Ташкент шеэри…

Бир бинъ докъуз юз сексен бир сенеси. Сентябрь айынынъ сонълары. Ана– къырым тилинде нешир этильген «Йылдыз» меджмуасынынъ «Несир эсерлери болюги»нде мудир чалышам. Мен, невбеттеки эмек татилине чыкъып, мубарек Бешигиме – Къырымгъа ёл алмакъ тедаригиндем…

«Йылдыз» меджмуасынынъ баш муаррири Шамиль Алядин* заты алийлери татильге чыкъув аризамгъа имза чеккен сонъ:

– Юсуф, санъа Литфонд* имтиязындан файдаланмакъ мумкюн, ничюн буны япмайсынъ! – деди. – Литфонднынъ эсабына Коктебель Иджад Эвине бедава путёвка ала билесинъ. Разы олсанъ, буны мына шимди аль этейик!

Мен не ичюндир тюшюнип-ташынып отурмадан, патроннынъ теклифини къабул эттим. «Барып да, Иджад Эви гонъюлиме ятмаса, оны ташлар кетерим ве энди алышылып къалынгъан ана– бабамнынъ коюне барарым», деп тюшюндим.

Шамиль агъанынъ джиддий юзюнде мемнюниет тебессюми асыл олду. Устазнынъ кейфи кельди. Сёйлегени киби, огюнде тургъан телефон вастасы иле, меселени бир аньде чезди…

Акъмесджид аэропортында мени Иджад Эвнинъ махсус векили къаршылады ве автобускъа озгъарды. «Коктебель» язылы автобусда совет империясынынъ чешит улькелеринден кельген даа беш– алты адам мевджут. Мен оларле селямлаштым да, кендиме онъайытлы бир бош отургъычкъа барып ерлештим.

Автобус еринден кочьти. О, Къырым пайтахты Акъмесджид сокъакъларындан кечип, манъа энди таныш олуп къалгъан буюк ёлгъа чыкъты ве сурьатле Коктебель тараф ёл алды…

Коктебель Иджад Эви, къадимий Кефе шеэринден дженюбий– батыгъа догъру йигирми километр месафеде булуна. О, Къара денъизнинъ Коктебель корфези саилинде – янардагъ саесинде асыл олгъан мешур Къарадагъ этегинде ерлешкен.

Шаир, эсседжи, эдебиятшнас, рессам Максимилиан Волошин (1877 – 1932) озюнинъ Коктебельдеки мескенини Иджад Эвине чевирди (1924 с.). Сонъундан о, Советлер Бирлиги Эдебият къурумынынъ (Литфонднынъ) Иджад Эви олду. Затен Гагра (Абхазия), Переделкино (Москва), Антон Чехов (Ялта), Царское село (Санкт-Петербург) киби онларле Иджад Эвлери «пролетар» эдиплерине хызмет этип кельди. Айны заманда «пролетар» эдиплер де озьлерине бойле имтиязлар догъургъан коммунистлер акимиетине сыткъыдильден хызмет эттилер.

Эбет, «пролетар» эдиплери иле бир сырада, интеллектуаль маясы олгъан «алтын къалем» саиплери де иджад эттилер. Велякин, теэссюф ки, ойлелери дерьаль бутюн имтиязлардан махрум къалдылар. Олар такъип этилип барылды, рухий хастаханелерге я да апсханелерге ерлештирильди…

Бу да инкяр этильмейджек тарихий акъикъат!

Меним сёйлемек истегеним, бугунь мен де эм раатланып, эм де иджад этмек арекетинде булунгъан пролетар языджылары сырасына къошулдым. Манъа, бутюн шараити олгъан ве чардагъы да меним Къара денъизиме бакъкъан айры бир эвчик айырдылар…

Ёл эзиетинден бираз раатлангъан сонъ, ашханеге акъшам емегине бардым. Залнынъ босагъасындан ичери адым аткъанымле, къаршымда (залнынъ незаретчиси олса керек) къансыджакъ бир ханым пейда олду. О тебессюм иле селямлашты да, мени алып кетип емек масамны ве скемлемни косьтерди. Мен бельгиленген еримге отурыр-отурмаз официант ханым янашты, селямлашты ве огюме эки «Меню»ни къойып, деди:

– Мына бу «Меню»ден шимди емек сымарлая билесинъиз, экинджи «Меню»ден исе, ярынгъа – саба, уйле, акъшам ашайджакъ емеклеринъизни сечип, оларны бельгилемелисинъиз.

