Эсма Абдулладан бир адым узакълашмай, онынъ авучы ичинден элини чыкъармай. Экиси нишанлылар. Кузьде, къысмет этсе, тойлары оладжакъ. Экиси де дюльбер яш кишилер.
Устьлеринде джинси штаны ве енгиль, къыскъа енъли кольмек. Оларны корьсенъ сукъланасынъ. Экиси де бири-биринен бахытлы. Бахытлы олгъанлары козьлеринден сезиле. Эсма иле экиси Чырчыкъшеэринде таныш олгъан. Къыз заводда чалыша.
Учюнджиси меним. Бу сатырларнынъ саиби. Мен ве Абдулла бир институтта, лякин башкъа факультетлерде окъудыкъ, былтыр битирдик ве озь зенаатларымыз боюнджа энди бир йыл даа ишледик. Биринджи «отпуска»мызны берабер Къырымда кечирмеге келиштик.
Раатланмагъа кельгенимиз бир афта олды. Учюмиз де «Массандра» мусафирханесинде токътадыкъ. Этраф – дагълыкъ ве денъиз. Дюльберлик. Ич безиледжек ер дегиль. Гуя дженнет кошелери. Эр кунь катерге отурып, Мисхоргъа келемиз. Мисхор энъ севимли раатлангъан еримиз.
– Эки элинъни джебинъе сокъуп, бутюн кунь боштан къуру юресинъ – деди Абдулла манъа. – Бу юрюште не зевкъ тапасынъ, бильмейим.
Эсма юксек, шенъ давушнен кульди.
Эгер Абдулла манъа къашанмаса, мени ынджытмаса, яшап оламай. Мен де, бильмейим, нечюндир, онынъ бутюн къылыкъларына къатланам. Бир ерде онынъ артындан къалмайым. Тап балалыкътан ойле эди, чюнки экимиз де бир сокъакъта осьтик.
– Козь яныгъы, баре Арзыкъызны къучакъла. Севгилиси тапылды, – дерлер деп кене эришти Абдулла. – Орталыкъ къадын-къыз толу, озюнъе ляйыкъ бир ёлдаш тапалмайсынъ. Бир кимсеге файданъ тиймей…
Эсма текрар кульди, лякин «вазгеч», – деген манада, нишанлысынынъ тирсегине тюртти. Сонъ манъа чевирильди.
– Джевдет, кель меним яныма отур, – деди. – Скемле узун, эпимизге етер.
– Къана бакъайым, янынъа бир отураджакъ олсун! – деди Абдулла кулюмсиреп. – Юз джанындан бирини къалдырмам…
Эпимиз кулюштик, сонъра еримизден турып, ялыгъа чыкътыкъ.
Денъизден эскен ель уфакъ далгъаларны узакътан къувып алып келе, саильге шыпыртып ташлай, ондан сонъ далгъалар кене ичери чекилелер.
Арзыкъыз ве Али бабагъа къоюлгъан абиденинъ янында токъталдыкъ. Оларны эр кунь сейир этемиз. Аджайип абиделер, оларны бир корьсенъ, унутып оламайсынъ.
Эфсанеде айтылгъан киби, гедже къыз элинде гугюми, чокъракътан сув алгъанда, къая артындан Али баба чыкъа. Арзыны алып къачты ве денъизнинъ о бир тарафына алып кетип, эсирлер базарында сата. Лякин Арзы гъурбетликте чыдап оламай. Тарсыкъа, асретлик чеке. Ахыр сонъу кендисини денъизге ташлай. Денъиз оны аджый, сагъ къалдыра ве денъизкъызына дёндюре.
Риваетке коре, Арзы эр айда бир кере гедженинъ дер маалинде далгъалар арасындан яры инсан-яры балыкъ олуп, ялыгъа чыкъа, догъмуш койлерине бакъа-бакъа, козьяшлар тёке… Сонъра кене далгъалар арасына кирип, ёкъ олуп кете… Шу вакъыт чокъракътан сув шырылдап акъа, Арзы кеткен сонъ исе, чокъракъ кене къуруй…
Дюльбер ве кедерли, миллетимизнинъ фаджиалы такъдирини тимсаль этиджи эфсане.
Биз денъизге якъынлаштыкъ. Далгъалар, дерсинъ, бизнен ойнайлар: де аякъ тюбюне келип яталар, де кери чекилелер, сув астындаки сырлы ташчыкъларны шакъырдатып къыбырдата берелер… Далгъалар ешиль тюсте олсалар да, денъиз озю ком-кок.
