birlikte ömür sürmekteler.

Mansur ilk baqışta miskin körünse de, aqiqatta keskin tabiatlı ve açuvlanuvı esnasında qaltırap, qızışıp ketken kişi edi.

Üç yıl evel Üsniyeniñ bir naçar oğlançığı olğan, eki aylıq ekende ölip ketken. Ondan soñ bala degen bala körmegen.

Aqşam üstleri, yañı cürip başlağan evlâtlarınıñ ellerinden tutıp, Hansaray bağçasına kezinmege çıqqan qadınlarnı körgende, Üsniyeniñ yüregi yana, hor ola. Bu hususta Mansurğa laqırdı açqanda, o indemey, sofağa çıqıp kete edi.

Hızmetten kelgen soñ Üsniyeniñ yalıñız bir eglencesi bar edi, o da — işçi klubuna barıp, bediy-aveskârlar tögereginiñ çalışuvını seyir etmek edi. Tap soñunda, aqayınıñ: "Yaşlarnı körmege qatnaysıñ", degen sözünden soñ, klubnı da bıraqqan edi.

Bundan eki daqqa evel qarşısında turğan Abibulla Suleymanoviçni körip, özüne uzatılğan qolnı tutqanda, Üsniye ne içündir, utanıp qızardı. O çıqıp ketken soñ ise, tüşüncege daldı, özüniñ keçken ayatını bir ande hatırlap aldı.

Üsniye yalıñız bir adam tarafından sevilmekni istegen. Bu arzuğa nail olğan. Öz taliyini Mansurnen bağlağan.

Şimdige qadar özüniñ aileviy ömrü hususında iç kimsege bir söz söylemedi ise de, soñ aylar içinde Mansurnıñ, aqşamları evge saruş kele bergenini körip, qaarlenmege başlağan edi. Qomşuları onıñ ketken sayın azğanını özüne söylegende, indemey keçire, soñundan azaplana, ağlap toqtay edi.

Bugün aqşam da, ziyafet başlağanından berli sanki iç kimsenen laqırdı etmegeniniñ sebebi de bu edi. Yalıñız Darbali tüyülgen vaqıtta külümsirep taşladı. Laqırdığa qoşulmaq istemedi.

Abibulla Suleymanoviç çıqqanı kibi, Suleyman Devletov qadelerge Qoz şarabı toldurdı, zeytün çanağını ortağa çekti:

— Rica etem, — dedi, — Abibullanıñ kelüvi şerefine köteriñiz, sağlığı içün, özü stol başına oturğan soñ da içermiz! Aydıñız, çekinmeñiz! Saniye: "Közüm oynay da, közüm oynay"... miyimni aşadı. Nafile degil eken. Qana, Saniye, sen ne deyceksiñ? İç-iç ketsin. Qorqmağa şey yoq. Keskin degil o...

Musafirler tekrar qadelerni tüpledi, soñra çanaqqa uzanıp, zeytünni maqtamağa başladılar.

Devletov:

— İçkige icat şey, — dep ğururlandı, — Köyden anam yolladı. Onda zeytünniñ bitken vaqtı asıl da olmay.

Stol başındakiler ekişer dane qapqan soñ, çanaqnıñ astında endi sanki şey qalmağan edi.

Bu sefer Elmaz aptege qade teklif etken tapılmadı ise de, zeytün hususında laqırdınıñ uzanğanını körip, çanaqnıñ tübünde qalğanlardan bir dane alıp qaptı, soñra, lezetini begenmeyip ağızınıñ içindekini çıqarıp, gizliden sofranıñ astına taşladı.

Bu arada yavaştan qapı açıldı, Abibulla Suleymanoviç kirdi. Musafirler yerlerinden köterilip, oña törden yer berdiler.

Qadeler tekrar boşalğan soñ, ondan, uzaqlardan haberler soraldı. Bu levhada baş rollerni Devletov ve Saniye oynadı, musafirler ise temaşacı oldılar.

— Men çoq yerlerde bulundım, — dedi Abibulla, — oqudım. Oqudım ve ayatnı ögrendim. Oqumay, ömürni ögrenmege talaşuv — manasız bir şey, bunı özüñiz de añlaysıñızdır.

— Oqumaq kerek, oğlum, — dedi Saniye, — lâkin yedi yıl... Tüşünip baq! Yedi yıl iç bir haber yollamamaq mümkünmi? Buña kimler dayanır!.. Seniñnen çıqıp ketken Çavuşnıñ oğlu Vadim bir yılnıñ üstüne qaytıp keldi, ondan seni soradıq, "Altayğa ketti", — dedi. Şundan berli seni körmege telmirdik.

Birinci kere körgen bu adamlar ögünde, anasınıñ öpkelevi yengil bir al degil edi. Ne içün kelalmağanını bir arada añlatacaq, amma şimdi sofra başında uzun tarihnı söylemege acet barmı edi?

Anasına yalvarır kibi baqıp:

— Sabır et, ana, er şey añlaşılır, — dedi. — Köresiñ, men ğayıp degilim. Sağ-selâmetim.

O, bu sözlerni söylegende, qarşısında indemey oturğan Üsniyeniñ nazlı baqışlarına ve saf körünişine diqqat ete edi. Anasınıñ öpkelevleri onıñ göñlüni hırpalağanı kibi, aldındaki mazun qadınnıñ nefes aluvında da özü içün bir samimiyet seze edi.

Kâzim oca elindeki sigar tüpçigini küllükke taşlağan soñ:

— Oquğan yeriñ qayda edi, Abibulla? — dep soradı. — Peterburgdamı?

Abibulla külümsiredi.

— Canım, nasıl Peterburg? — dedi. — Siz, Leningrad demek istediñiz, ğaliba?

— Ebet, ebet, — dedi Kâzim oca. — Aqılımdan çıqa kete... Leningradda oqudıñ, öylemi?

— Yeq, evelâ Moskvada, soñra Sverdlovskta.

— Dersler ağırdır, degilmi?

— Yengil edi, dep olamam. Aristotelniñ bütün felsefe mektebini keçmek kerek oldı. Bu, qolay hızmet degil.

Felsefe sözü çıqqanı kibi, ocada, laqırdı içün meraq artqanı duyuldı. O, metafizikanen müsbet ilim arasındaki farqnıñ neden ibaret olğanı hususında adsız-esapsız sualler berdi ve bu meselege özüniñ nazarını bildirdi.

Laqırdı Abibulla Suleymanoviçni artıq terletip başladı. Böyle halq arasında özünen felsefe saasında muşaverege qalqışacaqday adam tapılır dep iç ümüt etmegen edi. Sofra başındaki adamlarnıñ yüzlerini körip yetiştirmeden, ocanıñ soravları onı raatsızlay edi. Çünki Abibulla Suleymanoviç felsefe fenlerinden keçken derslerini bütün inceliklerinen hatırğa tüşürip olamay, sıqıla ve "bu ocağa qaydan rastkeldim bilmem", dep öküne edi.

İlmiy şekil qabul etken laqırdı, Suleyman Devletovnıñ canını sıqtı. Saniye özüni tutıp olamadı:

— Kâzim oca, — dep sözge kirişti, — buyursañız. Er kes içti, sizniñki tura. Sıradan artta qalmaq olurmı?

Kâzim oca qadesine uzanayım degende, qarısı — Selime elinden çekerek:

— Yeter endi, — dep qıçırıp ciberdi. — Çıldırğan ekensiñ, canım aqay. Evge seni kim alıp qaytacaq? Maña ışanasıñmı?

Kâzim oca bala kibi külümsiredi:

— Saña ışansam ne olğan ya, apay? — dedi. — Yolğa çıqsañ, on sekiz yaşında qızçıq kibi ketesiñ, cürip artıñdan yetmekniñ çaresi olmay, meni qoltuqlap alıp ketalmaycaqsıñmı?.. Qana, içecek yoqmı?

Devletov qadelerni tekrar toldurdı:

— Aydıñız, musafirler, — dedi ve Abibulla Suleymanoviçke işmar etti, — tutuñız! Kâzim oca, siz qorqmañız, saruşlansañız, maña ışana bilirsiñiz. Evde törümiz boş; Selime apte, qasevet etmeñiz, sizni de yerleştirmege yer taparmız. Laqırdığa kirişmey, susıp turğan Darbali:

— Ya meni ne yapacaqsıñız, men endi çoqtan saruşım, — dep ince sesinen şaqıldadı. — Kâzim ocanı bir minder üzerine çekip taşlarsıñız, tınar qalır. Ya meni?..

— Seni klerge cıyıştırırmız, — dedi Devletov, — şarap şişeleriniñ yarısından çoqusı klerde tura, yüregiñ sıqılğan sayın, azar-azar aça berirsiñ.

Devletovnıñ sözleri Üsniyeniñ merağını qozğağanından, yarı utanır bir şekilde:

— Siz çoq merametlisiñiz Suleyman ağa, — dedi. Bu arada közleri apansızdan Abibulla Suleymanoviçniñ közlerinen rastkeldi, ekisiniñ baqışları biri-birine doğruldı, Üsniye qızarıp, başını aşağı egilterek: — er keske yer ışandırsañız, elvermez, — dep ilâve etti.

Abibulla Suleymanoviç, bir melâike baqışınen közetip alğan yaş qadınnıñ yüzünde bir yaqınlıq is etti. Onıñ qalbi sıqıntı içinde çapalandı, şarap içmek içün köterilgen eli birden zayıfladı, az qaldı, qadesi yerge tüşecek ve parça-parça olacaq edi. "Bu ne qadar dülberlik, canım", dep tüşündi ve birden, onıñ yanındaki aqçil betli, kiyik baqışlı kişige közetip: "Ebet, onıñ aqayı olmalı", dedi.

Kâzim oca, Selimeniñ, "içme" dep israr etüvine tabi olmay, qadeni büyük hoşnutlıqnen köterip, içip ciberdi.

Darbali ve Mansur öz qadelerinen oña yardımğa keldiler. Abibullanıñ ise, elindeki qadesi kenarğa qıyışqan, içindeki şarabı yerge aqayım dep tura edi.

Devletov taacipnen:

— Abibulla, qadeñe toqunılmağan, bu nasıl şey? — dep soradı. — Hayır ola! Ayıptır, böyle şeñ bir cemiyette özüñe kösterilgen nezaketni red etmek mümkünmi? Qana, ya siz, qomşu! Siz niçün içmediñiz? — Devletov, Üsniyeniñ aldındaki qadeniñ de üstünden bir yutum şarap eksilmegenini körgende, yüzünde zayıf külkü alâmetleri peyda oldılar: — aramızdan qartlarnı saymağanlar bar, — dedi.

Abibulla sözniñ kim hususında ekenini birden farqlap olamay, evelki alında qaldı ise de, soñundan, stol başında asıl olğan tınçlıqnı duyıp, birden seskendi:

— Maña aytasıñızmı, baba? — dep soradı. — Afu etiñiz, nedendir bilmem, tüşünip qalğanım. — O doğruldı, qadeni yuqarı köterdi, içmek içün oñaytlandı, lâkin Selime yenge onı toqtattı.

— Madamki keçiktiñ, qardaşım, o alda, keçikkenlernen iç, — dedi. Qana, sıradan qalğan kim edi?

Bu laqırdılar arasında közüni almay, Üsniyege baqıp turğan Saniye özüni bir şey bilmegen kösterip:

— Üsniyeden ğayrı keçikken olmadı, — dep cevap berdi. — Yaramaz, Üsniye, bizni aldamaq istediñ. Şimdi cezañnı bulacaqsıñ. Qana... tut, menim oğlumnen içeceksiñ. Yoq-yoq. Saqın laqırdı eteyim deme. İlle içeceksiñ. Men añlamam.

Üsniye içmeycek olıp israr etti, lâkin Saniyeniñ zorundan qurtulamadı. Tamam bu arada keskin öksürikler içinde çırpınğan Mansurnıñ divar kesilgen yüzüne baqıp aldı da:

— Ne yapmalı, içecektirim daa, — dedi, sofranıñ üzerinde özüne doğru uzatılğan Abibullanıñ qadesine qadesini toqundırıp, yarısına qadar içip, yerge qoydı.

Şimdi onıñ közleri kimseni körmey, kimseniñ davuşını eşitmey ve ne yerde oturğanını bilmey edi.

Saniye özüniñ becergen bu işinden pek memnün qaldı, başları eppeyi dumanlanğan musafirler Üsniyeniñ qızarğan çeresinde iç bir türlü sır oqup olamadılar.

Yalıñız Kâzim oca sarımsaq kibi tiri qaldı, şeñlendi, laqırdılarğa can-göñülden qoşuldı, lâkin evelde canlı körülgen Mansur, köşedeki divar yastığınıñ ucunı yerge yıqtırıp, üstüne başını qoyaraq, hırıldap, yuqlap qaldı.

Abibulla Suleymanoviç, bu esnada, Üsniyenen laqırdığa kirişti, oña özüniñ ömründe müim esap etken vaqialarnıñ bazılarını ikâye etti, Üsniye başta utansıramaq istedi, musafilerniñ biri-birlerine köz qoymağa aveslikleri bitkenini duyğan soñ, komplimentlerge muqayt ve qısqa cevaplar berip başladı.

Yarı gece zamanında musafirler qaytmaq içün yerlerinden köterildi, ayattaki ayaqqaplarını tapıştırıp kiydi ve sağlıqlaşmağa başladılar. Üsniye, teren yuquda bulunğan Mansurnı uyantmaq istep, elinden-ayağından çekkelep baqtı, lâkin iç bir şey kâr etmedi.

— Tiyme yatsın, raatlansın, özüñ de qal, — deseler de, o teşekkür etip, qapığa doğruldı.

— Sağlıqnen qalıñız, geceñiz hayır, — dedi, — sofağa çıqtı, bu arada abdezlik yanında indemey turğan Abibulla Suleymanoviçni esledi. — Siz de keliñiz, Saniye apte, musafiriñizni de alıp keliñiz, — dep ilâve etti, aqırın-aqırın merdivenden aşağı tüşip ketti.

Tahta araba qapı qapalğan soñ, Devletov ve Saniye içke kirdiler. Abibulla Suleymanoviç yerinden qıbırdamay, çoq vaqıt azbardaki tereklerniñ dallarına ve uzaqta Top-Qaya üzerinde sarqqan bulutqa baqıp turdı.

Ertesi künü quşluq maalinde Abibulla Suleymanoviç Hansaray azbarında kestane teregi altındaki skemleniñ üzerinde yapa-yalıñız otura edi. Elindeki ince 10 ayva fışqınınen topraq üstünde bir daire çızıp, onıñ üzerine dalğın-dalğın baqaraq, teren tüşüncelerge kömülgen edi.

Küneş şavleleri ziynetli saraynıñ divarlarını aydınlatqan, bağçanıñ ortasındaki qadife çeçeklerini şeñlendirgen. Erılğanlarnıñ gönceleri açılğan, qaysı terekleri çeçeklengen, otlar-ölenler yeşergenler. Gürdeli dallarnıñ üzerinde bülbuller sevimli nağmelerini töke, ortalıqnı şeñlikler içine ğarq ete ediler.

Abibulla Suleymanoviç çoq vaqıt susıp turğan soñ, başını köterdi, çevre-çetine köz taşladı.

"Bağçanı ziyaret etkenler çoq ola ekenler", — dep tüşündi.

Halqnıñ yüzünde azamatlı hızmetten soñ bir hoşnutlıq sezile, er kes bayramdakisi kibi şeñ edi. Küneşten yanğan, kökrekleri açıq, sağlam yaşlar qızğın laqırdılar etip, sıra-sıra olıp kezine, arttan küler yüzlü qızlar adımlaylar. Qarşıdaki skemlelerde oturğanlar saraynıñ yüksek minarelerini seyir etip, onıñ tarihına ve arhitekturasına teren qıymet kese ediler... şeerniñ eski ömrüne alışqan Abibulla Suleymanoviç içün bu yañılıqlar hucur olıp körüne edi.

Paynına oturıp bezerek, endi skemleniñ diger ucuna çekilip, saraynıñ italyan örneklerini seyir etken Abibulla Suleymanoviç apansızdan, uzaqta, qaya üstünde çapqalağan balalarnıñ davuşını eşitti. Olar töpede, yelemlik yerde sazağan uçura ediler.