Мен официант ханымны чокъ беклетмеден, ейеджек емеклеримни сечтим. О сымарышымны къабул этип, ашханеге – ашчылар узурына кетти…

Бойлеликле, къырым миллетининъ озю киби дюльбер тимсаллеринден бири эсап этильген, манзаралы Къарадагъ къабургъасындаки Коктебель Иджад Эвинде татиль куньлерим башлады.

Эртеси куню исе, саба емегинде софрадашларым иле таныш олдум.

Меним сол тарафымда ве къаршымда алтмыш яш этрафында къары– ходжа Эмма ве Николай Травушкинлер. Экеви де Астрахан шеэринден олуп, илим иле огърашалар, педагогика институтында чалышалар. Николай Травушкин исе, институтта профессор олмакъ иле бир сырада о эм шаир, несирджи, эдебиятшнас, терджиман, улькешнас.

Бу гъает медениетли шахс манъа «Жерминаль – филисленюв айы» («Жерминаль – месяц всходов»)* серлевалы китабыны эдие этти. Китапнынъ джылтыны, бойле джыллы сёзлер иле яраштырды:

«Юсуфу Алиеву на память о совместном пребывании в Доме творчестве писателей «Коктебель».

Сагъ тарафымда исе, арбилерге хас эндамлы киши отура. Къарарле къыркъ яшлары этрафында. Орта бойдан юксекче эм де арекетчен бу сарышын адам озюни Дмитрий деп танытты. Донецктен кельгенини ве «журналист» олуп чалышкъаныны сёйледи.

Дейджегим, лафазан ве айны заманда ачыкъ гонъюлли (манъа шай кельди) бу адам иле лафларымыз – фикирлеримиз бираз келишкен киби олду. О, базы да Акъмесджид шеэрине кетип, анда яшагъан къайнатасыны ёкълап къайта.

Арадан бир къач кунь кечти.

Эр кез акъшам емегине ашыкъа. Ашханеге менден бираз эвельдже кельген Травушкинлер емеклерини едилер де, манъа эйи иштаа тилеп, ерлеринден къалкътылар. Бу арада Дмитрий келип чыкъты, селямлашып, озь ерине ерлешти. О Акъмесджидке баргъаныны сёйледи, къайнатасы акъкъында лаф ачты.

– Меним полковник рутбели къайнатам, 1944 сенеси, майыс айында халкъынъызны – миллетинъизни мындан чыкъарув джерьяныны хатырлап башласа, онынъ чырайы денъише, козьлери озь ренъкини джоя, – деди Дмитрий, официант ханымнынъ емеклер иле къойып кеткен стакандаки помидор шырасыны ютум– ютум ичерек. – Къайнатамнынъ бет-сымасы къызара, бозара, морара… козьлерини къан баса, башындаки чал сачлары биле тиклене… Дешет! Бир сёзле сёйлегенде дерсинъ о, акъылыны ойнатып башлай. Буны ялынъыз озь козюнъле корьмелисинъ…

– Сиз Акъмесджидке даа не заман бараджакъсынъыз? – деп сорадым ондан ве санчыкъ иле огюмдеки варениклерге узандым. – Мен де сизге къошуладжам. Эгер де мумкюн олса, къайнатанъыз иле таныш олмакъ истейим.

– Сиз тюшюнгенинъиз киби, бу ойле къолай иш дегиль, – деди субетдешим. – Мен, башта къайнатамдан сорамакъ кереким. Эгер де о сизле корюшмеге разы олса, о заман берабер кетерик…

Мезкюр лакъырдыдан сонъ, Дмитрий къайнатасыны бир къач кере ёкълады. Онынъ сёйлегенине коре, къайнатасы менимле корюшмек истемей, бунынъ себебини де айтмай экен. Эр альде, мен, Дмитрийге: «Бирде-бир чаре бул да, мени къайнатанъ иле корюштир!» деп «япышып» алдым.

Велякин меним арекетлерим бошкъа кетти. Дмитрий бизлерни корюштирип оламады. Хаста къайнатасы менимле – къырым эвляды иле корюшмекни кесен-кес ред эткен.

Бойлеликле, Махшер Кунюни анъдыргъан 1944 сенеси майыс 18-нинъ – Къырым фаджиасы тешкилятчыларындан – иджраджыларындан бириси, бугунь де истифадаки полковник иле корюшип оламадым. Рахметли анам: «Эр шейде бир хайыр вардыр», дегени киби, бесебелли шимди бунда да бир хайыр олмалы.

