Хаялсырап кезем Ветан тёрюнде,

Къоджаман чайырлар, багълар огюмде,

Табиат рух бере талгъан гонъюльге,

Хатрымда левхадай джанлана Къырым!

Эректе ясланып ята таш-дагълар,

Къаялыкъ, орманлыкъ, зумрют тюс-багълар.

Шырыл-шырыл яйлядан акъар ирмакълар,

Табиат дюльбери, шырныкълы Къырым!

Дагълардан узана озен бурулып,

Ер ялап, къаялар, ташкъа урулып,

Вадийлер юзюни юва дурулып,

Не ляйыкъ манзара багърынъда, Къырым!

Къырымгъа даима Дженнет дегенлер,

Онъа мефтюн ола мында кельгенлер,

Омюрлик унутмай сени корьгенлер

Дагъынъны, ташынъны, сувунъны, Къырым!

Хаялсырап кезем сеннен эр адым,

Юректе яшайджакъ мукъаддес адынъ,

Анамсынъ сен меним, мен сенинъ эвлядынъ,

Топрагъынъ, ташынънен менимсинъ, Къырым!

Эсимден ич кетмей, анъам мен сени.

Достлукънынъ тамыры теренге кеткен.

Омюрнинъ орькени битишкен сайын,

Ёкъ онъа тенъдешлик, акъранлыкъ эткен.

Тёреттинъ къальбимде инсаний изни,

Йыллар эп ель киби эссе эсимде.

Унутмам аслы да джанлы эзгинъни,

Къулакъта эп чынълай кяде сесинъ де.

Кольгедай кечелер козюм огюнден

Къувурчыкъ о сачлар, сийдане козьлер.

Зейтюн тюс о къашлар, шенъ кулер юзюнъ,

Буллюрдай саф фикир, достане сёзлер…

Сен Ускют коюнден, мен де – Джавтобе,

Такъдир шай – таныштыкъ бизлер окъувда,

Китаплпр, алимлер эш эди бизге,

Бильмедик ёргъунлыкъ беит токъувда.

Кимерде тавланып, сазынъны алсанъ,

«Шинанай» йырлардынъ сазгъа зиль тутып.

Хатырлап, китабынъ къолума алсам,

Генчликни анъам мен гъамны унутып.

Йигитлер йигити эдинъ сен, Халиль,

Бир тилим отьмекни больдинъ экиге.

Кендинъни табирге аджиздир тилим,

Эр эйилигинъ къоймадынъ чекиге.

Сюнгю эм къалемнен ог сафта юрьдинъ,

Къан-олюм, джеэннем тёрюне кирдинъ.

Батырлыкъ рухуны несильге ашлап,

Кеттинъ сен халкъынъа аят багъышлап.

Йигитлер йигити, бизимле биргесинъ,

Кезесинъ озеньлер, вадий боюнда.

Меджлислер залына халкънен киресинъ,

Эп къоран тепесинъ, джыйын, тоюнда…

Арзум шу: омрюмде илле бир барып,

Меркъадынъ къучакълап, санъа тиз чёксем,

Хатире дефтеримни анда акътарып,

Теселлям тазерирди козьяшлар тёксем.

Кельдим санъа зияретке эмелимнен, улу шеит!

О кетирсе бир десте гуль, менден санъа бир къач беит.

Адынъ недир, аслынъ бильмем, лякин азиз тувгъанымсынъ,

Дуйгъуларны атешинънен туташтыргъан ильхамымсынъ.

Сени даим Прометейнен, пельванларнен къыяс этем,

Китапларда язылмагъан дестанларнен къыяс этем.

Хатырымда: Севастополь, Ленинград джебэлери,

Хатырымда: Брест, Киев, Волгоград чеврелери.

Сиз эдинъиз ветан ичюн къар-боранда уруш эткен,

Фашистлернинъ дурагъыны «Катюша»нен дюрюльдеткен.

Откъа кирген сиз эдинъиз, сербест инсан акъкъы ичюн,

Тюрлю ильде, тюрлю тильде яшнынъ, къартнынъ бахты ичюн.