"Balalıq ne qadar güzel şey, — dep tüşündi. — Men eñ tatlı künlerimni balalığımda keçirgen edim. Qoşuğa çapqan bir cüyrük kibi keldi-keçtiler. Ebet, cüyrük kibi kelip-keçtiler. Şimdi olardan eser qalmadı. Eñ saf tüşüncelerimni göñlümniñ terenliklerine kömdim, olarnı ebediyen unuttım. Babamnıñ qaraltısında sade ömür keçirgen edim; men eybetli edim. Balalarnen "Doldu" oynağanda, elimnen yaqalanılmağan kimse qalmay, cemiyetlerge barsam, Devletovnıñ oğlu dep, meni elleri üzerinde kezindire turğanlar. Men ğururlı edim. Ğurur... qudretli ve metinli söz... Ğarip Abibulla! Unut! Episini unut. Çünki babañ, Suleyman Devletov şimdiden soñ iç bir vaqıt evelki derecesini tapalmaycaq. Sen ise, Qaçı boyunıñ yeşil bağçalarında serbest, bir bülbül kibi kezinmeyceksiñ. Rayon kooperativ birliginde işlegen dayım yardımğa kelmegen olsa, biz ğayıp edik. Babamnıñ canını o qurtardı. Şimdi sağ-esenmi, bilmeyim...".

Abibulla Suleymanoviçniñ közleri aldında, bütün ayat yolu canlandı, bir tüş kibi keldi. Soñra, köküs keçirdi.

Altın şavlelerini saçıp turğan küneş isar taldasından çıqıp, kestane teregi pıtaqlarından qurtularaq, Abibullanıñ celkesine töküldi, terletti.

O, yorğun başını köterip, büllür kibi açıq kök yüzüne baqtı da:

— Ne qadar cansıqısı, — dedi. — Aceba mında menim ömrüm böyle keçecekmi? Men dayanıp olamam. Keterim. Uzaq, eski bir köyge keterim.

Skemleden köterilip, elindeki ayva fışqınını sağğa-solğa sallay-sallay, zornen eşittirip sızğıra-sızğıra qapıdan çıqtı. Saray aldındaki köpürden keçti, sol taraftaki qaldırımğa ayaq basayım degende, ögünde eki qadın peyda oldı.

Olarnıñ birisi, Üsniye edi. Qomşusınen beraber poçtağa kete edi. Tüşüncege dalıp keleyatqan Abibulla Suleymanoviçni körgeninen, yüzü azaçıq qızardı, birden adımlarını çabikleştirdi.

— Canıñız sıqılsa kerek, öylemi? — dep söz qattı ve yoluna devam etti.

Eyecan içinde, Üsniyeniñ sözlerini zornen eşitken Abibulla Suleymanoviç:

— Ebet, can sıqısı, — dep cevap berdi. Yaş qalpke ateş taşlağan qadın, Hancami aralığında közden coyuldı.

Şeerniñ üzerine aqşam qaranlığı çökti. Küçük evlerniñ pencerelerinde ve açıq sofalarda yarıqlar köründiler.

Bu vaqıtta Üsniye aqşamlıq yemekni çoqtan pişirgen, azbardaki dut tereginiñ tübündeki tapşan üstünde oturıp, Mansurnı bekley edi. Sarı balçıqnen sılanğan ocaqnıñ üstünde gügümniñ suvu qaynay, dut terekniñ üstünde çır-çır mazinler söylene, sofanıñ ögünde yelqanatlar uçuşa ediler.

Mansur, Devletovnıñ evinden bugün üyle avğanda qaytıp kelerek, biraz oturğan soñ, baş avrusını çezeyim dep soqaqqa çıqqan, dört saattan berli daa körülmey edi. Üsniye alevlenip yanğan ocaq içindeki ateş başında onı bekley edi. Odunlar yanıp bitken soñ, qorları qızarıp turdı, hayli vaqıttan soñ, olar da kögerdi, aqibeti sönip başladılar.

Üsniyeniñ yüreginde azap uyandı:

"İnsannıñ ömrü tıpqı bu ateş kibi, — dep tüşündi. — Qalbiñ bir arslan yüregi kibi ura, ömrüñ perişan alğa kelgen soñ, yana-kül ola. Men yaş edim, er külgen yüzge küldim, küskün çereni acıdım. İnsan-insanğa sadıq dep bildim. Buña qarşılıq alğan mukâfatlarım ne oldı?

Raqı davası... üstüme cekirüvler... Başqa şey körmedim".

Yavluğınen közlerini silip aldı, lâkin yüzünde tekrar ökünç köründi.

Saat doquz qararlarında Mansur taqattan tüşken bir alda, küçük qapıdan içerige soquldı, adımlarını nizamsız sürette alaraq azbar boyu evge doğruldı. Merdivenden aqırın-aqırın sofağa tırmaşayatqanda, dut teregi astında sesini çıqarmay oturğan Üsniyeni esledi:

— Sen mındasıñmı? — dep soradı. — Öz başıña oturğanıñ ne?

Üsniye közyaşlarını gizleyerek:

— Ya ne yapayım? Kimnen oturayım? — dep cevap berdi ve yerinden qalqıp, ocaq üstündeki gügümden çaynikke suv tökmege başladı.

Merdivenniñ yarısına çıqqan Mansur, entir-tentir tekrar aşağı endi, tapşannıñ üzerine çökerek:

— Aqşamlıq ne pişirdiñ? — dep soradı. Bu arada eki elinen başına yapıştı. — Uff... Başım fena ağıra — dedi, rafçıq üstünde dünden qalma yarım şişe olacaq, ketirse!..

Üsniye, Mansurnıñ yüzüne baqqanınen, kene içip kelgenini farqladı, lâkin indemedi. Tavağa qoyğan tataraşnı aldına yerleştirdi.

— İşte aqşamlıq yemek, — dedi. — Bu vaqıtqa qadar bir şey aşamayıp, şimdi raqı qıdırğanıña şaşam. Evni-barqnı unutıp kettiñ. Mansur, tüşünip baq, men de seniñ kibi insanım. Meni çekiştirmekte ne tapasıñ? Şeerde menim de tanışlarım-bilişlerim, ve niayet, menim de dostlarım barlar. Qapıdan paynıma çıqsam, darılasıñ. Ya, özüñ... özüñ bunı niçün unutasıñ?..

Tavanıñ içindeki aşlarnı qarıştırıp, maddesiz tarzda zornen aşap başlağan Mansur, bütün ömründe qarısınıñ arzularını añlamağanı kibi, şimdi de söylegenlerini añlamay, onı aldında bulutlar içinde kibi köre edi.

— Men azaçıq... azaçıq içmek isteyim, — dedi. — Barmı? Olsa, ber içeyim. Olmay eken, ketem — yatam. Uff... Başım ne fena ağıra.

Qaç daqqalar evel dut teregi tübünde, kelse beraber aşarmız, dep, telmirip, Mansurnı beklep turğan Üsniyeniñ maddesi endi qapaldı. Bavrına bir oq saplanğan kibi oldı.

Aqırından turdı, şişeni qıdırmaq içün mağazğa kirdi.

Qaytıp çıqqanda, dut teregi tübünde endi Mansur yoq edi.

"Kene içmege ketse kerek, — dep tüşündi. — Canım, bu ne demek?"

Yuqarı evge kirdi. Mansur, urbalarını taşlamay, minder üzerine sozulğan, cansız kibi yata edi. Üsniye kederlenip, sofağa çıqtı, başını direkke tayandırdı, avlaqta kök yüzüne uzanğan Han Cami minarelerine baqaraq, susıp qaldı.

Közüniñ aldına, Hansaray azbarından tüşünceli-tüşünceli qaytayatqan Abibulla Suleymanoviç keldi. Tünevin aqşam musafirlikte ekende, onıñ mulâyim ve sıcaq baqışlarını, nezaketli sözlerini hatırladı.

— Yoq, yoq. Ayatım ileride böyle devam etalmaz, — dep köküs keçirdi. — Gül kibi yaşlığım bu divarlar arasında örselendi; ğarip Üsniye, saña yazıq oldı. Lâkin sen daa ğayıp degilsiñ. Yaşlığıñnı qaytarıp eliñe berecek kişiler belki, tapılırlar. Yoq, sen daa ğayıp degilsiñ. Közleriñni açıp, ufuqqa doğru güzel baq. Daa keç olmadı.

Üsniyeniñ qafasını bu tüşünceler çoq vaqıt boşamadılar. Vazgeçeyim, bu fikirlerni terk eteyim dep baqtı, lâkin olarğa tekrar kelip qapılğanını duymay qaldı.

Maalleniñ yarıqları yavaş-yavaş sönip başladılar. Uzaqtan siyrek-serpek köpek davuşları keldi. Şeerniñ ket-kete teren yuquğa tedarik körgeni duyuldı.

Ortalıqnı basqan tınçlıq içinde apansızdan azbarnıñ qapısı seslendi, Üsniyeni birden qorqularğa daldırdı:

"Bu nasıl ses ola bilir? — dep tüşündi. — Geceleyin bekli qapını açqan kim?"

Yüzüm asmalarınıñ tübünden egilip azbarğa köz taşladı. Sallana-sallana kelgen kişiniñ merdivenge yaqlaşqanını esledi.

— Kim o? Ne isteysiñ? — dep qıçırdı.

Belgisiz adamnıñ:

— Menim... men, — degen ince sesi eşitildi. — Mansur yattımı?

— Yattı... kene kerek oldımı?

— Menim ricam bar edi. Tfu!.. Ağızıma aq balçıq tiygen. Tfu!.. Tfu!..

— Nasıl rica?

— Bizim apay qapını kilitlegen, meni içke almadı. Tfu!.. Bu da qaydan tiygen ya... Sizde geceleycek edim.

Keç maalde azbarğa soqulğan kişi — Darbali edi. Onıñ laqırdısı, qaarlenip turğan Üsniyeniñ iddetini alevlendirdi:

— Evniñ qapısını açıq körmek içün vaqtında qaytmaq kereksiñ, — dep cevap berdi. — Bu han azbarı degil de...

Darbali cevap bermedi. Aqırından keri aylandı, abına-sürüne, indemey, qapıdan çıqıp ketti. Yaqın yerde, yüz sürmege baznası ötkenday dostu-eşi yoq edi. Kene evge doğru yol tuttı. Qapığa yaqlaşqanda, tekrar cesaretsizlendi:

— Apaynen añlaşılmaz. Aqibeti, kötek aşap toqtarım, — dep ıñırdandı. — Ketmeli, geceni yelemlikte keçirmeli.

O, şeerniñ künbatısındaki yüksek qırğa tırmaşqan tar soqaq boyu çölge cöneldi.

Darbaliniñ kölgesi azbardan yoq olğanı kibi Üsniye kene dut tereginiñ yanına keldi, bir vaqıtta Aqmescit mektebinde keçirgen ömrüni ve özüne sadıq dostlarını hatırladı, ökündi.

Keç maalde Top Qaya betten ay doğdı, nurlarını evlerniñ saçaqlarına saçtı, yer yüzüni aydınlattı.

Maallede er kesten keç yata turğan Nazime qartananıñ penceresinde yarıq söndi. Üsniye yuqlamağa ketmek içün yerinden qalqtı, merdivenden yuqarı köterilgen vaqıtta, toqtalaraq, kök yüzüne baqıp turdı:

— Ne qadar dülber gece.

Han azbarınıñ ögünde, eki toru at yekili lineyka toqtadı. Lineykanıñ üzerinde, yeşil şalğa bürüngen esli bir qadın, yipek galstuklı, uzunca boylu, qırmızı, uzun betli bir yaş ve bir de, çal mıyıqlı, semiz aydavcı buluna ediler.

Yaş yerge tüşti, aydavcığa egilerek, soqaqnıñ aylanmasındaki tahta araba qapığa doğru elini uzatıp:

— Köresiñizmi? — dep soradı.

Aydavcı, yaşnıñ eli uzanğan tarafqa baqtı:

— Sarı qapımı? Körem, — dedi.

— İşte men anda kirecegim.

Bu sözlerni aytqan soñ, yaş, lineykadan ayırıldı, aqırın-aqırın tahta qapığa kelip, qaqmağa başladı. Evelâ cevap bergen olmadı. Biraz öttürgen soñ, terenden:

— Kim bar anda? — degen qadın davuşı keldi.

Yaş, yorğun sesinen:

— Saniye apte, açıñız! — dep qıçırdı.

Merdiven üzerinde ayaq davuşları eşitildi. Çoqqa barmay, küçük qapınıñ zembelegi qıbırdadı, qapı yavaştan aralıqlandı, Saniyeniñ külümsiregen, hoş yüzü köründi. Aldındaki adamğa baqqanınen, ereslenmek istedi, lâkin deral tanıdı:

— Bekir, sensiñmi? Buyur! Nasıl olıp tüştiñ? Hayır ola... Buyur! Yoq, yoq. Bu yaqqa. Biz şimdi mağazda oturmaymız. Töpedemiz. Ya, anañ niçün kelmedi?

Bekir, Saniyenen yan-yanaşa merdiven boyu yuqarı köterileyatqanda:

— Pek aves etti, lâkin ne çare? — dep cevaplandı. — Yaz keldimi, tarladan yaqanı qurtarmaqnıñ imkânı olmay.

Saniye:

— Fidege qatnaymı? — dep soradı.

— Ebet, fidege qatnay!

Sofağa çıqtılar. Saniye, musafirge oturmaq içün yer teklif etti. Özü abdezlik yanındaki kürsüge oturayım dedi, bu arada, ocaqnıñ üstünde qaynap, köpürip turğan süt taşıp ketti. Saniye abdırap, ocaqqa çaptı.

Bekir külümsiredi:

— Farqına barasıñızmı, Saniye apte, — dedi. — Kelecek musafirler daa barlar. Sütüñiz çoyunda turmay.

Saniye öglüginen çoyunnıñ eki qulağından tutıp, ocaqnıñ yanaşasındaki qazanayaqqa yerleştirerek:

— Maña köre, eñ müteber soyları endi keldiler, — dep cevap berdi. — Abibullanıñ qaytqanından haberiñ bardır, degilmi?

— Nasıl Abibulla?

— Bizim.

— Siz şaqa etesiñizmi, Saniye apte?

— Yoq, canım. Şaqa etmeyim. Sağ-selâmet kelip çıqtı. Körseñ, tanımazsıñ. Şeerde oquğan vaqtıñızda o: ne edi! Şimdi ülema kesilgen. Kâzim oca onı sınap baqmaq istedi, lâkin bir söznen ağızını qapadı qoydı. Ğarip nege oğrağanını bilmedi. Men, dey, çoq ilimler oqudım, dey. Men, dey, prafesrlarnıñ ögünde ders aldım, dey. Aysa! Şimdi özü de kelir.

— Ya Suleyman ağa qayda?

— Hızmetine ketti. Tünevin kelgen olsañ, bütün vaqıt evde edi. Bekir, sen uzaq yoldan keldiñ, canım. Belki, açsıñdır. Sevingenimden, soramağa da unuttım. — Zamet etmeñiz, Saniye apte! Açıqsam, yalvartqan adetim yoq. Abibulla kele qoysa edi.

— Tezden qaytırım, dep çıqtı. Kelir, kelir. Sabır et! Bu seneniñ mahsulı nasıl? Sizge sarı bozdurğan aşamağa baracaqmız. Aytsam, inanmazsıñ. Üç yıldan berli bir yerge çıqıp olamaymız, canım, Bekir. Ana, Abibulla da keldi.

Saniye merdivenge taba kelip:

— Balam, seni musafir bekley, — dedi. — Baqayım, tanırsıñmı? Kim bu?

Abibulla, sofanıñ töründeki skemle üzerinde, özüne baqıp, küleyim-küleyim dep turğan kişini körip toqtaldı.

