Эбталып агъамыз «Волга»нынъ дюменини ойле усталыкъле идаре этип бара ки, шашмалысынъ. Ленин колхозынынъ баш муэндиси Ильяс Идрисов, иште кенди машинасыны айдавджысы иле берабер бизге тапшырды.

Айдавджымыз Самаркъанд веляети боюнджа энъ теджрибели шоферлерден эсап этильгени анълашылды. Колхоз, район, веляет агъалары джумхуриет микъясында бир де-бир тедбирлерге ёл туткъанда, эксериети думен башына Эбталып Джеббароыны отурталар… Бугунь исе, бу заты алийлери энди бизлерни Валиджон коюне алып кетмекте.

Валиджон, озьбекче сёйлегенде, меним «киндик» къаным тамлагъан ер. Аслы да, кобек къаным бу улькелерден бинълерле километр месафеде ерлешкен Азакъ ве Къара денъиз саиллеринде – Къырымстанымда тёкюльмек лязим эди. Даа догърусы, мен де «Шаин акъкъында йыр», «Фуртуна къушу акъкъында йыр» киби битмез-тюкенмез эфсанелер, дестанлар, къараманлар мекяны – азиз къырым топрагъында догъмакъ керек эдим. Велякин, лячаре, такъдир муджиби эр шей мында – резервацияда* олуп кечти. Бу да, Буюк Мевлямнынъ бу Фани дюньяда косьтерген сынавларындан бириси олмалы.

Мен догъгъан сонъ, хусусан «акъай» олуп догъгъаным ичюн девлет тарафындан яхшы акъча бериле тургъан. Велякин, не ичюндир район сосиаль теминат мемуриети хадимлери насылдыр олмайджакъ себеплерни илери сюрип, бабамны-анамны тапшындырып турдылар. Район меркезине къатнамакъ да къолай дегиль. Бабам, акъибети олдурамады ве мектепте оджа чалышкъан акъикъатта универсал бильги саиби – Багъчасарайли Муртаза оджа иле акъыл танышты. Онынъ ады Ибраим Абдуллаевич Муртазаев олса да, эр кез онъа Муртаза оджа дей тургъанлар. Мектепте насыл бир фенден оджа етишмесе Муртаза оджагъа юклейлер, атта о немсе тилини де алып бара.

Дейджегим, Алла Теаля тарафындан терен бильги иле такъдирленильген гъает икметли эм де мерхаметли бу заты алийлери бабамны динълеген сонъ, олар кремль шорбаджысына мектюп язмакъ къарарына кельдилер ве ойле де яптылар. Бесебелли, бизим вазиетимизде къалгъан къоранталар баягъы сайыда олса керек, арадан чокъ вакъыт кечмеди, Собез хадимлерининъ эписи ишлеринден бошатылды… Нетиджеде, манъа аит акъча къайтарылып берильди. Бу акъчагъа бир сыгъыр, тикиш машнасы ве даа биршейлер алынды – къорантамыз бираз джанланып башлады…

Эбталып агъа «Волга»ны бир эв янында токътатты.

– Сизинъ рухсетинъизнен, урбамны денъиштирмек истедим, – деди ве бизлерни ичери азбаргъа давет этти.

Машинадан чыкъып, арабакъапыдан бол-сал азбаргъа кирдик. Айдавджымыз, къапысы ёлгъа бакъкъан эвге кирип кетти. Бизлер Шакир агъамыз иле берабер юзюм асмалары тюбюндеки сетке – чайханеге кечип отурдыкъ. Бу арада азбарнынъ сагъ тарафындаки эвден дюльбер тыраш олунгъан ап-акъ сакъаллы ихтияр киши чыкъты. Башында беяз сарыгъ, устюнде беяз яктак, беяз штан.

Бизлер шимди ичериден чыкъкъан къарт иле «Ассалом алайкум!» деп озьбекче селямлаштыкъ. О исе, тебессюм иле, «Алейкум эсселям, баллар!» деди къырым тилинде. Бизлер текяран чалымсызландыкъ. Себеби, Эбталып агъамызнынъ бабасы Джеббар дедени (ады ойле экен) озьбек белледик. Затен, Самаркъанд веляетинде, хусусан Каттаминъ тарафларда озьбек деделери бойле кийим киелер.

