Şakir ağamız ile beraberlikteki seferimizniñ devamı olaraq, bizler Kattamiñ kolhoz merkezinde biraz kezindik, qapındıq. Soñra kolhoz idaresinde komandirovka kâğıtı ile bağlı işlerimizni bitirip, qararle bir buçuq - eki kilometr mesafede yerleşken MTS qasabasına taba doğruldıq.

Bu yerde bir şeyni daa qayd etmeli ki, o zamanları – kommunistler qurumı devirinde matbuat hadimine, hususan merkezden Cumhuriyet gazetinden kelgen mühbirge ğayet büyük sayğı–urmet–diqqat ayırıla turğan. İşte, şimdi de kolhoz ağaları bizge yataq, ziyafet, maşina… bir talay imtiyazlar teklif ettiler. Biz ise, olarğa özümizniñ minnetdarlığımıznı bildirdik de, atta teklif etilgen yengil maşinanı da red etip, idareden çıqtıq.

Bütün mesele şunda ki, Şakir ağamıznıñ razılığı ile men, balalığım ötken yerlerni, mektepke qatnağan yollarnı cayav yürip keçmek istedim. Böylelikle, bizler MTS-ke, daa doğrusı sabıq qomşumız İlyas ağamızğa ve İncife ablamızğa doğru yol aldıq…

Bizim qoranta, menim doğğan yerim Valicon köyünden Kattamiñge avuşqanda men dört-beş yaşlarında edim. Qorantamız köçken kolhoz evi, köyniñ çetinde – Hatırçı yolu kenarında yerleşken.

Bizler, mında - Kattamiñde üç-dört yıl yaşağan soñ, bir künü geceniñ der maalinde mahfiy tarzda, MTS-ke köçtik.

Yarıgecede, atta qomşunıñ da haberi olmadan, Cemal ağam çalışqan ögüz arabağa ev eşyaları yüklenildi. Anam, babam, üykenler tarla içinden ketip, satın alınğan evge kestire barıp çıqtılar. Men "yardımcı" sıfatında ağam ile beraber Hatırçı yoluna mindik. Kökte parıldağan yıldızlarnıñ ışığını esapqa almasaq, ortalıq zift qaranlıq içinde.

Bir qaç vaqıt ketken soñ, sağğa buruldıq… Deycegim, bizler, bayağı aylanma yoldan yürip, niayet menzilge kelip çıqtıq. Eşyalar yaşaycaq evimizge boşatılğan soñ, ağam ögüzlerni arabası taqım kötürip kene yerine qoydı.

Gizli köçkenimiz sebebi, sen qul sıfatında yıl on eki ay, (qışta ise, qadın-qızlar, erkekler çamurlar içine kirip uq-arıqlarnı temizlemek), tañdan tutıp keç qaranlıq maalgece tarlada çalışmalısıñ ve şu tarlada da – kolhozda da ölmelisiñ. Saña kolhozdan başqa yerge ketmek yasaq! Vesselâm! MTS ise, kolhoz erkânında degil de devlet terkibinde. Anda azaçıq olsa da özüñni "aqsuyekli" qullardan zan etesiñ.

Kerçek, ertesi künü sabasına brigadir er vaqıttakisi kibi, at üstünde yerleşip, elindeki qamçısını oynatıp, evimizniñ yanına kele de: "Dalaga! İşka!.." dep, bağıra-qıçıra… Brigadir bütün meseleni añlağan soñ ise, açuvından bir tamam patlayyaza. Bunı, özbek qomşumız söyledi…

Ebet, MTS qasabasına Qabirstan qabırğasından keçip barmaq da mümkün. Velâkin, Şakir ağamız ile beraber kestirme yoldan ketmeyip, köy içinden yurdik. Birazdan sağğa buruldıq da, doğru yoldan ketip qasabağa – menzilge kelip çıqtıq.

Bizler İlyas ağa ve ömür arqadaşı İncife abla ile beraber bayağı yıl devamında qomşu yaşadıq. Biri-birine baqqan evlerimiz arası açıqlıq olup, andan ufaq arıq aqa. Araq yanından köy içerisine ketken yolçuq da mevcut.

Anam qırq altı yaşına kelip keçindi, (söz sırası, onıñ Türkiyede yaşağan doğmuş aptesi – Hatice tizenam yüz yaşından ziyade ömür kördi). Söylemek istegenim, anam keçingen soñ babamnıñ teşebbüsi ile, aptesi – menim Hatice halam yaşağan Bekabad rayonına köçtik. İşte o zamanı mehanik çalışqan qomşumız İlyas ağa bizlerni yük maşinası ile teminledi. Maşinanı Mustafa Qurtasanov adlı tecribeli aydavcı idare etti. İşte, menim bala añımda bu zatı aliylerden – qomşumızdan böyle ğayet müsbet teessurat qaldı.