Musafir ahır-soñu, külip ciberdi:

— Sen çoq deñişkensiñ, — dedi ve yerinden turdı, Abibullanıñ elini qaviy tutıp, ağırtır derecede sıqaraq, bir qaç kere sallap aldı, soñra eki omuzına yapışıp, bir talay silkindirdi. — İnsan böyle deñişe eken, — dep tekrarladı — Saniye aptem kelgeniñni söylemegen olsa, körgende iç tanımaycaq ekenim.

Yerlerine oturdılar. Abibulla Suleymanoviç musafirniñ qıyafetini diqqatlı sürette közden keçirdi.

Sen tekmil köylüge çevirilgensiñ, Bekir, — dep sözge kirişti. — Senden piçenlerniñ, pelit terekleriniñ qoqusı kele.

— İnkâr etmeyim, — dedi Bekir. — Men tam bir köylüm: balalarnı oqutam, tereklerni çapalayım, yer qazam, zarzavat asrayım, kerek olsa, cemaatqa yardımğa da kelem. Sen olsañ, yapmazsıñmı?

— Men yapıp olamaz edim. Bala terbiyelemek... oqutmaq... Yoq, canım! Tabiatıma kelişken hızmet degil.

— İç fenalığı yoq. Aksine, men bunda zevq tapam. Menim hatrımda... Şeerde oquğanda sen ressam olurım dep hayallana ediñ. Niçün aceba? Saña bunı kim mecbur ete edi? Kimse de. Özüñniñ avesligiñ bar edi, degilmi? Niçün menim ocalıqqa niyetim ola bilmesin?!

— Doğru. Lâkin bu meslek seni iprandırır. Yaş ekende qartaytır, saña yazıq olur. Çünki ocalıq büyük ğayret istey.

— Bu yaşıma keldim, ğayret istemegen meslek körmedim ve eşitmedim. Er cefanıñ bir sefası ola. Yoq, canım, ocalıq müteber iş.

Abibulla Suleymanoviç musafirniñ fikrine tekrar itiraz etmek istedi, lâkin bu arada aşağıda araba qapı artından eşitilgen davuş, sözüni böldi.

Bu, qadın sesi edi.

— Saniye apte, çıqsañız mında! — dep qıçırdı.

Saniye merdivenniñ ucuna barıp, aşağı egilerek:

— Kim o? — dep soradı.

Kene, dalğın qadın sesi eşitildi:

— Rica etem, çıqıñız!

Saniye acele-acele aşağı endi, azbar qapığa yaqlaşqanda:

— Üsniye, sensiñmi? — dep soradı. — Canım, içeri kirmey, qapını qaqqanıñ ne?

Araba qapınıñ küçük qanatı yavaştan açıldı, Üsniye kederli bir alda içeri kirdi. Saniye onıñ yüzü divar kibi ağarğanını eslep, ayrette qaldı.

— Üsniye, tuvğanım! Saña ne oldı?

Üsniye cevap beralmadı. Kirpikleri arasında nur kibi közyaşları peyda oldılar. Biraz susıp turdı, soñra Saniyege bala baqışlarını doğrultaraq:

— Mansur ölüm alında, — dedi. — Gece saat dörtten berli başınıñ ucundan ekim ayırılmay. Ne yapacağımnı bilmeyim. Şaşqanımdan sizge keldim. Yüregim dayanmay.

— Hayır ola. Apansızdan bu ne demek?

— Aqılım yetmey, Saniye apteçigim. Tünevin keç olğanda keldi, başım ağıra dep şikâyetlendi, yatıp qaldı. Geceniñ bir maalinde iñlemege başladı. Turıp baqtım, bütün vucudı ter içinde edi. Qomşu Nikanor aqaynıñ oğlançığı ekimni çağırdı. Şundan berli esini toplap olamay. Saniye apteçigim, kelip baqıñız, yalvaram. Ekim qaytmaq istey, men aptekağa ketem. Yalıñız taşlamağa qorqam.

Saniye, ayat içinde savut cuvayatqan Dorağa davuş etti. Dora acele qapıdan sofağa atılğan arada, oña:

— Çabik ol, menim fırlantamnı ber, — dep qıçırdı.

Dora, bir munasebetsiz, yarı yoldan fırlanta istenilgenine taaciplendi ise de, soñudan, — "Bu, Saniye aptede birinci kere degil", dep tüşündi, aman, kişilik evge kirdi. Aşıqqanından, kilimniñ ucuna sürünip abındı, qaytıp onı tüzeteyim degende, omuzınen çeçek savutına urundı. Közüniñ aldında, divarda asılı turğan fırlantanı körmey, odanıñ içinde çapqalamağa, qıdırıqlamağa başladı.

Aşağıda, merdiven yanında sabırsızlıqnen beklegen Saniye:

— Dora, qayda battıñ şu? — dep tekrar qıçırdı.

— Şimdi, şimdi.

Niayet, fırlanta közüne çalındı. Alıp, merdivenden aşağı cuvurdı.

Bekir evge kelgeninden berli sofada körülmey turğan Doranıñ, şimdi, niçündir, peyda olıp, böyle çapqalağanına taaciplendi. Egilip sofadan azbarğa közetti, Saniyeniñ yaş qadınnen beraber araba qapıdan çıqıp keteyatqanını kördi.

— Abibulla, bu ne ya? — dep muracaat etti. — Saniye apteniñ yüzü pek qaarli körüne.

Abibulla, abdırap yerinden turdı, anasınıñ yanındaki qadınğa közetti, Üsniye ekenini tanığan soñ, yavaştan, Bekirniñ sözlerini tekrarladı:

— Kerçekten de... Bu ne eken?

Sofağa qaytıp kelgen Doradan soralğanda, o da omuzlarını qıstı, başını qıyıştırdı:

— İç bir şey añlap olamadım, — dep cevap berdi ve aşhanağa kirip ketti.

Abibulla Suleymanoviç, Bekirge aylanıp:

— İsteseñ, azbarğa çıqayıq, — dedi. — Qaysı terekleriniñ salqınında oturmaq, zan etsem, mından güzeldir.

Bekir itiraz etmedi. Ekisi sabırlı-sabırlı merdivenden tüşti, tereklerniñ, taldasına doğru kettiler.

Azbarda kobeleklerniñ uçuşı, sarı balçıqnen sılanğan sepetlerniñ çevresinde aylana bergen balqurtlarnıñ vızıldısı, saçaqlarda yuva yapqan qarılğaçlarnıñ sevimli türküleri hoşnutlıq doğura ediler.

— Mında, aqiqaten, fena degil eken, — dedi Bekir. — Menim köyge bağlanıp qaluvımnıñ sebebi de budır. Tabiat dülberliginden çoq zevq alam. Şunıñ özüne, institut ömrüni de unutıp olamayım.

— Anda da bağlısıñ, öylemi?

— Ebet... Anda da bağlım.

— Şay olsa, seniñ vaziyetiñ zor eken. Eki yaqtan bağlı adam, sıqıntığa qalğanda, ekige bölünmege mecbur, bu qolay degil.

Abibulla Suleymanoviç, erik teregi astında bulunğan tahta setke oturdı. Bekir uzanıp, daldan yeşil yapraq qopardı, ağızına qoyıp, qıçırtmaq istedi, lâkin özüni tutalmay, Abibullanıñ sözlerine külip ciberdi:

— Maña öyle kele ki, muradımnı añlamadıñ.

Men eki türlü bağ hususında ayttım, em iç birinden ayırılmaq istemeyim. Aksine, olarnı izlemege borclum. Biri, seniñ begenmegen — ocalığıñ, digeri ise, Taşkentte oquğan dost qızımdır.

Abibulla Suleymanoviç külümsiredi. Bekir bunı abaylamadı. Bağçasarayda oquğan maalde Bekirniñ, qızlardan qorqqan, utançaq yaş olğanını hatırlap aldı.

— Demek tezden toyğa baracaqmız, öylemi? — dep soradı.

— Ebet... tezden. Mümkün derece, tezden… Ayıp etme? Sen nasılsıñ? Menim bir şeyden haberim yoq. Belki de, bala-çağa saibisiñdir?!

Abibulla Suleymanoviç bir kereden cevap bermedi. Sağ ayağını yerden aldı, eki elinen tizini qapıp tuttı, ayaqqabınıñ ökçesinen bir qaç kere setniñ tahtasına urıp aldı, birazdan, Bekirge aylanıp:

— Men vaqıt tapmadım, — dep külümsiredi. — Lektsiyalar... ekspeditsiyalar... bilesiñmi? Asıl da imkân bermediler. — Biraz turğan soñ: İnsan eñ evelâ yükselmeli, — dedi. — İdeal... insanda ideal olmalı, men merdiven boyu öz ideallarımnıñ yüksekliklerine köterilem. Ebet, insan oğlu yükselmelidir. Evlenüv ise...

Bu arada azbarğa Saniye kirdi, terek astında Abibullanı ve Bekirni körerek, olarğa doğruldı. Abibulla yerinden turdı, anasına yaqınlaşıp, sabırsızca:

— Sizge ne oldı? Niçün böyle çapqalaysıñız? — dep soradı.

Saniye setniñ üzerine yerleşti, başındaki fırlantasını çezdi, teren nefes aldı:

— Mansur ölüm alında, oğlum, — dep cevap berdi. — Ekim baqtı, pek yaramay, dedi.

Musafir yerinden turdı, pıtaqlar arasından kök yüzüne baqtı, üyle avğan, tereklerniñ taldaları öz yerlerini çoqtan deñiştirgen edi.

— Çıqmağa vaqıt. Saniye apte, ayıp etmeñiz, men keteyim, — dedi. — Şeerde işim bar. Sağlıqnen qalıñız!

Bekir, Saniye apteniñ elini aldı, soñra Abibullağa hıtapnen:

— Mıtlaqa kel! İstegen mahsulıñnı aşarsıñ, — dedi. — Kelirsiñmi?

— Kelirim, — dedi Abibulla Suleymanoviç. — Ekimler dağ avasından faydalanmamnı tavsiye ettiler. Yaşlığımda cürgenim o yüksek qayalarnı, yelemlik Babulğan Dağlarını, bereketli bağçalarnı alâ unutmadım.

Saniye apte — "Üylelik aşqa qal, tezden Suleyman ağañ kelecek", dep baqtı, lâkin Bekir diñlemedi. Bicagını üstüne kiye-kiye qapıdan çıqtı.

Abibulla Suleymanoviç şeerge çıqqan sayın er daim körgenleri — kene şu Hansaray, şu qıyış aralıqlar, şu çıplaq qayalar edi. O, talaşqan, raatsız yüregine teselli bergenday iç bir şey tapamay edi. Üsniyeni körip, onıñ güzel közlerine toyğancek baqmaq, göñlüni açıp qoymaq istey edi. Lâkin Üsniye... şaylı Üsniye körünmey edi. O, bir aftadan berli essiz hasta yatqan Mansurnıñ başı ucunda edi.

Abibulla Suleymanoviçni can sıqıntısı sardı. Evniñ divarları onıñ celkesinden basqan kibi oldılar. Ahır-soñu, yürek tarsıquvına dayanamay K... köyüne, büyükanasına ketmege qarar berdi.

Tenzile qartana köyniñ yuqarısında gürdeli özenniñ kenarında bir qatlı cam sofalı evde yaşay edi. Evlengeniniñ üçünci yılı, aqayı Babulğanda bik teregi tübünde qalıp ölgen. Qart Tenzile, sığırçığınıñ sütü-qatığınen, evi aldındaki bağçaçıqnıñ sebzevatınen keçine edi. Evniñ sırt penceresinden Ay-Petri etegindeki çıtırman dağlarnıñ tazeligi cayılıp yata edi.

Bizim musafir aqşam üstü apansızdan kelip tüşti, Tenzile qartananı sevindirdi, çım-çırt evini şeñlendirip ciberdi. Büyükana ve torun yarı gecege qadar qonuşqan soñ, keç maalde yuqlap qaldılar.

Küneş doğıp, Babulğannıñ töpesine köterilgen vaqıtta Abibulla Suleymanoviç evniñ aldındaki bağçağa çıqtı. Terek üstüne minip, can erik aşadı. Andan soñ yolğa çıqtı. Dermen arıqnıñ yanına kelgende, qarşısına yaş bir qıznen beraber Bekir rastkeldi. Bekir, Abibullanı körgende:

— İşte, özü de, — dep qıçırdı. — Soñki sefer keleyatır edim. Ne ise de... hoş keldiñ, Abibulla!

— Sağ ol, Bekir. Sen endi yaşarıp başlağansıñ. Tatil yaraşqan.

— Tatil degil. Şimdi ruhiy raatlıq keçirem... Tanış oluñız, — dep teklif etti.

Abibulla Suleymanoviç qızğa elini uzatqanda, qara saçlarını, iri közlerini körip, içinden "Leylâ Talib-zade", dep fısıldadı. Deral özüni elge aldı, qıznıñ qolunı tuttı:

— Tanışlığımızdan pek memnünim, — dedi. Başqa iç bir söz söylemedi.

Onıñ közü ögüne Leylânıñ yel uçurıp cibergen şlâpası keldi. Vagonnıñ qapısında: "Meni iç bir yerde köralmaycaqsız", degen sözlerini hatırladı.

Leylâ, tanış adamınıñ betine baqqanda, eyecanğa keldi, yanaqları alevlendi, lâkin sustı. Beyaz, yımşaq elini uzattı, keri qaytarıp alğanda, üzerinde qıp-qırmızı parmaq izleri qalğanını esledi.

— Aydı, endi evge kirmekte mana yoq, — dedi Bekir. — Köyni dolanayıq, isteysiñmi?

Olar eki tarafı bağçalıq soqaq boyu aqırın-aqırın aşağa doğru cöneldiler.

Leylânıñ sol tarafından, laqırdığa qoşulmay cürgen Bekir, azbar üstündeki terekniñ etrafında dolanğan qurtlarnı kösterip:

— Baqıñız, terekniñ quvuşında balqurt bar, — dedi. — Muqayt oluñız...

Bekir sözüni bitirmedi, balqurt Abibulla Suleymanoviçniñ közüne kelip qondı. Ellerini sallap, qurtnı qorquzmaq istedi, lâkin qurt qonğan yerinde inesini sançqan soñ, yerge tüşip ketti.

Leylâ, Abibulla Suleymanoviçniñ közüne yapıştı, bürülgen tikeni tarzında, sançılıp yatqan ineni çekip çıqardı amma, köz qapağı mos-mor olğan edi.

Leylâ yanıqlap:

— Ağırtamı? — dep soradı.

Közü yaşlanıp ketken Abibulla Suleymanoviç:

— Pek fena ağırta, — dedi. — Ne oğursız ayvan eken. Sağ ol, Leylâ!

Bekir sabırlı sürette:

— Eliñnen toqunma, — dep tenbiledi. — Yoqsa, şişip başlar.

Olar tar soqaq boyu keçip, bağça içerisindeki gölge yaqınlaştılar. Yüksek qarağaç terekleriniñ kölgesinde bulunğan, küzgü kibi parlaq gölniñ üzerinde tar köpür uzanğan, diger tarafında ise şırıldap çeşme aqa edi.

Leylâ gölniñ kenarına kelgende:

— Bu yerde toqtayıq, — dedi. Baqıñız, ne qadar eglenceli, dülber manzara!!

Bekir bunıñnen razılaştı:

— Bundan daa lâyıq yer yoq, — dedi. — İşte, oturmağa skemle de bar. Buyurıñız!

Abibulla Suleymanoviç köpür boyu bir qaç adım ileri ketti, gölniñ ortasına barğanda toqtadı:

— Tap Petergofnı hatırladım, — dedi. — Barğan yeriñizmi iç? E-ee-ey. Pek şüretli yerdir.

— Sırası kelmedi, — dedi Bekir. — Şahsen menim yalıñız Orta Asiya qumunen aşnalığım bar, Ferğaneni maqtar edim, Petergofnen ölçeştire dersiñ. Ondan soñ, Puşkinniñ canını da ağırtmaq istemeyim, — dep küldi.

— Sen Puşkinni, evelki kibi, kene çoq oquysıñ, öylemi?

— Onsuz mümkün degil.

— Unutqanım. Bir zamanda özüñ de yaza turğansıñ, Bekir. Taşladıñmı yoqsa?

