Эр кере бу сокъакътан кечкенде, о мени токътата да ялы бойлулар шивесинде:

- Огълум сен абрада отурып дур, мен санъа бир шей госътерейим! – деп, аджеле эвине кире.

Чокъ беклетмей. Эвинден бир богъчачыкъ алып чыкъа. Манъа онынъ ичиндеки шейлерни бирер-бирер косътерип макътана. Богъчачыкъта эр вакъыт бир чешит – халпакъ, кольмек, штан, къушакъ, потюк ола. О кимерде бу урбаларны меним устюме ольчеп де бакъа. Сонъ къувангъанындан, озюне тураджакъ ер тапамай. Сонъки вакъытлары о энди эвине кирип де отурмай, мени богъчачыгъынен берабер беклей.

Кимер адам, къартанайнынъ янындан кечкенде, акъылыны чылдыргъан деп, онъа эмиет биле бермей. Мен оны богъчачыгъынен коръген сайын, юрегим хырпалана, багърым толып-таша… Сонъ, чокъ вакъыткъадже бу сокъакътан юрип оламайым, юрегим сызлай. Айланчыкъ ёлдан кетем. Лякин анасыны пек сагъынгъан яш бала киби, мен де оны сагъынам. Аякъларым кимерде шу сокъакъкъа бурулгъаныны дуймай къалам. Оны узакътан коръгенимнен, юрегим чапаланып башлай, адымларымны тезлештирем…

Бугунъ де, акъшам устю, бу ал кене текрарланды. Таныш сокъакъкъа айлангъанда меним огюмден эки адам кетмекте эди. Ёлнынъ кенарындаки агъач скемледе отурып, чевре-этрафкъа элесленип бакъкъан къартанай, сокъакъ бою кельген адамларны коръгенинен, элиндеки богъчачыгъыны кокюсине басты. Сонъ, мени корип таныгъанынен, къуванчтан олса керек, козълеринде яш тамчылары пейда олды…

О, манъа бокъчачыкътаки урбаларны текрар косътерип:

- Ярын меним огълум геледжех! – деди гъурурнен. – Мен Ибраиме бу урбалары гийдиреджем де, онъа бахып отураджам. Бахып тойсам, ятып оледжем!

О шимди, недендир, сескенген киби олды ве бир кереден:

- Ёх! Ёх! – деп къычырды. – Огълумдан ич де гозюми алмайджам!..

Къартанай эр вакъыттаки киби, шимди де бир анъ сусты. Тез-тез нефес алып башлады. Сонъ:

- Ярын огълум гельсе, Шелен дагъларындан агъач кесип кетиреджек! – деди эеджаннен. – Кетирен агъачлары яхып кобэте, шумуш, чирчир пиширеджем. О боле емеклери пек севей. Огълум софрада отурып ашаянда мен онъа доюнджа бахаджам! Эгер сен меним арсланымы горъсен, шашарсынъ! Меним Ибраимим дюнъяда бир дане!..

Шу вакъыт элли яшларында бир къадын азбар къапыны ачып, сокъакъкъа чыкъты. О меннен селямлашты да, къартанайгъа незакетнен:

- Ана, энди аш пишти, юринъиз, ашайыкъ, - деди ве мени де ашкъа давет этти.

Мен сачлары чаларгъан, козълери тюбюнде бурюшиклер олгъан, сыджакъ къанлы бу къадынгъа озъ тешеккюримни бильдирип, ёлумны девам этмеге тедариклендим. О исе, озюнинъ ири козълерини манъа тикти де:

- Къартийни багъышланъыз, сизни огълунынъ достуна бенъзеткени ичюн, эр вакъыт ёлдан алып къала! - деди ве къартанайнынъ элинден тутып, оны богъчачыгъынен берабер эвге алып кирди…

Ана-бабасынынъ екяне эвляды Сафие Чарх койинде догъды. О сагълам, уръ, сербест осъти. Он беш яшында койдеки къызларнынъ имаеджиси олып танылды. Сафиеге къызлардан бир де-бирини ынджыткъан йигитнен давалашмакъ сырасы кельсе, о арты-огюне бакъмадан, ракъибине апансыздан ойле бир шамар яндыра ки, йигит неге огърагъаныны бильмей, шашмалап къала. Бундан сонъ о кене къызларгъа илишсин бакъайым, Сафиеден чекеджеги бар!