Энди бир тамам менфий энергия къыршавында – мыкънатис мейданында чекишип яшагъан ве эр сание озюне даа мудхиш джеза беклеген инсан (инсангъа хас алямет къалды исе) иле насыл этип субетлеширсинъ. Барып да, бу коммунистнинъ къундакъ баладан ихтияр кишиге баргъандже – къырым миллетине япкъан тарихлер корьмеген, ерлер титреген хынзырлыкълары, садистке хас джинаетлери акъта тариф этип башлагъанда, мен бир тамам джанаваргъа чевирильмек мумкюним де…

Алла бильсин, бу корюшюв… Меним татилим… не иле бите биле! Иште, «Эр шейде бир хайыр бар», дегенлери бунъа да темсиль олса керек.

Эбет, вакъыт кечтикче къырым миллетининъ фаджиасы хусуста чокъ языладжакъ, сёйлениледжек, весикъалы эм де бедий фильмлер бу джумледен белли режиссёр, актёр, джемаат эрбабы Ахтем Сейтабла дженаплары тарафындан «Хайтарма» адына синема чыкъарыладжакъ ве иляхре, ве иляхре… Велякин буларнынъ алайи буздагънынъ энъ юкъары нокътасы олуп, онынъ докъсан фаизден зияде къысымы эп сув тюбюнде гизленип тураджакъ…

Иште, шу сув астындаки буздагъ къысымынынъ – Къырым фаджиасынынъ догърудан-догъру джанлы шааты олгъан полковник, акъылгъа сыгъмагъан о дешетни унутып оламай, унутмакънынъ чаресини тапмай, эм де ич бир заман тапмайджакъ. Къырым миллетине – Къырымнынъ эвлятларына нисбетен япылгъан вахшийликлер, кино тасма киби гедже– куньдюз онынъ козьлери огюнден кечмекте.

Бойле аньлерде, акъылдан азмакъ – делирмек ич бир шей дегиль. Бир кунь ола– бир кунь, Дмитрий, полковник къайнатасынынъ рухий хасталыкъкъа огърагъаны хусуста хабер кетирсе, бунъа тааджипленмеге аслы да аджет къалмайджакъ, гъалиба…

Бугунь, саба емегинден сонъ, Коктебель Иджад Эвинде раатлангъан истеклилер ичюн къадимий Багъчасарайгъа – Хан Сарайгъа сеяат япмакъ имкяны бар. Эбет, бойле фурсаттан файдаланып, мен де истеклилер сырасына къошулдым.

Мен, затен эр сефер Къырымгъа кельгенде, мытлакъа Багъчасарайны зиярет этем. Хан Сарайда, андаки Къырымстан девлети укюмдарларынынъ къабирлерини зиярет этем. Къурани– Керимден огренген Аетлерни, Сурелерни, Дуваларны окъуйым. Севабыны мында Башташлар тюбюнде – топракъта яткъан падишаларымызнынъ, къоранта азаларынынъ рухларына багъышлайым.

Сонъра, мезкюр тарихий къабирстанда окъугъан Ает ве Сурелернинъ севабыны, Ер денильген сейяремизнинъ топракъларында – дюньяда бир дувая мухтадж олуп яткъан джеми диндаш– мусюльман къырымларнынъ рухларына да багъышлайым. Себеби, меним шахсий анъламыма коре, дюньядаки мезарлыкълар– къабирстанлар, телеграф теллери киби, бири– бири иле мытлакъа алякъалары, багълары бар. Атта, инсан къылыфындаки резиллер тарафындан тегизленип ташлангъан мезарлыкъларда ве къурулгъан имаретлер астындаки къабирлерде яткъан мевталар иле де, бойле «телеграф» багълар барлыгъына эминим…

Алла къысмет этсе, иште, бугунь де, падишаларымызнынъ къабирлерини зиярет этмек, Башташлары башында Дуа-Сеналар окъумакъ, севабыны кечмишлеримиз рухларына багъышламакъ ниетиндем…

Янбашында дюльбер орнекли ири арифлер иле КОКТЕБЕЛЬ язылы янъы автобусымыз келип, Чурюк Сув озени узериндеки копюр янына – Хан Сарайнынъ мухтешем арабакъапысы къаршысында токътады. Бизлер, автобусда булунгъан он – он беш нуфуз «коктебеллилер» басамакълардан ашагъы – мубарек Багъчасарай топрагъына эндик.