— Hayır. Menim fikrimce, işni başlağanğa qadar güzel tüşünmeli. Başladıñmı, iç de taşlama!.. Kerçek, bir zamanda sen de acayip resim yapa ediñ. Şimdi adını bile añmaysıñ. Aqılıñdamı, oca saña, Qırım Lembranddı degen edi.

Arqadaşlarınıñ laflarına qoşulmay, skemleniñ ucunda oturıp, suvğa dalğın-dalğın baqıp turğan Leylâ, birden ögüne egildi:

— Balıqlarnıñ arqalarını köresiñizmi? — dep sevindi. — Özen balığına iç de beñzemeyler. Bala ekende qızlarnen mında qırmızı balıqlarnı seyir etmege kele turğanmız.

Abibulla Suleymanoviç deral Leylâğa baqıp:

— Demek, balıqlar tap balalığıñıznı hatırlattı, öylemi? — dep söz qattı.

— Ebet, hatırlattı...

Leylâ köküs keçirdi soñra aqırın-aqırın soqaqqa tüşti; Bekir onıñ peşinden yetip, qoltuğından tutaraq, özen betke kettiler. Abibulla Suleymanoviç çeşmeden salqın bir suv içip, artlarından cuvurdı.

Leylâ yüksek dağlarğa közüni almay baqtı-baqtı, soñ qozğalıp, coşıp ketti:

— Men bu yerlerniñ taşında, toprağında bir muabbetlik sezem, — dedi. — Maña, er terek külip baqa. Bu qoca dağlarnıñ uvultısı, bu özenlerniñ şuvultısı, bu sevimli quşlarnıñ nağmeleri qalbimni gürdelendireler. Köyge kelgen sayın onıñ dülberliklerine deli-divane olam. Kelem, qıymay-qıymay taşlap kete edim...

— Bir vaqıtta tuvğan-ösken yerlerimni, — dedi Abibulla Suleymanoviç, — men de seve edim. Şimdi aqılıma bile ketirmeyim.

— Tuvğan, ösken yeriñni sevmemek mümkünmi? Soy-sop episi baba yurtunda tapıla. Eñ accı yarañnı bağlamağa olar keleler. Tuvğan yer kibi asıl da olmay.

— Maña öyle kele ki, — dedi Abibulla Suleymanoviç, — sizde, iç kimseniñ qalbinde yaratılmağan küçlü bir sevgi bar. Siz sevmege yahşı bilseñiz kerek.

Leylâ indemedi.

Üçü de yüksek divar boyu ketip, besedkağa aylandılar.

— Sevmek, — dedi Bekir, — eñ yüksek, eñ qıymetli bir duyğu! Sıñırsız ve ateşli bir tarzda yalıñız saf yürekli olğanlar seve bilirler. Zaten ömürniñ de baylığı sevgi degilmi? Bu yaraşıqlı terekler, o quşlarnıñ nağmeleri samimiy sevgini alevlendirgen birer vasta degillermi?

"Bu yerlerden çıqqan suvlar parıldar;

Tüzgün aqar, etrafa hoş şarıldar", — degen şair. O da tuvğan yurtunı seve eken.

Abibulla Suleymanoviç mektepte ekende Bekirden bu satırlarnı eşitip, begengen ve yazıp alıp, ezberlegen edi. Şimdi Bekirniñ artından:

— "Tüzgün aqar etrafa, hoş şarıldar" — dep tekrarladı, lâkin ilerisini aytalmadı.

— Şair daa ne degen? — dep soradı. — Men diñlemek isteyim.

— Daa ne degenini evde söylerim. Bizge baracaqmız degilmi, Leylâ?

— Küneşke baq, pek keç oldı.

— Canım, niçün keç olsun! Abibulla, saatıñ qaç?

— Üçke on daqqa bar.

— Kördiñmi? Sen daima aşıqasıñ. Sebebi ne, bilmeyim.

— Onıñ pek adiy sebebi bar, — dedi Leylâ. — Kelgenimden berli evde iç bir şey baqqanım yoq. Yarın barırım. Abibulla Suleymanoviçnen ketiñiz. Anaña selâm söyle. Yarın... Yarın mıtlaqa barırım. Şimdilik sağ oluñız! O, azbardan atladı ve bağça boyu acele-acele ketti.

Abibulla Suleymanoviç, közden coyulğanğa qadar Leylânı gizli baqışlarnen ozğardı.

Bekir qoltuğından tutıp:

— Kettikmi? — dep soradı.

Abibulla Suleymanoviç öz tüşüncelerinden bir kereden qurtulıp olamay, ereslenerek:

— S-si-zgemi? — dedi. — Kettik!

Tenzile qartana aqşam torunını sofa aldında bekley edi. Terekler arasından onıñ evge keleyatqanını körgeninen:

— Balam, endi qasevet etip başlağan edim, — dedi. — Açıqmadıñmı? Üylege azırlağan yemegim suvıp qaldı. Cür-cür, aydı!

Sofanıñ aldında kürsü üzerine sinini yerleştirip, aşamağa oturdılar.

Bekirnen biraz kezindik, — dedi Abibulla Suleymanoviç, — ondan soñ, evlerine kirdim.

— Leylâ yoqmı edi, balam?

— Epimiz beraber edik.

— Soñ, nasıl, begendiñmi?

Abibulla Suleymanoviç cevap bermedi. Aşap bitirgen soñ:

— Çoq cürdik, yoruldım, büyükana, — dedi: — Yarın arıqbaşqa ketecekmiz.

Arası yarım saat keçer-keçmez, setniñ üstüne çalqa tüşip yattı. Tenzile qartana ise, tışta ocaq başında ağızında çubuğı, çoq vaqıt puğunıñ sesine, özenniñ şuvultısına, köpeklerniñ davuşına diñlenip turdı.

Abibulla Suleymanoviçniñ keç vaqıtqa qadar közüne yuqu kirmedi. Onıñ hayalında Leylâ canlandı.

Bağçada, göl yanındaki tereklerniñ kölgesinde turğanda bu qıznıñ baqışlarında ne qadar tatlı ömür alâmetleri oqula edi... Alâmetleri degil, onıñ özü büs-bütün ayat edi. O, bağçada uçqan serbest bir quş, dalda ötken sevimli bülbül edi. O, bir saadet dünyası edi. Lâkin ne fayda ki... o, başqasınıñ olacaq... o, büllür kibi vucutnı tezden başqası saracaq, onıñ öpüşlerinen zevqlanacaq.

Tüşüngen sayın sağına-soluna aylandı, yastığını bir yerden diger yerge avuştırdı, olarnı yumruqladı, ahır-soñu, yüz üstüne qapaqlanıp, başını pufqa kömdi.

Kündüzki kezintiden soñ, niçündir qalbinde Bekirge qarşı gizli isler uyandı. Evlerini körgende, begenmedi. "Medeniy adamnıñ durağına beñzemey", dedi. Onıñ añında Bekirden uzaqlaşmaq içün, küncülikke beñzer bir zeval doğdı.

Közleri yuquğa keteyim degende, Üsniyeni hatırladı. Onıñ soñ künlerde kederden sararıp solğan çeresini köz ögüne ketirdi, azaplandı.

Saba turğanda, küneş doğmağan edi. Büyükanasınıñ bağçada biber suvarğanını körip, yanına keldi:

— Büyükana, — dedi. — Evde işiñiz olsa, qaytıñız. Men suvarırım.

Tenzile qartana torunınıñ yüzüne baqtı, onıñ çırayı kögergenini, közleriniñ astı morarğanını kördi.

— Niçün böyle erte turdıñ, oğlum? — dep soradı. — Kör çibin taladımı yoqsa?

Abibulla Suleymanoviç büyükanasınıñ qolundan çapanı aldı, yolaqnıñ ucuna çıqqan suvnı quru yolaqqa ciberdi, soñra başını köterip:

— Hayır, iç bir şey talamadı, — dep cevap berdi. — Pek güzel yuqladım. Ketiñiz, men beceririm...

Tenzile qartana, biber ocağı başında yulqıp taşlağan kögetlerini quçağına alıp, evge qayttı.

Nomay suvnen biberlerni suvarmaq zevqlı edi. Bazı sıralarnıñ toprağı eşilip, suv diger yolaqlarnı göllendirdi ise de, ocaqnıñ yarısına barğan soñ, tüz yerde, suv bir daa taşmadı.

Ocaqnı suvarıp bitirgen maalde küneş endi Babulğannıñ üstüne bir sırıq boyu qadar köterilgen, ortalıqnı qızdırğan, ve onıñ celkesini terletip başlağan edi.

Elindeki çapanı taşladı, uluqtaki suvğa elini-betini cuvıp, evge qaytıp keldi. Saba yemeginden soñ, sofanıñ aldına çıqqanda Bekirni kördi.

— Ketemizmi? — dep soradı.

— Ketemiz, — dedi Abibulla Suleymanoviç. — Qarmaq ketirdiñmi?

— Ketirdim. Baq, kelişemi? — O elini açıp, qarmaqlarnı köstererek, tayaq tapmaq kerek, — dep ilâve etti.

Abibulla Suleymanoviç evniñ artına aylandı, pıtaq kesmek içün kürüç teregine mindi. Bekir bu arada sofanıñ aldından ğayıp oldı, birazdan soñ, Leylânen birlikte qaytıp keldi. Abibulla Suleymanoviç tayaqlarnı alıp keldi. Ocaq yanındaki kürsü üzerinde oturğan Leylânı körgende, yüreginde sevinç ve zevq is etti.

— Hoş keldiñiz, — dedi. — Köresiñizmi, sizge qarmaq tayağı azırladım. Balıqlarımıznı bölüşecekmiz. Bedava bellemeñiz...

— Eger tutsam, episini bermege azırım, — dedi Leylâ. — Lâkin bölüşmege şey tapılmaz dep qorqam.

Bekir tayaqlarnı qoltuğına qıstı, Abibulla Suleymanoviç sılavçan qoymaq içün eski teneke qutu aldı, Leylâ ise yipek boyun bağını çezip, başına bağladı, yolğa çıqtılar.

Arıqbaşqa yetkenge qadar Leylâ, Bekirniñ qoltuğını bıraqmadı. Özen boyundaki irili-ufaqlı taşlar, yüksek bentler, sarp keçitler onı ziyetlendirdi, yorulttı. Abibulla Suleymanoviç ise, birer-birer taşlarnıñ astından sılavçan qıdırdı, qutusını toldurmay vazgeçmedi.

— İşte endi keldik, — dedi Bekir. — Biraz nefes alıp, soñra işke başlarmız, şay degilmi?

— Ebet, aşıqmağa ne bar? — dedi Leylâ, soñ Abibulla Suleymanoviçke aylanıp: — Siziñ, saba erte bağçada çalışqanıñıznı seyir ettim! — dep, ilâve etti. Bu qadar işkir ekeniñizni bilmey edim.

Abibulla külümsiredi:

— Saba erte turdım. Canım sıqıldı. Aydı, dedim, büyükanama yardım eteyim...

— Yarığıñız yarı gece maalinde alâ daa sönmey edi. Zan etsem, pek keç yattıñız.

— Büyükanam oturıp qaldı. Men erte yattım…

Abibulla Suleymanoviç sustı. Yalıñız terenden köküs keçirdi, soñra, tayağına yipni bağladı, qarmağınıñ ucuna sılavçan keçirip, tıynaqnıñ kenarındaki yüksek taşnıñ üzerine çıqtı. Bu arada, ayaqqaplarınıñ bavlarını çezeyatqan Bekirge:

— Mında balıq çoq, — dep muracaat etti. — Menim ümütim yerine kelecekke beñzey. Bu zenaatnı pek sevem.

Bekir balaqlarını çermep, özenniñ diger yağına keçerek, suvnıñ üzerine köndelen uzanıp ketken qalın qarağaç tereginiñ üstüne yerleşti, qarmağını suvğa attı.

— Qana, baqayıq, — dedi Leylâ, — eñ aldın balıqnı kim tutsa, bahıtlı odır.

— Öyle olsa, qarmaqnı taşlayım, — dedi Abibulla Suleymanoviç, — çünki ömrümde iç bir vaqıt bahıtlı olmadım ve olurım dep de tüşünmeyim. — Bu qadar ümütsizlik...— dedi Leylâ.

— Çoq yazıq ki, söylegenim — aqiqat.

Bu esnada Abibulla Suleymanoviç elindeki tayağınıñ qıbırdağanını duydı. Elini birden yuqarı tarttı: qarmağınıñ ucunda büyük bir sazannıñ çapalanğanını kördi.

Leylâ yerinden atılıp turdı. Abibulla Suleymanoviçniñ yanına keldi:

— Aqiqatıñız böyle olamı? — dep küldi. — Şimdiden soñ sözüñizge inanmaycağım. Bekir!.. Bekir... baqsa, ne büyük sazan!..

İşine büyük diqqatnen közetip turğan Bekir başını bile köterip baqmay:

— Pek qıçırma, balıqlarnı qorquzırsıñ, — dedi. — Bir plâqa aylanıp cüre, asıl da tüşmey.

Av üylege qadar devam etti. Bu zenaatqa Leylâ da qoşulmaq istedi, qarmağını qaç kere atıp baqtı, tüşken şey olmağan soñ, vazgeçti. Bir talay vaqıt, öz başına özen boyunda ğayıp olıp, qaydadır, cuvunıp, sılanıp keldi.

Bekirnen muamelesinde samimiy körüngen Leylâ er laqırdısında Abibulla Suleymanoviçniñ tabiatındaki inceliklerni ögrenmege aves etkeni duyuldı. O, Abibulla Suleymanoviçniñ areketlerinde nasıldır, bir qabalıq, nizamsızlıq oquy, bu sebepten de, onıñ angi ayat yolunı taptap kelgenini ve nasıl yolnen ketecegini bilmek istey edi. Leylâ Bekirnen söyleşe, Abibulla Suleymanoviçni diñley edi.

Abibulla Suleymanoviç ise qarmağını özenge ata, suvda Leylânıñ közlerini qıdıra edi.

Nasıl oldı, nasıl olmadı, ava birden deñişti. Töpede büyük qara bulut peyda oldı.

Küçlü yel çıqtı, tereklerniñ pıtaqlarını sallap başladı.

Leylâ, sıyarıp başlağan kök yüzüne baqtı da:

— Betime yağmur tamçısı tüşti, — dep qıçırdı. — Qaytmaq kerek, davranıñız!! — o, deral ayaqqaplarını kiydi, acele-acele yolğa tüşti. Çoqqa barmay, artından Bekir ve Abibulla Suleymanoviç köçtiler.

Köyge kelip kirgende, ekindi maali edi. Yağmur biraz sepelep baqtı, yağmay, açılıp ketti.

Abibulla Suleymanoviç qapı aldında sağlıqlaşıp, evge kirdi.

Leylânıñ yüreginde bir qatiyetsizlik, bir zayıflıq asıl oldı. Miyini amansız bir qurt kemirdi, kederlendirdi.

O, şimdi evge ketip, minder üzerine yıqılaraq, toyğancek ağlamaq istey edi.

Yeşil boyalı araba qapınıñ aldında ayırılışqanda, Bekir ondan:

— Bizge barayıqmı, Leylâ? — dep soradı. — Niçün indemeysiñ?

Leylâ, tüşünceli başını aqırından yuqarı qaldırıp, Bekirniñ acizlik içinde qalğan közlerine baqaraq:

— Hayır, baralmaycağım, — dep cevap berdi ve qapınıñ qanatını örtip, ğayıp oldı.

Abibulla Suleymanoviç aqşam bağçanı dolanmağa çıqtı.

O, taze qoçan atqan mısırboğdaylarnı, soğan tahtalarını, örken cayğan qabaqlarnı közden keçirdi, soñra, törde azbar üstünde bulunğan gür dallı terekke cürüş etti. Bu esnada, qomşu bağçanıñ içinde suv arığı başında Leylâ közüne çalındı.

— Meraba Leylâ, — dep seslendi. — Bu qadar yaqın ekensiñiz, albu ise davuşıñız çıqmay.