Сафие орта бойлу, индже белли назик бир къыз. Оны койде эр кес севе. Йигитлер исе, онынъ артындан терен кокюс кечирип къалалар.

Сафие денъизге тюшсе, тыпкъы дельфин, болдурмакъ недир аслы да бильмей. Чокъ вакъыткъадже далгъаларнен куреше, оларнынъ арасында ялдап юре. О, денъизге ювунмагъа кельгенде, достлары да бир шейден къоркъмайлар, кендилерини сербест туталар. Къызлардан би де-бири богъуладжакъ я да алсызлангъан киби олса, Сафие имдатчы киби деръал, онынъ янында пейда ола. Кеченде о, Налджы Бекир агъанынъ огълу Зеккини де олюмден къуртарды. Бу ал шойле олгъан эди.

…Уйле маали. Этрафта укюм сюрген сукюнетни далгъаларнынъ ялыгъа арды-сыра келип урулгъан шувултысы бозмакъта. Бойле бир вакъытта денъиз тарафтан кимнинъдир сеси эшитильди. Ялыда юзюм багъларында чалышкъан Сафие козълерини сес кельген тарафкъа тикти. Далгъалар ялыгъа ойле чабикликнен келип урула эдилер ки, дерсинъ, олар насылдыр бир хавфны бильдирмектелер. Сонъ…Саильден йигирми – отуз метр авлакътаки денъиз ичерисинде инсан башы корюнди ве кене гъайып олды. Сафие меселени анълады. Адам богъулмакъта! Йылдырым тезлигинен озюни денъизге атты. Бир анде, демин адам башы корюнген ерге ялдап кельди. Мас-мавы денъизнинъ тюбюне далды. Андан, фелякетке огърагъан адамны арады. Лякин нефеси биткенинен, вызнен сув устюне атылып чыкъты. Темиз авада нефес аларакъ, этрафына бакъынды, денъиз озъ «эсирини» анги тарафкъа алып кеткенини къарарлаштырды. Кене сув тюбюне далды. Бу дефа онынъ козълерине адам чалынды. Сафие онынъ янына ялдап кельди де, чокъ мешакъатлардан сонъ, оны саильге алып чыкъты.

Сафие Налджы Бекир агъанынъ огълу Зеккини бир кереден таныды. Эгилип онынъ юрегини динъленди. Юреги яваш-яваш урмакъта. Демек даа сагъ! Лякин не япмалы?! Этрафта да кимсе ёкъ! Зекки киби мазаллы йигитнинъ ичинде топлангъан сувны акъызмагъа онынъ такъаты етмейджек. Сафие бойле тюшюнджелернен чекишкенде, онынъ козюне Пананъя къаясы тарафтан келеяткъан Усеин агъа илишти. Сафие бар сесинен къычырып, оны ярдымгъа чагъырды…

Арадан баягъы вакъыт кечти. Ниает, Зекки озюне кельди, козълерини ачты. Думанлы козълери къаршысында эки кольге – Усеин агъанен Сафие тургъаныны абайлады…

Шу тесадюфий корюшювде эки юректе пейда олгъан севги къыгъылчымлары кунъ-кунъден къувет алды, бирлешти – буюк, мукъаддес севги алевине чевирильди. Бу севги энъ агъыр кунълерде оларнынъ къавий таянгъычы олды. Бу севги ветандашлар, фин ве экинджи джиан дженклеринде олрны къараманлыкъ эм де джесюрликке рухландырды…