Анда-мында беяз гемилер ялдамакъта. Орталыкъ зий-чув, саиль, денъиз къуму киби, раатланмагъа кельген кишилернен толу… Аякъ басмагъа ер ёкъ. Эписи чыплакъ. Дерсинъ, денъизден ялыгъа кунеште къызынмагъа чыкъкъан денъиз махлюкълары…
– Анавы къая устюнден денъизге даларсынъмы? – деди Абдулла манъа, денъиз кенарындаки юксек къаяны косьтерип. – Батыр олсанъ, къана, косьтер Эсмагъа къолунъдан не кельгенини…
– Ёкъ, – дедим. – Далып оламам. Лякин бириси богъулып ярдым сораса, бельки даларым. Амма шимди козь кестирип оламайым.
– Къоркъакъсынъ! – деди Абдулла. – Мен даларым! Истесенъиз, бакъынъыз!
О союнаджакъ олду, лякин Эсма оны ниетинден вазгечтирди. О, Абдулланынъ къолтугъына кирип чекти, олар ялы бою кеттилер. Мен де, оларнынъ пешинден, садыкъ, копек киби, акъырын юрдим.
Бир талайдан сонъ, ялыда демир къазыкъкъа багълы къайыкъ корьдик.
– Айдынъыз, олмаса, бираз денъизде кезинейик, – деди Эсма ве Абдулланынъ къолтугъы астындан чыкъты, чапып барып къайыкъкъа отурды.
– Къайыкънынъ саибинден изин алмакъ керек, – дедим мен.
– Изин алмакъ шартмы? – Эсма итираз этти. – Бираз кезер… къайтып келирмиз. Къайыкъны ерине багълармыз.
Шакъа-къората, Абдулла зынджырны чезди, мен къайыкъны сувгъа итедим, озюм де секирип миндим.
Эсма ве Абдулла къайыкънынъ уджларында отурдылар, мен куреклерни алдым.
Саиль вира узакълаша. Денъизден ялыгъа бакъкъанда, унутылмаз манзара ачыла: Аюв-Дагъ бурнунен денъизге сокъулгъан, гуя къана-къана сув ичмекте… Асырлар бою иче… Дагълар этегинде ешиллик ичинде беяз биналар ярашып туралар.
– Не де гузель Ветанымыз бар! Омюрбилля яшар эдим мында. Бойле левханы омюримде биринджи сефер корем, – деди Эсма джошкъунлыкънен.
Керчек, къайда назарынъ тюшмесин, козь къамаштырыджы, хош бир корюниш. Денъиз тынч ве дургъун. Авасы джыллы. Кунеш нурлары денъиз узерини айдынлата, сув балкъылдай, мантаргъа бенъзеген беяз, тайгъакъ силикийли денъиз аналары къайыкъ этрафында ялдайлар. Эсма, тюшюнджели алда, сувгъа бакъып, сусып отура. Башы айланса керек, бирден кевдесини къакъытып алды.
– Етер энди. Ялыгъа къайтайыкъ. Пек узакъкъа кеттик, – деп Абдуллагъа бакъты.
Абдулла еринден къалкъып, меним яныма кельди.
– Сен, къардаш, куреклерни энди манъа бер. Текмиль уюшип къалдым.
Мен Абдулланынъ ерине кечип отурдым.
– Ялварам санъа, къайыкъны кери чевир! – деп Эсма Абдуллагъа мураджаат эте.
Абдулла къулакъ асмай, эп курек чеке.
– Абдулла! – деп къычыра къыз аджизликнен.- Эшитесинъми? Къайыкъны кери бур!
Абдулла манъа гизлиден козь къыма. Кулюмсирей. Къайыкъ эп денъизге ынтыла. Саиль узакъта къалды. Андан энди адам сеслери эшитильмей. Ай-Петрининъ туманлы башы корюне. Янашада чагъалалар пейда олды, къычырышып, учып кеттилер. Ниает, Абдулла сылакъ куреклерни алып къайыкъ ичине къойды. Биз къайыкънен берабер денъиз устюнде чалкъанып отурамыз.
– Денъиз анасы тутмакъ истейсинъми? – деп сорай Абдулла Эсмадан ве сувгъа узана.
– Керекмей, о нишаретли шейлер, – дей Эсма. – Элинъни аджытыр.
– Денъизге келип де, денъизге тюшмесенъ, онынъ къокъусыны, салкъынлыгъыны, дадыны-тузыны беденинънен сезмесенъ – бу насыл сеяатчылыкъ олгъан?