Tanış ses Leylânıñ qulaqlarına hoş keldi, artına aylanıp baqqanı kibi, Abibulla Suleymanoviçni körerek, külip ciberdi:

— Ya meraba! Siz de deryalar artında degilsiñiz, lâkin dünyada yaşağanıñız belli degil. — O, elindeki qopqanı arıq yanında qaldırıp, oña taba doğruldı: — Kene biberlerni suvarasıñızmı? — dep soradı. —Men sizni köy hızmetini sevmeysiz dep eşitken edim, közlerim ep aksini köre.

— İstemey edim. Özüñiz söyleñiz, ne yapayım?

Halqnen tanışlığım yoq. Bir Bekirni bilem, o da bir aftadan berli körünmey. Şeerge kettimi, yoqsa?

— Bilmeyim.

— Canım, sizden ğayrı bunı kim bilecek?

— Bekirni men de bir aftadan berli körmeyim.

— Niçün?

— Rica etem, bu hususta menden bir şey soramañız... Başqa laqırdı eteyik. Köyde sizniñ canıñız sıqıla, öylemi? Çoqça çalışmaq kereksiñiz...

— Men tezden ketmek isteyim.

— Niçün böyle çabik bezdiñiz? Men sizni bütün yaz oturırsıñız belley edim.

— Maqsadım şu edi. Kerçek, sizlernen cürmesi ğayet hoş. Lâkin...

O toqtalıp qaldı.

— Söyleñiz... çekinmeñiz.

— Hatırıñızdamı?.. poyezdda körüşkende, siz maña: "meni iç bir yerde körmeyceksiñiz", degen ediñiz... Taliy bizni kene kelip taptı.

— O zaman yañılğanıma şimdi çoq sevinem. Eger siz mından ketseñiz, biliñiz ki, menim de canım sıqılacaq.

— Bekir siziñ canıñıznı sıqıldırmaz...

Leylâ indemedi, başını aşağı aldı.

— Ah, siz meni añlasa ediñiz, — dedi, köküs keçirdi. Onıñ yüregini accı bir şey yaqqanı duyuldı. — Men onıñnen üç yıl Taşkent institutında oqudım, ebet... üç yıl. Qırımdan yalıñız ekimiz edik. Menim tilimde söylengen, menim adetimce iş körgen yalıñız Bekir edi. Men oña alıştım... Gecemni kündüz etip oqudım, çünki parlaq bir ömür bekley edim. Qırımğa kelsem, ayatımda yañı bir devir açılacaq edi, menim içün onıñ ne qadar büyük qıymeti bar edi. Bilesiñizmi? Keldim. Ümütlerime, oña olğan muabbetime qarşı mukâfat olaraq...

Leylânıñ boğazına bir şey tıqalğan kibi oldı.

— Siziñ içün fenalıqta bulunmağandır, ebet.

— Men de öyle tüşüne edim. Keldim... Bekir başqasınen yaşağan... Bala olğan... Menim namusım ayaq astında taptalğan.

— Ya... ebet... ümüt olunmağanday areket…

— Sizge açıq göñülli olmaq istedim... Ayıp etmeñiz.

— Emin ola bilesiñiz. İleride ne yapmaqnı tüşünesiñiz, Leylâ?

— Özüm de bilmeyim. Bekirnen laqırdı etmeycek oldım. Lâkin kelip özü afu istedi...

— Afu ettiñiz degilmi?

— Men cevap bermedim. Körgeniñiz kibi, beraber kezintige çıqamız. Yüzüm küle, içimde alevlengen ateş meni bir kebap kibi küyüte. İleride ne yapacağımnı soraysıñız... Men ne yapa bilirim?

— Siz Bekir içün uzun yıllar muabbet beslediñiz. Onı unutalmazsıñız.

— Doğru, Bekir, başta sadıq arqadaş edi...— Leylâ közleriniñ yaşını köstermek istemey, ters aylandı.

Dağda ötken puğularnıñ sadası, terekler üzerinde çırıldağan çır-çır mazinlerniñ sesi eşitildi.

Bu arada uzaqtan qadın davuşı keldi.

— Meni qıdırsalar kerek, — dedi Leylâ. — Sağlıqnen qalıñız. Yarın körüşirmiz, degilmi?

— Sağ olsaq, mıtlaqa körüşirmiz.

Abibulla Suleymanoviç evge eyecanlı qaytıp keldi. Aqşamlıq aşnı red etti. Gece töşeginde çoq vaqıt yuqlayalmay, özüniñ iradesinen küreşip turdı.

— İnanıp olamayım. Qız degen şey — kökteki beyaz bir bulut kibi uçar kezer, — dep azaplandı. — Fikrini deñiştirmeycegini qaydan bileyim? Şunıñ özüne... Bu ola bilirmi? Olur, er şey olur.

Abibulla saba keç turdı. Sofağa çıqqanda büyükanası oña:

— Oğlum, bunı Leylânıñ qardaşçığı ketirdi, — dep üç köşeli bir kâğıtçıq uzattı.

Abibulla Suleymanoviç kâğıtnı oqumağa başlağanınen taaciplendi, soñra yüzünde birden sevinç asıl oldı.

Mektüpte şu satırlar yazılı edi:

"Abibulla!

Bu kâğıtnı yazmağa cesaret toplağancek ne qadar azaplanğanımnı bilse ediñiz. Bütün gece tüşünip çıqtım. Özümniñ ömrümni köz ögüne ketirdim. Altın ümütlerim bar edi, olarnıñ episi elâk oldılar. Eñ yaş çağımnı özüne esir alğan adam meni aldadı, sevgimni horladı. Bundan soñ oña qaytıp olamaycağım. Er şey bitti. Maña inanıñız. Köyde Sizni körgende, közleriñizde samimiyetlik is ettim. Yüregimdekini söyleyalmay çoq vaqıt ah çektim. Lâkin endi sabırım tükendi... Men Sizni sevem. Bu sözlerimni ve areketimni şaşqınlıq esap etmeñiz. Men Sizni sevem... Yalıñız Sizni sevem!

Ögüñizde bu qadar alçalğanım içün menligimni horlamañız! Ümüt etem, körüşirmiz.

Leylâ".

Abibulla Suleymanoviç mektüpni bir daa oqudı, soñ dört bükledi, musafir odasındaki setniñ üzerinde oturıp, tüşüncege daldı.

— Yüregimni bu derece alevlendirgen qıznı ilk sefer körem. Bu mektüp vucudımda tükenmez küçler yarattı, ümütlerimni qanaatlendirdi. Güzel Leylâ, sende ne qadar qudretli insanlıq duyğusı bar!!

Aqırından yerinden turdı. Evniñ penceresinden tışqa köz taşladı. Özen kene evelki çabikliginen quturıp aqa ve töpeleri tumanlı dağlarda kene alamanlarnıñ davuşları eşitile edi.

— Qaytmaqmı? — dep öz-özünden soradı. Elindeki mektüpni, köyde can sıqısından oqurım dep ketirgen qalın ve dülber qaplı "Taras Bülba" adlı kitabınıñ içerisine qoyıp, sofağa çıqtı. Tenzile qartana bağçada qartop çapalay edi.

Azbarnıñ basamaqlarından atlap yolğa tüşti, evelâ bağçadaki gölge ketken yolğa burulmaq istedi, soñra artına qaytaraq, özen boyu yuqarı cöneldi. Büyük taşlarnıñ yanlarında göllenip qalğan suvlardaki baqalarnıñ ve soqaq kenarındaki kögetler arasına pısqan çır-çırnalarnıñ sesleri, başı üstünde kobeleklerniñ uçuşı — bularnıñ episi serbest köy ömrüniñ zevqını duydura ediler.

Abibulla Suleymanoviç tabiatnıñ insanlarğa bağış etken bu dülberliginden hoşlanaraq, köterinki göñülnen ileri adımladı.

Bu arada azbarğa kelgen Bekir, Tenzile qartanayğa:

— İş qolay kelsin, qartana, — dep davuş berdi. — Bu sıcaqta sizge zametlenmek kerekmi?

— Alla razı olsun, balam, — dedi Tenzile qartana. — Ya ne yapayım? Yolaqlarnı ot bastı da!..

— Abibulla evdemi?

— Evde. Buyur, oğlum!

Bekir sofağa kirdi. Ayatnıñ ve kilerniñ qapılarını açıp baqtı. Kimse yoq edi. Musafir odasına kirdi, kene kimse yoq. Evden çıqmağa oñaytlanğanda, pencerede turğan kitapnı kördi. Eline alıp qarıştırmağa başlağanı da şu edi, közüne tanış yazılar ilişti.

Bekir kâğıtnı aldı, üzerinde Leylânıñ adını körgeni kibi, alel-acele oqumağa başladı. Yarısına kelgende, yüzünde ter asıl oldı, qızardı, yüregini ateş biyledi. O, közlerine inanmaq istemeyip, mektüpni tekrar közden keçirdi, soñra azaplı bir alda:

— Bu, menim beş yıldan berli beklegen sevdigimniñ mektübi, — dep ezgin, qayğılı bir alda, azbarğa çıqtı. Sofa aldında toqtaldı, Tenzile qartananıñ yanına barıp sağlıqlaşmaq istedi, lâkin indemey, acele sürette basamaqtan yolğa tüşip ketti.

Aqşam Tenzile qartana Orta maallege musafirlikke ketmek istedi.

— Bayağı vaqıttan berli Sabenen körüşmedim — dedi. — Ğarip o zayıf ayağınen uzaqqa çıqıp olamay, men de vaqıt tapıp baramayım. Ketseñ, qapılarnı beklersiñ. Canım balam, buzavçıqnı aranğa qapamağa unutma.

— Güzel, — dedi Abibulla Suleymanoviç, — qaparım. Qasevet etmeñiz, büyükana. Qaranlıqta qaytmağa qorqmazsıñızmı?

— Men çoq eglenmem. Yaz vaqtı. Şimdi yatsı olur.

Maramasınen başını örtip yolğa çıqtı...

Ortalıq azar-azar qaranlıqlaştı. Dağlar sustı. Bağçadaki tereklerniñ qalabalığı közden silinip, tegiz qara bir perde olıp köründi, lâkin evniñ artındaki özen şuvultısını kesmedi.

Abibulla Suleymanoviç tınçlıqnı seyirge daldı. O asılda susıp, etrafnı diñlemege seve, bunda özüne zevq tapa edi. Şimdi böyle diñlenip turğanda, bağça taraftan talğın bir qadın davuşı eşitildi. Ereslenip yerinden turdı, terekler arasında Leylâ köründi. Abibulla Suleymanoviç onıñ yanına acele sürette bardı. Leylânıñ töben turğan başını ıncıtmay nezaketnen köterdi de:

— Sensiz maña ömür yoq, Leylâ, — dedi. — Şu elâ közleriñni körgen künümden berli ne qadar raatsız geceler keçirdim! Men bir deli kibi soqaqlarnı, bağçalarnı dolaşam. Zeinimde yalıñız sensiñ.

Leylâ uzun kirpiklerini köterdi. Abibulla Suleymanoviçke teren nazarlar taşladı:

— Meni sevesiñ, öylemi? — dep soradı.

— Sevem, Leylâ. Hayalımda kezgen bir sensiñ. — O, Leylânı özüniñ bavrına sıqtı, eyecandan ateşlengen dudaqlarından öpti. Biri-birinden ayırılmay, çoq vaqıt susıp turdılar.

— Keçken gece qorqunçlı tüş kördim, — dedi Leylâ, — aqılıma ketirsem, alâ yüregim titrey.

— Hayır ola. O nasıl tüş edi?

— Seniñnen dağğa kezinmege çıqtıq. Uçurımğa yaqlaşqanda, artta qaldıñ. Men aldımda, közleri qan basqan qaşqırnıñ üzerime atılmağa niyetlengenini körgenim kibi, saña qıçırdım. Sen uzaqtan, menim alıma seyir eterek, küldiñ. Men ağlamağa başladım. Bundan soñ, qaşqır dağda yoq oldı. Bu yer zarafatlı yer, keteyik, dep, eliñden tutmaq istedim, bu arada bir arslanğa çevirildiñ. Qıçırmaq istedim. Sen boğazıma yapıştıñ, meni qayadan aşağı fırlattıñ... Uyanğan soñ telâşqa tüştim, sabağa qadar yuqlayamadım. Kündüz seni körmek istedim. Bağçada büyükanañ, Bekirnen söylenip turğanını eslegen soñ, evge qaytıp keldim.

Abibulla Suleymanoviç taacipke qaldı.

— Eger tüşlerge inanmaq mümkün ise, eñ evelâ men elâk olmağa borclum, — dedi. — Suvuq qanlıqnı coyma. Büyükanam, Bekirnen söyleşe edi deysiñ, öylemi?

— Ebet.

— Bugün onı cami yanında kördim. Az qaldı, selâmımnı almay keçecek edi.

— Niçün?

— Çünki maña darğın.

Leylâ indemedi.

Abibulla Suleymanoviç onıñ saçlarını sıypadı, kederli közlerine baqtı.

— Niçün indemeysiñ, Leylâ? — dep soradı. — Seni kederlendirgen ne?

Leylânıñ közleri yaşlandılar:

— Keteyik, Abibulla, — dedi. — Rica etem, bu köyden keteyik.

— Qayda?

— Qayda olsa da, keteyik. Eñ olmağanda, Orta Asiyağa keteyik.

— Sevgili Leylâ! Meni seveceksiñmi? Söyle!

— Niçün böyle suallernen qalbimni yaqasıñ? Eñ yüksek hayallarımda yaşağan sensiñ. Seni sevmeycegimmi?

— Ya Bekir?

— Bekir... Ah, onıñ adını añma, yüregimni hırpalama! Men onıñ, yalıñız tanış arqadaş olıp qalğanını isteyim. Men şimdiden soñ Bekirni, iç bir vaqıt seniñ kibi sevalmaycağım. Unutayıq, Abibulla! Keçkenlerniñ episini unutayıq.

— Unutayıq... eger unuta bilsek, güzel. Men Bekirnen eppeyi ömür keçirdim. Şimdi onıñnen alâqam kesilecek, biri-birimizge duşman olacaqmız...

— Bu işte qabaatlı sen degilsiñ...

— Öyle deme, Leylâ! Men qabaatlım. Lâkin men ne yapa bilir edim? Bu közler, bu güzel baqışlar barmı?! Men olarnıñ esiri oldım. Şimdi yolumdan meni kimse qaytaralmaycaq. Bütün göñlümnen saña sadıqım. Eşitesiñmi, Leylâ? Sen yıldızlarnıñ ayaqdaşı, tılsımlı bir meleksiñ. Er sözüñe razım. Bir söz söyle, beraber uzaqlarğa, ebet uzaqlarğa, o tınç qum sahralarına, o bereketli Ferğane boylarına keteyik. Anda bizni bahtiyar ömür bekley.

— Men... Ah, men közlerimnen körgenlerime, qulaqlarımnen eşitkenlerime inanmayım. Bu, maña bir tüş kibi kele. Daa tünevin qatıy fikirge kelüvden aciz edim.

— Sevimli Leylâ! Demek, biri-birimizniñ cefa ve sefasını bölüşecekmiz, öylemi?

— Öyle…

Bağçanıñ terekleri arasından ay köründi. Kökniñ yüzü ağardı, ortalıq aydınlaştı. Hoş bir manzara açıldı.

— Geceniñ güzelligine diqqat etesiñmi, Leylâ? Aqşam sağırlaşıp qalğan bağça, şimdi ne qadar şırnıqlı körüniş aldı...

— Körem. Bu ay yarıq geceni iç aqılımdan çıqarmaycağım...

Leylâ, Abibullanıñ qoltuğından tuttı, aqırın-aqırın bağçanıñ terenligine doğru adımladılar. Olarnıñ yüzleri de terek taldalarında gizlene, de ay şavleleri altında aydınlana edi.

Qomşu bağçanı ayırğan azbarnıñ üstündeki erik tereginiñ yanına barğanda, Abibulla Suleymanoviç toqtaldı:

— Öyle olsa, men de bu terekni unutmaycağım, — dedi ve külümsiredi. — Eñ sevimli daqqalarımnı bu terekniñ astında keçirdim.

Leylâ, başını aşağı egiltti, ekisi çoq vaqıt susıp turdılar. Etrafnı tınçlıq sardı. Şimdi dağlar, bağçalar yalıñız bu eki yürekniñ uruşını diñley edi.

