Усние буюк къуванч ве эеджан иле чапып азбаргъа киргенде, Асие апте чамашыр ювмакъле мешгъуль эди. О, анасынынъ бойнуна сарылды, козълерини, копюкли эллерини опъти, джошкъунлыкъле имтианлардан аля баалар алгъаныны, университетке къабул олунгъаныны сейледи. Асие апте къызыны багърына басаракъ, козьлеринден дане-дане яш акъкъаныны дуймай къалды. Яшы даа къыркъларны кечсе де, сачларына сийрек-сепелек чал тюшкен ананынъ акъылына балалыкъ чагъы тюшти. О, озюнинъ илькиде мектептен къайткъаныны, мына къызы Усние киби келип, анасынынъ бойнуна сарылгъаныны хатырлады. Эгер янъылмаса, о вакъытлары онынъ анасы Хатидже апте де, чамашыр ювмакъта эди…

Кеченлерде исе, Душанбе шеэринден кельгенде ишиткенлери Асие аптени пек эеджанландырды. Бу ал шойле олгъан эди.

Поезд Самаркъанд вокзалында токътады. Асие апте вагоннынъ пенджересинден къалабалыкъ перронны сейир этмекте. Бу вакъыт:

- Хызым, бу учюнджи купеми? – деген сес ишитильди.

Асие апте сес кельген тарафкъа бакъты, къапы янында бир къартанайны корьди.

- Эбет, хартана, сиз янъылмадынъыз, бурасы учюнджи купедир, - деди де, барып онынъ къолундан чантасыны алып, багаж тургъан ерге ерлештирди.

Ёлджы къартанай исе, къапунынъ янында эйкель киби къатып къалды. О озюнинъ чантасыны ерлештирмекте олгъан къадындан козълерини аламай эди. «Ёкъ, мен янълышам, инсан-инсангъа бенъзейдир. Лякин… Къартанай эеджандан озюнинъ алсызлангъаныны сезсе керек, терен-терен нефес аларакъ пенджере янына келип отурды. Асие апте къартанайнынъ къаршысына келип отургъанда, онынъ алсыз, тер баскъан юзюни, манълайыны корип:

- Хартана, сизе не олды я? Хасталандынъызмы ехса? – деди.

- Ёкъ къызым, бу къартлыкъ белясы, - деди о. – Бираз ёрулсам керек. Шимди кечип кетер.

Асие апте стол устюнде тургъан чайниктеки лимонлы чайдан пиялагъа къойды да, онъа узатты.

- Анда китейсинъиз я, хартана?

Къартанай чайдан бир къач ютум ичип бираз озюне кельген сонъ, Андижангъа, эвине къайткъаныны ве мында, Самаркъандкъа къардашына мусафирликке кельгенини сейледи. Лякин шимди къартанайнынъ бутюн акъылы - фикири, къаршысында отургъан, бу алчакъ гонъюлли ве мераметли къадында эди, О, сёзюни битиргенден сонъ:

- Хызым, я сен не ерден оласынъ? – деп сорады.

- Къырымнынъ Чарх коюнденим… - джевапланды Асие апте.

- Ананъ-бабанъ сагълармы?

Асие апте пенджереге тараф бакъып:

- Бильмейим, хартана, - деди.

Поезд перронны чокътан артта къалдыргъан эди. Асие аптенинъ козю огюнден арды-сыра телеграф диреклери кечмекте, авлакъта исе, кенъ асфальт ёлдан автобус кетмекте. Автобус поезддан артта къалмамагъа тырышып, суръатыны эп тезлештире. Ёлдан бираз о якъта ем-ешиль обалар ве анда- мында ешерген тереклер корюнмекте. Бутюн табиат бааръ урбасына бурюнген.

Асие апте буларны козетмек иле берабер ненидир хатырласа керек, о пенджереден козълерини алып бир нокътагъа тикерек:

- Ана-бабамы пек аз билийим, - деди. – Чюнки олардан та балалыгъымда, дженк сенелери айырылдым. Дженктен сонъ, анамы ве бабамы чох араштырдым, лякин тапамадым. Олар сагъмы, ольгенми бильмейим.

- Ананънынъ ады не эди я, къызым?

Бу сорав Асие аптени абдыратты. О, шашмалагъаныны дуйдырмайджакъ олып:

- Хатидже! – деди.

Асие апте бираз тынчландым дегенде, экинджи суаль оны элеслендирди.

- Керим Хатидже сенинъ ананъ ола, шойлеми, къызым?