Зекки экинджи джиан дженкине кеткенде огълу Ибраим он беш яшында эди. Ана-бала джебэден сыкъ-сыкъ мектюп алып турдылар. Озълери де эр кунъ анда мектюп ёлладылар. Сонъ, джебэден кельген мектюплернинъ арды кесильди. Сафие, Зеккининъ талийи не олды экен деп, къасеветли тюшюнджелерге далды, геджелерини агълап кечирди. Онынъ толу ал янакълары ерине тек ченъеси къалды. Солгъун юзюнде бурюшюклер асыл олды…

Бундан сонъ, арадан чокъ вакъыт кечмеди, душман ярым аданы ишгъаль этти. Дагъларда Ветан интикъамджылары отрядлары мейдангъа кельди. Ибраим оларнынъ алякъаджысы олды. Сафие де, кет-кете, огълунынъ хавфлы лякин мукъаддес ишине якъындан ярдым этип башлады. Ана-бала яшагъан эв койнинъ кенарында ерлешкени ичюн, ялы боюндаки интикъамджылар кимерде геджелери, мушавереге анда топлана эдилер…

Бир куню экинди маалинде Сафиенинъ эвине эки «СС»чи келип, оны машинанен шеэрге – гестапогъа алып кеттилер. Машина денъиз ялысындаки таш ёлгъа чыкъты да, солгъа бурулды. Сафие ёлнынъ кенарына сакинден урулмакъта олгъан денъиз далгъаларыны козетерек: «Бу мелъунлар мени нафиле гестапоя алып китмейлер, бир шейлер дуйдылар, гъалиба…» деген фикирге кельди. Сонъ, озюни тынчландырмагъа тырышты, амма бундан файда чыкъмады. «Беля горюнип гельмей», дейлер… Бу азаплы тюшюнджелерден къуртулмакъ ичюн къоджаман денъизни, далгъаларны, ем-ешиль юзюм багъларыны, багъчаларнынъ артында корюнген тувгъан койини сейир этип башлады. Машина Айфока дагъынынъ артына бурулгъан сонъ, бир анде буларнынъ эписи онынъ козълери огюнден гъайып олды. Сафиенинъ бутюн барлыгъы Айфоканынъ о бир тарафында къалды. О терен кокюс кечирди, багъры окюнчнен толып-ташты…

Машина эки къатлы эвнинъ янына келип токътады. «СС»чилер Сафиени буюк бир одагъа алып кирдилер. Тазбаш гестаподжы стол башындан турды да, сувукъ ве айнеджи козълеринен Сафиени баштан аякъ сюзди. Онъа оданынъ ортасында тургъан екяне скемлеге отур деген киби ишмар этти. Сонъ одадаки терджиман вастасынен:

- Сен шимди къоджанънен корюшеджексинъ! – деп, эеджанланып башлагъан къадыннынъ чересине тикильди. – Сен онъа анълатмакъ керексинъ! Бу ерлер энди улу Германиянынъ топрагъыдыр!..

Сафие «Сен шимди къоджанънен корюшеджексинъ!» сёзлерини эшиткени киби, бирден шашмалады, юреги кокюсини ярып чыкъаджакъ дереджеде чапаланды. Онынъ бутюн акъыл-фикири тек Зеккиде эди. Гестаподжы исе, эп сёйленмекте:

- Сенинъ къоджанъ Налджы Зекки бизге ярдым этмек керек. Бахт сизге кулип бакъты. Экимлеримиз къоджанъны олюм панджасындан къуртарды. Оны энди сен къуртармакъ керексинъ! Акс алда…

Шу вакъыт одагъа келип кирген «СС»чи тазбаш гестаподжынынъ сёзюни больди де, онынъ къулагъына эгилип бир шейлер сёйледи. Муим хабер олса керек, гестаподжы стол устюндеки кягъытларны алель-аджеле топлады ве къадындан:

- Сёйлегенлеримни анъладынъмы? – деп сорады.

