Тарихий йигирминджи юзйыллыкъ. Етмишинджи сенелернинъ сонъу. Яз мевсими. Чалышкъан еримден – «Ленин байрагъы» газетасы идаресинден командировканы ресмийлештирдим де, Ташкенттен къадимий Самаркъанд шеэрине, даа догърусы Каттакъургъангъа ёл алдым. Эсас макъсад – догъгъан ве балалыгъым кечкен ерлерни зиярет этмек…

Автобусымыз, уйле авгъанда мензильге келип чыкъты. Заманына коре къурулгъан земаневий «Самаркъанд» автостанциясы шеэрден бираз кенарда – юксекликте ерлешкен. Бу ерден къадимий шеэрнинъ баягъы бир къысымы корюне. Эр сефер мында кельгенде мытлакъа Регистанны зиярет этем. Онынъ къаршысындаки отургъычларгъа ерлешем. Бир сигар тютетем ве къаршымдаки муджизени сейир этем. Базы да хаял дерьясына далып, вакъыт насыл кечкенини дуймай къалам…

Мен, куннинъ сонъунадже баягъы вакъыт даа бар деген тюшюндже иле, автостанциядан енгиль машинагъа миндим де, бир къач дакъикъада Регистангъа келип чыкътым. Чевре-четни сейир эттим, туристлер топлумларыны ве оларнынъ къылавузларыны динъледим. Сонъра, барып отургъычларгъа ерлештим. Гидлернинъ сёйлегенлеринден, оларнынъ тесиринден олса керек, Амир Темир заманына далып кеткеним…

Бир вакъыт озюме келип, чевре-четке дикъкъат этсем, энди кунеш къонмакъта. Акъшам олмакъта.

Дейджегим, мен шимди деръаль еримден турдым да, Регистан иле сагълыкълашып, «Крымторг» майлесинде яшагъан Сафие аптемге кельдим. Аптемнинъ гъает муаббет къорантасы бар. Къырым балы киби нешэли ана тильде лафэткен лафазан ве айны заманда чалт къызчыкълар, Лувр Музейи вариетини анъдыра биледжек Багъчасарай дюльбери – Чардакълы Мудждаба огълу Мемет байнынъ къызы Алиме къартанай, эвнинъ шорбаджысы икметли Сервер эфенди ве ниает бир тамам универсал бильги чокърагъы саибеси Сафие аптем – эпимиз шакъа-къората иле тойгъандже субетлешип – лафэтип алдыкъ…

Эртеси куню сабадан ёлгъа атландым. Автостанциягъа бармаздан эвель, «Ленин байрагъы» газетасынынъ Самаркъанд веляети боюнджа мухбири Шакир Селимге кирип кечмек истедим. Эм ойле де яптым.

Шакир агъамыз мухбирлик вазифеси иле бир сырада Самаркъанд веляет маалий радиосында да фаалиет косьтере. Бундан гъайры матбуат саифелеринде базы да онынъ гузель шиирлери дердж этилип барыла. Догърусы мен, озюнинъ шиирлери киби гъает самимий бу заты алийлерине нисбетен алельхусус бир урьмет иле янашам.

Дейджегим, Шакир агъамызны радио эвинде булдым.

Бизлер бираз къонуштыкъ. Меним мерамымны - макъсадымны анълагъан сонъ, о да озюнинъ сеферге къошулмакъ истегини бильдирди.

– Лякин бир риджам, шартым бар! – деди о сигарыны думанлатып. – Бугунь меним мусафирим оладжанъ. Ярын саба танъда ёлгъа чыкъаджакъмыз.

Эбет, Шакир агъамызнынъ меним огюме къойгъан «шартында» джан бар. Себеби, лаф-сёзле энди уйле маали авгъан эди. Бундан гъайры о, эвине де кирип кечмек лязим. Къыскъа келям, мен онынъле разы олдум. Шакир агъамызнынъ янъы къурулгъан чокъкъатлы бинадаки квартирасында, шенъ, бахытлы къорантасы алгъышында акъшамны кечирдим.

Сабасына мусафирчен эв бикеси Джеваире ханым эм де бири-биринден татлы онынъ уфакъ учь къызчыкълары иле самимий сагълыкълашып, ёлумызгъа реван олдукъ.

Бизлер билет алып отургъан Икарус автобусы, сесине-седа берип, меним догъгъан – кобек къаным тамлагъан резервациягъа догъру вызылдап, ёл алды.