Къыскъа субет девамында бу къырым ихтияры ерли эали арасында имамлыкъ япкъаны анълашылды. Джеббар деде яшагъан Кичикминъ ве чевре-чет койлердеки озьбеклер арасында о сайгъы-урьмет къазанып кельген итибарлы молла олгъаныны анъладыкъ. Бизим бу нураний къарт иле субетимизни ичериден чыкъкъан айдавджымыз Эбталып агъа больди. О къаве, чай теклиф этти. Онъа тешекюримизни бильдирдик де, «ёлджу ёлуна ярашыр» дегенлеридай, Джеббар деде иле самимий корюшкенимиз киби ойле де самимий сагълыкълашып – элини опюп, дуасыны алып азбардан тышкъа чыкътыкъ.

Эбталып агъамыз «Волга»ны еринден кочюрди ве Каттакъургъан ёлуна минди. Мурахас коюне келип чыкъкъан сонъ солгъа бурулып Валиджонгъа догъру ёл алды.

Валиджон башталары Шуро адыны ташыгъан колхоз ходжалыгъы олгъан. Эллинджи сенелернинъ башында уфакъ колхоз ходжалыкълары бирлештирилип буюк колхозларгъа чевирильди. Меселя, эки – учь йыл ичерисинде коммунистлер девлетинде 252 бинъ колхоз ерине, 94 бинъ ири колхоз ходжалыгъы мейдангъа кетирильди. Иште, шу этрафтаки Шуро ве дигер колхозлар Ленин адына колхоз эркянына кечти. Каттаминъ исе, колхоз меркезине чевирильди. Велякин, Валиджонгъа япыштырылгъан «Шуро» лагъабы эали тарафындан ойле де къабул олунмады. О, эр вакъыт кенди тарихий Валиджон ады иле анъылды ве ойле де олуп къалды.

Бизим «Волга» чевре-чети памукъ занлары олгъан ташёлдан кетмекте. Бу арада, огюмизде елькесинде балабан кетмен (чапа) котерип ёл боюндан кеткен адамны абайладыкъ. Меним акъылыма не кельди-не кельмеди бильмем, айдавджыгъа машинаны токътатып, кетменли адамны алмасыны риджа эттим. Эбталып агъа яваштан онынъ янына янашып, машинаны токътатты. Шакир агъамыз огде, мен исе артта отурып кетемиз.

Отургъан еримден «Волга»нынъ арт къапысыны ачтым да, селямлашып, кетменли адамны машинагъа давет эттим. О бираз шашмалады, сонъ акъырын кулюмсиреди де джесаретленип кетмени иле берабер яныма кечип отурды. Мен, не бермеген Алла деген манада, онынъ кунештен сияргъан бетине – мераметли ве айны заманда эеджанлы саф козьлерине бакъып, эр итималгъа къаршы:

– Сиз Зувой ака дегильсинъизми?! – дедим озьбек тилинде.

О бираз таджипленди:

– Эбет, мен Зувойим! – демесинми.

Муджизе десенъ муджизе. Бекленильмегенде, Буюк Мевлямнынъ икметиле, ёлнынъ ортасында джан къомшумызны – Зувой аканы расткетирдим…

О фаджиалы бир бинъ докъуз юз къыркъ дёрт сенеси, баарьнинъ сонъу, язнынъ башы. Каттакъургъан демирёлу вокзалына атларны, малларны – бир сёзле айткъанда айванларны ташыгъан уджю-буджагъы корюнмеген эшелон келип токътады. Районнынъ чевре-чет колхозларындан, койлеринден ири юксек копчекли арабалар иле кельген аравакашлар, сейирджилер бутюн синирлерини топлап, шимди акъылгъа сыгъмагъан табиат муджизесининъ шааты оладжакъларына эминлер. Башкъаджа сёйлегенде, айванлар ташылгъан вагонлардан акъикъатта айванны анъдыргъан – бойнузлары ве къуйрукълары олгъан адамларны кореджеклер. Яъни, олар кой кулубларында, идарелерде – тюрлю ерлерде асылы плакатларда-еарикатурларда тасвирленильген адам къияфетини анъдыргъан къуйрукълы, бойнузлы, эллеринде тюфек немселерге ошагъан инсанларны – «саткъынларны» сейир этеджеклер, къаршылайджакълар.

