Syelbiler tübündeki skemlede üçümiz – Belorusiyeden Yelena Vladimirovna, Moskvadan Natalya Külikovna (ekisi de edibeler) ve men subetleşip oturamız. Zift qaranlıq içindeki deñiz bizge körünmese de, iñiltisi eşitilmekte. Ufuqta, köküsini qabartıp nefes alğan dalğalar üstünde deñiz feneri yanıp sönmekte. Dalğalarnıñ hoş davuşını esapqa almasaq, çevre-çet sukünet içinde. Ara-sıra, ögümizden adamlar keçeler. Yanaşadan, selbi terekleri boyu yengil adımlarle yaş bir oğlan kelmekte. O, yanımızğa yaqınlaşqanınen, Nataşa:

Arqadaş, bağışlañız! – dedi oña. – Rica etem, bizge adıñıznı söyleseñiz!

Yigit toqtaldı. Böyle keç maalde nasıldır qadın onıñ adını sorağanına eleslendi, lâkin deral özüni elge aldı.

– Bekir! – dedi o.

– Çoq yahşı, demek men bu sene mıtlaq, Bekir adlı adamnen tanış olacağım, – dedi Nataşa külümsirep.

Biz de Yelenanen oña qoşulıp küldik. Yigit elindeki torbaçıqnı skemle üstüne qoyıp, yanımızğa oturdı.

– Endi yañı yıl kelip kirdi, siz ise Bekirnen tanış oldıñız, – dedi o. – Musaadeñizle, siziñ adıñıznı bilmek mümkünmi?

Nataşa oña özüni tanış etken soñ bizim adımıznı da söyledi. Bekir menim adımnı eşitkeninen skemlege yahşıca yerleşip oturdı...

O gece dördimiz bayağı maalgece subetleşip oturdıq. Subetimiz çeşit mevzuda edi. Söz edebiyat aqqında ketkende Bekir:

– Mende çoq senelerden berli saqlanıp kelgen bir elyazma bar, – dedi maña. – İsteseñiz evge barğan soñ, onı sizge yollayım. Oqup baqıñız, kene körüşkende öz fikiriñizni söylersiñiz...

Bu körüşüvler ve laqırdılardan soñ bir buçuq ay keçti. Men endi çoqtan raatlıqtan qayttım, öz işime kiriştim. Bir kün menim adıma banderol keldi. Banderol üzerindeki yazılarnı körip, kimden kelgenini añladım. Zeinimde İcatçılar evi, gece subeti canlandı.

Banderolni muqaytlıqle açtım. Andaki sararıp başlağan kâğıtlarnı elime aldım. Olarnı başta birer-birer saifelep çıqtım. Saifelerden uzaq keçmişniñ qoqusı kelmekte...

Sararğan kâğıtlar, andaki vaqialar içine daldım.

...Geceniñ zift qaranlığı "irimekte", tañ atmaqta. Dağda, ayat ep uyanmaqta. Tınçlıqnı uzaqlardan kelgen duşman samolötlarınıñ, toplarınıñ davuşları, raketalarnıñ yanıp sönüvleri boza. Partizan lageri raatlana. Yalıñız bekçiler ayaqtalar. Bizler ise, razvedkadan qaytamız. Eñ kenarda turğan bekçilerniñ yanlarından keçtik. Lagerniñ çetinde bulunğan Tamara adlı emşire qız bizlerni keskin nazarınen ozğararaq, qalın qaşlarını çattı, soñra omuzlarını doğrulttı da, elindeki avtomatını daa ziyade sıqtı.

Narvış qızğa merametnen baqtı. Cenk bu nazik vucutlı qıznı bile eline silâ almağa mecbur etti. Bütün halq areketke keldi. Adamlar tınç, bol-sal yaşay ediler... Narvış özü oca olıp çalışqan sevimli mektebini, şeñ-şeramet talebelerini, qorantasını, balalarını hatırladı. Bugün ise... Duşman pis ayaqlarınen aziz toprağımıznı taptamaqta. Narvış, fikirlerine yekün çekerek: "Bugünde bizim ömürimiz açıq-aydın körünmekte, ayatımız yarıq ve işançlıdır, – degen hulâsağa keldi. – Qalbimizde basqıncılarğa nefret, Vatanğa büyük sevgi beslev ve şu Vatan içün şeit ketmege azır oluv – bugünki ömürimizniñ maqsadı, yarıqlığı ve alicenaplığıdır". Tamaranen Narvışnıñ nazarları çatıştı. Olar biri-birini sözsiz añladılar. Çevre-çet quşlarnıñ nağmesi ve gür dağnıñ neşesinen tolu edi.

Tereklerniñ taldasında ufaq bir çalaş tura. Onıñ ögünde, bütün gece yanıp turğan ateş sönip başladı. Yüksek tereklerniñ pıtaqlarında quşçıqlar çivildeşeler, güya olar sabanı selâmlaylar. Çalaş ögünde, kütük üstünde sarı saçlı, kök közli, arıqça kelgen, solğun çereli yaş adam otura. Onıñ üstünde uzun bıcaq, beline quşaq sıqtırılıp bağlanğan. Quşağına bir qaç granata qıstırılğan, sağ yanında pıştav asılı. Avtomatını kütükke tayap qoyğan. Üstü-başı temiz-pak. Zaten o, er vaqıt böyle yüre. Bu adam otrâd komandiri Zayçenko edi.

Zayçenko bizim, razvedkadan ketirgen malümatlarımıznı eşiterek, meşin çantasından harita çıqardı, anda nasıldır belgiler yaptı. Soñ başını köterip, maña baqtı ve:

– Şay dese... Appaz, bu qıymetli malümatlarğa başqa bir de-bir şeyler qoşa bilesiñmi? – dep soradı.

– Razvedka neticesi şunı kösterdi ki, esas yollarnı qoruv quvetleşti ve bekçilerniñ sayısı bayağı çoqlaştı, – dedim men.

– Qartım, ya siz buña kene neler qoşa bilesiñiz? – dep soradı Zayçenko endi saqalı çalarğan qart razvedkacıdan.

Alim qartbaba tamaq qırıp öksürdi ve kölmegini doğrultıp:

– Bu fritslerni yalıñız şeytan añlay bilir, – dedi. – Ama bizler olarnıñ sırlarını bilip kelgenimizge eminim...

Zayçenko haritanı cıyıştırdı, meşin çantasını boynına astı ve yerinden qalqıp, bizlerge muracaat etti:

– Yahşı. Raatlanıñız. Azırlanıñız.

Bizler yerlerimizden qalqtıq. Partizan lageri de areketke keldi. Zayçenko bulunğan çalaşqa gruppa komandirleri, siyasiy hadimler, razvedkacılar, alâqacılar kelip kettiler. Otrâd nevbetteki operatsiyağa azırlıq körmekte.

Böylece, byzlerni bulutsız aydın sabalardan birinde yañı mesül vazifeler qarşıladı. Partizan otrâdı razvedkanıñ bergen malümatına esaslanaraq, Sevastopol cebesi vaziyetiniñ talaplarını köz ögüne alıp, arbiy plan tizdi. Bağçasaray – Sevastopol taş yolunıñ bir çoq noqtalarına bir kereden – bir vaqıtta ücüm etmek qararına kelindi. Yollarnı, köpürlerni, yolğa yantayıp turğan qayalarnı patlatuv, Sevastopol cebesiniñ sağ qanatına doğrultılğan duşmannıñ areketlerini az vaqıtqa olsa da, toqtatuv vazifesi qoyıldı.

Zayçenko şu künü, türlü ateş noqtalarına on gruppa partizan yolladı. Er bir gruppağa vazife berildi. Gruppalardan birine Zayçenkonıñ özü yolbaşçılıq etti. Otrâd çevre-çetke darqadı...

Şapırıp-köpürip aqqan irmaqnıñ büllür suvı özüniñ salqınlığınen etrafqa tazelik bağışlay. Özençikniñ yuqarısındaki gür çamlıqta, bizim partizan gruppamız buluna. Bu yerge daa demi kelip toqtadıq. Narvış çevre-çetni baqıp çıqtı. Beş adamdan ibaret gruppasını teşkerdi. Bundan soñ:

– Bizler o birisi künü, sabadan operatsiyağa kirişmek kerekmiz, – dedi o. – Yaylâ – ücüm etilecek rayonımız.

Narvış sözni maña berdi. Men yüksek boylı, cesür Nemirovskiyni, emşire qız Tamaranı, gruppa komandiri Narvışnı ve siyasiy hadim Titarenkonı közden keçirdim.

– Titarenkodan ğayrı epimiz, bu yerlerni yahşı bilemiz, – dedim men. – Bizge, kimerde bu ortalıqlarda duşmannen tutuşmaq sırası kele. Bugün aqşamğace, anavı qırnıñ töpesine çıqmaq kerekmiz. Gece ise, üç keçitni ötip, Büyük Dere rayonında qonmaq borclımız. Yarın, künniñ ekinci yarısında operatsiya keçecek yerni ögrenmelimiz...

Dağlarnıñ töpeleri, aqşam salqınınen nefes almaqtalar. Duşman böyle vaqıtta partizanlarnıñ ücüminden saqınıp, yol areketini toqtata. Bizler qayalardan, dağlardan keçip, operatsiya içün qararlaştırılğan yerge kelip çıqtıq. Bu yükseklikten dağlar, qırlar ve yem-yeşil Yaylâ körünmekte.

Mına yüz yıllar devamı yaşap kelgen terekler arasından – dağlıqtan, yantayıp turğan qayalardan, qırlarnıñ eñişli-yoquşlı eteginden Yaylâ betke yılan kibi burğuçlanıp köterileyatqan yol. Uzaqta sol yaqımızda Boyka qayaları körünmekte. Boyka ve Yaylâ aralarında Büyük Dereniñ başlanğıç manzarası gizlenmekte. Men Nemirovskiyge baqtım da, durbinni uzattım. O menim ne demek istegenimni añladı. Durbinni Boykağa ve darma-dağın etilgen qışlavlarğa doğrulttı.