İlyas ağa, İncife abla sekiz bala baqıp terbiyelediler. Üyken evlâdları Mustafa menden eki – üç yaş ufaq. Mustafadan soñ Ablâziz, Emirüsein, İlmiy, Remziy, Suriye, Dilâra, Nuriye keteler. İlyas ağa başta MTSte mehanik çalıştı, soñra kolhoznıñ baş müendisi vazifesine tain etildi. Özü pek emeksever insan. Balalığımdan onı er vaqıt tek iş urbada köre turğanım, qışta ise, buña çızmalar da qoşula.

O özüniñ emekseverligi – adaletperverligi – alçaqgöñülligi ile velâyet, rayon, kolhoz memurlarınıñ ve aynı zamanda ealiniñ sayğı-ürmetini qazandı. Keçken yüzyıllıqnıñ altmışıncı seneleri, daa doğrusı 1964 senesi kommunist imperiyası başına kelgen Leonid Brejnev köy hocalıqlarda, istisallarda… "Baş müendis" degen yañı vazifeni teessis etti. İşte o zamanı MTSde mehanik çalışqan İlyas ağa qocaman kolhozğa baş müendis olaraq tain etildi. Kolhoz reisi Ataqul Husanov bazı idarecilerniñ: "Sotqin qrimniñ ürniga üzimiznikilar tainlansin!" degen paqıl ile şıplañan itirazlarına baqmadan, böyle mesülietli yañı vazifege İlyas ağanı qoydı.

Yetmişinci seneleri başlarında ise, Samarqand velâyeti kommunist partiyası komitetiniñ birinci kâtibi – "velâyet ükümdarı" Vladimir Qadırov İlyas ağanı uzurına davet etip, onıñ eline daa "salidoldan" arınmağan yañı "Volga" maşinası anaqtarını tuttırdı. Böyle alğanda, memlekette çıqqan maşinalarnıñ "qıralı" esap etilgen "Volga" yengil maşinası o ya da bu velâyetke yılda bir ya da eki dane öz fiyatında yollanıla turğan. İşte, Samarqand velâyetine kelip çıqqan nevbetteki "Volga" maşinası İlyas ağağa berildi. Albu ise, daa demiçik yuqarıda söylediklerimizge açıq-aydın misal ola bilir.

Esmeriden kelgen, kisbetli, qalın çatma qaşlı, qansıcaq bu adam balalarınıñ terbiyesine büyük diqqat ayıra. Zaruriyet olğanda olarnı qattı cezalay bile. Doğrusı, bu adamdan atta men de qorqam. Men onıñle qarşı-qarşığa kelgende saqınıp selâm berip keçem, bala deseñ – bala işte. Velâkin İlyas ağanıñ özü pek merametli insan. Ama buña baqmadan, episi bir men ondan qorqam…

Bizler – İlyas ağa, Şakir Selim ve men üçevimiz İncife ablamız tarafından donatılğan bol-sal sofra başında bir tamam serbest subet qurup oturğanda, bularnıñ episini İlyas ağağa hatırlattım. Endi bayağı keyflengen ev saibi mulâyim külümsirep, yerinden qalqtı da mazallı ellerile menim omuzlarımdan quçaqladı ve nelerdir söyledi. Soñra kene yerine oturdı. O bir an ne aqtadır tüşündi de, soñ kene maña çevirilip, dedi:

– Yusuf, sen menim babamı hatırlap oluysıñmı? Onı gördiñ edimi?

– Es-es, aqılımda, İlyas ağa, – dedim. – Budönnıyınki kibi gür kisbetli mıyıqları bar edi. Rahmetli babañız menim bala hatıramda böyle qaldı. O mında, sizle beraber yaşamadı, ğaliba.

– Babam, rahmetli, qomşu Momohuca köyünde Rustem kademnen yaşadı.

İlyas ağa böyle dedi de, gül ğoncesiniñ tasviri aks olunğan çinni çaynikni eline aldı da nağışlı çinni pialalarğa kök çay töktü ve:

– Çaydan da alıñız! – dedi.