Эр итималгъа къаршы, топлангъанларнынъ эксериети махсус азырлагъан токъмакълар, ташлар иле силяландылар. Албу исе, къурумнынъ энъ юкъары басамагъындан энъ ашагъы басамакъкъа тюшюрильген девлет микъясындаки тешвикъатнынъ нетиджеси экенини анъламакъ къыйын дегиль.

Къырым къадын-къызлары, йигитлери-эркеклери джебэлернинъ бутюн полкларында-къысымларында булунып, гитлерджи алманларгъа къаршы амансыз дженк алып баргъан бир вакъытта, сталинджи-коммунистлер къурумы айны шу къараман къырым дженкчилерининъ аналарына, бабаларына – догъмушларына акъылгъа сыгъмагъан бойле афатлар эндирди…

Аравакашлар сырасында иште Валиджон колхозындан он алты – он еди яшларында олгъан Зувой да бар. Зувой ака юксек копчекли арабасы янында турып, коммунистлер тешвикъат эткен иште о «табиат муджизеси»ни сабырсызлыкъле беклемекте.

Ниает, эшелонны козэтип келген арбийлер вагонларнынъ балабан демир къапуларыны гъийчырдатып ачып башладылар. Ачып башладылар… амма… Вагонларда коммунистлер тешвикъат эткен «табиат муджизеси» дегиль де, онынъ бир тамам аксини корьдилер. Яры джаны къалгъан такъатсыз нураний деделерни ве къартаналарны, азгъан-тозгъан аналарны ве балаларны корьген «озьбек сейирджилери» бу джумледен Зувой ака башта ич бир шей анъламайып шашмаладылар. Сонъра, олар эр шейнинъ фаркъына барып башладылар. Кимерси утангъанындан токъмакъ ве ташлар булунгъан эллерини артына сакълады. Базылары исе, тутып тургъан «силялар»ы къолларындан тюшюп кеткенини биле абайламадылар. Эр кес бир тамам шок ичинде къалды.

Вагондакилер бири-бирине дянып, ярдым этип, вагонлардан ашагъы энип башладылар.

Бу арада Зувой аканынъ къаршысындаки вагонда фаджиа устюне фаджиа садыр олду. Докъсан яшлары этрафында олгъан аппакъ сакъаллы, башында ярашыкълы чал халпакъ, юксек бойлы нураний бир ихтияр киши титреген аякълары иле адымлап, зар-зорле вагон къапысы янына кельди. О, йыкъылмайым деп, эллериле къапугъа япышты ве:

– ЯРабби! Аллахим! Бу фани дюньяда манъа берген сынавларынъа энди екюн чек, меним джанымы ал!.. – деп, къарыкъ сесле бар къуветиле къычырды, онынъ сеси-седа кетти.

Эп дыр-дыр къалтырагъан ихтияр озюни тутып оламаса керек, эллери сыптырылды ве вагондан ашагъы юварланды. Шу ерде де джан берди.

Зувой акалар бойле мудхиш вакъиа къыршавындан даа чыкъып етиштирмедилер, вагонлар бою ферьяд-фигъан къопарып чапкъан яш къадын оларнынъ дикъкъатыны джельп этти. Генч къадын къучагъындаки балачыкъны багърына басып, агълап-сызлап нелердир такъмакълап пешинден кельген эки арбийден къачмакъта. Азып-тозгъан, ялынъыз суеклери къалгъан бу къадын бир тамам чаларгъан узун дагъыныкъ сачлары иле кокюсиндеки баланы, гуя кефинлеген киби сармалап алгъан. О эп сёйленип чапмакъта:

– Меним эки козюм, пехлеванымны ич кимсеге бермейджем! Сиз ялан сёйлейсинъиз! Меним пехлеваным – Азаматым ольгени ёкъ!..

Энди акъылыны шашыртып башлагъан генч къадын, Къырым орманыны анъдаргъан юксек тереклер артына – шу ердеки истраат багъчасы тёрюне чапып кетти…

Вагонлардан дагъылгъан ве инсаннынъ гонъюлини былаткъан чиркин къокъулар бутюн этрафны къаплап алды. Битли вагонлардан чыкъкъан къартаналар Къуранны кокюслерине басып, Хакъ Теалягъа ялвармакъталар, Буюк Мевлямдан имдат истемектелер.