Зулум чеккен гъарблы халкълар сизден аят, умют кутти,

Освенцим, Бухенвальднинъ мабюслери сизни кутти.

Сиз эдинъиз диярларгъа – Азатлыкъ! – деп аякъ баскъан,

Рейхстагнынъ тёпесине гъалебели байракъ аскъан.

Авропанынъ культурасы харабеге дёнмейджек! – деп,

Бетховенлер, Гейнелернинъ йылдызлары сёнмейджек! – деп…

Эй, инсанлыкъ, несиллерни къан-олюмден азат эткен,

Гитлерджи пис джанийлерни озь юртунда бербат эткен

Къараманлар! Сиз бу алем юрегинде яшайджакъсыз!

Гонъюллерге ветанпервер рухларыны ашлайджакъсыз!

Эй, тувгъаным! Миллионлардже батырларнынъ сен бирисинъ,

Сен яшайсынъ арамызда, сен ольмединъ, сен тирисинъ.

Алевинъден алев ютып, сеадетли куньге еттик,

Котерген ал байрагъынънен гъалебеге седжде эттик.

Ят сен раат, чечекленген ана топракъ къучагъында,

Эмек, бахт, барышыкълыкъ инсанларнынъ оджагъында.

Заман отер, макъберинъе токътамадан халкълар келир,

Дюньямызда дженксиз яшав садалары эп юкселир.

Кельдим санъа зияретке эмелимнен, улу шеит!

Халкъ кетирсе бир десте гуль, менден санъа бир къач беит.

Бир яз куню анайымнен биз Опукке кеткенде,

Таш-Алчыннынъ секесинден, Узунлардан отькенде,

Та узакътан корюндилер юксек Опук къырлары;

Эр ер киби, онынъ да бар эфсаневий сырлары.

Экин экмек, мал асрамакъ мында халкънынъ зенааты.

Шойле кечкен бу этрафта несиллернинъ аяты;

Къатнашалар якъын, эрек койлердеки сойларгъа

Сыра корип топлашалар дженазеге, тойларгъа.

Чевремизде кенъ чёллерде арпа, джылап, богъдайлар...

Ёл четинде учушалар къарылгъачлар, торгъайлар.

Не де шырныкъ тарлаларнынъ тазе, гузель къокъусы.

Бай табиат гузеллиги — джоша инсан дуйгъусы.

Яш балалыкъ хаялымнен чёль нефеси ютаман.

Джошкъунлыкънен акъайсырап тельбевимни тутаман.

Чал байталны къош арышлы къодалакъкъа еккенмен,

Башымдаки къалпагъымны сол чекеме чеккенмен.

«Тезден,— деймен,— мен де яшлар сырасына кирермен,

Тойда къызлар къонагьында чынъ уйдырып джурермен...»

Анам десенъ: «Огълум осе, йигитдай!» — деп къопая,

Ара-сыра дуа окъуп Мевлясына къол джая.

Гъарип энди эслилешкен, коп шейлерден хабердар,

«Тебареке», «Ясин» иле, диннен эсин алгъанлар.

О эзберден биле эди Къурандан къач Сурени,

«Чора батыр», «Къозы Курпеч», «Ашыкъ Гъарип», «Керем»

Къызлыгъында севген чынълав, эртегени, масалны.

Койде башкъа не зевкъ корьген къыскъа аякълы заваллы!

Не де олса, озь анайым эр байлыкътан мутебер,

Севем-саям, юрегимнинъ энъ тёрюнден берип ер,

О не айтса, не буюрса, джумлесине разы эдим,

Яшавыны яраштыргъан баари эдим, язы эдим.

Ёнелемиз чёллер бойы табиаттан зевкъ алып,

Чевре-четте тёпеликлер тура дюльбер къадалып,

Чал байталны зыкъарлайман: «Чабансынъ!» — деп кяде бир.

О да кенди кейфин бозмай, истесенъ къыркъ къамчы ур.

Келип еттик къыр этеги Чукъур-Къояш голюне;

Тар ёлакънен о денъизден айырыла, болюне.