- Эбет, хартана… Лякин… Сиз…

Къартанайгъа не айтаджагъыны бильмей шашмалап къалгъан Асие аптенинъ къияфети денъише башлады. Шимди о, янагъына тыгъырып тюшкен козъяшларыны биле сезмеди…

Анасыны гестаподжылар алып кеткенде, озю еди, къардашы Фатиме исе, беш яшында эдилер. Эртеси куню къардашы иле экиси феръяд-фигъан къопарып: «Анама вараджамыз!» деп, агълагъанлары шимди онынъ козю огюнде дешетли бир вакъиа оларакъ джанланды. Анасыны алып кеткенден сонъ, олар тизесининъ эвинде яшай башладылар. Кунълерден биринде Асиечик: «Юр, каде, эвимизе китейих, ана гелип бизи араштырыйдыр» деп, тизесине дуйдырмай Фатимечикнинъ эльчигинден тутты да, эвлерине тараф ёлландылар. Азбаргъа якъынлашкъанда, эвлерининъ ичинден насылдыр сеслер ишитильди. Анамыз кельди беллеп, экеви де къуванчле: «Ана, аначыгъым!» деп, ичериге чапып киргенде, Асиечик биринджи барып, къапыгъа якъын тургъан насылдыр чызмагъа урулгъаныны ве о чызманынъ зарпындан диваргъа къакъылып йыкъылгъаныны, Фатимечик исе, эсини джояяткъан аптесине сарылып агълагъаныны бирден бирге дуймай къалды…

Бираз сукюнеттен сонъ, Асие апте озюне кельди де, къартананынъ къаршысына тиз чекип:

- Сиз меним анамы билийсинъизми? Анама не олды? Сейленъиз, хартана! Меним аначыгъым не ерде?! – деп ялварды.

Эеджанлангъанындан, Асие аптенинъ багъры толып-ташты. О, терен ойгъа далгъан къартанайгъа бакъып, козъяш текип агъламакъта эди. Насыл агъламасын я? Арадан нидже йыллар кечти, къардашы Фатиме иле берабер ана-бабаларыны не къадар араштырдылар, лякин олар сагъмы-ольгенми бир шей билалмадылар. Шимди исе, тесадюфен расткетирген, анасынынъ такъдирини бильген бу танъымагъан къартанайны корип, насыл эеджанланмасын, насыл этип онъа сыгъынмасын…

- Агълама, къызым. Мен, ананъ Хатидженен бир ерде аз вакъыт олгъан олсам да, оны яхшы билем ве онынъ айдын хатиреси юрегимде эбедий сакъланып къалды. Сенинъ ананъ джесюр къадын эди, - деди де, къартанайнынъ козълери огюнде о дешетли йыллар джанланды.