Иште, Махшер Кунюни анъдаргъан Каттакъургъан демирёлу вокзалында рахметли анасындан – меним Заде пуканамдан мирас Къуран ерлештирильген къапнынъ ильмегини боюнындан кечирген азиз анам да булунмакъта. Анамнынъ къучагъында Сафие аптем. Анам да эр кез киби Аллагъа ильтиджа этмекте. Шу ерде де бабам Али Харахалиль (Драгон), Мухаммед ве Джемал агъаларым, Эмине аптем туралар. Энъ уйкени Ахмет агъам исе, Хатидже алам иле башкъа эшелонда Бекабад тарафкъа тюштилер.

Иште, къулларны такъсимлеген киби такъсимлев нетиджесинде, бизим къоранта Валиджонгъа – Шуро колхозына тюшти ве анда да ёл алды. Олар Зувойнинъ арабасы пешинден адымладылар. Меним даа кичкене агъаларым, аптелерим юксек араба тёпесине ерлештилер.

Зарафшон озени боюна якъынлашкъанда, баягъы огде кеткен араба тарафтан аджджы-аджджы къадын сеси янгъырады. Зувойнинъ арабасы анда келип чыкъкъанда, къадыннынъ аджы сеси энди озен башындан эшитильди. Сонъ анълашылды ки, аизар чеккен къырым къадынына зиль тутаракъ эп чапып, сесленип – аизар чекип акъкъан къадимий Зарафшон озени янында бала догъмакъта…

Кадан къасабасына якъынлашкъанда исе, Каттакъургъан, Хатырчы, Пайшанба (Къарадарья) ёлларынынъ чатышкъан еринде сыранен бир къач мевта ятмакъта. Мевталардан бирисининъ къучагъында джансыз бала анасына сарылгъан. Шу ерде – мевталар сырасында башында фесчиги, секиз – докъуз яшында къызчыкъ да ята…

– деп, аизар чекти Шаир.

Къырым Халкъ Республикасы Арбий ве Тышишлери Везири Джафер Сейдамет** исе, муаджирликте булунаракъ, коммунист-большевик къурумы тарафындан къырым миллетине эндирильген дешетли фаджиагъа къаршы дюнья девлетлерине, 1945 сенеси исе, янъы мейдангъа кельген Бирлешкен Миллетлер Тешкилятына протест бильдирди. Чешит мемлекет ёлбашчыларындан, Парламентлеринден ярдым сорады – бутюн джиангъа теллял багъырды…

Велякин не Шаирнинъ, не де буюк девлет эрбабы Джафер Сейдаметнинъ аизарларыны - протестлерини ич кимсе «эшитмеди» – эшитмек истемеди. Ислям дюньясы, медениет дюньясы, христиан дюньясы гуя кутремге чевирипьдилер. Олар, эп къырылмакъта олгъан къадимий сейяремиздеки энъ къадимий халкъынынъ бу мудхиш фаджиасына арекетсиз сусып турдылар. Бу да ич бир заман инкяр этильмейджек тарихий акъикъат…

Нейсе де, колхоз укюмдарлары къанундан тышта булунгъан дёрт къырым къорантасыны памукъ тарласынынъ ортасында ерлешкен далашипонгъа кетирип быракътылар.

Дёрт къоранта дёрт кошеде яшады. Хоразларнынъ саба кокарекосындан башлап акъшам кечь маальгедже памукъ занларында чалыштылар. Памукъ джыюв мевсиминде исе, эр кунь акъшам далашипоннынъ ортасына тёкюльген энъ аздан бир тонна куракны чивимек, яъни оны памугъындан айырмакъ керек. Бу джерьян эксери алда танъгъадже девам этти. Барып да план беджерильмесе, бригадир куньделик дефтерине санъа (I) бир ракъамны анъдыргъан эмек таячыкъны сызмай. Демек сенинъ танъдан танъгъадже чалышкъан бир куньлюк эмегинъ сифирге чевирильди. Бунынъле берабер базы да, яхшы котек де ашай билесинъ.