Мен, догърусы, сийрек олса да, эр сефер бу тарафкъа айлангъанда не ичюндир юрегим чапаланып башлай. Буны аля бугунедже анъламайым. Бу да табиатнынъ анълашылмагъан бир сыры олса керек. Шимди де бу джерьян текрарланып башлады. Базы алимлернинъ фикирлерине коре, инсан корюп кечирген къыргъынлыкънынъ акъибети – изи еди несильге къадар къанында сакъланылып келе экен. Велякин, занымджа, о эбедий сакъланып къалса керек…

Къырым миллети дженк джебэлеринде мисильсиз эфсаневий къараманлыкълар косьтерди. Бинълерле арслан къырым пехлеванлары къарсанбалы дженк мейданларында эляк олдулар, шеит кеттилер, нам-нишансыз гъайып олдулар. Булар, инкяр этильмейджек тарихий акъикъат.

Меним сёйлемек истегеним, даа янъычыкъ дюньягъа кельген къырым балачыгъындан башлап та къырым ихтиярына баргъандже о афатлы экинджи джиан дженкини толусы иле башындан кечирди. Бу да азлыкъ эткени киби, коммунистлернинъ маалли акимиетинден тутып, энъ юкъары акимиетке баргъандже къырымлар къанундан тыш бир миллет сыфатында танылды. Коммунистлер ишлеп чыкъаргъан лейха, гъае боюнджа бойле халкъ ёкъ эсапта эм де ич бир заман олмагъан…

О мудхиш къурум тарафындан ишленилип чыкъарылгъан къыргъынлыкъ акъибетинде къырым миллети пичен киби чалынып – къырылып кетти. Алланынъ икмети ве мерхамети иле о дешетли афат тюбюнден сагъ чыкъкъанлар сырасында, иште мен де барым…

Автобус буюк сурьат иле эп мензилимизге догъру ынтылмакъта. Мен козьлеримни зифт тёшели ёл кенарындан узанып кеткен памукъ занларындан алып, Шакир агъамызгъа чевирдим. Онынъ къылыйдан кельген самимий козьлерине дикъкъат эттим ве дедим:

– Шакир агъа, ич бир шей сёйлемейсинъиз, ёкъсам ильхам периси иле къонушмакътасынъызмы.

О зевкъле кульди де, деди:

– Догърусы, Юсуф, мен сонъки вакъытларда ничюндир гонъюлим раатсыз юре. Албу исе, къалемге де тесир эте. Бунынъ себебини озюм де бильмейим.

– Мына сизге, къалеминъизни чалыштырмакъ ичюн азыр мевзу! – дедим. – Яратыладжакъ назм сатырларнынъ серлевасы да энди догъду. Янъы догъаджакъ шахэсерге «Гонъюлим раатсыз…» деген ад бердик.

О шимди бир шей сёйлейджек олду гъалиба, велякин мен фикиримни битирмек истесем керек, девам эттим:

– Къысмет олса, мензилимизге еткен сонъ, раатсыз гонъюлинъизге мытлакъа мельем тапарыкъ…

Бизлер, лаф-лафле Каттакъургъан шеэрине келип чыкъкъанымызны биле абайламадыкъ.

Автобустан тюштик. Шакир агъамыз тютюн къыдырып кетти. Мен исе, шу ерден акъып кечкен мешур Зарафшан озени боюна кельдим. Озен топ-толу олуп, буюк сурьатле шувулдап акъмакъта. Гуя, о шимди манъа: «Хош кельдинъ! – деп, алгъышлады да, сёйленип башлады. – Мен сени таныдым, къыркъ дёртнинъ фаджиалы аджысыны толусы иле таткъан къырым миллетинденсинъ. О дешетли къыркъ дёрт сенеси аизар чекип, зыр-зыбылдакъ алда зар-зорле аякъта турып – адым атып баргъан сюрю-сюрю къырым къартлары, къырым аналары ве балалары иште бу ерден – меним янымдан кечтилер… Каттакъургъан ве онынъ сокъакълары о сенелери махшер кунюни анъдырдылар. Сен билесинъми, мен къадимий девирден берли яшап кельген бир озеним. Амма бу узун девир ичерсинде сизинъ халкъкъа эндирильген афаткъа бензеген фаджианы сюфте корьдим. Мен нидже-нидже залым, атта иблис къурумларгъа расткельдим, ама олар о я да бу миллетни бу дереджеде аякъ астына алгъаныны, оны бир тамам таптап-эзип ташлагъаныны корьмедим.