– Ebet, mında qattı uruşlar olğan edi, – dedi o, durbinni maña qaytarıp.

Şimdi bizim ekimizniñ de zeinimizde birinci partizan uruşlarındaki cenkâver levhalar canlandı.

...1941 senesi noyabr ayınıñ ekinci yarısında, saat ekiden otuz daqiqa keçkende duşman apansızdan otrâdqa ücüm etti. Otrâdda yüzge yaqın partizan bar edi. Olar dört qışlavda yerleşken ediler. Otrâd komandiri ve otrâdnıñ siyasiy yolbaşçısı bir qaç partizan bulunğan çıtırmanlıqqa kettiler.

Duşman ücüm etken vaqıtta bizler öz işimiznen meşğul edik. Başına endi çal tüşken, yüksek boylı, keñ omuzlı Server çızmasını temizley. Köşede oturğan alçaq boylu, mavı közlü belorus yigiti Hariton, silâsını közden keçire. Kimdir dögmesini tikmekte. Bazıları biri-birine tapmaca aytalar. Men urbamnı deñiştirmektem. Bir qaç partizan yavaştan yırlamaqta:

Dagdan endi bir qozı,

Burma da, burma boynuzı...

Bu vaqıtta, birinci duşman minası qışlavnıñ köşesini patlattı. Bunıñle bir vaqıtta qurşunlar pencere camlarını parça-kesek etti. Evelce davranğan partizanlar alel-acele silâlarını alıp qışlavdan çapıp çıqtılar. Atışuvlar başladı, granatalar fırlatıldı. Men deral ayaqlarımnı ştanıma soqıp, bıcağımnı kiydim. Silâmnı alıp qapığa yaqlaştım. Qurşunlar çevre-çetten sızğırıp keçmekteler. Faşistler qorağa yaqın keldiler.

Server biraz ayaq üstünde turıp ateş açtı da, soñra bir qaç adım ögge çapıp yattı ve atuvnı devam etti. Men şaşqınlıqle etrafnı köz ettim. Menden yigirmi – yigirmi beş adım avlaqta, kübre obasınıñ artında Hariton yata. O menim şaşmalap qalğanımnı abaylap, işmarnen yanına çağırdı. Hariton yatqan töpelikniñ artında, qurşunlarnıñ uruluvından avağa taş-topraq savurılmaqta. Demek, süyreklenip ketmekniñ çaresini aramaq kerek, dep tüşündim men. Yerimden burulıp, obaçıqlar artında gizlenip Haritonnıñ yanına cılıştım. Hariton duşman pekingen yerge işmar etti. Men, yetmiş-seksen adım uzaqta bulunğan eki faşistni kördim. Olardan birisi kütük üstünde turıp, ellerini o yaqqa-bu yaqqa sallap bir şeyler aytıp qıçırmaqta. Bese-belli, o özüniñkilerge ateş açmaq noqtasını köstermekte. "Mına, işte bular, ateş ve qannen yañı tertip tiklemek isteyler, – dep tüşündim men. – Ey, hayalperestliknen sarğuşlanğan, bütün milletlerden yüksekte turamız, degen talimattan delirgen mahlüqlar! Sizler yigirminci asırnıñ aydutları, ölüm saçıcılar! Avropanı yutqan faşist acderaları, sizlerni kündoğuşta şüret beklemey. "Yañı tertibiñiznen" bu yerlerden coyılıñız! Bizim öz evimiz, öz ocağımız, öz toprağımız, öz tertibimiz bar!.." Men, işte, böyle hayallarnen, ömürimde birinci kere adamğa tüfegimni doğrulttım ve tapancanı bastım. Kütük üstündeki faşist yuvarlandı... Hariton tişlerini sıqıp, kene devamlı ateş açtı.

Faşistler sağ taraftan, qoradan keçip başladılar. Biz Haritonnen beş daqiqa keçke qalğan olsaq faşistlerniñ eline tüşecek edik. Bizler ateşni olarğa taraf çevirdik. Duşman biraz sustı, ama aradan çoq vaqıt keçmeden, olar şiddetle kene qorağa taşlandılar. Men Haritonğa, çekilmek vaqıtı keldi dep qıçırdım. Biz duşman üstüne kene qurşunlar yağdırdıq, soñki granatalarımıznı fırlattıq.

– Tezlikle çekilmek kerek! – dedi Hariton.

O bir qaç adım atıp yetiştirmeden yıqıldı. Diger yerlerde de atışuvlar ketmekte. Minalar ve snarâdlarnıñ patlavlarından, avtomat ve pulemötlarnıñ tasırdılarından, faşistlerniñ kiyik qıçıruvlarından derede asıl olğan aks sedalardan dağlar iñlemekte ediler.

Atışuvlar aqşamğace devam etti. Qaranlıq çökken soñ eki partizan derede gizlenip, faşistlerni beklemekte edi. Olar menim ayaq davuşımnı eşitkenlerinen, duşman bellep silâlarını maña doğrulttılar. Kimdir terekten aşağı sekirdi. Baqsam, qarşımda Nemirovskiy ve Emirov turalar. Olar meni körip sevindiler. Faşistler bizlerni sarıp başladılar. Olar gece qaranlığınace peşimizden qalmadılar...

– Sizler anda ne kördiñiz? – soradı bizden Narvış.

Nemirovskiy ağır tüşüncelerden ayınıp, ğururnen dedi:

– Em baqamız, em de hatırlamaqtamız. Biz Appaznen süfte, işte anda körüştik!

Narvış bizim duyğularımıznı yahşı añlay.

– Arqadaşlar, keliñiz ortalıq daa yarıq ekende işke kirişeyik, – dedi o. – Tarihqa qaytmağa ise yetiştirirmiz.

Ebet, operatsiya muvafaqiyetli keçmesi içün evelâ oñaytlı yer seçmek kerek. Qalğan er şey, atta çekilüv ve soñra toplanuv noqtaları bile belgilengen edi. Men operatsiya içün başta bir yerni teklif ettim. Teklif etilgen yer baqılıp çıqıldı.

– Acayip ateş noqtası, – dedi Titarenko. – Faşistlerniñ maşinaları ayağımıznıñ tübçiginde olacaq. Olarnı istegeniñ qadar urmaq mümkün.

– Soñra, seniñ peşiñe tüşecekler, sen ise qayağa tırmaşacaqsıñ... –dep Tamara Titarenkonıñ sözüni böldi.

– Ateş noqtası kelişikli, – dedi Nemirovskiy. – Bu yerden yahşı darbe endirmek oñaytlı. Lâkin keri çekilmek kerek olsa mından kemiklerimizni de toplap olamazlar.

– Ya siz nasıl tüşünesiñiz? – soradı menden Narvış.

– Nasıl tüşüneyim...–dedim men. – Ebet, bu noqta kelişe, duşman birinci ücümden şaşmalaycaq. Patlatılğan maşina yolnı qapatacaq. Ama, mından çekilmek qıyın. Areketçenlik, çaltlıq talap oluna. Ebet, bu telükesiz degil.

Bu vaqıt yengil maşinanıñ gürültisi eşitildi. Bizler deral taş artına gizlendik. Maşina vıznen keçip ketti. Anda başlarında şlâpa, yani grajdanca kiyingen adamlar bar ediler.

– Müim zatlar ketmekteler! – dedi Narvış mısqılnen.

– Ebet, ober aydamaqlar! – dedim men. – Eger mahsus operatsiya közde tutulmağan olsa, şimdi olarnıñ menmenliklerine noqta qoyılır edi...

Aradan on daqiqa keçer-keçmez menim teklifim boyunca başqa yerge avşutıq. Bu yer taş yolnıñ nevbetteki burulışında edi. Eki yolnıñ ortasında siyrek-sepelek terekler öse. Belgilengen yerimiz yoldan bayağı yüksekte, atta eñ balaban maşina bile aşağıdan keçecek. Titarenko, teklif etilgen yerni baqıp çıqtı. Çalılar onıñ alçaq boyını qapatsa da, o bu yerni begenmedi.

– Yoq, zanımca, bizge bu ateş noqtası kelişmey, – dedi o. – Bizler eki yolnıñ arasında qapqanğa tüşken kibi olacaqmız. Çalılar ise, menim dedemniñ siyrek saçlı başını añdıralar. Eger de, biz bu yerni seçip alsaq em qomşularımıznıñ operatsiyasını boza bilemiz, em de özümizni tutturırmız.

Nemirovskiy Titarenkonıñ sözlerini diqqatle diñledi, tüşündi-taşındı, ateş noqtasını baqıp çıqtı ve bir kereden başını köterip:

– Bu, yaramay yer degil. Çekilüv vaqıtında bayırlar yoq. Siyrek tereklerniñ de zararı olmaz. Ama, mından özümizni duşmanğa duydır maq oñaytlı, qamaçavda qaluv itimalı da bar. Titarenko arqadaşnıñ saqınuvı nafile degil.

O şay dedi de, Narvışqa sual nazarınen baqtı. Bunıñle ondan, "sen nasıl tüşünesiñ?" dep soramaq istedi. Narvış indemey tura edi. Men meseleni añladım, komandirni menim fikirim meraqlandırdı.

– Ebet, bu yer zararsız, – dedim men kene. – Çekilüv öz vaqıtında temin etilse, qamaçavğa tüşmemek mümkün. Birinci yerge köre bunda çekilüv bayağı qolayca...

Men bir şeyler daa söyleycek oldım, ama Narvış lafımnı böldi.

– Mında nasıl gizlenmek mümkün, söylep olursıñmı? – dedi o. – Kerçek, terekler de siyrek.

– Ebet, terekler gür degil, – dep men sözümni devam ettim. – Bu yerde partizanlar bardır, degen fikir faşistlerniñ aqılına kelmez. Bizim muvafaqiyetimiz, yahşı gizlenip apansızdan, duşman beklemegen taraftan ücüm etmektedir. Men razvedkacı sıfatında bu yerni kelişikli sayam.

– Türlü fikirler aytıldı, –dedi Narvış. – Episi qandırıcı fikirler. Men, razvedkacınıñ söylegenleri doğru ekenine eminim. Şunıñ içün yarın bu yerde bulunayıq.