… 1941 сенесининъ сабаларындан бири. Меркезий радиостанциядан, Советлер Бирлигине фашист Германиясы дженк илян этмей, апансыздан баскъынджасына киргени акъкъында дешетли хабер бильдирильди. Мен о вакъытлары отуз дерт яшында олып, койде оджалыкъ япа эдим. Бутюн эали ветанымызны фашист баскъынджыларындан къорчаламакъ ичюн аякъкъа турды. Биз, къадынлар, дженкке ярарсыз эрлернен бирликте къалып, аскерлеримизни керекли ашайт маллары иле теминлемек ичюн гедже демей, кунъдюз демей, бутюн къуветимизни кой ходжалыгъы ишлерине берип чалыша эдик. Фашистлер кельгени киби биз бир талай къадын-къызлар ве эрлер дагъларгъа кеттик. Баскъынджыларгъа бир кунъ де раатлыкъ бермемек ичюн эпимиз бир агъыздан ант этик. Кимер кунълерде мен койге муим вазифе иле барып келем. Бир кунъ танъ маали эди. Каматра дагъы беттен койге киреджекте, къая артында сакъланып тургъан бир къач румын аскери, апансыздан мени якъаладылар. Сонъ тинттилер. Менде, шубелениледжек бир тюрлю шей тапмадылар. Лякин, меним танъда дагъдан кельгеним, оларгъа етерлик эди. Манъа япмагъан шейлери къалмады. Къыскъасы, мени бааръ кунълерининъ биринде шеэрге кетирип гестаподжыларнынъ къолуна теслим эттилер. Энди аяттан умютимни кестим. Чюнки оларнынъ къолундан кимсе тири чыкъмай эди. Эр кунъ суаль-джевап иле, къыйнав ве котек иле кече. Олар бир тюрлю керекли малюмат аламагъан сонъ, чешит усуллар иле къыйнап, мени олюм алында кене камерагъа кирсетип быракъалар. Бир кунъ, акъшам, мен аджджы-аджджы агълагъан бала сеси ишиттим. Сонъ къапы ачылып босагъада эки нуфус «СС» аскери корюнди. «СС»-чилер инсанлыкъ дереджесинден чыкъарылгъан яш бир къадынны сюйреклеп ичери кирсеттилер де, даа ильки бааръни корип оламагъан учь - дёрт айлыкъ, сеси - седа берген сабийни къадыннынъ янына быракъып, эджнебий тильде нелердир сёйлене - сёйлене чыкъып кеттилер. Мен де о вакъыт агълап тойгъан эдим. Чюнки мени де, аман-аман шимди къаршымда яткъан къадыннынъ дереджесинде алып кельдилер. Бир гунясы олмагъан, эльчиклерини зораки котерип агълап ярдым сорагъан баланынъ сесинден, менде насылдыр янъы къувет дуйгъулары пейда олды. Мен зар-зорле сюйрекленип, баланы къолума алдым. Онынъ беденчиги сувукътанмы, бильмедим неден когерип кеткен. Мен ямавгъа ошап къалгъан быджагъымны чыкъардым да, баланы сарып кокюсиме бастым. Онынъ сеси бираз сакинлешти, сонъ токътады, юкълап къалды. Ерде яткъан «джесед» исе, нелердир айтып сандыракъламакъта. Онынъ котектен когерип къалгъан вуджудыны корип, энди баланынъ ерине озюм окюр-окюр агъламагъа башладым. Юрегим инълеп - сызлап, мельунларгъа лянетлер айтып, оларны бутюн вуджудымдан нефретленип чыкъкъан сезлерле козъяш текип къаргъадым. О вакъыт, о джеллятларны къаргъамадан гъайры элимден башкъа ич бир шей кельмей эди. Юкълап къалгъан баланы бир кошеге яткъыздым ве къадынны нидже мешакъатларле диваргъа кетирип таяндырдым. Элимден кельген бутюн чарелерни яптым. Кутюльмеген бир вакъытта, айынгъан баласынынъ агълав сесинден олса керек, о козълерини ачты да:

- Сейранчыгъым! – деп еринден къалкъмагъа ынтылды.

Лякин такъатсызлыкътан, ян тарафына юварланды. Оны текрар диваргъа таяндырдым ве баланы онынъ къуджагъына къойдым. Бала исе, ач олса керек, сеси токътамай. Не япмалы? Мен, яры джанлы анасында сют къайдан кельсин деп тюшюндим. Лякин бала анасынынъ кокюсини эмерек, агъызы копюкленгенини корип, насыл къувангъанымны озюм де бильмедим.Къадын энди бираз кендине кельген эди…

Биз, о гедже баягъы лакъырды этип олдыкъ. Онынъ, Хатидже Керим олгъаныны, дженктен эвель меним киби, о да мектепте чалышкъаныны анъладым. Къырымны немселер алгъан сонъ, омюр аркъадашы дагъда, озю исе, койде къалып, тюрлю усулларле душмангъа къарши куреш алып баргъаны акъкъында айтты. Чарпышмалардан биринде омюр аркъадашы Аппаз Умер эляк олып, озюни исе «СС»-чилер якъалагъаныны, Асиечикле, Фатимечик эвде дерт козълериле аналарыны беклегенлерини козъяш текип бильдирди. Мында, оны къуджагъындаки баласы иле берабер, онларле километр джаяв-джалпы, нидже мешакъатларле алып кельгенлери акъкъында икяе эткенлери аля даа бугунъгедже козюмнинъ огюнден кетмей къызым…

Къартанай, Асие аптенинъ козъяшларыны коререк, онынъ анасы Хатидже акъкъында энъ дешетли вакъианы айтмагъа гонъюли батмайып токътады. Лякин Асие апте насылдыр кучълю ве ирадели сесле:

- Ондан сонъ, анамнынъ тагъдири не олды, хартана? Сейленъиз, мен анамнынъ аят елуны сонъунадже бильмех истейим! - деди эеджанлы давушле.

Къартанай бираз сукюнеттен сонъ, терен нефес алды да, Асие аптеге бакъып:

- Къызым, меним айткъанларым ве айтаджакъларым санъа, эльбет, пек агъыр келир, лякин сен бутюн ираденъни топлап динъле ве озюнъни тут. Душманлар ананъны насыл мушкюль алларгъа къойгъаныны бильмек керексинъ, - деди ве икяесини девам этти.