Ялы бойлап къумсал ёлдан яваш-яваш кетемиз,

Ёлджылыкънынъ сефасынен эп лакъырды этемиз.

Къызыл къумлар куньге къаврап джайрап яткъан еринде.

«Токътал балам,— деди анам,— бу ер яхшы корюне.

Чал байталны туварып ал, денъизде бир яхшы юв,

Аркъасында сасыкъ тюкни темизлер бу тузлу сув.

Мен де бираз сыджакъ къумгъа аякъларым къояйым.

Тизлеримни зерделеген сызлавларны джояйым.

Язда къумда ятсанъ тенге файдасы бар дегенлер,

Бу сёз ботен айтылмагъан эбет файда корьгенлер...»

Чал байталны ювдым яхшы, темизленди териси,

Ялтырады аркъа, боюн, гузеллешти череси.

Мен де чешит къабырчакълар джыйып салдым кисеме,

«Койге къайтсакъ косьтерирмен, дедим, достым, эшиме».

Гонълюмиз хош, денъиз бизге берди керек файданы,

Къызгъын кунеш «талма туш»тен уйле авгъангъа айланды.

Чал байталнынъ чалымынен орьге табан кетемиз,

Азаматлы Опук къыры джапларына етемиз.

О аджаип махлюкъдай бурун сокъкъан денъизге,

Тик къаялы, кенъ кевдели, къос-къоджаман озю де.

Ничюн онъа «Опук» дейлер? — дедим бакъып анама.

—Динъле! — деди джошкъун сеснен хытап этти о манъа.

— Эвеллери мында пек коп «Оп-оп къуш»лар яшагъан,

Мында догъгъан, мында оськен, мында несиль ташлагъан.

Башкъа къушлар учкъан кеткен, олар мында къалгъанлар,

Къаялыкълар, къобаларда чокъ ювалар салгъанлар.

«Оп-оп» сёзин севип халкълар «Опук» къыры дегенлер,

Къыр четинде койчикке де Опук ады бергенлер...».

Яваш-яваш тырмашамыз джайдакъ Опук джапына,

Къарт байтал да ыдырына, кя сюрюне, абына.

Юксекликтен козьэтемиз денъизнинъ та тёрюни,

Къой айдагъан одамандай къая ташлар корюне.

Тааджиплене, хошланам ве суаль берем анама:

—Анам, анам, бакъ къаягъа, бенъземейми чобангъа?!

— Дегенимнен о да манъа кулюмсиреп къарады,

Озь масаллар богъчасындан манъа джевап арады.

—Эй, эвлядым, бу алемде эр бир шейнинъ аслы бар,

Эр бирине ад берильген, уйдырылгъан масаллар,

«Къыз-таш къая» дейлер онъа эвель-эзель замандан,

О ерлерде денъиз дегиль, къыр, тёпелер, ёл олгъан.

—Ничюн онъа «Къыз-таш къая» ады берген адамлар, —

деп сорайман анайымдан,— мында недай мана бар?

—Эшиткеним айтайым мен еди атамдан ривает,

Акъикъатмы, икяеми анълатамам мен эбет!

«Къыз-таш къая» масалындан бильгенимни айтайым,

Та бурунгъы заманларнынъ яшавына къайтайым, —

О бир шейлер эджикледи, тамакъ къырып ташлады.

Бейит-бейит «Къыз-таш къая» масалыны башлады.

—Бельки эр бир бейитини догъру, тюзгюн тизалмам,

Бильгенимни къарыштырмам, бир-биринден узалмам,

Текмилинен Абдураман* оджанъдан да сорарсынъ,

Язып алып чынъ дефтеринъ ичерисине къоярсынъ...—

Абдураман бабамызнынъ къардашынынъ огълу эди,

Онынъ зеини чынъ, масаллар байлыгъынен толы эди.

Ондан язып алдым «Къыз-таш къая» эфсанесини,

Анам айткъан бейитлернен тенъештирип эписини.

Гъарип анам коп бейитни айткъан догъру сёзюнен,

Сагъ олгъайды, бинъ бир кере опер эдим козюнден.