Epimiz komandirnen razı oldıq. Bizler dağ çetindeki qobada gecelemek qararına keldik. Ama Titarenko böyle qararnı yañlış tanıdı.

– Bu çuqur, qabirni añdıra, – dedi o. – Duşman bizlerni istese tiri alacaq, istese granatalar vastasınen tiri kömecek. Narvış, sen añla, men seniñ türlü şaqalar, marifetler etmeñe qarşım. Aqıllıcasına uruşmaq kerek. Sizler boğazlarıñıznı pıçaq tübüne qoymaqtasıñız ve bunıñle, duşman añlamaz, körmez, boğazımıznı kesmez dep tüşünesiñiz. Operatsiya içün de öyle yer taptıñız ki, bunı şeytan bile añlap olamaycaq.

Nasıl ola da, duşman bizni böyle açıq yerde körmeycek? Buña iç de aqılım yetmey. Bizler ne sebepten yolnıñ yaqasında gecelemek kerekmiz. Ya dağ yançığımızda da, anda gizlenmek mümkün de.

– Yañlış fikir söyleysiñ, – dedim men. – Dağğa kirmek mümkün degil. Epimiz bilemiz ki, dağda ve dağ çetinde böyle çuqurlar biñlernen. Şunıñ içün bu çuqurlarnıñ birisi de duşmannı özüne celp etmeycek. Bundan ğayrı partizanlar yolnıñ yanında toqtağandırlar, dep kimse aqılına ketirmez.

Niayet, soñki mesele, gece çıq tüşecek. Dağda gecelesek, operatsiya olacaq yergece izlerimizni qaldıracaqmız. Faşistler ise, sabadan partizanlarnıñ ayaq izlerini qıdıralar. Biz bir kereden özümizni duşmannıñ eline berecekmiz.

Episi menim fikirime qoşuldılar. Atta Titarenko da "sıradan" qalmadı. Ama o, ateş yaqmamızğa qarşı çıqtı. Bizler onıñ itirazına baqmadan küçük ateş yaqtıq, aşadıq. Soñra epimiz yuqlamağa yattıq. Yuqumız partizancasına edi. Nevbetnen bekçi tursa da, azaçıq şıtırdı olsa, yahutta gece quşlarınıñ seslerinden uyana edik.

Aşağıda vadiy. O, qoyı duman içinde. Ebet, anda duşman bar. O tıpqı duman kibi, halqnı boğmaqta. Anda, duman içinde adamlar iñlemekteler, faşistlerniñ ellerinde elâk olmaqtalar. Anda, duman içinde gizli çalışqan vatanperverler de, bizler kibi, o aydamaqlarnen uruşmaqtalar. Faşist komendaturasınıñ arhivini işte olar yaqtılar, köy yolundaki köpürni patlattılar. Olar duşmannıñ meramları aqqında malümat toplap, bizlerni haberdar etip turmaqtalar.

Vadiydeki duman parçalanıp, dağ betke çekilip başladı. O güya bir mahlüq kibi, pancalarını yavaştan uzatmaqta, bunıñle özüniñ qoyu perdesine örtilip kendi ğanimetini yutmaq istey...

Serin yelçik esti, yanğın qoqusı burunımızğa kelip urdı. Motorlarnıñ iñiltisi endi açıq-aydın eşitilmekte. Bu yoldan ketken asker ve tehnika tolu maşinalar ep yaqınlaşmaqtalar. Olar insanlarğa ecel, közyaş, açlıq ve qullıq alıp kelmekteler.

Tamara başındaki kubankasını doğrulttı, çalt areketlernen tüfegini qaviy tutıp, ateş noqtasında yahşı yerleşip yattı. Orta malümatlı. Emşire. Volodâ adlı dostınen medinstitutqa kirmekni, ekim olmaqnı ve insanlarnı tedaviylev kibi alicenap zenaatnen oğraşmaqnı arz ete edi. "Duşmannı mıtlaqa ğayıp etermiz. Bizler yaşmız, yaş memleketimiz de bütün dünyağa – emek dünyasına, vicdan ve aqiqat dünyasına özüniñ elini sozmaqta. Yoq! Yoq!.. Ve qatiyen yoq! Bizler ayatımıznıñ çiçeklengen baarini iç bir vaqıt, iç bir kimsege bermemiz!" Tamara işte böyle fikirlernen kubankasını tekrar mañlayınace bastı, tüfegini daa qaviy tuttı, granatalarını kene bir defa teşkerdi, olar yerinde ekenlerine qani oldı.

Motorlarnıñ sesleri öyle quvetleştiler ki, güya dağlar ve qırlar sarsılmaqtalar. Men yaqınlaşayatqan duşmannı bütün barlığımnen beklemektem, ondan intiqam almaq isteyim. Men endi zumrüt kibi yeşil dağnı, küneş nurlarından parıldağan qırlarnıñ töpelerini – iç bir şey körmeyim, quşlarnıñ yırlarını da eşitmeyim... Silâ tolu maşinalar ep yaqınlaşmaqtalar. Uzaq aylanmada tanklar köründi...

Közlerim ögünde qızçığım canlandı. Mavı közlü qızçığım! Er şey yıldırım tezliginde qaydadır ğayıp oldı. Ah! O keçmiş... Men qorantamnen sağlıqlaşmaqtam. Bala-çağanıñ ağlavları eşitilmekte. Dersiñ adamlarnıñ ğam-keder tolu yüzleri çökeyatqan qaranlıqnı daa ziyade qoyılaştırmaqta...

Men böyle azaplı hatırlavlardan qurtulmaq isteyim, ama olar kene yüregime, miyime kelip soqulalar. Üç yaşında quvırçıq saçlı qızçığım maña sarılmaqta. Men olarnen ketmegenime, qızçığımnıñ canı ağıra... Ayırılışuv daqiqaları. Qızçığımnı köterdim, bağrıma bastım, onıñ yanaçıqlarından öptim. O, nazik elçiklerinen yaqama sarıldı. Közçiklerinden közyaşlar tığırdılar. Nazik, temiz bala közyaşları! Közyaşçıqlar başta qabardılar, titrediler, qığılçımlandılar, közçiklerini toldırdılar da, soñ dudaçıqlarına tamdılar. Ah! Neyleyim, qızçığım!.. Seniñ büllür közyaşlarıñ içün intiqam almağa ant etem!..

Qadınım Meryem ümüt ve işançnen fısıldadı: "Ğalebege qadar, sağ-selâmet körüşkenge qadar, sağlıqnen qal..."

Kimdir omuzıma elini qoydı. Men şu an hayal deryasından yaldap çıqtım. Bu Narvışnıñ eli edi. Nazarımız çatıştı. Komandir vadiy tarafqa işmar etip:

– Appaz, köresiñmi, keleler, – dedi o.

Komandir eyecanlı edi. Añlaşıldı, motopiyadeler kolonnası. Olarnı tanklar ozğarıp kelmekteler. Faşistlerniñ qarınları toq, arbiy talimni yahşı keçkenler, yahşı silâlanğanlar. Quvetliler. Lâkin men bir kereden öz fikirimnen özüm razı olmadım. Yoq! Olar quvetli degiller. Olar aydamaqlar, hırsızlar kibi kelmekteler. Bizler bu yerde beş partizanmız: Nemirovskiy, Titarenko, Narvış, Tamara ve men. Tek beş adammız. Yoq! Bizler çoqmız, biznen bütün halq! Biznen aqiqat ve adalet! Bizler kene bir qaç daqiqa keçer-keçmez Vatan içün, adalet içün bar quvetimizle taşlanacaqmız...

Burulışta tank peyda oldı. Onıñ artından birinci maşina köründi. Soñ ekincisi... Mına üçüncisi... Maşinalar yavaş areketteler. Olar pek balabanlar. Bir kereden burulıp olamaylar.

Birinci maşina bizler yatqan yerge yaqınladı. Tank ögge ketken edi. Apansızdan maşina toqtadı. O ne içün toqtadı, oña ne oldı aceba? Mavı kombinezonlı aydavcı dümen başından sekirip tüşti. Soñra ellige yaqın asker de maşinadan tüşti. Olar biz yatqan tarafqa baqmaqtalar. Titarenko faşistler endi bizlerni seçtiler belledi. Ama Narvış onı tınçlandırdı. Faşistler ellerinen biz yatqan tarafqa işmar etip, ne aqtadır söylenmekteler. Yüreklerimiz qattıca urıp başladı. Çünki, epimizniñ başımızdan endi bizlerni abayladılar degen fikir kelip keçti.

Burulışta kene maşinalar peyda oldı. İşte, ne qadar qıyın olsa da, bularnı toqtatmaq kerek. Titarenko Narvışqa baqtı. Onıñ közlerinde başlayıqmı degen sualni seçmek mümkün edi. Lâkin o komandirniñ kergin çeresini körgeninen, daa beklemek kerekligini añladı.

Faşistler maşinağa mindiler. Maşina kolonnası yerinden köçti. Men olarnı sayam. Mına menim aldımdan birinci maşina keçti. Onıñ artından ekincisi. Üçüncisi... Men tankqa qarşı bir granatanı bar küçümnen fırlattım. Quvetli patlavdan çevre-çet sarsıldı. Maşina sim-siya tütün içinde qaldı. Diger granatalarımız da endi maşinalar üstünde patlamaqtalar. Maşinadaki askerler şaşmaladılar. Özüne kelip yetiştirgen bir – eki faşist, rastkelgen tarafqa ateş açtı. Öylelerine kene granatalar fırlatıldı, avtomatlardan ateş açtıq.

Uzaqlarda da patlavlar, atışuvlar eşitilmekte. Demek, diger partizan gruppaları da ücümge keçtiler...

Men soñki qurşunlarımnı atıp bitirgen soñ, endi çekilmek vaqıtı keldi, dep tüşündim. Artıma aylanıp baqsam, arqadaşlarım yoq. Faşistler darma-dağınıq maşinalar yanında yüreler. Cesedlerni, yaralılarnı, silâlarnı toplaylar. İñlevler eşitilmekte. Açuvlı yüzlerini sıq-sıq dağ betke çevireler. Bazıları ise top-top olıp, dağ çetlerinden partizan qıdıralar. Er bir maşina yanında sekiz – on bekçi tura. Maşina sıralarını ozğarıp kelgen tanklar, toplarını dağlarğa ve qırlarğa doğrultıp ateş açtılar.