Абдулла ашагъы узанды, чекише-чекише, мантар шекилли тайгъакъ, йымшакъ бир шей тутып, Эсмагъа узатты. Эсма еринден турды, Абдулла бетке ынтылды. Шу арада къайыкъ онъгъа-солгъа чайкъанды, бир ягъы тёпеге тикленди, сонъ ашагъы авдарылды, учюмиз де бирден сув ичине атылып кеттик. Эсманынъ сеси седагъа кетти.
Мен башымны сувдан чыкъарып, этрафкъа бакъындым. Къайыкъ къапакълангъан, сув узеринде шишик къарыныны кунешке чевирген, яваш-яваш бизден четке джылышмакъта. Менден бир къач метр кенарда Абдулла ве Эсма пейда олдулар.
Къыз эки къолунен Абдулланынъ бойнуна сарылгъан, эп къычырмакъта. Оларгъа якъын ялдап бардым. Вазиет фена ве джиддий, лякин буны не мен, не олар анълап оламаймыз. Эсма де агъламсырай, де кулюмсирей.
– Къайыкъны токътатмакъ керек! – деп къычырдым мен ве онъа таба ялдап кеттим.
– Эльчиклеринъни бойнумдан ал, джанчыгъым, – деди Абдулла къарыкъ сеснен Эсмагъа. – Ёкъса экимиз бирден денъиз астына кетермиз. Ялдамагъа билесинъми шу?
– Аз-бучукъ!
– Ойле олса, богъазымны бошат! Сыкъа-сыкъа мени олдюре ятасынъ.
Учюмиз учь якътан къайыкъкъа япыштыкъ.
– Къайыкъны чевирмек керек, – дедим мен.
– Ёкъ, – деди Абдулла. – Чевирсек, ичине сув толар, батып кетер.
– Айса не япмалы?
– Бунынъ тек бир чареси бар, – деди Абдулла. – Сен Эсманен берабер къайыкъ янында къалынъыз, мен ялдап ялыгъа барам, ярдым чагъырам.
– Ёкъ, ёкъ! – къычырды Эсма. – Мен мында къалмам. Мени озюнънен алып кет. Мен мында чыдап оламам… Богъулырым, батарым.
– Сен мени анъла, – деди Абдулла. – Мен бир озюм тез барып келирим.
– Мен Эсманен разым, – дедим. – Учюмиз ялыгъы кетейик. Берабер олсакъ, ярдымлашып, ялыгъа сагъ-селямет барып етермиз.
Догърусыны айтсам, козюм батмай, зиядесинен Абдуллагъа ишанам.
– Ойле мумкюн дегиль, – деди Абдулла кестирип. – Учевимиз де батармыз. Энъ яхшысы, вакъыт гъайып этмейик, мен кетип, сизге аджеле ярдым йиберейим.
– Ёкъ, кетме! – деп ялварды Эсма. – Джевдет кетсин, биз оны беклейик. Мени денъиз ортасында ташлап кетме.
– Джевдетни мен билем… Ялдав меселесинде пек кучьлю дегиль. Ялыгъа барып етерми, етмезми – Алла бильсин. Манъа кетмек керек, – деп Абдулла эллерини къайыкътан къуртарды ве алель-аджеле бизден узакълаша башлады. – Мени бекленъиз!
– Абдулла! Абдул-ла! – къыяметли къычырды Эсма ве, ялынъыз къалдырылгъан бала киби агълай башлады.
Мен Эсмагъа якъынлаштым.
– Къоркъма, – дедим къызгъа. – Абдулла акълы. О кучьлю, тез етип барып, бизге ярдым йиберир.
Эсма гъарип алда ынъырдады.
– Джевдет! Ялварам санъа, янымдан кетме! Бер манъа къолунъны!
– Къоркъма, Эсма! Бир шей олмаз. Чар-чабик ярдым келир. Абдулла бизни быракъмаз, деп, белимдеки къушагъымны чезип, Эсманынъ тирсегини къайыкънынъ курек кечирильген чуюне багъладым.
– Я къайыкъ батса? – деди Эсма.
– Къайыкъ асыл да батмай. Батса биле мен сени быракъмам. – Бир элимнен къайыкънынъ четинден туттым, дигерини Эсманынъ белине узаттым.
– Сагъ ол джаным, – Эсманынъ бутюн бедени сытмалы адамнынъки киби титремекте, тишлери бири-бирине чёкючлер киби урунмакъта эди…
– Омюрбилля унутмам япкъан эйилигинъни, – деди къыз.