«Къыз-таш къая» эфсанеси несиллерден бизлерге

Къалгъан мирас, окъунъ достлар, такъдим этем сизлерге.

Бир заманда бар экен, бир заманда ёкъ экен,

Бир талай халкъ ер-ёкъсул, бир талайы токъ экен.

Пек бай болгъан бир къартнынъ бурун заман,

Дар-дюньяда сынъар тек къызы болгъан.

Анасынынъ бир дане айдай янъгъыз,

Джандан суйген эвляды экен бу къыз.

Эрке экен, назлы экен, озю дюльбер,

Джарис экен, озю де сёзге чебер,

Эрке болгъан, эркине джурген бу кьыз,

Бирев онъа демеген терсине сёз.

Ата-ана, эль-алем сайгъан, суйген,

Коркине де эр кес шай янгъан, куйген.

Тюзгюн бойлу, назик тен, индже белли,

Сачы узун, къап-къара телли-телли.

Къара къайтан къашлары ошагъан джайгъа,

Уджлары сюйдан-джинички тувгъан айгъа.

Къарангъы гедже парласа ярыкъ йылдыз,

Козьлери шундай джылтырай, мына шу къыз.

Он дёрти айнынъ — балкъылдай, нур джавдыра,

Нурлы бети шу къызнынъ айны анъдыра.

Нар алмадай ал-къызыл янакълары,

Ляле тюсте, къып-къызыл дудакълары.

Тыныкъ сувда ойнаса кунь шавлеси,

Онъа тенъдир джылмайып бир кульмеси.

Савулгъан сюттен акъ экен онынъ тени.

Бетининъ сол янында бар экен бенъи.

Куньде, айда болгъан мин, ёкъ бу къызда.

Козюнде болгъан нур онынъ, ёкъ йылдызда.

Куле къойса, бетинде кунь ойнагъан.

Кирпигинден, джыласа инджи тамгъан.

Бир къараса байылткъан къартны, яшны.

Ширин сёзю ириткен темирни, ташны.

Ай дегенде-агъызы, кунь десенъ козю.

Фериште тувул, джин тувул, бу — ер къызы.

Кие къара къадифе, йипек, атлас;

Якъут такъа бойнуна инджи, эльмас.

Боюна коре кийими, шай ярашкъан,

Сынына алем сукълангъан, эль къарашкъан.

* * *

Куньлер, айлар, йыл кечкен, бу къыз еткен,

Оськен сайын толанып, сынайып кеткен.

Эрге бергендайын о тапкъан чагъын.

Араштыргъанлар онъа тенъ-акъранын.

Ясагъанлар бир минсиз джиезин, малын,

Ата-ана тюшюнип, дюньянынъ алын.

Уй толусы джиези — эсапсыз, къыймет,

Сандыкълар толу алтын, джевэр, зинет.

Орюшке де сыймагъан джылкъы, тувар, къой,

Экин, бостан, багъ-багъча, къаралты бой-бой,

Бай къарт берген къызына болгъан малын,

Киевчюн де салгъан о агъыр къалын.

* * *

Къызгъа ашыкъ йигитлер коп болгъанлар.

Къалынына кучь етмей бунъалгъанлар,

Ашыкъларгъа къызны алмакъ болмагъан насип,

Нидже бай-бай йигитлер къалгъанлар шашып.

Кучи еткен тек бир бай хан огълунынъ,

Джыйып салып къалынгъа бар малыны,

Байнынъ дульбер къызына нишанлангъан,

Арув къызгъа киев хан огълу болгъан...

Кесильген кунь кельгенде эткенлер той,

Сойып тувар, тай-тулакъ, юзлермен къой.

Ат туягъы етмеген ерлерден тойгъа,

Таныш-билиш, эш-достлар, къарамай сойгъа,

Бала-чагъа, джаш-джаба, къарт эм къурткъа,

Къонакълар эп ашыкъкъан той болгъан джурткъа.

Къыркъ куньгедже геджеси, куньдюзимен,

Ашав, ичюв, зиярет меджлисимен,

Дурульдеген шу тойгъа къатышкъан эр кес,

Сунуш, берне, багъышман арткъан джиез.