Men kolonnalar ketken eki yol arasında qaldım. Çevre-çetimde faşistler yürmekteler. Çalılar arasından, taşlarnıñ tübünden partizan qıdıra, kolonnalarnıñ de o yaqına, de bu yaqına keçeler. Men yazlıq urbada edim. Avtomatımnı quşağım arasına qıstırdım. Bir elimde pıçaq, digerinde pıştav. Ya çast dep, yatqan yerimden turdım. Özümni sıqmadan (er alda böyle yapmağa tırıştım) yavaş-yavaş maşinalarnıñ arqa tarafından soqulıp kete başladım. Faşistler partizanlarnı kenarlarda qıdıralar, rastkelgen tarafqa ateş açalar. Bir partizan bu qadar askerni şaşmalatıp, kolonna arasından serbest keçip keter dep, olarnıñ aqıllarına kelmey edi. Bundan ğayrı faşistler ep orman betke baqalar... Samolötlarnıñ uçuvları, tanklarnıñ areketleri, qıdırıcılar gruppasınıñ çevre-çetke atuvları – böyle bir vaqıtta kolonnada ketken faşistlerde maña nisbeten pervasızlıq doğurdı, emiyet bermediler. Eñ esası, olar şimdi aramızdan partizan keçedir dep, tüşünmey ediler. Buña inanmaq da küç, çünki bu aqılğa sığmaycaq bir al edi.

Arqadaşlarım yuqarıdan turıp, yani körüşmek içün belgilengen birinci yerden nefes almayıp meni köz etmekteler. (Men bunı soñundan añladım...).

Bu arada birinci eki maşinadaki faşistler yerge sekirip tüştiler ve yarı alqa olıp, olarğa doğru kele başladılar. Bunı körgen dört partizan körüşmek içün belgilengen birinci yerni taşlap, ekinci yerge barıp çıqa. Soñra belgilegen üçünci yerni aylanıp keçe de, dağ içine çekile...

Men añlaşqanımız kibi, birinci şu körüşecek yerimizge keldim. Olarnı anda rastketirmedim. Etrafnı diqqatnen köz ettim. Qızılçıq tereginiñ bir pıtağı qırılğan. Demek olar mında ediler, ama ketkenler dep, tüşündim ve alel-acele etrafqa baqındım. Duman içinde kölgeler köründiler. Bir, eki... dört. Dört daneler, demek bular bizimkiler belledim ve olarğa taraf doğruldım. Şu vaqıt beşincisini, altıncısını seçip qaldım. Faşistler alqa olıp sarıp kelmekteler. Bir daqqa bile beklemek olmay. Men tarla içinden, ösümlikler arasından çapıp, körüşecek ekinci yerimizge kelip çıqtım.

Faşistler menim duman içine siñip ketkenimni körseler kerek, artımdan ateş açtılar. Mında da bizimkiler olmağanını körip, men de çapuvımnı toqtatmadım.

Yengil duman bir tamam dağılıp ketti. Faşistler meni kene seçtiler ve atuvlarını sıqlaştırdılar. Men aselet yerge yıqıldım. Olar meni yaralı alda tutmaq istep adımlarını tezleştirdiler. Menden bir metr qadar yanımda yatqan taşnıñ artına süyreklenip bardım da, yardan aşağı sekirdim. Dağ içinde peyda oldım. Arqadaşlarım meni bu üçünci yerde beklemek kerek ediler. Ama olarnıñ bu yerde bulunğanları aqta iç bir türlü nişan yoq edi...

Faşistler maña bir tamam yaqın keldiler. Olarnıñ qurşunlarından başım töpesindeki pıtaqlar aşağı qopıp tüşmekteler. "Halt! Halt!" degen sesler eşitilmekte. Arqadaşlarım, körüşmek içün belgilengen soñki yerge kelmeden, dağğa ketmege mecbur olğanlarını añladım. Demek, bugün körüşmekniñ çaresi yoq. Endi yalıñız geceni beklemek ve körüşmek içün añlaştığımız soñki yerge barmaq kerekim. Eger anda da rastkelişmesek, otrâd toplanacaq yerde olmaq kerekim, degen qararğa keldim.

Men arqadaşlarıma havf doğurmamaq maqsadınen faşistlerden pek uzaqlaşmayıp, vaqıt-vaqıtınen olarğa körünip turdım. Bunıñle, olarnı peşimden alıp kettim. Özümizniñkiler ne yerde ekenlerini seçmek içün atışuvlarğa da diqqat ettim. Dağda avtomatlar ve pulemötlarnıñ tasırdıları eşitilmekte. Atışuvlarnıñ aks-sadası derelerge barıp yete, ama anda özüne yer tapamadan bayırlardan, qırlardan keçip dağ içinde ğayıp olıp keteler.

Uzaqlardan toplarnıñ iñiltisi eşitile. O, quvetli yıldırımnı añdırmaqta. Bu mudafaa tutqan şeer cebesiniñ "nefesi" edi. Anda qattı uruşlar kete. Mudafaacılarnıñ topları duşmannıñ inşaatlarını urıp dağıta edi. Eki ordu biri-birine qarşı turmaqta. Birisi gitlerciler ordusı. O mında ciyrenç maqsadnen, pis niyetnen keldi. Bu ordu dünyanı bala közyaşına ve qanına boğmaq istey. Seyyareni qabaatsız insanlarnıñ cesedlerinen toldırıp taşlamaq istey. Er bir tamçı qan olarğa şüret ketirse, ükümdarlıq küçüni arttırsa yetken.

Böyle adaletsiz fikirli orduğa qarşı bizim tınçlıq, serbestlik, dostlıq ve birdemlik ordumız turmaqta...

Duşman samolötları dağlar ve qırlar töpesinde aylanıp, bombalarını rastkelgen yerge taşlap uçıp keteler. Tanklar da toqtamay ateş açalar. Bizimkilerniñ ne yerde ekenlerini sezmek içün ep diñlenem. Arqadaşlarım şu etrafta olmalılar. Barıp da yuqarığa ketseler, anda pek havflı. Ama aşağıda, köy yaqınlarında da faşistler ola bileler.

Faşistler aqşam qaranlığınace artımdan qalmadılar. Men havfsız mesafeden olarğa de körünem, de ğayıp olam. Şimdi de öyle yaptım. Dereniñ yanına kelip, duşmanğa özümni kösterdim de, qayalarnıñ çatlaqlarından ösip çıqqan çalılarnıñ tamırlarına asılıp, aşağı tüşip başladım. Faşistler şu uçurım qayalarğa kelip çıqtılar. Olar aşağıdaki çalılarnı, çam tereklerni körip qorqtılar ve dereni ateşke tuttılar. Qurşunlardan çıqqan aks-sadalar çağırılmağan "musafirlerni" daa pek qorquzdı.

Men tezlikle qarşıdaki dağğa tırmaştım. Faşistlerniñ areketleri boş ketti. Aqşam üstü küneşniñ mulâyim nurları dağlar ve qırlarnen sağlıqlaşmaqta. Derelerde kölgeler peyda olalar. Burunıma dağnıñ, çeşit tereklerniñ tanış qoqusı kelip urdı. Ne qadar lezetli, temiz ava dep tüşündim ve elime durbinni aldım. Dereni, qayalarnı köz ettim. Qarşıda körüngen özen asırlar boyu qırnıñ taşlı köküsini yalap kelmekte. Özenniñ kimer yüz elli – eki yüz metr terenlikte ve üç yüz – beş yüz metr keñlikte olıp, qattıca yerlerden özüne tar yol açıp aqıp ketmekte.

Faşistler qayalar astından keteler. Olar, aşağı tüşmek içün özlerine uyğun yer qıdıralar ğaliba, ama ne içündir aşıqmaylar, bese-belli qorqalar. Dereniñ şimal betinde qumral qayalar körüne. Yüz yıllarnen ösken çam terekleriniñ tamırları qaya çatlaqlarına yapışıp turalar. Olar qışta sel, yıldırım ve furtınağa; yazda ise küneşniñ nurlarından alğan araretke qolaylıqnen çıdaylar. Çevre-çette terek yapraqlarınıñ yerge tökülüvi-çurüvi neticesinde asıl olğan quvetli topraqta qart terekler öseler. Meraqlı bir al, ne içün mına bu qayalarnıñ çatlaqlarındaki çam terekler aşağıdaki mamür topraqta degil de, bu yerde öseler? Tabiatnıñ iç bir hışımı olarnıñ boyunlarını egip olamay. "Ebet, ömürde de er şey böyle qurulğan, – dep tüşündim men. – Er bir canlı barlıqnıñ bir alışqan yeri ola. Olar asırlar devamında, yerniñ iqlimi ve şaraitına uyıp ayat keçireler. Mına şimdi de er bir çalı artında, er bir burulış yanında, er bir köyde qart-yaş öz Vatanını, kendi ocağını duşmandan qorçalamaq içün ayaqqa qalqtı... Dünyada bundan da büyük, küçlü ve alicenap duyğu olmasa kerek!"

Menim hayallarımnı adım davuşları böldi. Egildim, qulağımnı yerge toqundırdım. Kerçekten de yaqınlaşmaqtalar. Pıştavımnı ayaq davuşları kelgen tarafqa doğrulttım. Bekledim. Faşistler nasıl etip uçurım yerge aylanıp keçtiler aceba! Yoq, olacaq şey degil. Ya ne içün olmaycaq?! Men, işte, böyle tüşüncelernen granatalarnı azırladım, diñlenip turdım.