Алланынъ икмети ве мерхамети иле, коммунистлер къурумынынъ сизлерге нисбетен ишлеткен къыргъынлыгъ сиясети чултутмады. Сизлерни Ер узеринден бир тамам ёкъ этип оламадылар. Себеби, сизлер бинълерле сенелер зарфында эп шекилленип кельген къудретли ве къараман, темиз орькенли халкъсынъыз, миллетсинъиз. Ойле бир кунь келеджек, къырым миллетининъ байрагъы юксеклерге котериледжек ве бунынъле Ветанынъыз Къырым бутюн дюньягъа таныладжакъ – намы кетеджек.

Мына, мен шимди сенинъ къырым миллетине менсюп баш эгмеген, бойсунмагъан, сербест арекетинъни, къоркъубильмез ве айны заманда джесюране козьлеринъни корюп, бунъа бир тамам эмин олдум…».

– Меним къадимий Зарафшаным, санъа тешеккюрлер! – дедим де, акълен олса да бутюн озенни къучакълап багърыма бастым. – Иншалла, эр шей сенинъ сёйлегенинъ киби оладжакъ. Себеби, Алланынъ мерхамети, икмети битмез-тюкенмездир. Меним Зарафшаным, эгер де сенинъ акъылынъда олса, мен беш – алты яшында экенде хаста анам иле берабер дефаларджа сенинъ янынъда – саилинъде мына бу ерчикте ял алгъан эдик. Дюньягъа тенъ кельмейджек меним дюльбер анам, ара тапкъанда шеэрге келе эди. Мени де берабер ала тургъан.

Ёлумыз денъишмей эди. Шеэрге келип тюшкен сонъ, башта, меним Зарафшаным, сенинъ янынъда бираз раатланып, сонъра демирёл вокзалына къошулып кеткен истраат багъчасына догъру ёл тутамыз. Анам килим тёшели юксек чайханеге, (бала козюме шай корюнсе керек), ерлешип, бир чайник ешиль чай сымарлай. О, пиалада эм чай иче, эм де келип токътагъан, я да кечип кеткен поездлерни сейир эте. Мен исе, анамдан чокъ узакъкъа кетмейим. Сув истесем, анамдан капик алам ве барып газ сувы ичем.

Базы да исе, вокзалгъа бир де бир поезд – эшелон келип токътаса, анам раатсызлана, эеджанлана, озюни къояджакъ ер тапмай… Меним Зарафшаным, меним бала юречигим буларны сезе эди. Велякин, себебини бильмей эди. Бунынъ манасыны йыллар кечтикче, анълагъан киби олдум. Анам о вакъытлары озюнинъ агъыр хасталыгъына бакъмадан, пек сийрек къатнагъан уфачыкъ автобус кельмегенде, не олса олсун - атта юк машиналарнынъ тёпесине чыкъа, сарсынты ёлларны басып, вокзал янындаки чайханесине келе, саатлерле отура, козьлерини демирёл вокзалындан алмай, бир шей беклей. Мында озюни – къырымлыларны кетирип бошаткъан эшелонгъа бенъзеген поездни – Къырым ёлларындан кечип кельген поездни къыдыра. Бесе-белли ойле поездни корьсе, догъмуш Къырымны корьген киби ола…

Меним Зарафшаным, бир куню акъшам маали бизлер анам иле берабер эвимизге къайтмакъ ичюн истраат багъчасындан-вокзалдан автостанциягъа догъру ёл алдыкъ. Анамнынъ вазиети фена, зар-зорле адымлай.

Нейсе де, автостанциягъа келип чыкътыкъ. Келип чыкътыкъ, амма, кассагъа янашманынъ чареси ёкъ. Адамлар бири-бири устюнден фырланып, бутюн эллер екяне кассагъа узанмакъталар – уджюм этмектелер. Аякъта зар-зорле тургъан хаста анам аякълар тюбюнде къалувдан сакъынса керек, кенаргъа чекильди. Кимдир анама джарты отургъычтан ер берди.

Зарафшаным, мен о вакъыты насыл бир вазиетте-алда къалгъанымны тек Алла биле ве бир де кендим билем. Билет алув меселесинде элимден ич бир шей кельмегенинден шимди меним бала юречигим тарачыкъ коксюмде озюни къояджакъ ер тапамадан эп чапаланмакъта. Не япмалы, аджеба!..