Къатлама, локъум, пакълава — майгъа пишкен,

Ракъы, къымыз, бал, боза — истеген ичкен.

Зилли давул, думбелек, тулуп-зурна,

Чалып тургъан кемане, даре, труба.

Къартлар масал тизгенлер, кедайлар йыр,

Къурткъалар ошек айтышып, ачкъанлар сыр.

Яшлар мында курешкен, ат чапкъанлар,

Къызлар къоран тепкенлер, тенъ тапкъанлар.

Могедек араба, тегерчик къоз агъачтан,

Буркемеси атластан, инд къумачтан.

Тобулгъан терек талыман иймекленген,

Сырмалангъан алтынман, зинетленген.

Еди тюрлю йипектен чымылдырыкъ,

Сапы алтын сырлангъан кумуш сырыкъ..

Къызнынъ арабасына еккенлер дёрт ат,

Алтын, кумуш — джугенлер, такъым-алат.

Айдалгъан мал сыймагъан орюшке, чёльге,

Джалчыларнынъ сайысы еткен бинъге.

Озгъарылгъан келин къыз джурттан шайтип,

Яшлар йырлап, сохталар иля айтып,

Ханилерден къудагъый, тёреден къуда:

Къаравуллап тургъанлар пельванлар ёлда.

Тёшек, ястыкъ, тёшеме, макъат, ёргъан:

Етмиш эки арабанынъ джуги болгъан.

Сандыкъ-сандыкъ кийимлер, къафтанлар, шаллар,

Пошу, шербент, токъузлар, доламалар.

Докъсан алты арабагъа туельген дийлер.

Арабаларны айдагъан тёрелер, бийлер.

Йипек, атлас, къадифе, шамаладжа,

Къумач, басма, кез, сокъма, эмаладжа.

Тайлагъанлар, къойгъанлар арабаларгъа,

Алтын, инджи, эльмасны торбаларгъа.

Савут-саба бакъырдан, кумуштен, джезден,

Эсабы ёкъ, саны ёкъ бир минсизиден.

Инегедже, йипкедже, барыны джыйып,

Ореке, урчукъ, къайынчы, сибиртки, йип —

Алайыны къызыман джиберген атай.

Озгъарылгъан мына шай, келин-тотай.

Арабалар бинълермен, мал — юз бинълер,

Къуда-къудагъый сайысын ич бильмейлер.

Къач къонакъ ер созулгъан тойнынъ уджы.

Дерсинъ джавгъа чыкъкъандай аскер кучи,

Тоз-топракъны чанъгъытып ёлгъа чыкъкъан,

Расткельгенни алдына къакъкъан, йыкъкъан.

«Савлыкъман бар» айтмагъа озь къызына,

Чыкъа алдына бабасы, той ызына.

Козюнден акъкъан яшларны къарт тыялмай,

Сакъалындан чыбара, сёз де айталмай.

Токътатып келин арабасын, къызына айта:

—Савлыкъман бар, козь нурым, къайта-къайта!

Танъры сени къувантсын, бахтлы этсин.

Киев болгъан хан огълу мураткъа етсин!

Достларымыз бар болсын, душманлар хор,

Танъры берсин сизлерге узун омюр!

Гедже-куньдюз дёгюшип тапкъан малым,

Ясап сенинъ джиезинъ, бердим барын.

Эр кес биле, болмады сендай бир къыз,

Келин ичюн ясалгъан ич бир минсиз.

Мен беллесем, бебийим, хошнутсынъ бугъай.

Разылыгъынъ бильдирчи, онъгъарсынъ Худай!

«Опь, балам!» — деп узаткъан къызына къолын,

«Разыдыр къызым, менден!» — деп бирлеп гонълюн.

Могедектен келин къыз баш узаткъан,

Атасына не деген, бакъ не айткъан:

—Кетемен мен джуртынъдан, саран атай,

«Савлыкъман къал!» — демеге тилим бармай!