Belki de özümizniñkilerdir. Ya olar körüşmek içün belgilengen üçünci yerde yoq ediler de. Olar bu yerden uzaqta olmaq kerekler. Ama adımlar yaqınlaştılar, endi yanımdalar desem olacaq. Başta bir, soñ ekinci baş... Men başlarnı körgenimnen göñülim tınçlandı, serbest nefes aldım. Qarşımda balaban bir sığın balasınen peyda oldı. Olar menden on adım qadar yerde toqtadılar. Mas-mavı kök, yem-yeşil dağ, efsaneviy qırlar qoynundaki bu alicenap ayvanlar tınçlıqnı temsil etmekteler. Ebet, sığınlarğa da raatlıq yoq. Olarnıñ duraqları sayılğan gür dağlar, uçurımlar, havflı keçitler – bütün dülber tabiat, cenk meydanına çevirildi. Yalıñız adamlarnıñ asırlar devamında qurulıp kelgen yuvası degil de, ayvanlarnıñ, quşlarnıñ, bütün canlı dünyanıñ raatlıq "ocağı" bozuldı. Suv üstünde, suv astında, yerde, avada – iç bir yerde raatlıq yoq...

Tirsegim tübündeki pıtaq çırt etip qırıldı. Bu al sığınlarnı abdırattı. Olar artlarına çevirildiler de, bir ande közden ğayıp oldılar. Endi tek tuyaq tıpırdıları eşitilmekte. Bir qaç daqiqa keçer-keçmez sığınlar qaçqan tarafta atışuvlar başladı. Granatalar patladı.

Atışmalar çoqqa barmadı. Birazdan etrafnı zift qaranlıq qapladı. Men bu ande niçündir qorantamnı, üç ağamnı hatırladım. "Olar da menim kibi, bütün halq kibi duşmannen dögüşmektedirler, – dep tüşündim. – Serbestlik oğrunda küreşken halq bir vaqıt yeñilmey. Bahtımız ve aydın kelecegimiz bizlerni büyük yolğa davet ete. Biz epimiz cenk furtınası içindemiz. Ya, kim sağ qalacaq. Elbette, halq!" Men böyle hayallarnen yerimden qalqtım. Belgilengen yerge doğruldım. Eger arqadaşlarım sağ olsalar körüşirmiz, dep tüşündim.

Bayağı kettim. Türlü kiyik yemiş terekleri arasından keçtim. Bu yerler bir vaqıtlar dağlıq edi. Meydanlıqtan çıqıp, dağğa kirgenimnen emen terekleriniñ yerge sarqqan dalları altında turğan arqadaşlarımnı rastketirdim. Bizler quçaqlaşıp, samimiy körüştik.

– Sen Appaz, er vaqıt şay etesiñ! – dedi Nemirovskiy kinayenen. – Duşmannen uruşqanda dünyañnı unutasıñ... Bizler seniñ qulağıña egilip ne qadar qıçırdıq. Sen ise bizge çevirilip bile baqmadıñ, tek başıñnı qaqıttıñ da, atuvnı devam ettiñ...

– Er alda saña aferinler aytmaq kerek, – dedi Narvış meni tekrar quçaqlap. – Demi yapqan işleriñ mücize deseñ mücize... Kolonna arasından keçmek... Öz közleriñe inanmaq bile küç...

Niçündir, aralarında Tamara körünmey edi. Men deral:

– Ya Tamara qayda?!– dep soradım.

– Biz, faşistlerniñ alqa olıp sarıp kelgenlerini körip, körüşmek içün belgilengen üçünci yerge barmadan aylançıq yoldan kettik de, derege tüştik ve anda gizlendik, – dedi Narvış. – Ortalıqnı qaranlıq sarıp başlağanda ayaq sesleri eşitildi. Bese-belli, bir de-bir dağ ayvanı olsa kerek. Bizge yaqınca yerde atuvlar başladı.

Añlaşıldı ki, bizler faşistler alqasında bulunmaqtamız. Olar qurşunlarını tuyaq sesleri çıqqan tarafqa yağdırmaqtalar. Atuvnı toqtatqanlarınen nevbet bizge keldi. Olarnıñ üstlerine töpeden ateş açtıq. Faşistler bunı beklemegen ediler. Şaşmaladılar. Eki cesed qaldırıp tabana quvet qaçtılar. Tamara, işte, ücüm vaqıtında bizlerden ayırılıp qaldı...

Titarenko ocaqqa ağaç qoyaraq dedi:

– Kelecek, mıtlaqa kelecek, o bir yerge ketmez.

– Men de şay tüşünem, ama niçündir daa körünmey, – dedi Nemirovskiy. – Er alda bir de-bir çareler körmeli.

Men Narvışqa çevirilip:

– Maña bu yerler tanıştır, – dedim. – Tamara tek sağ tarafqa, dereniñ törüne kete bilir. Dereniñ diger capında ise, faşistler bar. Havf doğurmamaq içün, o, dere boyu başqa yolğa tüşip, andan aşağı doğru ketecektir. Qaranlıqta, andan er kim çıqıp olamay. Onı qurtarmaq kerek. Faşistler saba dağnı temizlemege kirişecekler. O qolğa tüşe bile.

Episi menim fikirimnen razı oldılar.

– Sizler mında qalıñız, – dedi Narvış Nemirovskiyge. – Biz Appaznen Tamaranı qıdırayıq. Eger, Tamara kelip qalsa, töpege üç qurşun atarsıñız. Başqa iç bir türlü signalğa cevaplanmañız. Ateşni söndirmeñiz. Yuqlamañız.

Biz Narvışnen qaranlıqta kettik. Maña tanış eçki soqaçığından yürdik. Niayet, iri taşlardan atlap, yüksek terekler tübünde toqtadıq.

– Mına bu yerde de qonacaqmız, – dedim men. – Kündüz bu yerden bütün dere körüne.

– Bu yer bizge körüngeni kibi, faşistlerge de körünecek, – dedi komandir.

– Olar şimdi uzaqtalar. Bizlerni abaylap, saba mında kele bilirler. Emin olmaq kerekmiz ki, olar bu yerge kelseler salqın külden ğayrı iç bir şey tapıp olamazlar.

Beş – on daqiqa keçer-keçmez ateş yaqtıq. Bizler Narvışnen ekimiz diñlenip oturamız. Ne signal, ne bir ses, ne ateş – çevre-çet zift qaranlıq, sukünet içinde.

Tamara faşistlerniñ yaqınlaşqanlarını körip, dereden aşağı ketti. Qaranlıqta onıñ ayaqları nelergedir ilişmekte. Yorğun, taqatı biteyata. Ne olsa da, yuqarı çıqıp, andan etrafnı köz etmek kerek. Havfsız yerge kelmek ve ne qadar qıyın olsa da özümizniñkilerni tapmaq kerek, dep tüşünmekte o. Tamara qayanıñ çatlaqları arasından ösip çıqqan pıtaqlarnı, tamırlarnı tutıp, yuqarı tırmaştı. Qıyın... Pek boldırdı. Mına oñaytlı yerçik. O soñki quvetini topladı, qayadaki çatlaçıqnı ayağınen teşkerdi ve kene yuqarığa tırmaştı.

Mına, meydançıq. Otlar ve çökürli çam terekleri ösmekte. Oturdı. Sıq-sıq nefes aldı. Qaranlıq içinde körünmegen çiçeklerniñ, çam tereklerniñ qoquları onı esir aldı, bir an özüniñ ne yerde bulunğanını ve maqsadını unuttı. O, otlar üstüne sozuldı. Başında ağrı sezdi, sanki anda süyrü taş saplanğan. Esini coyğan kibi oldı. Biraz vaqıt keçken soñ özüne keldi. Ayaqlarındaki ve başındaki ağrılar keçip ketti. O, yerinden alel-acele turdı. Kene yuqarı tırmaşıp başladı. Tamırğa sarıldı. Bar quvetini toplap köterildi. Oña ille arqadaşlarınen körüşmek kerek.

Tamara arqadaşlarından pek uzaqlaşqan edi. Faşistler onıñ ögündeler, yançığındalar. O, dere tarafqa çevirilmege mecbur oldı. Sabanı beklemek – bu, duşman eline tüşmek demektir. "Yoq, arqadaşlarım meni taşlamazlar, – dep tüşündi o.– Olar meni qıdıradırlar. Buña eminim. Tez körüşse edik..." Tamara asılıp turğan tamır ep sallanmaqta. Ayağını tiremege de iç bir şey yoq. Ayaqlarını o yaqqa-bu yaqqa areketke ketirdi, basmağa yer qıdırdı. Apansızdan tamır qoptı. Tamara elindeki tamırnen beraber aşağı, qaranlıqqa tüşip ketti... Birazdan o, qurşun sesi eşitti. Közlerini açtı. Ebet, özümizniñkiler atalar, dep tüşündi Tamara. O ardı-sıra kökke qurşun attı. Şu vaqıt sol ayağında ağrı sezdi. Ayağını areketke ketirmek istedi. Demek ayağı zararlanmağan. O, uzaqta ateş yanğanını ve onıñ yanında adamlarnı körip qaldı. Kene esini coydı...

Bizler deral ateşimizni söndirip, qurşun sesi çıqqan tarafqa kettik. Biraz qıdıruvdan soñ Tamara yatqan yerge kelip çıqtıq. O alâ daa özüne kelmegen edi.

Ateş başında beş partizan – epimiz toplandıq. Kimsege bir şey olmadı. Yalıñız Tamaranıñ sol ayağını bintlep bağladıq. Yarası deyerlik qorqunçlı degil eken. Bizler öz-özümizden memnünmiz. Keçken künni hatırlap, qazançığımızdan botqa aşaymız. Aytmağa kelemi, yahşı kün oldı.

Nemirovskiy yavaştan yırlap başladı. Bizler de oña qoşuldıq. "Tez künde mıtlaqa cenkniñ soñuna çıqacaqmız, – degen yekâne ümüt er birimizde yaşamaqta. – Doğmuşlar bizlerni açıq yüz, quvanç ve nezaketnen qarşılaycaqlar. Bağçalarımızda kene çiçek açacaq".

– Ya bizim daa ne qadar aytılacaq türkülerimiz bar, – dedi Tamara köküs keçirip. – Biz daa yırlamaq ve yırlamaq, yaşamaq ve yaşamaq... kerekmiz.