Qonaqbay küneş nurları tesirinden azaçıq siyarğan özüniñ mazallı tüklü eline pialanı aldı, çaydan bir yütüm içti, soñ subetni devam etti:

– Şakir, Yusuf söylegeni kibi, menim babam asırnıñ başlarında, on doquz – yigirminci ve ondan soñki yılları da Budönnıynıñ Atlılar ordusı erkânında hızmet etti, Denikin, Vrangel otrâdlarınen cenkleşti. Rahmetli babam o devirni çoq tarif ete edi. Budönnınıñ kavaleriya ordusı erkânında hızmet etken, cenkleşken askerler "budönnıliler" ("budönnovtsı") namınen belli olğanlar.

– Familiyası ne edi ya? – soradı Şakir ağamız.

– İdrisov… İdrisov Abduraman, 1895-nci yılnıñ balası! Bizler epimiz – babamnıñ sekiz evlâdı, İdrisovlarmız! Tamırımız Qoz köyünden, Suvdağ bölgesinden! – dedi mağrurlıqle.

– İlyas ağa, babañız ğayet meraqlı devirde yaşağan! – dedi Şakir ağamız. – Sovetler tilinen söylegende, romantik bir devirni körüp keçirgen! Er alde, o devir şay tasvirlenile.

– Em, gerçek, öyle! – cevaplandı qonaqbay. – Kinolarda olsun, kitaplarda olsun… seniñ söylegeniñ kibi, Şakir, o keçken zaman romantik – efsaneviy bir devir etilip kösterile, tarif etile, numayış etile.

Qonaqbay şay dedi de, biraz durulıp qaldı. Soñ onıñ aqılına bir şeyler keldi ğaliba:

– Sizler em aşañız, em de diñleñiz, – dedi. – Şimdi men size söyleycek vaqianı rahmetli babam ikâye etti.

İlyas ağa sofradan odur-budır qaptı da, babası Abduraman ağanıñ söylegenlerini aşıqmadan tariflep başladı.

"…1928 senesi, aprel ayı. Qırımnıñ vetanperver, milletperver yolbaşçısı Veli İbraimov bir tamam uydurılğan "qabaatlavlar" esnasında mahkemege çekildi – sud etildi. Babamnıñ söylegenine göre, açıq sud dört – beş gün devam etti. Bolşevikler qurumı Qırımnıñ türlü köşelerinden adamlarnı toplap, zalnı rıqma-rıq toldurdılar.

Mahkeme devamında Veli İbraimovğa bir talay sahte qabaatlavlarnı yapıştırdılar. Elbette böyle "qabaatlavlarnı" tasdıqlamaq maqsadında sahte şaatlar da yeterli tarzda teminlenildi.

Er bir "qabaat" yapıştırıluv ceryanında, açıq mahkeme keçken zalda buluñğan adamlar birağızdan: "Halq duşmanı! Atılsın! Halq duşmanı atılsın!.." dep tellâl bağırıp turdılar.

Veli İbraimov ise, şu "Atılsın!" dep qıçırğan cefakeş doğmuş halqı – milleti içün kendi canını feda etmege azır turğan bir vetanperver – milletperver insan sıfatında, buña qatlanıp olamadı. Dört-beş kün devam etken sahte mahkemede, Veli İbraimov er beş daqqada mahkeme eyatı adına: "Tezliknen, meni atmaq qararnı almañıznı rica etem!" dep, artını kesmeden tezkere yazıp turdı…".

– İlyas ağa, nasıl ola da, o qadar adam içinden mahkeme tarafından uydurılğan "teatrge" qarşı çıqqan olmadı?! – dedi Şakir ağamız. – Nasıl ola da, mahkemede bulunğanlar arasında "Atılmasın!" degen adam çıqmadı?

– Elbette, Şakir, belki de bir-eki adam qarşı çıqqandır, – dedi qonaqbay. – Yaki, iç olmadım, susıp turğanlar olğandır. Lâkin mahkeme keçken zalda oturğanlarnıñ çoqusı "Atılsın!" dep bağırıp, mahkeme ükümine qoltuttılar.

İlyas ağa, şay dedi de, biraz sustı. Soñ, açıq turğan qapığa çevirilip, ömür arqadaşına qave sımarladı. Bu arada onıñ aqılına bir şeyler daa kelse kerek, bizlerge baqıp, dedi:

– Bilesiñizmi, bütün mesele şunda ki, yañı ükümet Veli İbraimovnıñ mahkemesine Qırım içinden cail insanlarnı – özbekçe söylegende "caholat" qırşavında bulunğanlarnı toplap ketirdi. Neticede, devlet başına zorbalıq ile kelgen akimiyet yüz faiz kendi maqsadına irişti. Elbette, o sahte mahkeme iştirakçileriniñ çoqusı yıllar keçtikçe, kendi yapqan yañlışlarını añlağandırlardır belleyim.