Къыскъа келям, бригадирден тутып энъ юкъары басамакъкъта булунгъан коммунист укюмдарына баргъандже эписи къулдар эсап этилелер, сен исе, къулсынъ. Олар сени истегени киби джезалай билелер. Оларнынъ эр бири бунынъ ичюн ич бир тюрлю месулиет чекмей.

Бунынъ эсас себеби исе, сен озюнънинъ текрарланмаз зенгин тарихинъ – медениетинъ иле сейяремизде энъ къадимий къырым миллетине менсюп шахыссынъ. Олар, сенинъ бинълерле йыллар зарфында шекилленген къудретли шахсиетинъни сындырып, санъа тиз чёктирмек – сени махф этмек мерамындалар. Весселям.

Бу фикирнинъ исбатына дешетли бир мисаль кетирмек истейим.

Меним бабам ич бир тюрлю иштен къоркъмагъан, гедже-куньдюз чалышкъан намуслы, мусюльман бир заты алийлеридир. Колхоз къулдарлары онъа насыл иш буюрсалар оны эда эте.

Бир кунь онъа куньдюзлери япкъан агъыр ишлерден сонъ акъшам колхоз анбарына къаравул турмакъ эмири берильди. Диварлары балчыкътан къалангъан, басыкъ дамы да чамурдан сылангъан узун-узадие анбар ичинде ярым чувал богъдайдан гъайры ич бир шей ёкъ. Балабан къапыда балабан килит асылы. Иште, меним бабам эр кунь акъшамдан сабаядже ярым чувал богъдайны къаравулламакъ керек, сабадан исе, тарлагъа кетип чалышмалы.

Бир куню геджеси кимдир анбарнынъ арт тарафындан диварны тешип кирди де, ярым чувал богъдайны котерип кетти. Сабасына, ич бир шейден хабери олмагъан бабам анбарны къалдырып, тарлагъа ёнеди.

Арадан чокъ вакъыт кечмеди, анбаргъа ферма мудири Нормурод кельди. Африкалыны анъдыргъан бу къара бетли къулдар, буюк месулиетли иш япкъан вазифедар киби, асылгъан балабан килитни балабан анахтар иле шатыр-гудюр ачып ичери кирди. О, эр вакъыт япкъаны киби, бу кересинде де анбарнынъ бир кошесинден дигер кошесине юрип чыкъкъанда, диварда деликни корьди. Къулдар озюнинъ къашкъыр козьлери иле богъдай чувалыны къыдырды. Чувал корюнмеди. Богъдайнынъ хырсызлангъаныны анълагъан Нормурод тышары чыкъты, шу ерде булунгъанлардан бирисине меним бабамны чагъырып кельмесини эмир этти.

Бабам анбаргъа келип чыкъкъан сонъ, Нормурод онъа:

– Богъдай такъым чувалны сен хырсызладынъ! – деп, юмругъыны бабама эндирмек ичюн арекет япты, велякин эндирип оламады.

Себеби, солакъай бабам озюнинъ такъатлы сол эли иле чалтлыкъле ферма мудирнинъ билегинден тутып сыкъты. Мудир башкъа къолуны чалыштырмакъ истеди. Бабам энди сагъ элини ишке тюшюрди. Бунынъле о эндириледжек экинджи дарбени де токътатты.

– Эй, пезевенк, мен, сен сёйлеен богъдайы да, чувалы да горьмедим!.. – деди бабам. – Валлаий, бундан меним хаберим ёх!..

Эбет, ферма мудирине бабамнынъ сёзлери кяр этмеди. Нормурод бабама бираз даа къылынгъан сонъ, о анбар янында оськен балабан терекнинъ къалын далына аркъан багълады. Озю киби бир къач чанакъяларлар ярдымы иле бабамнынъ бойнуна аркъан ильмегини кечирип оны асмагъа тедарикленди.

Нормурод шимди бабамны терекке асса, о озюнинъ япкъан вахший джинаети ичюн месюлиет чекмейджек – къабаатланмайджакъ. О буны яхшы биле. Себеби, къыргъынлыкъкъа огъратылгъан бутюн къырым миллети киби, меним бабам да къанундан тыш инсан эсап этиле.

Къорантасы – балалары ичюн буюк афат иле битеджек бу фаджиа Алланынъ икметиле башкъа ёнелиш алды. Бу да бойле олду.