- Анъладым…

Бекчи камеранынъ къапысыны ачты. Бир адамлыкъ одада булунгъан Зекки ве босагъада тургъан Сафие эйкель киби къатып, бири-бирине тикилип къалдылар. Бир къач сание сукюнетте кечти. Сонъ…

Зекки урушлардан биринде агъыр яраланып, душманнынъ элине тюше. Фашистлер эсирге алынгъан офицернинъ ерли халкъ арасында итибары буюк олгъаныны анълап, ондан файдаланмакъ истейлер. Зеккини тедавийлейлер, оны олюм джесасындан къуртаралар. Бунынъ къаршылыгъына озлерине хызмет этмек кереклигини айталар. Зекки душманнынъ теклифини ред эткен сонъ, фашистлер сонъки умютке багъланалар – Чарх койинде яшагъан онынъ омюр аркъадашы Сафиенен иш коръмек къарарына келелер… Зекки Сафиесинден бир вакъыт шубеленмеди. Лякин арадан баягъы вакъыт кечти. Девир, этрафтаки муит инсанны гъафлетте къалдыра билир. Душманнынъ ийлекярлыгъына къапылгъанынъны озюнъ де дуймай къалырсынъ…

Зекки къадынына душманнынъ макъсадыны анълаткъан сонъ, ондан:

- Сафие, сёйле, мен энди не япайым?! – деп сорады.

Зеккининъ эки маналы суали Сафиенинъ къальбине сюнгю киби санчылды, чюнки ходжасы оны сынаяткъаныны акъылына биле кельмеди.

- Зекки, сени оларын инандыран алтын хафеси тылсымладымы?! – деди о эеджаннен. – Эгер сен шимди олара теслим олсанъ, омюр-билля буны кендине багъышлап оламазсынъ! Ветанына хиянетлик догъмуш ананъа япылан хиянетликтир…

Сафие фикирнинъ сонъуна чыкъмадан, агълап йиберди. Онынъ бутюн вуджуды сарсылды. Я барып да онынъ Зеккиси душмангъа сатылса, Сафиенинъ алы не олур?! Бойле рухий дарбеден сонъ онынъ ичюн яшамакъ ве ольмек бир оладжакъ!..

Сафие акъайынынъ огюнде тиз чёкти:

- Зекки, мен санъа бутюн варлыгъымнен ялварыйым, оларнынъ госътерен кемик парчасына хапылма! – деп агълады. – Бу джанаварларнынъ харшысына тиз чёкип яшайынджа, тик дурып ольмех хайырлыдыр!..

Мабюс энди озюни тутып оламады, козълеринде яш тамчылары пейда олды. Башлагъан лаф бойле ёнелиш алгъанына къуванып, Сафиеге сарылды, къадынынынъ сылакъ козълеринден опъти ве къарыкъ сеснен:

- Сафие, мен бу вакъытадже нидже-нидже агъыр, мешакъатлы кунълерни корип кечирдим! – деди. – Лякин козюмден бир вакъыт яш таммады! Бугунъ исе, сенинъ эраретли сёзлеринъи эшитип, кендими тутып оламадым! Чокъ шукюр, шубем аксине чыкъты, меним бирданем, Сафием!

Зекки къадыныны кокюсине басты да:

- Ибраимге сёйле, тенбиеле, ёлуны шашырмасын ве мени де унутмасын! – деди…

Гестаподжылар къары-ходжанынъ корюшювинден мусбет бир нетидже чыкъарып оламагъан сонъ, бир тамам къутурдылар. Зекки ве Сафиеге япмагъан, косътермеген вахшийликлери къалмады… Зекки Сафиенинъ козълери огюнде кечинди.