Эртеси куню сабасына, «СС»-чилер келип ананъны ве Сейранчыкъны алып кеттилер. О дакъкъадан башлап мен озюмни тюшюнмедим. Бутюн акълым - фикрим ана-баланынъ аяты акъкъында тюшюндже иле багълы эди. Лякин онъа бир тюрлю ярдым этмеге имкяным ёкъ. Арадан баягъы вакъыт кечти. Ниает, камерагъа ананъны алып кельдилер. Лякин янында бала ёкъ. Ананънынъ къияфетини корип эсимни джойдым. Бир, вакъыт козюмни ачсам, къулагъыма: «Сейраным, къозум! Къайдасынъ, джигерим! Балам! Къан ичиджи мельунлар санъа не яптылар!» деген сес, мени текрар абдыратты. Инсанлар бир тарафта турсын, бу алны коръген йыртыджы айванлар биле окюр-окюр агълар эдилер. Мен ананъа якъынлаштым. О, бираз озюне кельди де, ферьяд-фигъан къопарып: «Джеллятлар! Меним баламнынъ не гунясы бар? Не ичюн баламны чекиштиресинъиз? Къабаат менде, истегенинъиз къадар мени чекиштиринъиз. Лянетлер! Балама токъунманъыз!» деди де, бирден ха – ха – ха котерип кульди. О энди акъылыны ойнатып башлагъан эди… Кульмекни токътатып, бир нокътагъа тикильди. «Олар меним баламны козъ огюмде къыйнап ольдюрдилер…» деп, сачларыны юлкъты.

Бираз вакъыт кечер-кечмез текрар сандыракълап куле башлады. Бу ал чокъкъа бармады. О теренден бир «а - а - а - х» чекип, сеси эбедий тынды. Мен исе, бу адисени корип, таш киби къатып къалдым. Ананънынъ джеседини алып кеткенлерини, гедже кечип, саба олгъаныны, тыштаки атышмаларны – ич бир шейни коръмей ве ишитмей эдим. Ниает, менден бир къач адым узакълыкътаки къуветли патлавнынъ дарбесинден озюме кельдим. Къомшу камералардан насылдыр шаматалар къопты. Шу вакъыт мен булунгъан камеранынъ къапысы ачылып босагъада совет арбий урбасы кийген аскер пейда олды. Тюш олмасын деп, айынмакъ ниетиле сачларымдан тутып бар къуветимле тартмагъа башладым. Бу арада аскернинъ таныш тильде:

- Къартанай чыкъынъыз бу одадан, энди сиз азатсынъыз! – дегенини ишитип, тюш олмагъанына къандым.

Элимде исе, къалгъан бир - эки ап-акъ сач теллерини корип, бу аскер манъа ничюн къартанай, деп, мураджаат эткенини анъладым. Мен о вакъытлары отуз алты яшларында эдим. Лякин о унутылмаз фаджиалы геджеде меним сачларым ап-акъ олды…

Къартанай явлугъы иле козъяшларыны силерек, бала киби агълагъан Асие аптеге бакъты:

- Къызым, агълама. Козъяш текип ананъны къайтарып оламазсынъ. Сенинъ ананъ – Хатидже Керим Ветаны ашкъында къараманларджа эляк олды. Сен, къызым, ананъле некъадар гъурурлансанъ да акълысынъ…

Бу арада Усниенинъ:

- Ана, не ичюн агълайсынъыз я?! Агъламанъ аначыгъым! - деп къычыргъаны, Асие аптени азаплы тюшюнджелерден къуртарды.

О сескенип озюне кельди. Къызынынъ омузларынадже саркъып тюшкен сим-сия сачларыны сыйпады. Анасынынъ шимди не тюшюнгенлеринден Усниенинъ хабери ёкъ. О къызыны тынчландырмакъ ичюн:

- Сенинъ университете гирдигъынъы ишитип, хувандым. Бунъа агъламайып, гозъяш тёкмейип олурмы, хызым, - деп, Асие апте къызыны кокюсине басты.

Сонъра:

- Бугунъ сенинъ геледжегъинъи билип, севимли емегинъи пиширдим. Вар, аша, хызым. Сонъ истесенъ, манъа ярдым этерсинъ, деди ве оглюгининъ этегиле козълерини сильди.