Он учь яшындаки Мамат исимли осьмюр анбар янында турып, буларнынъ эписини сейир этмекте. Ана-бабадан оксюз къалып, та балалыкътан дедеси Мадат буванынъ янында яшап юрген Мамат, шимди эр шей окюнчли битеджегини анълады. Мамат меним бабамны – мумин бир инсанны, аджыса керек, о озюнинъ япкъан къабаатыны, яъни анбарны арттан тешип богъдай чувалыны хырсызлагъаныны сёйледи, бойнуна алды. Осьмюр, богъдайы такъым чувалны сакълагъан еринден алып, кене ерине кетирип къойды. Мамат бабамдан афу сорамагъа да унутмады…

Бутюн ерде олгъаны киби, Валиджонда да адамнынъ эм яхшысы, эм копеги – эр тюрлюси мевджут.

Зувой аканинъ къорантасы, иште тамам бойле гъает эйи инсанлардан олуп чыкъты. Бабамнынъ тирнеклиги ве Зувой акаларнынъ ярдымы иле оларнынъ чайласына якъын ерде башта ертоле къазып, къорантамыз далашипондан анда авушты. Башкъаджа сёйлейджек олсакъ, аилемиз ертоледе акъреплер, йыланлар иле яшады. Сонъра, кеттикче ертоле янында эв къурулды. Мен, иште шу эвде догъдум.

Зувой аканынъ икметли-акъыллы анасы (мен онъа момо, деп мураджаат этем), эмексевер омюр аркъадашы Саодат опа ве Абдулла адлы огълу акъылымдалар. Мен даа догъмаздан эвель Зувой аканынъ Каромат исимли къардашы кечинген.

Дейджегим, бу озьбек къорантасы иле бизим къырым къорантамыз бир аиле киби яшадылар. Хусусан, Зувой аканынъ анасы ве меним анам апте-къардаш – догъмушлар киби мунасебетте олдулар. О девир, меним бала хатырамда иште бойле къалды…

«Волга»мыз койге якъынлашкъанда сурьатыны явашлатты. Къаршыда уфакъ арыкъны корьдим. Шимди устюнден атылып кечиледжек бу арыкъчыкъ бир заманлары меним бала козьлериме балабан озен олуп корюне тургъан.

Бу арада, мезкюр арыкъчыкъ манъа «эджель» иле багълы бир вакъианы хатырлатты.

…Кузь айы. Валиджон зифт къаранлыкъ ичинде. Сув иле толу мезкюр арыкъ боюнда консерт кете. Бесебелли, колхозда сийрек ола тургъан консерт тедбирине ярашыкълыкъ бермек ичюн, сув шлюз иле къапатылгъан. Арыкънынъ агъызына къадар котерильген сув шлюз тёпесинден ашагъы догъру Учан-Сув киби сесини чыкъарып тюшмекте.

Дейджегим, къадын-къызлар, эркеклер – колхоз джемааты ерде отурып, буюк алев этрафында ойнагъан артистлерни сейир этмектелер. Мен къарарле эки – учь яшларында бала, анамнынъ тизинде отурам. Устюме узун енъли быджакъ кийдирильген. Анам мени ушюмесин деп, быджакъны кийдирсе керек. Эр кезнинъ, бу джумледен анамнынъ да козьлери алев тарафта – артистлерде.

Консерт къызгъын кеткен бир мальде, мен анама аджетке бармакъ – сув тёкмек истегимни бильдирдим. Анамнынъ кенарда отургъаны ве онынъ сол тарафында кимсе олмагъанындан: «Абу ерчихте яп огълум» деди о эли иле ишмар этип. Мен анамнынъ тизинден къалкъып, косьтерильген тараф юрдум. Юрдум… амма… бир аньде озюмни арыкъ толу сувнынъ къучагъында ис эттим. Мен шимди не анамны, не де янчыгъымдаки адамларны ярдымгъа чагъырып олмайым, ялынъыз инълейим. Оларнынъ бутюн дикъкъаты – козьлери алев этрафында ойнагъан дюльбер кийимли оюнджыларда. Сол тарафымда – юксек чайхане устюнде Шуро колхозынынъ агъалары ерлешип отурмакъталар. Олар пиялада чай ичип, консертни сейир этелер. Манъа ич бир кимседен имдат ёкъ. Бала юречигим буны анълады.