— Keç oldı, — dedi Leylâ, — penceremizdeki yarıq söndi, kördiñmi? Qaytmaq kerek. — Elini uzataraq, dalğın bir sürette: — geceñiz hayırlı olsun, — dedi.

Abibulla Suleymanoviç onıñ tirsegine qadar çıplaq bulunğan beyaz elini öpken soñ:

— Hayırğa qarşı, — dep cevaplandı.

Leylâ terekler arasında ğayıp olıp ketti.

Abibulla Suleymanoviç qaytıp kelgende, büyükanasını evde kördi.

— Tenbilep kettim de ya, balam, — dedi Tenzile qartiy. — Qapılarnı beklemegensiñ. Buzavnı ayırmağansıñ. Alay sütümni emip bitirgen. Maşalla, maşalla! Pek becerikli ekensiñ. Tfu... tfu... nazar tiymesin...— dep külümsiredi.

Torunı da külip ciberdi.

Abibulla Suleymanoviçniñ köyge kelgeni bir aynı keçti. Onıñ çırayı tekmil deñişti. Gülgülli yanaqları soldı, közleri çuqurlanıp kettiler.

Cürüşi tüşünceli oldı. Şimdi o, yeşil boyalı tahta qapınıñ aldında turğan küçük qızçıqqa bir şeyler ayttı, qızçıq içerige çapıp ketti. Tezden qapıda Leylâ peyda oldı.

Abibulla Suleymanoviç, Leylâğa elini uzattı:

— Men endi ketem, — dedi. — Aytqanım kibi yaparmız. Avgustnıñ beşinci künü kelirim...

— Rica etem, mektüp yaz, — dedi Leylâ. — Meni çekiştirme. Sen ketesiñ. Maña öyle kele ki, ömrümniñ yarısı peşiñden kete...

— Qasevetlenme. Özüñni serbest tut, künler kelir-keçerler, duymay qalırsıñ. Sağlıqnen qal! — dedi, yolğa tüşti.

Leylâ:

— Sağlıqnen bar! Oğurlar olsun, — dedi, qapığa tayanıp qaldı, çoq vaqıt tüşünip turdı. Kimni tüşündi? Abibulla Suleymanoviçniñ ketkenine yanıqladımı? Yoqsa, Bekirni ıncıtqanına azaplandımı? Kim bilsin!.. Bekir endi bir aftadan berli köyde yaşamay edi. Onı şeerge partiya işine alğan ediler.

Abibulla Suleymanoviç boğçasını eline sıqıp tutaraq, özen boyu sozulğan taş yol çetinden, selbi terekler arasından ketti.

Üyleden soñ ava bozuldı. Yağmur bulutları sarqtılar. Çoq keçmedi, yengil bir sağanaq köründi. Bitti degende, küçlüsi keldi, töpeden çapçaqnen suv tökülir kibi, yağıp başladı.

Bu afat içinde, urbaları tenine yapışıp qalğan, balaqları çamurlanğan bir kişi Devletovnıñ qapısından içke soquldı, ayaqlarını merdivenniñ basamaqlarına ziyade urıp alaraq, sofağa köterildi. Ocaq başındaki Saniye, keniş set üzerindeki Darbali ve Üsniye — episi, bir kereden merdiven betke çevirilgende, Abibulla Suleymanoviçni, bu külünçli alında, zornen tanıdılar.

Saniye ocaqqa qoymaq içün eline alğan cezbesini kenarğa taşlap, yerinden turdı:

— Balam, böyle avada yolğa niçün çıqtıñ? — dedi, qolundaki sılaq boğçanı çekip aldı. — Bicagıñnı çıqar. Vay anam-babam, bu nedir! Kir... ayatqa, kir...

Abibulla Suleymanoviç urbalarını yengilden silkitip alğan soñ, sofadaki musafirlerni közden keçirdi:

— Hoş keldiñız, — dep muracaat etti.— Özüñ de hoş keldiñ, — dedi Darbali. — Abibulla kadam, hayır ola, bu nasıl al?

— Aziz yanlarında yağmur tuttı...

— Kir, balam. Kir, urbañnı deñiştir, — dedi Saniye. — Suvuqlanırsıñ.

Abibulla Suleymanoviç ayatqa kirdi, arası çoq keçmey, taze urbanen çıqaraq, ocaqnıñ yanındaki skemlege oturdı.

Üstüne kök kostüm, ayağına yıltıravuq sarı ayaqqaplar kiyip, qarşısında oturğan oğluna yüregi feralanğan ana:

— Büyükanañ sağ-selâmetmi? — dep soradı. — Keçinişi nasıl?

— Şükür. Epimizden tiri. Keçinişi de fena degil. Sizge biraz soğan yolladı. Ya babam qayda? Kene hızmettemi?

— Babañnı saba rayon komitetine çağırdılar. Tünevinden berli tüşünceli keze. Ne qaseveti bar bilmeyim.

Darbali çeñesini elleriniñ üzerine qoyaraq, tirseklerini tizlerine tayap, sabırlı sürette:

— Artelniñ işi pek qalabalıqlaştı, — dep sözge kirişti. — Keçenlerde mağazdan yedi teri hırsızlanılğan. Kimniñ qolu ekeni belli degil. İnspektor kelip teşkerdi, Suleyman ağamnı qabaatlamaq istedi. Plannı toldurdıñız, malnı qorçalamağa bilmeysiñiz — dep ketti. — Mında birevlerniñ yuvası bar, dey. Biz, dey, onı dağıtırmız. İşler yaramay, qardaşım. Bunıñ soñu eyi netice berecekke beñzemey.

— Teriler içün mesül siz degilsiñizmi?

— Yoq. Menim vazifem — yalıñız cınıslarğa bölmek edi. Men asıl da ufaq adamım.

Setniñ kenarında indemey turğan Üsniye, Darbaliniñ: "Ufaq adamım", degen sözlerine külip ciberdi:

— Bunı sizden birinci kere eşittim, — dedi. — Bütün vaqıt: "Artelniñ işini köçürgen Darbali" — dey turğansıñız. Şimdi yuvaşlığıñıznıñ sebebi nedir bilmem?!

— Aqiqaten, o zamanda men özümni küçük adam esap etmey edim. Lâkin, maña — "sen er şeyge atılma", dediler. Bir daa qarışmadım. Endi, Darbalini artelde iç bir vaqıt körmeyceksiñ.

— İç bir şey añlamayım. Niçün körmeycekmiz?

— Adam sende, Üsniye qardaşım... Bunıñ sebebini söylemekte ne mana tapacağım. Men şimdi Devletovnıñ özüne kelgen edim. Çıqqan ketken.

Saniye apte taaciplendi.

— Devletov canıñnı ağırttımı yoqsa? — dep soradı. — Bugün sen de keyfsiz körünesiñ.

— Daa fenasını yaptı. İşten çıqardı. Teri hırsızlığını menden şübelengenini söyledi.

— Canım, Darbali! Bu mümkün degil. Sen bizim eñ yaqın kişimizsiñ.

— Doğru. İlk sefer eşitkende men de inanmaq istemedim. Çoq yazıq ki, Suleyman ağa öz sözünden qaytmadı.

Tışarıda yağmur sakinleşti. Saçaqlardan şuvuldap aqqan suvlar azaldı. Birazdan soñ, alçaqtan, bulutlar arasından küneş köründi, evlerniñ töpelerine cıllı şavlelerini saçtı.

Darbali yerinden köterilip, tışqa köz taşlağan soñ:

— Mubarek, çoqtan kerek edi. Körüñiz, ortalıq ne qadar tazerdi, — dep ilâve etti. — Aydı, sağlıqnen qalıñız.

Saniye onıñ peşinden aşağı tüşti. Qapı yanına barğanda:

— Men Suleyman ağañnen özüm söyleşirim, — dedi. — Evelki hızmetiñe qaytırsıñ. Añladıñmı, Darbali?

Darbali yol qapınıñ bosağasından atlayatqanda:

— Sağ oluñız, — dep cevap berdi. — Endi er şey bitti. Men bir daa artelge qaytmam.

Saniye, qapını beklegen soñ

— Bu inatlıq ne içün eken? — dep tüşündi, aqırın-aqırın azbardaki balqurt sepetlerine doğru ketti.

Abibulla Suleymanoviç sofada eppeyi vaqıt indemey turdı. Üsniye turıp, Saniye apteniñ peşinden tışqa çıqmağa niyetlense de, bu areketni kelişiksiz esap eterek, set üstünde öz yerinde qaldı. Ocaqnıñ söneyatqan qorlarından közlerini ayırmay baqıp turğan Abibulla Suleymanoviçke:

— Böyle avada yolğa çıqqanıñızğa peşman etkensiñizdir ya? — dep soradı. Lâkin cevabını beklemey: — Pek üşüdiñizmi? — dep ilâve etti.

Abibulla Suleymanoviç külümsiredi:

— Pek üşügenim, — dedi. — Men asıl da, ateşni balalıqtan berli sevem. Oña baqıp tursam, zevqım arta.

— Añlaşıla, sizge zevqlanmaq içün çoq şey kerekmey eken. Ateş oldımı, iş bitken... öylemi?

— Yoq, canım. Tek ateş azlıq eter edi, eger de... O, sözüni bölip, manalı bir pauza yaptı. Abibulla Suleymanoviçniñ yüreginde Üsniyege qarşı beslegen duyğuları, onı evde körgeni kibi yanıp, canlanıp ketken ediler. — Eger de göñlüñni alğan yaqın arqadaşıñ olmasa...

— Doğru. Lâkin onı tapmaq zor…

— Men onı endi taptım, — o doğru Üsniyeniñ közlerine baqtı.

Üsniye sözüni devam etalmadı, közlerini aşağı aldı, yanaqlarını qızıl renk qapladı.

Abibulla Suleymanoviç onıñ utanğanını esledi:

— Afu etiñiz, — dedi. — Bilem, siz qayğılı künler kördiñiz. Men köyde edim, lâkin siziñ er qasevetli daqqañıznı azap içinde yaşap keçirdim.

Üsniye dalğın bir alda:

— Ebet, çoq qayğılı künler kördim, — dedi. Evde oturıp olamayım. Yüregim tazersin dep, er kün Saniye apteme kelem.

O, yavluğını çıqarıp, közlerini sildi. Abibulla Suleymanoviç o iri kirpikler arasından inci kibi tökülgen közyaşlarını körip, teren köküs keçirdi, iç bir söz söylep olamadı.

Bağça içinde Saniye apteniñ:

— Üsniye... Üsniye! — degen davuşı eşitildi. — Kelçi saña balqurtlarnıñ solağını köstereyim.

Üsniye seskenip, yerinden turdı, elindeki yavluğını közlerine tutıp merdivenden aşağı tüşip ketti.

Tezden küneş, qayalarnıñ artına saqlandı, yavaş-yavaş şeerniñ üzerine aqşam tınçlığı tüşti. Abibulla Suleymanoviç, qapı ögüne çıqıp, soqaqta eglenmek niyetinen azbar qapını açqanda, qarşısında babası peyda oldı. Abibullanı körgeninen, qollarını eki yaqqa kererek:

— O-o-o, köyden hoş keldiñ, — dep qıçırdı. — Büyükanañ ne yapa?

— Yahşı. Selâm söyledi. Babam, sizge ne oldı? Özüñizge iç beñzemeysiñiz. Bu ne qadar deñişiklik!?

— İşler zor, çoq çalışmaq kerek ola. Kir evge. Qana, nasıl haberler ketirdiñ?

Saba küneş doğıp köterilgen maalde Abibulla Suleymanoviç yuqudan uyandı. Sütlü qavenen, bir kesek yağlı ötmek aşadı. Şeerge çıqıp ketmege niyetlengende, Dorağa:

— Men bugün Çufut Qalege ketmek isteyim — dedi. — Anama söylersiñ.

— Güzel, — dedi Dora. — Söylerim.

Dora onıñ artından baqıp turdı, közden coyulğan soñ, sofağa qaytqanda, öz-özüne: "yigit aruv raatlana", — dedi.

Abibulla Suleymanoviç eski han azbarı ögünde beklegen lineyka saiplerine yaqınlaşıp, Çufut Qalege ketmekni teklif etti, lâkin razı olmadılar. Bazıları ise çoq vaqıt bazarlıq etken soñ, parasınen añlaşalmadılar.

Bu işten vazgeçmek fikrine kelerek, Hansaray bağçasına kirdi. Çeşmeniñ yanından keçkende, sol yaqta, akatsiya teregi astındaki skemlede oturğan qadınnı körerek Üsniye ekenini tanıp toqtaldı.

— Sabañız hayır olsun, Üsniye, — dedi.

— Sağ oluñız, — dedi Üsniye, — siziñ sabañız pek keç ola eken. Baqıñız, endi üyle maali yaqınlaşa. Oturıñız! Yoqsa aşıqasıñızmı?

— Hayır, iç aşıqmayım, — dedi, Üsniyeniñ yanındaki balağa baqıp, — kimniñ oğlusıñ? — dep soradı.

Bala dudaqlarını çürteytip sustı, aldına baqtı, cevap bermedi. — Aptemniñ oğlançığı, — dedi Üsniye. — Ayaqtaş olur dep aldım. Kelgenimden berli, qaytayıq dep ağlay. Eglence degil, başıma belâ kesildi. Siz bu yaqqa nasıl tüştiñiz?

— Çufut Qalege ketmek istedim. Lineykacılarnen uzlaşamadım. Cayav yolğa çıqmaq ise bu sıcaqta elverişli degil. Sizge bir ricam bar.

— Nasıl?

— Eger vaqtıñız olğanını bilse edim, sizge, beraber Çufut Qalege kezintige ketmekni teklif ve rica eter edim.

Üsniye biraz tüşünceden soñ:

— Fena teklif degil, — dep cevap berdi. — Lâkin avağa diqqat etiñiz. İnsan nefes aluvdan aciz, o derece sıcaq.

— Biz aşıqmamız. Belki de, bağçalıq boyu soqaq taparmız. Tereklerniñ salqın kölgeleri bizni qorçalar.

— Kim bilsin... Ya bu oğlannı.

— Oğlannı... oğlannı evge yollarmız. Seniñ adıñ ne, yigit?

Bala evge qaytacağına sevinse kerek, inatlıq köstermey:

— Reşat...— dep cevap berdi.

— Reşat. A-a-a…Reşat lineykanen evge qaytacaq, öylemi? E-e?

— E-ee-iy.

— Soñ, ne deyceksiñiz, Üsniye? Köçeyikmi?

Üsniye yavaşça yerinden turdı, Reşatqa bir köz taşlap:

— Menim içün farqı yoq, — dep cevaplandı. — Keteyik.

Balanıñ elinden tutaraq, ekevi qapığa doğruldılar. Hansaray aldıdan keçeyatqan lineykanıñ saibi Reşatnı yanına oturıp alıp ketti.

Üsniye ve Abibulla Suleymanoviç, Han cami aralığı boyu yuqarı aylandılar.

Taş içine oyulıp yapılğan cellât odaları. Mabüslerniñ zindanları... Qobalar... tüpsüz uçurımlar... bular Üsniyeni ziyade tesirlendirdiler.

— Kelgenimden pek memnünim, — dedi. — Zemane kişisine, ötken asırlarnıñ saifelerine köz taşlamaq keder etmey. Aqiqaten, ne qadar deşetli ömür sürgenler. Ya, Canıke deseñ... Zavallı qız kene sevgilisine qavuşamağan...

Küneş Qırqayaq sırımlarınıñ artına sarqqan vaqıtta Demir qapıdan çıqtılar.

Abibulla Suleymanoviç toqtaldı:

— Baqıñız, bu dülber manzarağa ne deysiñiz? — dep elinen dereni kösterdi.

Aşağıda teren yılğa boyunda dağlar, qayalar ve uzaqta kiçkene olıp qalğan Salaçıq evleriniñ töpeleri körüne ediler.

— Pek acayip, — dedi Üsniye. — Çaresini tapsam, asıl da mından qaytmaz edim.

— Doğrusını söylediñiz. Men de siznen qalır edim...