Yaş qıznıñ bu tabiy istegini epimiz añlay edik. Bizim epimiz aytılacaq derecede qart degilmiz.

– Bilesiñizmi, – dep men arqadaşlarıma hıtap ettim, – keçende Alim dedenen menim ayatım qıl üstünde qaldı. Havflı daqiqa keçken soñ, o meni quçaqladı da, dedi: "E-y, Appaz, Appaz... mına men qartım, yetmişke yaqınladım, ama közlerim, canım daa yaş. Dünyağa toyulmay eken. – Şu vaqıt o bir kereden fikirini deñiştirdi. – Nasıl ola da, men özümni qart esap etem. Yoq, men asıl da qart degilim. Vaqıt keçe, saçlarım çalara, ama kün-künden özümniñ yaşarğanımnı duyam. Yoq, men yaşamaq ve yaşamaq isteyim..."

Aqiqatta, vaqıt keçe, ülkemiz öse, çiçeklene, quvet ala, yaşara. Ortalıqta er şey yerinde olsa, amanlıq-esenlik olsa insannıñ göñüli de quvana. Adamnıñ qalbi quvançqa tolsa, o özüniñ qartayğanını duymay eken.

– Alim dede, acayip adam, – dedi Nemirovskiy.

– Doğru, pek güzel razvedkacı, – dep tasdıqladı Narvış.

– Ebet, men onı çoqça bilem, pek yahşı qart, – dedim men... Ateşimiz ep yanmaqta. Yaqınlaşayatqan samolötnıñ davuşı eşitildi. Tamara nasıldır hayalğa dalıp sakin sesle yırlap başladı. Onıñ yırı dostlıq, sadıqlıq manasında edi. Partizanlar sustılar. Yengil yelçik esip keçti. Narvış raatlanmamıznı talap etti. Ateş ket-kete sakinleşti. Bizler yuquğa daldıq. Yalıñız siyasiy hadim Titarenko yuqlamay. Bekçilikte turmaq onıñ nevbeti. O söneyatqan ateşke baqıp teren hayallarğa dalıp oturmaqta. Belki o, şimdi faşizm müsibeti, onıñ dünyağa ketirgen telükesi aqqında tüşünedir. Belki de halqnıñ cesürane, alicenap ve birlik olğanı aqqında, bizlerni boyun egdirecek, bizlerni yeñecek quvet olmağanı aqqında fikir etedir. Ateş bir tamam söndi. Titarenko külni qarıştırdı, sönmey qalğan qorçıqlar qızardılar. Odun taşladı. Çıtır-çıtır yanğan ağaç, arqadaşlarnıñ yüzlerini yarıqlattı...

Kündoğuş bette, kök aydınlaşıp başladı. Etraf – dağlar geceniñ perdesinden arınmaqtalar. Tabiat uyanmaqta. Biz yerimizden turdıq...

Bayağı yol alğan soñ, faşistler, bizim ateş yaqıp turğan yerimizge yaqın kelip dağ içine qurşun yağdırıp başladılar. Bizge olarnıñ böyle areketleri çoqtan belli. Olar ücüm etkende, endi biz bu yerden uzaqta edik. Dağ başına kelip, Yaylânı köz ettik. Duşman Yaylâ boyu yürip, kündoğuş tarafqa ketti. Uzaqta atışuvlar başladı. Bu Zayçenkonıñ gruppası olmalı. O nasıl vaziyette qalmasın, ille vaqıt tapıp, ücüm ete. Men atışuvlarğa diñlenerek, Narvışqa dedim:

– Bu Zayçenko. O, balıq kibi tayğaq, qaplan kibi deşet, qartal kibi keskin közlüdir.

– Doğru, o uruşmağa bile, – dedi komandir.

Bizler yatqan yerimizden ep Yaylânı köz etmektemiz. Küneş qırlar sırtından bir tamam köterilip, etrafnı yarıqlattı. Faşistler dağda öz başlarına qurşun atalar. Maña, töpeliklerniñ birinde nedir körüngen kibi oldı. Şunıñ içün dağnıñ biraz törüne çekildik. Dürbinnen köz etüvimiz bir netice bermedi.

– Sen qardaş, bu sefer yañıldıñ, – dedi Narvış dürbinni közlerinden tüşürip. – Kimse yoq. Belki saña şay körüngendir. Kimerde öyle ola. Eyisi keteyik. Aqşamğace menzilde olmaq kerekmiz. Anda şaraitni talil etmeli, gruppalarda kerek deñişmelerni yapmalı ve ilâhri. Bir talay işimiz bar.

– Komandir arqadaş, er şey doğru, lâkin...– dedim men.

– "Lâkin" degeniñ ne? – soradı o.– Şimdi "lâkinge" yer qalmay.

– Lâkin, siz bilgeniñiz kibi, aşıqçanlıq işimizge keder ketire bile, – dep oña itiraz ettim. – Aşıqmadan ise, bunıñ ögüni almaq mümkün. Men bu yerlerni pek yahşı bilem, aldana bilemiz. Er bir çalı artında çalı, taş artında taş. Olar partizanlarnı yahşı gizlegenleri kibi, duşmannı da şay gizley bileler. Başta, töpelikte bir de-biri barlığını yahud yoqluğını yahşı ögrenmek kerekmiz. Aydıñız, dağ içersine çekilip baqayıq. Eger olar köz ete iseler, bizlerni coyuvdan qorqıp, özlerini mıtlaqa kösterirler.

Arqadaşlarım fikirime qoşuldılar. Böylece, bizler bir şeyden haberimiz yoq kibi, özümizni duşmanğa kösterip artqa çekildik. Soñra Narvışnen ekimiz dağnıñ çetine süyreklenip keldik.

– Bir şey sezilmey, – dedim men Narvışqa. – Qıbırdamaylar. Beşaretler pek muqaytlar. Belki olar da bizni köz etedirler.

– Men saña nafile yerde vaqıt coyamız, – dep ayttım da. – Endi ketmek kerek. Kimse yoq. Ne qadar vaqıt coydıq. Aydı, qalq...

– Bir daqiqa sabır etiñiz, – dedim men ve töpelikten közümni almay baqtım. – Söyledim de, Narvış arqadaş, sağ taraftaki qara taşqa baqıñız.

– Körem. O taş başta nasıl olsa, kene şay tura.

– Yoq, taşnıñ turuşı deñişti. Anda ya quş otura, ya da... Bilmeyim, ama anda kimdir bar. Bunı bilmegence yerimizden qıbırdamaq mümkün degil.

– Kerçek, anda kimdir bar, – dedi Narvış. – Ana, o, taşnıñ yanından ketti.

– Köresiñizmi, o boz tüslü halatta.

– Bir şey añlaşılmay, olar bizni kördilermi, yoqmı? – dedi komandir.

– Beş daqiqadan bir de-bir fikirge kelmek mümkün. Şimdilik er şey yerinde.

– Nasıl etip yerinde olacaq, – dedi Narvış. – Areket etmek kerek. Sen özüñni sıqmaysıñ. Er vaqıt, er şeyiñ yerinde ola.

– Komandir arqadaş, siziñ yeriñizde olsam da özümni sıqmaz edim. Olar ne qadar ustalıqnen gizlenseler de, kene çul tutmadı, biz olarnı seçtik.

Narvış indemedi. Böyleliknen köz etüvni devam ettik. Bir kereden ekimiz de: "E-e, olar ne qadar çoqlar", degenimizni duymay qaldıq.

– Körünip tura ki, olar bizlerni abaylamadılar, – dedim men. – Ketmek kerek.

– Angi yolnen ketsek yahşı olur?

– Bu töpelikten uzaq yerler körüne. Tek dağ içinden ketmeli. Mında uruşmaq havflı.

– Ya aşağıdaki köyniñ dağ yolçığından ketsek nasıl, anda adamlar olurmı eken?

– Aqşam üstü şeerden adamlar köyge qaytıp başlaycaqlar, – dedim men. – Biz olarğa qarışıp kete bilemiz.

Böylece, bizler duşmanğa özümizni duydırmadan arqadaşlarımıznı alıp, köy yolçığına tüştik. Çevre-çette tınçlıq üküm sürmekte. İç bir yerde duşmanğa rastkelmedik.

Accı alma teregi taldasında esli-başlı, yüksek boylu azğın bir erkek otura. Raatlana. Pek yorulğanı körünip tura. Erkek ayaqlarındaki çılğavlarınen oğraşmaqta edi. Men onı körip, quvandım. Bu adamnıñ adı Qadır, lağabı Çauş. Yolçıqqa çıqtım.

– Qadır ağa, selâm aleyküm, – dedim oña. – Körüşmegenimiz endi çoqtan.

– Aleyküm selâm, canım. Körüşmegenimiz tamam bir afta. Saña bir şey olmadımı, aman-esensiñmi? – dep o meni baştan-ayaq süzdi. – Alla epimizniñ sağlığımıznı bersin. Çoqsıñızmı?

– Az degilmiz, – dedim.

– Firaunlar, Yaylâda, keçitte yüreler, – dedi Qadır. – Sizlerni soraştıralar. Dağnıñ cenüp betini taramaqtalar.

– Köyde vaziyet nasıl? – dep soradım dag artıma aylanıp, arqadaşlarımnı işmarnen çağırdım.

Olar yüksek otlar içinden çıqtılar. Qadırnen samimiy körüştiler.

– Köydemi? – dedi Qadır tüşüncege dalıp. Onıñ yüzüni ğam-keder sardı. – Faşistler bir çoq adamlarnı attılar. Bayağı adamnı tutıp alıp kettiler. Olarnı, partizanlarnen bağları bar, dep qabaatlaylar. Faşistler köy çetindeki evlerni köz eteler. Muqayt olmaq kerek.

Narvış Qadırnı diqqatnen köz etti. Onıñ iri közlerine baqtı.

– Sizden şübelenmeylermi? – dep soradı o.

– Olar şimdi kimden şübelenmeyler, aceba? Özleriniñ kölgelerine de şübenen baqalar.

– Daa neler ola? – soradı kene komandirimiz. – Faşistler ne tarafqa, nasıl yük taşıylar, körmediñizmi?