– Сабыр эт, текяран. Тезден ярдым келир, – дедим де, этрафкъа козь эттим.
Эр ер сув. Пахыл киби не гемининъ, не де катернинъ тюсю корюнмей. Къайыкъ сайильден узакълаша бере… Ичимде къоркъу асыл олду: «Барып да шимди рузгяр кучьленсе, далгъалар котерильсе… Я да къайыкъ бир себеп олуп батса…», деп тюшюндим.
Мен ве Эсма къайыкънынъ къабургъасына илишип, кимерде сув устюнде созула берип ятамыз, кимерде аякъларымызны ашагъы саркъытып, асылып аякъ устюнде турамыз. Янымыздан кимерде дельфинлер де кечип кетелер.
– Буларнынъ бир де-бирисининъ аркъасына минген олсам, чокътан ялыгъа алып барып ташлар эди, – дей Эсма ве элемли черенен кулюмсирей. Лякин бу кулюмсиревми, агълавмы, анълашылмай.
Къайыкъкъа илишик алда тургъанымыз баягъы вакъыт олду. Абдулла ая даа ёкъ. Ярдым да кельмей.
Сонъра кунеш уфукъкъа эне башлады.
– Бу насыл шей? – Теляшланды Эсма. – Абдулла ялыгъа барып еталмай эляк олдумы? Ёкъса, бизни тапалмайлармы?
Меним эллерим талды. Аякъларымда джан ёкъ киби. Яхшы ки, Эсманы къайышнен билегинден багълап къойдым. Багълы олса да, гъарипнинъ алы фена. Кучю къалмады, бус-бутюн рухтан тюшти.
– Текяран даа даян, – дедим Эсмагъа, дудакъларымны зорнен къыбырдатып, оны рухландырмагъа тырыштым. – Шимди Абдулла моторлы къайыкъ иле келир, бизни къуртарыр…
Ах, менде Абдулланынъ кучю олгъайды, чокътан Эсманы алып ялыгъа кетер эдим. Бир кимседен ярдым къыдырмаз эдим.
Къальбимни кене къоркъунчлы тюшюнджелер хырпалап башлады. Къаранлыкъланса, не япармыз? Букъадар буюк денъизде къум буртюги киби къайыкъны ким келип тапар?..
Энди умюттен кесилип, эр не ал исе, озюмизни Аллагъа эманет этмеге азырлангъанда, узакъта кучюк кольге сечкен киби олдум, Эльбет, бу кольге катер эди. Лякин о, бизни корьмей четтен кечип кетти. Бутюн кучюмни топлап:
– Имдат! Имда-ат! Ярдым этинъиз! – деп къычырдым. Сесим озь сесиме бенъземей эди.
Кимдир сесимни эшитсе керек. Катер бизге якъынлашаяткъаныны сездим.
– Эсма!!! – деп багъырдым, акъылдан азгъан киби. – Эсма, биз къуртулдыкъ! Биз сагъмыз!
Эсма севинчинден агълап йиберди ве озюне келип:
– Манъа энди эп бир… – деди окюнчли алда. – Сагъ къалсам да, батсам да…
… Ялыда Абдулла бизни тебессюмнен къаршылап алды. Санки бизим башымызгъа ич бир тюрлю беля кельмеген ве шимди кезинтиден келеятамыз.
Учюмиз де пляж бетке джёнедик. Учюмиз де индемей адымлаймыз.
– Мени афу этинъиз, – деди Абдулла, ниает. – Баткъанларны къуртарыджы къайыкъ бугунь ялыда корюнмей. Катер тапкъандже эппейи вакъыт кечти. Къайыкъ къапакъланды, дедим, кимсе инанмады. Ахыр-сонъу катер айдавджысына ялвардым.
– Ойлеми? – деди Эсма элемнен. – Бизим джанларымызны сен къуртаргъан экенсинъ де!
– Эльбетте! Сиз не беллединъиз?
– Биз бир шей беллемедик, – дедим мен Абдуллагъа. – Сенинъ ярдымынъны даа да беклеген олсакъ, биз балыкъларгъа гъыда оладжакъ эдик.
– Манъа инанмайсынъызмы?
– Ялан! – деди Эсма. – Сенинъ эр шейинъ ялан! Юрюшинъ, турушынъ – эписи ялан! – Къыз озюни тутып оламай, Абдулланынъ янагъына шарт этип бир шамар урды ве эки элинен юзюни къапатып, искелеге догъру сюрюне-сюрюне адымлады.