Текмиль тувул, джиезим бир саяйым,

«Разыман!» деп мен санъа неге айтайым?

«Къайынчымнынъ къапы» ёкъ «сибиртким сыры»,

Агъартмайджакъ бетинъни, юзюнънинъ кири.

Сенден разы тувулман оль-ольгендже,

Эки козюм чыкъкъайды сени корьгендже.

Опьмеймен сенинъ къолунъны, кет артынъа!

От битмесин ёлунъа, джуратынъа!..

Ынджына къартнынъ юреги, авура джаны,

Къурый онынъ тамырда долашкъан къаны.

Дар-дюньяда бир къызы, о да не дей!

Сёзлер тувул эвляттан эшиткендай.

Айткъанына къызынынъ адден ашып,

Къарт атасы абдырай, къала шашып.

Къара ура мийине, ачувлана,

Мучелери къалтырай, агъувлана:

— Вай, балам, сен экенсинъ арам эвлят!

Айткъанларынъ ич айтмаз эди бир джат!

Къайда болгъан? Ким бильген «къайынчы къапын»?

Алтындан, бирге, къойдыртыр эдим сапын.

Сибирткиге сыр тёккен, эшиткен ёкъман,

Нагъышлатыр эдим я, окъаман, токъман.

Сенинъ ичюн яшадым, тек къызым деп,

Ёлымны ярыкъ эткен бир йылдызым деп,

Табынгъаным, тапкъаным, бар байлыгъым,

Колеткеде къалдыргъан хан байлыгъын.

Уюп-басып алайын бердим сагъа,

Бакъ шимди не айтасынъ, балам, магъа!

Дюньяда ич болмагъан «къайынчы къапы»,

Сырланмагъан бир вакъыт «сибиртки сапы»,

Арсыз нефисинъ шундайын къакъшагъан экен!

Джиезинъ шу сылтавман акъсагъан экен!

Комюр эттинъ омрюмни, сёнди бахтым,

Шу эки авуз сёзюнъмен джаным якътынъ!

Не дейим де, не айтайым сёзлеринъе,

Танъры берсин толу яш козьлеринъе!

Акъшам болсын, кунь батсын, танълар атсын,

Геджелер кечсин, йылларман козьяшынъ акъсын!

Малынъ, озюнъ, барынъ да къатып къалсын!

Дерья болгъан козьяшкъа батып къалсын!

Могедек арабанъ таш болып, къанъкъайтып турсын!

Козьяшынъдан далгъалар къаягъа урсын!

Гедже-куньдюз окюрсин дерья болып,

Сен де шунда къатып къал къая болып!..

Шайтип къаргъай атасы озь баласын,

Къыз башына не келе, корь белясын!..

* * *

Коп йылдан сонъ бир къартий гонъюльден джоша.

Козьлеринден яш сюртип, шай деп къоша:

— Ата-ана къаргъышы еткен башкъа,

Къарамай экен арувгъа, къайтан къашкъа.

Корьмеси арув болса да, юреги яман.

Бабасына, вай насыл сёзлер айткъан!

Атадан алгъан къаргъышы еткен башкъа!

Могедеги, эм озю айлангъан ташкъа.

Къудагъый-къуда, мал ве мульк батып къалгъан,

Алтын-кумюш таш болып къатып къалгъан.

Къаргъышлы къыз джылагъан гедже-куньдюз,

Не ай демей, не де йыл, дюм-дюме-дюз!

Ташкъын болып козюнден акъкъан яшлар,

Дерья болгъан, комюльген тавлар, ташлар.

Ялыда тувул, эректе могедек арба,

Елькен ачкъан гемидай къанъкъайып тура,

Къара денъиз чайпала, копюре тура,

Къутургъан бир йырткъычдай окюре тура.

Окюрген сес шу къызнынъ джылавы дейлер,

Къара денъиз шу къызнынъ козьяшы дейлер.

Ава-булут, ель эсе, окюре денъиз!

Къартанай дей: — Балалар, бакъ, динъленъиз!

Къаргъышлы къыз недайын окюрип джылай,

Джезасын чеке къаргъышнынъ мына шулай!