– Dağ etegi köyleriniñ yollarında canlılıq başlandı. Maşinalarnen, arabalarnen aşayt malları, silâ taşıylar.

– Adamlar toplandılarmı? – soradım men Qadırdan.

O, toplandılar degen manada başını aşağı egdi de, olar endi yuqarıda ekenlerini ayttı. Bizler adamlar yanına keldik, epimiz el sıqışıp körüştik. Biri-birimizden al-hatir soraşqan soñ, er itimalğa qarşı oñaytlıca yerge avuştıq. Narvış gazetalar darqattı. Soñ toplanğanlarğa bir nazar taşladı da, sözge başladı.

– Arqadaşlar, epimiz basqıncılarğa dayanılmaycaq şarait yaratmalımız. Siziñ babalarıñız, qadınlarıñız ve oğullarıñız cebede küreşmekteler. Bizim şanlı ordumız qaramanlarca uruşmaqta, duşmannı ve onıñ tehnikasını ğayıp etmekte. Sizler bizim areketlerimizni yahşı bilesiñiz. Areketlerimiz siziñ közleriñiz ögünde ve yardımıñız sayesinde olıp keçmekte. Maqsadlarımız bir. Qıyınlıqlarğa baqmadan, duşman tehnikasını, anbarlarını yaqmaq-yıqmaq kerekmiz. Faşistlerniñ ayaqları tübünde topraq yansın!

Narvıştan soñ sözge men çıqtım.

– Vatandaşlar, dostlar! – dedim men. – Duşman bizim köylerimizni, evlerimizni canavarca basıp aldı. O bizim meyvalarımıznı, tuvarlarımıznı – soñki ötmek parçamıznı tutıp almaqta.

Ama bizler eminmiz ki, olarnıñ künleri az qaldı. Olar muqaddes Vatanımıznı taptap, halqımıznı qul etip olamazlar. Faşistlerniñ maqsadı belli. Bizim halqqa parlaq ömür yolunı Oktâbr inqilâbı, Lenin, bolşevikler açıp berdiler. Duşman ise, toprağımızğa ayaq basqanınen özüniñ kim olğanını kösterdi. O, Vatanımızğa ateş ve qılıçnen keldi. Şunıñ içün balalarımız, babalarımız, analarımız eşqına olarğa qarşı sürüşni quvetleştireyik. Ülkemizni faşizm basqıncılarından temizleyik...

Bu vaqıt yanıma bir qartanayçıq kelip, qulağıma: "Oğlum, endi bitiriñiz, – dep fısıldadı. – Olar yaqınlaştılar". Men komandirge tez-tez ketmek kerekligimizni söyledim. Bu vaqıt esmeri, siya közlü bir ösmür, komandirniñ yanına kelip bir şeyler aytıp başladı.

– Er şey añlaşıldı, – dedi Narvış ve ösmürniñ elini sıqıp onıñle sağlıqlaştı.

– Dostlar, sağlıqnen qalıñız, sizlerge oğurlı yollar, muvafaqiyetler! – dedim men adamlarğa. – Eyilikte körüşeyik!

Köylüler, üçer – beşer olıp, türlü taraflarğa darqalıp kettiler, soñra çeşit vaqıtlarda çeşit dağ yolçıqlarından büyük yolğa çıqtılar ve özleriniñ köylerine taraf doğruldılar. Olarnıñ er biri susıp ketmekte. Duşman rastkelgende, özüni serbest tutmağa azırlamaqta. Esmeri ösmür, yanında ketken Elvedin qartqa ve Zade aptege çevirilip:

– Partizanlar ne qadar acayip, cesür, atik ve alicenap insanlar! – dedi coşqunlıqnen.

– Olar oğlum, pek büyük insanlar, – dedi qart ve ösmürniñ zift kibi siya közlerine baqtı. – Olar halqnıñ evlâdlarıdır. Olar halq içinden çıqtılar ve halqqa da arqa tayamaqtalar. Barsın olar qaza-belâğa oğramasınlar.

– Menim oğlum Ahmet...– dedi Zade apte. – Ya o nasıl dülber, aqıllı edi. Menim gögercinimniñ ne yerde ekeni tek allağa belli. Bu melun tilsizler köyimizni basıp alğan soñ, şainimden iç bir türlü haberçik almadım. Belki o da, bir de-bir yerlerde partizanlıq etip yüredir, belki de cebede uruşadır. Bu partizanlarğa baqam da, maña episi doğmuş kibi olıp körüneler.

Qart öksürip aldı, teren köküs keçirdi ve dedi:

– Cebede bizim gögercinler, şainler az degiller. Olar mında dağda da yeterlik. Er birimizniñ yüregimizde şain bar. Geceleri köyimizniñ er bir divarı, bizim dağ şainlerimiznen fısıldaşalar...

Biz bayağı ketken soñ, men töpelikke çıqtım ve etrafnı köz ettim. Er kes dağılğanına emin olıp, özümizniñkilerge qayttım. Arqadaşlarımnı belgilengen yerge alıp bardım, olarnı çıtırmanlıq içine qaldırıp, etrafnı teşkerdim. Un saqlı yerge yaqın keldim. Narvış menim areketlerimni köz etmekte. Anda faşistler yoq ğaliba. Er itimalğa qarşı Narvış, Tamara ve men qalğan eki partizannı gizli yerde qaldırıp, un saqlı yerge bardıq. Acele sürette andan unnı çıqardıq. Nemirovskiynen Titarenkonı çağırdıq. Er şey azır olğan soñ, onı yelkelerimizge yüklenip kettik. Qadır bu yerge unnı birinci kere ketirmey edi...

Bizler yoruldıq, terledik, suvsadıq. Yaylâğa çıqmazdan evel, biraz yal almaq kerek edi. Uçurım boyu tar yolçıq kete. O, kiyik eçkilerniñ yolçığını añdıra. Men arqadaşlarıma bu yerde toqtap turmalarını teklif ettim. Yolçıq boyu bir özüm kettim. Eki daqiqadan olarğa işmar etip, ketmege mümkün olğanını añlattım.

Çevre-çette çiçekler ösmekteler. Uzun tar tekneçik köründi. Tekne elbette ağaçtan yasalğan. Onıñ er yeri qadife kibi, yosunnen qaplanğan. Tekne içinde közyaşı kibi temiz suv tolu. Yosunnen sarılı uluqtan teknege ince suv aqımı tamlap turmaqta. Bu uluqtan tekâran avlaqta ekinci uluq yerleştirilgen. Andan suv başta birincisine, soñra teknege tüşmekte. Tamçılarnıñ ardı-sıra aquvından suv üstünde alqalar asıl olmaqta.

Bizler, işte tabiatnıñ bu acayip köşeçigi – tekne başına yerleştik. Sarımsaqlı ötmekni suvğa batırıp büyük iştianen aşadıq. Bir qartanayçıq bizge süzme qatıq da bergen edi. Ötmek, sarımsaq, qatıqtan ibaret yemegimiz pek lezetli oldı. Nemirovskiy bir meşrebe suv aldı da, yavaştan içip başladı.

– Tap tişlerim sızladı, – dedi o.– Ne de salqın ve temiz suv.

– Bu pek şifalı suv, – dedim men. – Bunı terlegende içseñ bile zarar körmezsiñ. İç bir vaqıt suvuqlanmazsıñ, hastalanmazsıñ.

Narvış, aqlap teregine, onıñ pıtaqlarındaki nomay bereketke taacipnen baqtı.

– Aqiqatta, bu dağlar, yeşillikler... Ne qadar zengin tabiattır! – dedi.

– Siz ne belleysiñiz, nafile yerde cenkleşmektemizmi yoqsa?! – dedim eyecannen.

– Men bir şey añlamayım, – dep Nemirovskiy lafqa qoşuldı. – Bu eçki yolçıqlarını kim açtı. Tekneni kim oyıp yasadı aceba?

– Siziñ bu sualiñiz meni pek eyecanlandırdı...

Aqiqatta bu yerçik köyden uzaqta. Tabiatnıñ bu kiyik köşeçigi qayalar içinde, uçurım kenarında, mında tek kiyik eçkiler degil de, siyrek-sepelek yolcular da suv içseler kerek.

– Halqımızda böyle bir yahşı adet bar, – dedim men arqadaşlarıma. – Suvnıñ ne yerde közü peyda olsa, onı adamlar daima temizlep turalar. Ondan faydalanmağa tırışalar. Bu ziynetli suvnı köresiñizmi, o inci kibi aqmaqta. Özü de pek az aqa. Onı eybetlemek kerek. Eger de bu suv közü temizlenip turmasa, andan quşçıqlar da suv içip olamaz ediler. O yerde bataqlıq asıl olur, neticede çirkiyler mekânına çevirilir edi. Ama baqıñız, o nasıl acaip köşege çevirilgen. Bu tekneni kim yasadı! Bunı bilmekniñ çaresi yoq. Bizde bu aqta söylemeyler...

– Appaz, men seni em diñleyim, em de inanam, – dedi Narvış. – Mına bu yerde insan ayağı basmağan yerde bile, emeksever halqnıñ eli tiygeni körünip tura. Çoq acayip adetler.

Bizler birer meşrebe suv daa içtik, savutlarımıznı da toldırdıq. Torbalarımıznı doğrulttıq, silâlarımıznı teşkerdik ve yerimizden köçtik.

Yaylâğa çıqtıq. Köyge ketken yolçıqnı keçkenimiznen, artımızdan faşistlerniñ kelgenini kördik. On, yigirmi, elli... olar çoq ediler. Alqa olıp kelmekteler. Bizlerni körip, peşimizge tüşkenler. Tamara boldurdı. Torbasını qaldırmağa izin soradı. Komandir razı olmadı.

– Unnı qaldırıp ketmek... Bu ne qadar partizannıñ canını qurtaracaq... Yoq, mümkün degil, – dedi komandir. – Tamara, sabır et, quvetiñni topla. Azaçıq qaldı, birazdan epimiz yal alırmız.

Faşistler ateş açtılar. Qurşunları bizge yetip kelmedi.