Бесе-белли энди сув тюбюне чёкюп башласам керек, мен балабан быджакънынъ узун енълери ичерисинде къалгъан эльчиклерим иле арыкъ кенарында оськен уфачыкъ отчыкъларгъа енълеримле япыштым. Сув манъа эп уджюм япаракъ, о энди ашагъы ченгеме де келип чыкъты.

Велякин… «Алланынъ мерхамети болдыр» деп, бунъа сёйленильсе керек, сув энди агъызчыгъыма да кирип башлагъанда анамнынъ демирге чевирильген къудретли эли мени эджель панджасындан чекип алды. Чабиклик иле насылдыр къуру быджакъкъа сармалады да, мени кокюсине басып:

– Алла мени бу намахрамлары гелип бахтыгъым ичюн джезалады!!! – деп, артистлерни дарыла-дарыла, нелердир такъмакълай-такъмакълай эвге чапты…

Арыкъ устюндеки копюрчиктен кечкен «Волга» кой сокъагъындан бираз кетти де, солгъа бурулып, Зувой аканынъ кенъ азбары янында токътады.

Бизлер машинадан чыкътыкъ, азбаргъа кирдик. Зувой ака деръаль узун – къалын сырыкънынъ уджларыны ерге пекитильген эки тарафтаки дирек чаталларына кийдирди. Бунынъле о ёл ве азбар арасына сынъыр чекти.

Азбарнынъ сагъ тарафында дамы чамурдан узун-узадие эв ерлешкен. Сол тарафта азбардан къарарле бир метро ашагъыда эки –учь сотук бостан. Бостаннынъ ортасында бир къартана элинде пычагъы хавуч отамакъта. Бостан ве азбарны бири-биринден юзюм сергиси айырды этип тура.

- Зувой ака, чайладан вазгечтинъиз ёкъса? – деп сорадым. – Меним бильгениме коре сизлер яз мевсиминде анда авуша тургъансынъыз.

– Абдулла огълум чайламыз олгъан ерде эв къурды, - деди о. – Аилеси иле анда яшай…

Эв бикеси Саодат опа аджеле суретте серги тюбюне килим тёшеди, курпачалар къойды. Бизлер, чешит ренъкли без парчаларыны усталыкъ иле бири-бирине къураштырып тикильген дюльбер курпачаларгъа ерлештик, Дуа окъуп амин эттик.

Бу арада, азбарнынъ сынъырында – Зувой ака пекиткен сырыкъ артында ве «Волга» янында баягъы бала-чагъа топланды. Оларнынъ араларында уйкенлер де барлар. Сонъра, анълагъанымызгъа коре, бутюн койге «Тошкандан Али аканинъ угъли кельди!..» деген «янъылыкъ» даркъалгъан…

Мени, топлангъанлар арасында булунгъан сиях бетли эсли башлы инсан озюне джельп этти. Онынъ тоз баскъан беяз сачлары – башы эски дуппи иле къапатылгъан. Ортасындан йыртылып башлагъан башындаки бу кир-куфас дуппи, мыны-мына экиге болюнеджек. Низамсыз осюп кеткен сакъалы якъын куньлерде устра корьмеген. Устюндеки ипрангъан штаны ве кирли кольмеги къаба ямавлар иле ямалгъан. Штанынынъ йыртылгъан сагъ балагъы япракъны анъдырып ашагъы саркъкъан. Сол балагъынынъ тизден ашагъы къысымы умумен ёкъ. Ачылып къалгъан тизлерини къатмерли кир къаплагъан. Аякъларында джарты калошлар… Бу адам иле бир ань козьлеримиз чатышты. Мен къонакъбайдан сорадым:

– Зувой ака, анавы бичаре ким я? Ёкъса, гадойми (тиленджими)? Озю де къара, сизлерге – бу ернинъ адамына бенъземей.

– Ёкъ, Нормурод ака бу ерли, Валиджонли, - деди къонакъбай. – О, гадойдан бетер олуп кетти… бираз акъылдан тайды. Бир вакъытлары колхозда ферма мудири чалышты. Адамларгъа, хусусан сизинъ миллетке чокъ къылынды.