— Meramıñıznı añlamayım.

— Doğru, siz meni añlap olamazsıñız. Çünki...

— Ne demek olsun. Eger açıq söyleseñiz...

— Üsniye, rica etem, açuvlanmañız. Öyle şeyler ola ki, söylenilmeden duyula ve añlaşıla. Men sizni ilk sefer körgende acayip dülberligiñizge ayran qaldım. O, vaqıt deliririm belledim. Tilim bağlı edi. Taliyiñizge qarışmağa aqqım yoq edi. Şimdi serbest söyleye bilem... Siz çoq güzelsiñiz. Sizni körmemek ve unutmaq içün köyge kettim. Kene qaytıp keldim. Söyleñiz, maña bir ağız söz söyleñiz!

— Abibulla, menim öz qaarim yetişecek. Siz de meni yaqasıñız.

— Bilem. Siz azaplanasıñız. Lâkin ne yapayım?..

— Men sizge aqran degilim. Uzun yıllar boyu aileviy ömür meni hırpaladı. Men begenilmez oldım.

— Bu sözlerge inanmayım. Menim bütün iradem siziñ emriñizde. Ne deseñiz, oña razım.

— Şimdi bir söz bile söylemege mecalım yoq...— Üsniye sustı, uzaq qayalarğa közetti ve soñ: — Keteyikmi, Abibulla? Keç oldı, — dep ilâve etti.

— Keteyik.

Salaçıq yoluna tüşken soñ, Abibulla Suleymanoviç keteyatqan lineykanı toqtattı, Üsniyeniñ qoltuğından tutıp:

— Siz pek yoruldıñız, — dep muracaat etti. Rica etem, oturıñız! Ayaqqaplarıñız böyle sarp yollardan cürecek kibi degil. Aydı emce, kettik.

Eki atlı lineyka eñişli-yuquşlı yol boyu şeerge doğru cöneldi.

Kündüz saat on bir qararlarında İcra Komiteti reisiniñ qabul odasında, divan üzerinde Darbali otura edi. Başındaki qalpağınıñ tükleri hırpalanğan, saqalı ösken, çırayı qaçqan. O, ğayet tüşünceli edi.

Tışarıda accı yel uvulday. Küçük qarnen qarışıp ince yağmur sepeley.

Endi dekabr ayınıñ soñu kelgen edi.

Qapı açıldı. İçeri Kâzim oca kirdi. Kimsege baqmay, reisniñ odasına doğrulğanda, sekretar onı toqtattı.

— Biraz sabır etiñiz, — dedi. — Beklegenler barlar.

Kâzim oca divanğa oturayım degende, yanında Darbalini esledi.

— Sen bu yaqqa ne işnen tüştiñ? — dep soradı. — Körüşmegenimiz qayda qaldı?

— Ebet, eppeyi vaqıt keçti.

— Seni şeerde yoqsıñ, dep tüşüne edim. Kene eski hızmetiñdesiñmi? Devletov ne yapa?

— Hayır. Artelde çalışmağanım beşinci ay. Devletov meni işten çıqardı. Ondan soñ ne oldı, ne qaldı, bilmeyim.

— Şimdi ne iştesiñ?

— Degirmende çalışam. Siz ne yapasıñız? Sağlığıñız yerindemi? Çoq deñişkensiñiz!

— Ne yapayım? Kene balalarnen oğraşam. Şükür şimdilik ayaq üstündem. Lâkin qartlıq özüni duydura. Bu yaqında bel ağırısı peyda oldı; ekimler, keçer deyler. Baqayıq. Söylese, mında ne hızmetnen tüştiñ?

— Reiske eki sözçik aytmaq isteyim.

— Eki sözçik dediñmi?

— Ebet, eki sözçik.

— Ne hususta? Bilmek mümkünmi?

— Devletov hususında. Endi pıçaq boğazğa tayandı. Öz aqqımnı tanıtmağa qudretim yetişmedi. Tüşündim, baqtım... Böyle qalsa elvermeycek. Zan etem, mında meni añlağan tapılır. Bekleyim. İçeriden adam çıqsa, kirecegim. Devletovnıñ kim ekeni aqqında eki sözçik aytayım da, soñu ne olsa-olsun. Ya siz oca? Siz ne işnen keldiñiz?

— Tünevin konferentsiyada menim derslerim üstünde toqtalğanlar...

— Ne degenler, oca?

— Usulı eski degenler. Zararlı... felân-tügen degenler. Kim bile onı...— Kâzim oca söylenip turğan arada taacipnen pencerege baqtı, tışta soqaq boyu keteyatqan Saniyeni kösterip: — Bunıñ ülema oğlu ne yapa, haberiñ yoqmı? — dep soradı.

— Yaqında körmedim, — dedi Darbali. — Eşitkenime köre, kombinatta çalışa eken; Mansur ölgen soñ, onıñ apayınen tutuşqan. Öz aqayı kibi evine bara, otura, kimerde qonıp da qala, deyler...

Reisniñ qapısı açıldı. Elinde portfeli, közlükli, uzun boylu kişi çıqtı, elindeki kâğıtını sekretarğa uzattı. Sekretar üzerine peçat qoydı, qaytarıp bererek, Darbalige hitapnen:

— Rica etem, kiriñiz, — dedi. — Nevbet siziñ.

Dağlarnı qar bastı. Çağlap aqqan küçlü özen buzladı. Çıplaq qayalar uzaqtan köyge qasevetli çıraynen baqıp, indemey susıp qaldılar. Sevimli yaz künlerini qaydan alasıñ!!!

Bu gece sabağa yaqın Leylâ yuqudan uyandı, kendi taliyi hususında hayallandı:

— Yarım yıl içinde bir asırlıq ömür keçirdim, — dedi. — Böyle olıp çıqar dep kim tüşüngen edi? Tezden tañ ağaracaq. Yolğa çıqacaqmız. Uzaqlarğa, ebet, uzaqlarğa ketecekmiz. Abibulla, sen qaydasıñ? Meni ateşlerge attıñ, haberiñ barmı?

Ekinci horaz çağırdı, Leylâ, zametli tüşüncelerine kömülip, tekrar yuqlap qaldı.

Saba saat sekizlerde Abibulla Suleymanoviç keldi. Köterilgen yüksek teri yaqasını ciberdi, qolçaqlarını çıqarıp, cebine qoydı, suvuqtan qızarğan betini ufqalap aldı, ocaq başındaki Zeide yengege:

— Sabañız hayırlı olsun, — dep muracaat etti. — Biraz erte keldim ğaliba, ayıp etmeñiz.

— Yoq canım, — dedi Zeide yenge. — Niçün erte olsun? Çıqar, balam, paltoñnı! Saat qaçta ketesiñiz?

— On birde. Leylâ turdımı?

— Yuqlay. Şimdi uyantırım.

Zeide yenge qomşu odanıñ qapısını muqaytlıqnen açıp, ayaq uclarına basaraq, içeri kirdi. Leylâ töşegini cıyıştırayata edi.

Zeide yenge qapını aralıqlandıraraq:

— Kir, Abibulla, — dep qıçırdı. — Leylâ turğan eken...

Abibulla Suleymanoviç paltosını mıhqa astı, divarda, ortası çatlağan, çevresi İstanbul örneklerinen qaplı küzgüge baqıp, galstugını tüzetti, acele-acele Leylânıñ odasına kirip ketti.

Bu arada azbarda Qaybulla aqaynıñ öksürgeni eşitildi. O, sığırlarnı dağğa aydap qaytqan edi.

Bir afta evel Tenzile qartana, Zeidege kelerek, qızını, torunına bermesini teklif etkende, Qaybulla aqay iddetinden:

— Kelmeşekke berecek qızım yoq, — dep qıçırğan edi. — Men onıñ babasını da, anasını da bilem.

O kün, bu kün, apayı: "Abibulla — güzel yaş. Onıñ acayip kelecegi bar", dep ayarta keldi ise de, Qaybulla degeninden taymay, öz fikrinde qaldı.

Şimdi eki ağızlı baltasını bilegine keçirdi de, Zeidege:

— Men keçikecekke beñzeyim, — dedi. — Bağçada azbar bekleycekmiz. Leylâğa söyle, yoldan keçkende maña davuş etsin.

Evniñ saçağına asılı turğan qayışnı uzanıp alaraq, kevdesini sol yaqqa yantayta berip, keñ adımlarnen ketti.

Abibulla Suleymanoviç, yataq odasına kirgeni kibi, Leylâ onıñ boynuna sarıldı, körgenine inanmay: — Keldiñmi? — dep soradı. — Gece oylar içinde ne qadar çekiştim, bilmeysiñ. Men bu qarlı dağlarğa, qayalarğa baqıp tek seni bekledim... Abibulla Suleymanoviç, Leylânı quçağına sıqtı:

— Biz bugün Bağçasarayğa ketermiz... — dedi. Kerçek, aytmağa unutqanım. Keçenlerde şeerde Bekirni kördim.

Leylâ sevinçnen:

— Bekirnimi? — dep soradı. — Doğrusını aytasıñmı?

Abibulla Suleymanoviç, laqırdını başlağanına peşman etti:

— Demek, alâ unutıp olamaysıñ, öylemi, Leylâ? — dedi. — Belki, asıl da hatırdan çıqaramaycaqsıñdır, çekinme, doğrusını söyle!!

Leylâ başını aşağı egiltti, sustı, birazdan ökünçnen:

— Böyle sualleriñnen meni yalıñız ıncıta bilirsiñ, — dedi. — Bekirnen menim alâqamnıñ ne derecege kelip qalğanını pek yahşı bilesiñ degilmi? Bu öpkeñ ne demek ola, añlamayım. Men inkâr etmeyim... Bekir insan olaraq diqqatqa lâyıq.

— Şaqa ettim, — dedi Abibulla Suleymanoviç, — muradım asıl da öpkelemek degil edi. Darılma, yalvaram! Emin ol ki, sen qaar ve qasevetiñni unutacaqsıñ...

Hayli vaqıt keçken soñ, Zeide apte içke kirdi, Leylânı ve Abibulla Suleymanoviçni saba yemegine rica etti.

Aş biteyatqanda Tenzile qartana keldi. Zeideniñ, sofranı sürtkenini körip:

— Ömrümde iç sizni yamanlağanımnı bilmeyim — dep külümsiredi. — Albu ise, baqıñız, aş bitken soñ keldim.

Leylâ, onıñ başındaki qalın şalını alıp, köşedeki sandıq üzerine qoydı:

— Buyurıñız, — dedi. — Aşımız bitmedi. Tek maddeñiz olsun.

— Alla razı olsun. Şaqa sırasınen ayttım. Zeide, zamet etme, canım. Şimdi evden aşap kelem.

Küçük Remziyeçik pencereden tışarısını kösterip:

— Köresiñmi, apte! Qar yapalaqları ne qadar büyük tüşe! — dedi. — Bu avada nasıl keteceksiñiz?

— Qarnıñ zararı yoq, qardaşçığım. Men çamurdan qorqam. Saatqa baqıp: — yelquvanğa diqqat etesiñmi, Abibulla? — dedi. — Onnı keçken.

— Aqiqaten... çıqmağa, vaqıt.

Zeide apteniñ zorlap qoyğan vişne tatlısınen çayını içken soñ, Abibulla Suleymanoviç yerinden turdı, paltosını kiymege başladı. Onıñ artından Leylâ qalqtı, öz odasına kirdi. Çoqqa sürmey, paltosını kiyip, parusina qaplı, büyük çemodanınen çıqtı:

— Tut, Abibulla, — dedi. — Bundan ğayrı yükümiz yoq. Aydı, anaçığım, sağlıqnen qal!

Zeide yenge qızınıñ boynuna sarılıp, közlerinden, yanaqlarından öpti:

— Ağlamaycaq edim. Sevinçimden közlerim kene yaşlana, — dedi. — Sağlıqnen bar, evlâdım. Anañnı, babañnı unutma. Alla sizge bahıtlı ömür qısmet ettirsin.

Abibulla Suleymanoviç büyükanasınıñ ve Zeide apteniñ ellerini öpti, çemodannı alaraq:

— Sağlıqnen qalıñız, — dedi. — Biz daa kelirmiz. Menim eñ quvançlı künlerim mında keçti. İç hatırımdan çıqmaycaq...

Leylâ, Tenzile qartananıñ elini alğanda, onıñ quvançlı, tiri közlerine baqıp:

— Siz çoq merametlisiñiz, — dedi. — Maña aqranım kibi dostluq yaptıñız. Ömrüñiz uzun olsun.

O, endi azbarda bulunğan Abibulla Suleymanoviçniñ peşine tüşti, acele-acele ketti.

Zeide yenge, sofağa çıqtı, qızınıñ artından, baqıp qaldı.

Azbardaki qaysı ve şeftali terekleriniñ pıtaqları bükülgen, soqaqlarnı qar basqan.

İçeride sobanıñ artında, minder üstünde Devletov, qarısı Saniyenen qayğılı laqırdı ete edi.

— Mında öz adamlarımıznıñ eli bar, — dey edi. — Amma kim ola bilir? Aqılım kesmey.

Saniye Devletovğa çevirilip:

— İşke Darbali qarışmağandırmı? — dep soradı. — Çünki hızmetten çıqarılğanına pek ıncınğan edi.

— Yoq, canım. Darbali bunı beceralmaz. — O başını sarqıtaraq, eki qolunı yanaqlarına tayadı: — büro menim meselemnen eki saat oğraştı, — dep, sözüni devam etti. — Maña öyle keldi ki, malümatnı bergen adam iç bir şey qaçırmağan. Cafer Seydametteki hızmetim, Herson polkundaki poruçik vazifem hususında söylenildi. Matrosnıñ öldürilüvi işini maña yüklediler. Qaydan eşitkenler bilmeyim... Endi er şey bitti. Biletimni de tutıp aldılar. İş tezden makemege tüşecek:

— Makeme deysiñ, öylemi?

— Ebet, teri meselesini de añlağanlar.

— Aman, ya Rabbi... Ne müşkül vaziyet. Söyle, biz ne yapacaqmız? Bundan qurtulmanıñ yolu barmı?

— Hayır. Endi bir çare yoq. İster-istemez boyun egmek kerek. Bizge yardım elini uzatacaq kimse qalmadı. Ebet, kimse qalmadı.

— Pek qıçırma, canım. Eşitirler.

— Eşitsinler. Devletov işke kirişkende, iç bir zaman qorqmadı. O, adımını daima qaviy basa keldi. Makeme... barsın, makeme etsinler.

Sofada ayaq davuşları eşitildi. Devletov seskendi. Saniye deral sofağa çıqtı. Elinde çemodanınen Abibulla ve artından nasıldır bir qız merdivenden yuqarı çıqayata ediler.

Saniye ayrette qaldı:

— Oğlum, seni tünevin bekledim, — dedi. — Bu afatqa nasıl dayandıñ? Kir, kir içerige!

Abibulla Suleymanoviç çemodannı sofada qaldırdı, Leylâğa:

— Buyur, çekinme, — dedi. — Artıq öz evimizde bulunamız.

Adeti üzre Devletov, Abibulla yoldan kelgende, onı yıllarnen körmegen kibi, sağınıp, sıñırsız quvançnen qarşılay turğan. Şimdi oña ökünçnen baqtı, zornen eşitilir derecede "hoş keldi" ayttı, qızğa yalıñız bir defa köz taşladı.

Abibulla Suleymanoviç, Leylânıñ elinden tuttı:

— Tanış oluñız, — dedi. — Keliniñiz Leylâ Talib-zade. — Lâkin babasınıñ indemey turğanına tarsıqıp: — Sizge ne oldı? — dep soradı. — Yüzüñiz kederli körüne. Yoqsa maña darıldıñızmı, baba?

Devletov dalğın bir davuşnen cevap berdi:

— Endi yigirmi sekiz yaşıña keldiñ. Özüñe ayaqtaş tapmağa borclu ediñ. İşte, tapqansıñ. Öyle olğanda, men yalıñız sevinmelim. Susıp turuvıma raatsızlanasıñ, öylemi? Bunıñ emiyeti yoq. Bahıtlı oluñız.