– Бильдирдинъ озюнънинъ ким олгъанынъны, – дедим. – Нишанлынъдан да, бахтынъдан да къуру къалдынъ. Санъа энди инам ёкъ.
Абдулла манъа шубели, серт назар ташлап:
– Токъта! – деп къычырды ве Эсманынъ артындан чапты.
Лякин Эсма катерге пайнозю отурып кетти. Абдулла кери къайтып кельди.
– Бу сенинъ япкъан ишинъ! – деди о манъа. – Мен ёкъ вакъытта, тёнтерильген къайыкъ янында анълаштынъыз.
– Не акъкъында?
– Меним акъкъымда… Манъа къаршы фитнеджилик. Алчакълыкъ.
– Янълышасынъ. Биз фитнеджилик этмедик. Биз сенинъ ярдымынъны бекледик. Ярдым кельмеди. Эгер Гурзуфтан келеяткъан катернинъ ёлджулары бизни апансыздан корьмеген олсалар, биз эляк оладжакъ эдик. Алчакълыкъ сен яптынъ – севгилинъни, достунъны денъиз ичинде къалдырып кеттинъ, – дедим.
– Ифтира! Ботен лаф!
– Акълы, эписи акълы. Агъыр дакъкъада сен бизни ташлап кеттинъ, демек, саттынъ бизни… Бундан сонъ санъа инанмакъ мумкюнми? Сен тек кенди файданъны тюшюнесинъ, башкъасы санъа бир капик… Сенинъ кибисинен бир окопта къалмакъ мумкюн дегиль…
– Сус! – деп джекирди Абдулла.
– Къапатма агъызымны! – дедим. – Бу куньгедже санъа урьмет этип кельгеним. Янъылгъаным. Шимди козьлерим ачылды. Эр вакъыт озюнъни кучьлю шахс этип косьтермек истейсинъ. Аксине, кучьлю шахс дегиль де, кучьлю маразсынъ! Хаинсинъ!
Мен бу сёзлерден сонъ, Абдулла устюме атылыр сандым, о исе башыны юкъары котерип, шакъылдап кульди.
– Энди бильдинъми мени? – деди о мыскъылнен. – Меляике! Алланынъ гуняхсыз къулу! Эгер догърусыны бильмек истесенъ, къайыкъны аселет мен авдардым, аселет сизни денъиз ортасында къалдырдым…
– Нечюн? – деп айретте къалдым, къаным бузлады. – Не къабаат ишледик де, сен буны яптынъ?
– Мен башкъасыны севем, – деди Абдулла. – Эсманынъ манъа кереги ёкъ. Башыма беля.
– Я мен не зарар кетирдим санъа?
– Сенми? Сенинъ, байгъуш, ич бир тюрлю зарарынъ тиймей. Эсманен берабер тесадюфен бир къайыкъ ичинде къалдынъ, иште… Анъладынъмы?..
– Адждерха! Къатиль! Деф ол! Корюнме козюме! Ёкъса шимди башынъны йылан башы киби эзип ташларым… – деп, узанып ерден бир таш алдым.
Лякин Абдулла бир къолунен меним таш тутып тургъан элимнинъ билегинден тутты, экинджисинен юмругъыны бутюн кучюнен череме тюшюрди. Мен йыкъылдым. Бир къач тепмеден сонъ, серилип къалдым.
– Раатлан бираз, бельки эсинъни топларсынъ, – деди Абдулла ве денъиз къумуны аякъ тюбюнде гъыджырдатып, ресторан бетке бурулды.
Мен къыбырдамай, юзю-къоюн ятып къалдым. Шу вакъыт пек ёрулгъанымны анъладым. Ята бердим.
Эппейи вакъыт кечти. Саиль бошады. Денъиз уфугъындан къан тюсте тёгерек ай догъмакъта. Куньдюзи шаматадан сонъ, сюкюнет укюм сюрьмекте. Тек уфакъ далгъаларнынъ талгъын-талгъын шувултысы эшитильмекте. Ченъемни тизлерим устюнде хачлы эллериме таяп, денъиз узериндеки ай шавлесинден асыл олгъан «нур ёлуна» бакъып, чакъыллар устюне отурдым.
Чокъ тюшюндим. Сонъра турдым, ёлгъа чыкътым. Ялы боюнда къадын инъильтиси эшитильген киби олду. Динълендим. Чевреге бакътвм, кимсе ёкъ. Аджеба, бу кимнинъ аизары? Ёкъса, манъа ойле дуюлдымы?
------------------------------
*Таир Халиль, Къарабай коюнде (Къырым) догъду (1940) – языджы, шаир, публицист.