Зувой ака шай деди де, меним козьлериме дикъкътле бакъты, яъни манъа суалий назар ташлады. Мен онъа гадойга чевирильген, акъылыны чылдыргъан Алланынъ мезкюр къулуны эшитмедже билем, деген манада башымны ашагъы эгдим ве бабамнынъ сёзлерини хатырладым: «Аву, Нармурады горип, онъа: Меним балаларым эписи охудылар, адам олдулар, гузель ишлерде ишлейлер… Я, сен… сен насыл эйдинъ ойле де «чыплах, хафасыз, чюрюк юрекли олуп халдынъ киттинъ!..» демее истейим…».

Мында, мезкюр азбарда некъадар булундым исе, артыкъ топлангъанларгъа тараф айланып бакъмадым. Меним бабама ве дигер адамларгъа нисбетен япкъан залым, имансыз арекетлери ичюн энди озь джезасыны алып башлагъан бу инсан иле козьлеримизнинъ бири-бирине текрар чатышкъаныны истемедим…

Саодат опа дастурхон джайды ве эвде таптыгъыны-булундыгъыны кетирип огюмизге къойды. Тез арада азбар кошесиндеки оджакъта – чойдиште къайнатылгъан гъает лезетли кок чай да келип чыкъты.

Зувой ака башыны бостан тарафкъа чевирип – анда хавуч ёлакъларындаки отчыкълар иле эп мешгъуль олгъан къартанагъа:

– Эна, келинъ, мехмон кельди!.. – деп хитап этти.

Арадан чокъ кечмеди, бир тамам уфакълашкъан ве айны заманда азачыкъ къамбурлашкъан къартана меним сол яныма – бош ерге келип отурды. Къартана меним бала козьлеримде анам киби юксек бойлю, сагълам, корюмли къадын сыфатында къалды. Велякин рессамнынъ фырчысыны анъдыргъан амансыз вакъыт кенди ишини япкъан.

Бизлер къартий иле самимий селямлаштыкъ, адет узре бири-бирлеримизден ал-хатир сораштыкъ. Сонъ мен ондан:

– Мома, мени тонидинъизми? – сорадым озьбек тилинде.

Къартана озюнинъ ёргъун ве икметли козьлерини манъа тикти де:

– Айшени улусан! - деди.

Бизлер – дустурхон этрафында отургъанлар къартананынъ зеинине шаштыкъ. О мени сонъки кере, учь – дёрт яшында экенимде корьгендир. Иште, бу да, табиатнынъ муджизевий сырларындан бири олса керек.

Къартана ильк эвеля, энди чокъ йыллар эвельси вефат эткен рахметли къызыны анъып:

– Каромат ёш улип кетти да!.. – деди, къаяларны биле аст-уст япаджакъ анагъа хас къудретли-окюнчли-яныкълы сес иле. – Тамогъимдан хеч нарса утмай къольди. Овкъатим бир тугърамгина нон билан бир пиёла чой, болам…

Джумлемиз зеини, хатырасы еринде ве айны заманда фикир-ферасет толу хазине саибеси докъсан алты яшлы нураний къартий, Зувай ака, Эбталып агъа, Шакир агъамыз ве мен Саодат опа демлеп кетирген лезетли полов башында – дастурхон башында бир къач саат субетлешип отурдыкъ. Ачыкъгонъюлли къонакъбайлар эп сёйледилер бизлер динъледик, базы да бизлер сёйледик къонакъбайлар динъледилер…

Бизлер экинди маалинден сонъ, акъшамгъа якъын бу къыйметли, азиз инсанлар иле самимий саглыкълашып, ёлумызгъа реван олдукъ.

Саглыкълашкъанда, момамны – озьбек къартанамны эгилип къучакъладым да багърыма бастым, онынъ берчли джыллы къолуны опьтим.

Мен шимди, гуя анамны къучакъладым…

Анамнынъ –

киби инджи сатырларны гъайде иле йырлаяракъ мени багърына басып тынчландыргъан мераметли ве текрарланмаз джыллы элини опьтим. Бу да, инкяр этильмейджек акъикъат.

Резервацияларда эбедий къалгъан велякин рухлары бизлер иле берабер Къырымда булунгъан юзбинълерле къырым миллетинден бириси – меним рахметли анам, Айше Керим Къызы.