Мен бир къач саниеден сонъ, анамнынъ элинден сыптырылдым да, балкъурт ювасыны анъдыргъан касса янындаки адамларгъа янаштым. Багъырып-къычырып, кассагъа эллерини узаткъан ёлавджылар арасындан гуя кимнидир араштыргъан киби олдум. Меним назарым кассадан бираз авлакъча булунгъан юксек бойлу эсмериден кельген гъает къансыджакъ йигитке тюшти. Йигитнинъ мераметли-джесюране козьлери меним бала козьчиклерим иле чатышты. Мен онъа билет алып бермесини риджа эттим – ялвардым. О разы олду. Мен аджеле анам янына чапып бардым да, меселени анълаттым. Анам элиме туттыргъан акъчаны кене чапа-чапа барып, банаки йигитке бердим. Бу арада бекленильмеген вакъианынъ шааты олдум. Бу вакъытадже тынч тургъан банаки йигит бир кереден арслан киби арекетке – уджюмге кечти. Муджизе десенъ муджизе, о бир аньде билет алып чыкъты. Берабер анамнынъ янына янаштыкъ. Йигит билетни анамнынъ элине туттырды. Беш вакъыт Намаз къылып кельген руханий анам элини котерип, Хызыр Ильясны анъдыргъан бу йигитке хулюстан дуа этти… Меним юречигим исе, энди къуванчтан озюне ер тапамай эди, дерсинъ о шимди кенди ювасындан атылып чыкъаджакъ…

– Юсуф, сен озенде бир шейлер корьдинъ ёкъса? – деген сес янъгъырады.

– Озен иле бираз къонуштым, Шакир агъа. Бакъынъыз, о насыл джошкъунлыкъле чапып акъмакъта, сёйленмекте!

Мен шай дедим де, озенге чевирилип, онынъле самимий сагълыкълаштым. Шакир агъамызнынъ муляйим юзюнде асыл олгъан ачыкъ тебессюмге назар ташладым ве «айдынъыз, ёлумызны девам этейик» деп, автобус кассасына таба кеттик. Билет алып, кене автобускъа миндик. Автобус чокъ беклетмеди, еринден тез кочьти…

Автобус Кадан къасабасына келип солгъа, бизим бараджакъ мензильге – Каттаминг тараф бурулды. Каттаминг бу Кичикминг, Мураххас, Валиджон, Лайлак ве дигер бир сыра койлерни озь эркянына алгъан колхоз меркези.

Нейсе де, автобус Каттаминг дурагъына келип токътады. Анълашылмагъан юрегим эп чапаланмакъта… Иште бу ерлерде, бу орталыкъларда меним балалыгъым кечти. Ич бир шей денъишмеген.

Бизлер ёлдан къарарле эки юз – учь юз адым ичериде памукъ пунтынынъ къабургъасында ерлешкен Мезарлыкъкъа (Къабирстангъа) ёл алдыкъ. Къабирстаннынъ сагъ тарафында демир пармакълыкълар иле сарылгъан анамнынъ – Айше Керим Къызынынъ къабири башына кельдик. Къабир башында Къурандан Аетлер, Сурелер – Дуалар окъудыкъ. Севабыны азиз анамнынъ рухуна багъышладыкъ. Айны заманда беш юз йыллыкъ мезкюр Къабирстанда яткъан мевталарнынъ рухларына да багъышладыкъ. Бунынъле бир сырада коммунистлер дурумынынъ панджасында, сюргюнлик – къыргъынлыкъ ёлларында, умумен Ер денильген сеяремизнинъ топракъларында – дюньяда бир Дуагъа мухтадж олуп яткъан джумле диндаш къырымларнынъ рухларына да багъышладыкъ…

Хакъ Теаля япкъан Дуаларымызны дергяхи иззетинде юдже къатында къабул этювини ве кенди саиплерине хабердар этип такъдим этмесини ильтиджада булундыкъ. Алланынъ икмети ве мерхамети сынъырсыздыр – болдыр!..

Бойлеликле, мен Ташкенттен чыкъаджакъта огюме къойгъан биринджи эсас макъсадкъа ириштим.

Алланынъ бергенине битмез-тюкенмез шукюрлер олсун!