«СС»чилер сабаларнынъ биринде башы къар киби агъаргъан, яры джаны къалгъан Сафиени машинагъа къойып, шеэрден алып чыкътылыр…

Каматра дагъынынъ устюнде яш бир къыз къаралар кийип отура. Онынъ юреги сессиз инълемекте, ири зейтюн козълеринден буллюр яш тамчылары акъмакъта. О шимди мында не вакъыт ве насыл келип къалгъаныны озю де бильмей. Бу къыз Ибраимнинъ севимлиси Эминедир. Сафие аптени гестаподжылар якъалагъан сонъ, Ибраим дагъгъа чыкъты. Эмине о вакъыт: «Сен не ерде олсанъ, мен де анда оладжам!» деп, Ибраимнинъ артындан кетти. Энди о озюнинъ энъ азиз инсаны Ибраимден айырылды. Севимлиси карателлернен олгъан чарпышмада эляк олды. Дюнъяда кимсеси къалмагъан бу къызнынъ энди тек бир умюти ве таянгъычы Сафие апте эди. Амма не ичюндир, Сафие аптеден аля даа хабер-тебер ёкъ. Койде ич кимсе онынъ сагъ я да ольгенини бильмей. Иште бойле рухий тюшкюнликте отургъан Эминенинъ козълерине къаршыдаки Айфока дагъынынъ артындан чыкъкъан машина илишти. Машина койнинъ кенарындаки эвнинъ янына келип токътады.. «СС»чилер машинадан ненидир тюшюрип, эвге сюйреклеп алып кирдилер…

Къыз дагъдан тюшмезден эвель, койни дикъкъатнен козъден кечирди. Эр кес даа юкъуда. Ялынъыз Аджы-Халильнинъ къавесинден тютюн чыкъмакъта.

Эмине Каматрадан тюшип, догъру Сафие аптенинъ эвине келип кирди. Оданынъ ортасында яткъан къадын нелердир сандыракъламакъта эди. Сафие аптенинъ мораргъан, къанлы тенини корип, буз-бузлады. Меджалсызлыкътан диваргъа таянды. Сыртынен дивар бою тайып, ерге отурды. Козълерине къаранлыкъ чёкти….

Арадан баягъы вакъыт кечти. Эмине кимнинъдир тюртмесинден озюне кельди. Бакъса, дарма-дагъын ап-акъ сачлы Сафие апте оны сарсып, огълу Ибраимни сорамакъта. Эмине шашмалап: «Ибраим ярын келеджек» дегенини озю де дуймай къалды. Сафие апте исе, «Ярын келеджек» сюзюни эшиткенинен, дёрт аякълап кошедеки сандыкънынъ янына барды да, онынъ къапагъыны ачты. Андан бир богъчачыкъ чыкъарды. Оны чезди. Ичиндеки халпакъ, кольмек, штан, къушакъ, потюкни сандыкънынъ устюне сыранен тизди. Сонъ о, Эминеге чевирилип:

- Ярын огълум гельсе, бу урбалары гиеджех! – деди къуванчнен ве худжур бир седанен хыхылдап кульди…

Кечкен сене, кузъде, мен аэропортта тесадюфен Эмине аптени расткетирдим. Биз бир самолётта учтыкъ. Иште о вакъыт кокте учъ бучукъ саат девам эткен субетимиз вакъытында, сёз сырасы мен ондан сорадым:

- Сафие къартанайнынъ огълу Ибраимни гузель биле эдинъизми!..

Эмине апте суалимни эшитмеген киби олып, менден чевирильди, чаларгъан башыны иллюминаторгъа эгди. Баягъы вакъыт индемей турды. Мен, тыштаки бошлукъны ве ашагъыда корюнип башлагъан Эльбрус дагъыны сейир этедир белледим. Лякин Эмине апте ири ве яшлы козълерини манъа авуштырды да:

- Мен Ибраимни аля бугунъ севем! – деди эеджаннен.