Aqşam maali yaqınlaşmaqta. Niayet Tamarağa torbasını qaldırıp ketmege musaade etildi. O yengilden nefes aldı.

Mına büyük taş obası. Biz şu taşlar yanında yerleştik. Qurşunlarnıñ sızğıruvları eşitilmekte. Bizler olarnı emin-erkin köz etmektemiz. Faşistler yalıñız bu obanıñ yanından keçe bileler, başqa yol yoq. Pek tar yerçik. Avtomatlar çalışqanda, mından keçmekniñ çaresi yoq. Duşman süyreklenip kelmekte. O üç defa ücüm etti. Faydasız. Yalıñız öz cesedlerini qaldırıp kene keri çekildiler. Mına olar soñki defa areket ettiler. Bizler olarnıñ, yaqınlaşmalarını bekledik ve soñra birdemliknen ateş açtıq. Olar bir talay ceset qaldırıp qaçtılar. Anda, bizim sırtımızdaki dağlarda qattı uruşlar ketmekte. O taraftan minanıñ patlavları, avtomat ve pulemöt tasırdıları eşitilmekte. Narvış qaçayatqan faşistlerniñ artlarından quvmaq emirini berdi. Olar bizden çoq uzaqlaştılar... Birazdan duşmannıñ taşlap qaçqan ğanimetlerini alıp, artımızğa qayttıq.

– Arqadaşlar, bizim raatlanmağa vaqıtımız yoq, – dedi Narvış.

Nemirovskiynen Tamara endi yolğa tüştiler, Titarenko yerinden qalqtı. Men razvedkacı sıfatında komandirden ögde ketmege emir alıp:

– Sizlerni qışlavnıñ sol tarafında qarşılarım, sağlıqnen qalıñız, – dedim...

Bizler faşistlerniñ esas qısımı toplanğan yerge aşıqamız. Olar, tünevin saba Yaylânı tarağanda, Zayçenkonıñ gruppasınen ve diger gruppalarnen cenkleştiler.

– Bizler duşmannıñ sırtından çıqtıq, – dedim men dört arqadaşımnı qarşılap. – Bizimkiler anda özen yanlarında cenk etmekteler. O yol bizim minalı meydanlarımızğa barıp çıqa. Faşistler qışlavdalar. Apansızdan ücüm etmelimiz. Arqadan etilgen böyle ücüm, duşmannı bayağı şaşmalatır.

Biz şu vaqıtta özümizden biraz kenarda, qaranlıqta qara bir noqta abayladıq. Tamara eline hancerini alıp oña taraf süyreklendi. Artından yaqın kelip üstünö atılacaqta baqsa, Zayçenkodan alâqacı kelgen. Bu adam er keske belli şeñ ve areketçen yaş partizan edi.

– Faşistler pek çoqlar, – dedi o. – Komandir şu an arqa tarafına bir gruppa yolladı. Olar sağdan aylanıp kettiler. Qışlav ögünde minomötlar yerleştirilgen. Sizler olarnıñ sırtlarından ücüm etip, qışlavnı dağıtıp, minomötnı sustırmaq kereksiñiz.

Alâqacı sözüni bitirgen soñ, qaytıp ketti. Biz nevbetteki operatsiyağa kiriştik. Men Yaylâ betten barıp, qıcıtqan otları içine sekirdim de, tezlikle qışlav betke süyreklendim. Narvış anda gruppanen yaqın keldi, faşistlerge ateş açtı. Bunı beklemegen duşman bir tamam quturdı. Bir talaydan faşistler Narvışke taraf çevirildiler. Kökte yarıqlatıcı raketa peyda oldı. Uruş ep quvetleşti. Haçlı samolötlarnıñ güdürdisi eşitildi. Olar bizim töpemizde aylanıp başladılar. Çevre-çet kündüz kibi oldı. Duşmannı bu raketalar ve samolötlar ruhlandırmaqtalar. O şiddetli uruşmaqta. Minalar, granatalar patlamaqta. Avtomatlarnıñ ve pulemötlarnıñ tasırdıları ep quvetleşmekteler. Aşağıdan küçlü patlav sesleri eşitilmekte. Faşistler minalı meydanğa rastkeldiler.

Men kögetler içinden süyreklenip, qışlavğa yaqınlaştım. Mına, duşmannı açıq-aydın körmektem. Endi beklep turmağa şey yoq. Lâkin... O apansızdan avtomatından ateş açtı.

Narvış ise, faşistlerni ep aydaştıra. Aşağıda Narvışnıñ gruppasına yaqın kene bir partizan gruppası oña qoltutıp ücüm etmekte. Olar, Zayçenkonıñ teşebbüsinen aylanmadan kelgen partizanlar olmalı. Duşman olarnı tertipsiz ateşnen qarşıladı, ama ücümni keri qaytarıp olamadı, qamaçavğa tüşeyatqanını añladı.

Men avtomatlı faşistniñ yanına süyreklenip keldim. Üç faşist qışlav yanındaki bekçiniñ atuvını eşitip, onıñ yanına çapıp keldi. Olar şiddetle, qıcıtqanlıqnı qurşunladılar. Men ise, olarnıñ ayaqları yanında qıbırdamay yatmaqtam. Faşistler şamata kötermekteler. Kimse yoqluğına emin olğan soñ kene artlarına qaytıp kettiler. Men yengil nefes aldım ve oñaytlı vaziyetni bekledim. Bekçi menim yançığımda. Üç – beş adım bastı. Yoq, daa oñaytsız dep, tüşündim. Men bir fikirge kelgence, bekçi endi çekilip yetiştirdi. Ökünçli al... Vaziyetni elden qaçırdım. Mına, o kene artına qayttı. Kelmekte... Yaqın qaldı... Endi yançığımda. Kene çevirildi. Yatqan yerimden onıñ üstüne sekirdim. Arqasına pıçaq urdım. Accı qıçıruv... Soñ yerge serildi, sustı. Men deral minomöt başında bulunğanlarğa taraf sekirip, ardı-sıra granatalar fırlattım ve daa yañçıq yerge serilgen faşistniñ elinden çekip alğan avtomattan ateş açtım.

Narvış gruppanen qışlavğa ıntıldı. Zayçenkodan kelgen gruppa yardımı sayesinde uruş bayağı keskinleşti. Minomötlar sustılar. Böylece, bizler teşebbüsni elde etip, faşistlerni er taraftan zıqarladıq. Qışlav yanıp başladı. Duşman, ücümimizni toqtatıp olamadı. Minomötları ğayıp olğan soñ, pulemötlarını, toplarını qaldırıp qaçtı.

Partizanlarnıñ "ur-ra" sadası dağ boyu yañğıradı. Zayçenko esas quvetnen faşistlerni sıqıştırıp, qışlavğa kelip çıqtı. Qışlavdan çıqqan alev bütün etrafnı yarıqlatmaqta. Ortalıqta minalar, granatalar, cesetler, qazançıqlar ve kaskalar yata. Tamara yaralılarğa yardım köstere. Avtomat sesleri endi uzaqlardan eşitilmekte. Partizanlar, qaçayatqan faşistlerniñ peşinden quvmaqtalar.

Men sol ayağımdan yaralandım. Maña yardım kösterdiler. Zayçenko bağlı ayağımnı baqtı da, kemigim zararlanmağanını bilip, meni quçaqladı.

– Aferin, er vaqıt aferin! – dedi o. – Yarañ havfsız! Böyle vaqıtta, buña yengilden tırnalğan demek mümkün!

– Alim dede, ne alda?! – soradım men.

– O, sağ-selâmettir, bir yeri zararlanmadı.

Narvış, Nemirovskiy, Titarenko kelip çıqtılar. Partizanlar ep kelmekteler. Otrâd endi toplandı. Böylece, bu müim uruş bizim faydamızğa yekünlendi. Çoqqa sozulmasa da, er alda duşmannıñ askerleri ve tehnikasınıñ areketi toqtatıldı, faşistler özleriniñ bayağı quvetlerini partizanlarğa qarşı taşlamağa mecbur oldılar. Bizlerni qıdıruvları masharalıqnen bitti. Olar qaçmaqta ediler.

Bizim künlerimiz işte böyle keçe edi. Bu, otrâdnıñ adiy künlerinden biri. Yarın... Yañı plan, yañı yollar. Yañı işler...

Men sararğan saifelerni muqaytlıqle toplap başladım. Közlerime duman çökken kibi oldı. Şu vaqıt, dersiñ duman içinde Narvış, Appaz, Tamara, Nemirovskiy, Alim dede... episi sıranen peyda oldılar. Men hayalımda olarnıñ cesür ve dülber çerelerine baqıp qaldım... olarnen laf etmek istedim. Ama niçündir tilim kürmeklenip, dersiñ iç bir şey söylep olamayım. Niayet tilim çezilgen kibi oldı.

– Sizler acayip İnsanlarsıñız! Sizler çoq acayip İnsanlarsıñız!.. – dep bir qaç kere fısıldadım.

Appaz maña diqqatnen köz etti de, dedi: "Yoq, qardaşım, yalıñız bizler degil...". O, fikiriniñ soñuna çıqmadan, arqadaşlarınen duman içine siñip ketti. Bu ses, maña uzaq keçmişten eşitilgen kibi duyıldı. Men özüme keldim. Odada tek kendim oturam. Ögümde, vaqıt sarartqan saifelerden barot qoqusı kelmekte...

Ertesi künü, Bekirge mektüp yazdım. Mektüpte ondan, bu kimniñ kündelik defteri ekenini ve müellif sağ ise, maña onıñ yaşağan yerini yazıp bildirmesini rica ettim. Er kün qarşılıq bekledim. Cevap mektübi kelmedi. Kene yazdım... Teessüf ki, bir kün mektüplerim topnen özüme qaytıp keldiler. Konvertler üstünde: "Adreste kösterilgen adam köçip ketti" degen sözler yazılı edi...

Sararğan saifeler mende qaldılar. Çoq yıllardan soñ olarnı artıq kendimde saqlamağa aqqım yoq ekenini añladım ve oquyıcılarğa taqdim etmege qarar berdim.