— Siz de sağ oluñız. Lâkin sizniñ azaplı körünişiñiz bar. Onıñ sebebi olmalıdır. Baba, niçün söylemeysiñiz? Aceba evniñ içinde er zaman böyle ceennem tınçlığı üküm süremi edi?

— Bilem. Evniñ körgeni yalıñız sevinç, saadet edi. Şimdi öyle vaqıt keldi ki, susmaq ve diñlenmek, ilerisi nenen bitecegini bilmek kerek oldı. Oğlum, sen yaşsıñ. Saña bu hususta fikir yormağa acet yoq. Menden cevap qıdırma!

Devletov bu sözlerni söylegen soñ tekrar sustı. Minder üstündeki tütün qutusını alıp cebine qoydı, tüşünceli-tüşünceli azbarğa çıqıp ketti.

Saniye, kelinini peşine alıp, musafir odasına çıqtı.

Arası on daqqa keçmedi, sofağa baqqan pencere qaqıldı, tışta yaş oğlançıq köründi. Abibulla Suleymanoviç çıqqanda, aldında Nikonornıñ oğlu tura edi.

— Ne haber? — dep soradı. — İçke niçün kirmeysiñ?

Bala elindeki küçük kâğıtçıqnı uzatıp:

— Bunı Üsniye aptem yolladı, — dedi. — Cevabını alıp kelirsiñ, dedi.

Abibulla Suleymanoviç ayatnıñ aralıq qalğan qapısına diqqatnen közetip alğan soñ:

— Üsniye apteñe, tezden özüm baracağımnı söyle! — dedi. — Aydı, çap!

Bala ğayıp olıp ketti. Artından Abibulla Suleymanoviç ayanladı. Üsniyeni tenbilemek kerek edi. Çünki ileride kim bilir, neler çıqar?!

Saniye apte sağ taraftaki qapını açtı, Leylâğa:

— Bunda Abibulla yaşay, — dedi. — Kir, raatlan. Uzaq yoldan keldiñ, yorulğansıñdır.

Leylâ sabırlı sürette içeri kirdi, artından qapı öz başına qapalıp ketti.

Odanıñ tabanına dülber, Buhara kilimi töşelgen, divarlarına süzene tutulğan, tördeki köşede keniş krovat ve sol divarnıñ qarşısında yazı stolu buluna edi.

Pencerege yaqın kelip, tışarısını seyir etmek istedi, divarda Abibulla Suleymanoviçniñ bala ekende çıqartqan resmini esledi. Ayaq üstünde, onıñ qarşısında tüşünip qaldı.

Bu ziynetli oda, bu cilveli körüniş oña: "İşte seniñ ayatıñ mında. Sen bu evde bahtiyar olacaqsıñ", — degen kibi keldi. Qalbinde sevinç asıl oldı, yüzü külümsiredi.

"Ebet, men çoq bahıtlım, dep tüşündi, — "aqiqiy ömürge şimdi yolum açıldı".

Şay der eken sofadaki qapı qaqıldı. Leylâ birden seskendi, çıqmaq istedi, soñra toqtaldı. Qapı tekrar qaqıldı. Leylâ qomşu odanıñ qapısını aralıq etip baqtı, Saniye apte yoq edi. Evde yalıñız qalğanına taaciplendi. Sofağa çıqtı. Aldınla qart çingene qadını peyda oldı.

Onıñ közleri içeri oyulıp ketken, qaverenki yüzü bürüşken, özü de üşüse kerek, burnunı terenden çekip aldı, yamavlı eski şalını omuzları üzerine tüşürdi, ceviz pıtağından yapılğan çubuğını tartıp, ağızından tütün burumını çıqardı, külümsiredi:

— Saniye evdemi? — dep soradı.

— Evde olmalı, — dedi Leylâ. — Sizge acele kerekmi?

— Ebet de, acele kerek, — dedi. Çingene izin sorap turmay, içeri soquldı. — Çeñgem qarıştı, — balam, — dedi. — Alla saqlasın. Bu nedir ?! — Deral sobanıñ yanına çekti, ayaqlarını aldına uzatıp qızdırmağa başladı.

Leylâ ayatnı, musafir odasını, sofanı, kilerni közden keçirdi, Saniyeni tapmay qaytıp keldi.

— Yoqmı?—dep soradı çingene. Leylâ onıñ morarğan közlerine telâşnen baqaraq:

— Yoq, — dep cevap berdi. — Şimdi mında edi. Yoqsa qomşuğa çıqtımı?

— Qızım, sen menden saqınma, — dedi çingene. Bu evge birinci kere kelmeyim. Men Saniyeniñ qonağım. Sen musafirsiñmi, nesiñ?

Leylâ omuzlarını sıqtı:

— Nasıl dep aytayım sizge? Şimdilik... ebet de, musafirim.

— Şimdilik... niçün şimdilik?

— Çünki mında qalmamnıñ itimalı da bar, — dep külümsiredi.

— Balam, Suleymannıñ kelini degilsiñmi?

— Ebet, kelinim.

Çingene uzun çubuğını çırıldatıp, terendei tartqan soñ, qaşlarını tüyükledi, çubuğından çıqqan tütünge baqıp susıp qaldı.

Birazdan, sofağa çıqqan pencerege ve qomşu odanıñ qapısına köz taşladı, çubuğını ağızından çıqarıp, sobanıq aldına külüni qaqtı.

— Kerçekten de, Abibullanıñ apayısıñmı? — dep soradı. — Doğrusını söyle!

— Canım, sizni aldatıp ne tapacağım?

— Öyle olsa, sözüme cevap ber: Üsniye degen apay aqqında iç bir şey eşitmediñmi?

— Nasıl Üsniye?

— Şeerde Abibulla, Üsniyege evlenecek deten haber keze. Epimiz öyle belley edik. Çünki...

— Men iç bir şey añlamayım. Nasıl Üsniye? Menim adımnı qarıştırğanlardır...

— Yoq, yoq... Üsniye, rametli Mansurnıñ apayı... Qarıştırğanları ne endi?.. Beş-altı aydan berli ekisi apaynen-aqay kibi yaşay keldiler. Yañılmasam endi... yüklü...

Leylânıñ qaşlarında asabiy areketler duyulıp başladı. O qızardı, terledi.

— Yenge, siz yalan aytmaysıñızmı? — dedi. — Esiñizni toplañız.

— Tilim qurusın, qızım. İnanmaysıñ, şaymı? Söyle, bu daqqada Abibulla qayda? Erinmeseñ, cür köstereyim. Şimdi Üsniyeniñ qapısı aldından keçkende anda aqayıñnıñ sesini eşittim. Ebet, ebet...

Şkafnıñ yanında cansız kibi qatıp qalğan Leylânıñ elleri qaltıradı, vucudına qaynağan suv tökülgen kibi keldi. Eger bu doğru olsa, yenge... — dep ağlamsıradı.

— Demek, men aldandım... Yoq, Abibulla bu insafsızlıqnı yapmaz. Bu işte bir añlaşılmamazlıq olmalı?

— Maña seniñ yüregiñni yaqmaq zevqlı degil, — dedi çingene. — Lâkin, körgenimni aytmaq kerekim. Civan bir qızsıñ. Saña yazıq olur. Bu cadı yalan söyledi dep tüşünseñ, qomşulardan sora, saña doğrusını aytırlar. Şeerde Devletovlarnı bilmegen yoq. Olar canbazlıqta pek namlılar. Dünyada yaşamağa bilgenler çoq, balam. Ne de çoq ya... Aydı, qasevetlenme, qızım. Añlaşıla Saniye yaqında kelmeycek. Kireyim — baqayım, Saniye ne yapa eken degen edim. Ketmeli. Ağlama, qızım. Saña bu haberlerni ne içün ayttım bilmem? Sağlıqnen qal!

Çingene ellerinen setke yapışaraq, büyük zametnen yerinden qalqtı, çubuğını belindeki bavına soqtı, şalını yapınıp çıqıp ketti.

Leylâ çoq vaqıtqa qadar özüniñ nege oğrağanını bilalmay oturdı. Soñra asqıçtan paltosını alıp üstüne kiydi, ayatta qaldırğan çemodanını eline alaraq, terenden köküs keçirdi, öz-özüne:

— Men artıq bahıtnı taptım bellegen edim, — dedi. — Kör, neler eşittim! — Bir bala kibi aldanğanım. Tatlı sözlerge, nezaketli muamelelerge esir tüşkenim. Albu ise, bularnıñ episi yaşlığımnı kirlemek içün eken. Ebet, bular alçaqçasına izlenilgen maqsat eken. Men Abibullanı medeniy kişi esap ettim. Onıñnen bahtiyar olurım, parlaq bir ayat qurarım belledim. Bütün yaznı, kelecekniñ saadetli duyğularınen fikren yaşap, hayallanıp keçirdim. Ah, menim ne de zengin ümütlerim bar edi. Dünyada özümni eñ bahıtlı adam sayğan edim. Şimdi er şey elâk oldı. Er şey tumanğa qarıştı. Ne yapmalı? Başımnıñ yazısı eken... Abibulla evde yoq. Demek, anda ketti? Babasınıñ da maña suvuq baqışları bundan sebep eken. Bu arada Saniye kirdi.

— Saña ne oldı, Leylâ? Sen ne yapasıñ?

Leylâ toqtaldı:

— Bir şey de. Söyleñiz, Abibulla qayda?

— Bilmeyim, qızım. Şeerge çıqqandır daa.

— Aysa, Üsniye degenleri kim ola? Saniye taaciplendi.

— Üsniyemi? Üsniye Mansurnıñ...

— Abibulla onıñnen yaşay edimi, aytıñız?

— Bilmeyim. Ğaliba, aralarında bir şeyler bar edi. Lâkin endi...

Leylâ sustı. Aqırın-aqırın merdivenden aşağı tüşti, araba qapınıñ yanına barğanda toqtalıp:

— Añlaşıla, menim mında kerekligim yoq eken. Bilmedim, —dedi.— Oğluñızğa seyleñiz, yapqan eyiligi içün sağ olsun!

Saniye alel-acele aşağı tüşti, araba qapınıñ küçük qanatından yolğa başını çıqarıp, tekrar:

— Leylâ! Bu ne demek ola? — dep qıçırdı. — Qayda ketesiñ?

Lâkin tışta qar boranı içinde kimseni körmedi.

Oña kimse davuş bermedi. Başını aşağı salındırıp, ğamlı-qasevetli sürette artına qayttı.

Abibulla Suleymanoviç evge keç keldi. Anasından ümütsiz haberni eşitken soñ, deral yolğa alıp cuvurdı.

Ne fayda? Gece saat üç qararlarında. çırayı ap-aq kesilgen, quvetten tüşken bir alda, sallana-sallana yalıñız qaytıp keldi. Evde kimsenen laqırdı etmey, özüniñ odasına kirerek, setniñ üzerine cansız kibi serilip qaldı.

Cumaertesi künü aqşam qaranlığı çökip başlağan maalde, ekspress Qırım çöllerini ozıp, Çoñğar köprüsine yaqınlaşa edi. Halqara vagonınıñ küpesinde yımşaq, beyaz divan üzerinde ayaqlarını haçlap oturğan yaş kişi yerinden köterildi, pencereden tışqa közetti. Tışta yeşergen çöl, ufaqlı-irili göller, mamur aşlıq ızanları tazerip, ğururlanıp tura ediler.

— Vaqıt ne qadar çabik ötip ketti, — dep öz başına söylendi. — Keçken sene bu maalde, işte bu yerden keçerken, sevinç tolu yüregimnen ğururlı başımnı tim-tik tutıp, Qırımğa baba toprağına keleyatqanım hatrımda. Şimdi neye... o ğururdan, o sevinçten bir eser qalmadı. Men tabiatnıñ qanunını ögrengen edim. Men seadet merdiveni boyu büyük cesaretnen köterilmekte edim. Taqdir meni yolumdan saptırdı. Dünya seni... Başım ne qadar çoq qalabalıq kördi...

"Ya Üsniyege ne oldı?" — dep sorarsıñız. İnsanlar içün iç bir vaqıt fenalıq tüşünmegen, saf göñülli bu qadınğa ne ola bilir? Üç yıl evel Qırımnıñ çöl rayonlarından birinde ambulatoriyağa işke kirgen edi. Şimdi pek güzel yaşay, deyler.

Darbali deseñ... O da ciddiy adam olıp ketti.

Bugün üyle zamanında Canköy vokzalına, sırttan poyezd kelip yanaştı.

Başına yünlü, beyaz beret ve üstüne baarlik kök palto kiygen qız yedinci vagonnıñ qapısındaki konduktorğa biletini kösterip, acele-acele içeri kirdi.

Qız yer tapıp yerleşkence poyezd köçti. Vagonda er şey özüniñ nizamınca edi. Yolcularnıñ kimisi yuqlay, kimisi domino oynay. Lâkin halqnıñ ekserisi arbiy adamlar edi.

Sarabuz yaqınladı. Sağ ayağı bintnen sarılı bir qızıl asker, qoltuq tayaqlarnen yavaş-yavaş qapığa doğru cürgende, niçündir diqqatını qıznıñ yüzüne toqtatıp, oña ereslenip-ereslenip baqtı ve yüzünde ümütsizden qızarıntı asıl oldı. Yoluna devam etmege oñaytlandı, lâkin tekrar toqtaldı, qızğa soñki kere köz taşladı.

Soñra:

— Leylâ sensiñmi? — dep qıçırıp ciberdi.

Leylâ askerge çevirildi, kim ekenini birden farqlap olamay, taaciplendi; yaşnıñ qalın, qara qaşlarını, tögerek, tolu betini eslegeni kibi, askerniñ quçağına atıldı, onıñ yorğun közlerine baqıp:

— Bekir... sevimli Bekir, — dep ağlamsıradı, — Bu nasıl vaziyet? Sen yaralısıñmı?! Bekir terenden köküs keçirdi:

— Ebet, yaralım. Ciddiy yaralım.

— Ne qadar ümütsiz rastkeliş! Bekir, men seniñ aldıñda qabaatlım. Bekir...

— Sus, Leylâ! Bu hususta ayrıca sözümiz olacaq. Qaydan kelesiñ, söyle?

— Kerçten.

— Niçün Kerçten?

— Çünki anda çalışam. Bekir, qayda yaralandıñ?

— Frontta bulundım. Lâkin bu uzun tarih...

— Yarañ büyükmi?

— Dört parmağımnı snarâd aldı.

— Aman... ne büyük deşet...

Leylâ hayli vaqıt tüşünip turğan soñ:

— Sen, belki eşitkendirsiñ, — dedi. — Abibulla meni...

— Kerekmey, canım. Maña bu aqta söyleme. Episini bilem. "Qıymetli... Abibulla Suleymanoviç"... Balalıqtan berli tüşüncesi — "yükselmek, ve yükselmek" edi. Bundan beş sene evel bağçada qaysı teregi tübünde qonuşqanda, — "İdeal... insanda ideal olmalı. Men merdivenge mindim, ideallarımnıñ yüksekliklerine köterilem. Ebet, merdiven boyu ep köterilem. İnsan oğlu köterilmeli, yükselmeli", degen edi.

Buña sözüm yoq, lâkin merdivenniñ diger bir hususiyetini unutqan edi. Merdivenge onıñ kibi çıqqan adam, mıtlaqa tüşmege de borclu.

Unut... bu facialı tarihnı unut, Leylâ! Bekir saña evelki kibi sadıq qaldı. Frontta seni çoq ayta turğan edim. Söyle, maña yalıñız bir söz söyle... Yüregiñde menim içün, az da olsa, muabbetni añdırğan alâmet qaldımı? Aceba men seniñ işançıñnı qazana bilecegimmi? Söyle!

Leylâ başını aşağı egiltti, közlerinden yaşları tığırıp tüştiler. Bu esnada onıñ hayalında Taşkenttekn ömrü canlandı, Qalbinde uyanğan azaplı tüşüncelerini ebediyen kommek ve olarnı tekmil unutmaq niyetinen, sevimli közlerini yavaştan açtı:

— Hayır, seniñ içün göñlümdeki muabbetim sönmedi, — dedi. — İşte, menim yüregim. Al! O, artıq seniñ!