Veli İbraimovnıñ mahkemesinde menim babam da oldu. Budönnınıñ kavaleriya polkı erkânında hızmet yapqan babam, besebelli mahkemede saqçı sıfatında iştirak etkendir. Oqadarlıq bilmeycem. Ne söylesem de, yañılmaq mümkünim. Nasıl da olsa, babam mahkemeniñ başından soñunace sud zalında bulunğanı hususta çoq söylegendi.

– İlyas ağa! – dedim men, em qonaqbayğa, em de Şakir ağamızğa diqqat etip. – Zanımca, Veli İbraimovnıñ mahkemesine ketirilgen insanlarnıñ ekseriyet qısımını yazmağa, oqumağa bilmegen ırğatlar, çobanlar ile bir sırada tembeller teşkil etti. Ortalıqnı yaqıp-yıqıp kelgen yañı ükümet olarğa, yani siz söylegen cealet içinde bulunğanlarğa bir tamam "masalnı" bağışladı. Biri selsovet reisi, birisi ise kolhoz reisi, başqa birevi daa bir şeyler oldular – yuqarı minberlerge çıqtılar. Söylemek istegenim, Veli İbraimov mahkemesine toplanğanlarnıñ yedi nesili hayalına bile ketirip olmağan vazifedar "tahtlarğa" mindiler. Babamnıñ tarif etkenine köre, olar moor ve merekepni ceblerinde taşıdılar. Bir de bir kâğıtqa imza çekmek kerek olsa merekeplengen parmağını vesiqağa bastılar – imzasını öyle qoydılar.

Böyle vaqıtta, mezkür vazifedarlarğa delirmek de iç bir şey degil. Olar Veli İbraimovnıñ mahkemesinde em aqiqatta "delirdiler" ya! Ya böyle alğanda, kündüzini gece – gecesini kündüz etip çalışqan emeksever insanlar bütün tenbellerni, bütün memleketni baqıp keldiler. Anavı yañı "vazifedarlar" ise, tüşünmeden-taşınmadan "qalpaq yerine, baş aldılar". Emekdarlar tarafından toplanılğan mahsulatlarnı, bu cümleden aşayıt mallarnı zorbalıqle çekip aldılar – taladılar. Özlerini ise, "burjuy" ya da Veli İbraimovğa nisbeten yapılğan uydurmasion tamğalar ile ğayıp ettiler.

Bunıñ soñu ne ile bitkenini epimiz yahşı bilemiz. Çekip alınğan mahsulat aşalıp bitirildi, yerine ise, iç bir şey yaratılmadı. Nasıl yaratsınlar ya?! Çalışmağa bilgen işkir insanlar yoq etildi, ortalıqta ise, yalıñız "Azırğa ducı"lar qldı. Neticede, çevre–çetni deşetli açlıq sarıp aldı….

– Soñra, Yañı İqtisadiyat Siyaseti (NEP) başlandı, – dedi Şakir ağamız. – Anda–mında sağ qalıp ketken emeksever kişiler NEP siyasetinden faydalanıp, kene işke kiriştiler. Neticede memleket ealisiniñ qarını ötmekten toyıp başladı. Amma, aradan çoq vaqıt keçmedi, ortalıqta "kulak" denilgen ceryan başladı. Böyleliknen, "burjuy" añlamı "kulak" añlamına deñiştirildi. Neticede "kulak" denilgen "silâ" esnasında çoqbinlernen adam Ural, Sibiriya ve diger ülkelerde ğayıp olup kettiler.

– Şakir ağa, bularnıñ alayı, Veli İbraimov mahkemesinde toplanğan kene anavı "caholat" içinde bulunğan vazifedarlarnıñ elleri ile yapıldı, – dedim, men.

Bu arada, İncife ablamız peyda oldu. O yalıñız özüne has dülber tebessüm ile, elindeki tabaqta buvlanıp turğan qoqulı qave tolu filcanlarnı nezaketle ögümizge qoydı da: "Aqşam şerifleriñiz hayırlı olsun! Buyurıñız!" dedi.

Bizler İncife ablamızğa samimiy minnetdarlığımıznı bildirdik. Böyle lezetli pişirilgen yemekler içün eline sağlıq tiledik.

Ev bikesi, memnüniyetlikle bir qaç cıllı sözler söledi de, sofrada endi boşağan savutlarnı elindeki tabaqqa yüklep, alıp ketti.

Bizler qave içken soñ da, açıq-gönülli ve aynı zamanda musafirçen qomşumız İlyas ağa ve İncife ablanıñ bol-sal qırım milliy sofraları başında geceniñ der maalinece subet qurıp oturdıq…