Меним тешеббюсим иле, Хансарайнынъ къаршысында – ёл кенарында ерлешкен ресторан усулында хызмет косьтерген ве айны заманда буюк залны анъдыргъан чиберекханеге кирдик. Официант ханымлар ич де беклетмеден деръаль сымарыш алып, онынъ эдасына кириштилер.

Дейджегим, пиширильген лезетли къырым миллий емегини – намлы сыджакъ чибереклерни едик. Артындан гонъюлимиз истеген мейва-себзе шырасындан ичтик… Бундан сонъ, тышары чыкътыкъ. Ёлны кечтик. Чурюк Сув озени узериндеки копюрден адымлап, балабан араба къапыдан тарихий Хан Сарайгъа кирдик.

Багъчасарай Хан Сарайи!

Къадимий ве айны заманда даима генч къырым миллетининъ мезкюр Девлет Идареси, асырлар зарфында джиан сиясетине тесир этип барды. Атта, Халифат башында тургъан къуветли Осман империясы биле эр вакъыт Къырым девлетине нисбетен гъает юксек сайгъы-итибар косьтерип кельди. Султан, Къырым иле самимий мунасебетлер къурмагъа арекет этти, онынъ девлет ишлерине киришмеди.

Авропанынъ намлы университетлеринде къырым филилогиясы болюклери чалышты, чешит сёзлюклер (лугъатлар) чыкъарылды. Къырым ве къырымлар иле багълы тарихий эсерлер язылды – дердж этильди… Къырымстаннынъ озюнде исе, алтмыштан зияде медресе фаалиет косьтерди – чалышты. Сейяремизнинъ чешит кошелеринден кельген талебелер бу бильги оджакъларында талим алдылар.

Я, акъикъатны алгъанда, Орта Асырларда Къырымдан чыкъкъан буюк шахыслар – Мелик Бейбарс* (XIII а.), Эмир бин Осман Суфи (XIV а.), Ибрахим бин Мухаммед Бурханеддин Къырымий (XV а.), Решид Ахмед Эфенди Къырымзаде (XVI а.), Шеджарат Ханым (XIII a.) киби юзлерле, бинълерле чешит саада алимлер, укюмдарлар, везирлер, улемалар Османлылар империясында, Арап дюньясында алемшумуль ишлер яптылар. Олар дюньянынъ сиясий ёнелишини незарет астында туттылар. Джихан илим-фен-медениетининъ илерилев джерьянына салмакълы иссе къоштылар.

Бу ерде шуны да къайд этмек лязим ки, мезкюр тарихий джерьян эп девам этмекте…

Буларнынъ эписи, инкяр этильмейджек тарихий акъикъат!

Теэссюф ки, мында – Хан Сарайда, умумен Къырымда чалышкъан къылавузларнынъ джумлеси коммунистлер идаресининъ косьтергичи боюнджа иш алып баралар. Яъни онларле йыллар зарфында Совет-коммунист империясынынъ чешит кошелеринден Къырымгъа раатланмагъа кельген миллионларле туристлернинъ къулакълары догърудан догъру ялан иле шыпланылып барылды.

Бунынъле, къылавузлар коммунист-девлет ёлбашчылары иле ишбирликте миллионларле мусафирлернинъ къафаларыны – башларындаки Тюрк Эгерлерини зайифлаттылар, иштен чыкъардылар. Нетиджеде, оларнынъ алайы там манада, бир тамам халкъара доландырыджыгъа-джинаетчиге чевирильдилер…

Бу да тарихий акъикъат!

Къылавузлар Къырым топрагъынынъ эвлятлары иле бир сырада къудретли Къырым мемлекетининъ Алтын Девирини анъмакъ бир тарафта турсын, атта къадимий заманлардан бу куньге етип кельген саф къырым тилине аит топонимиканы биле догърудан догъру Османлыларгъа котюрип япыштырдылар. Барып да, бир де-бир турист «къырымтатары» хусуста сёз ачкъан киби олса, къылавузнынъ джевабы эр вакъыт азыр тура. Яъни къырым эрмениси, къырым булгъары, къырым чукъчасы… киби къырым татарнынъ да Татарстаны бар деген сафсата фикирни илери сюрдилер.

Атта, Советлер Бирлиги тыш ишлери везири Андрей Горемыко, 70-нджи сенелери Парижде (Франция) жуналистлер иле корюшювде, залдан берильген айны «къырымтатары»на аит суальге бойле джевапланды: «Бизде ойле халкъ ёкъ, тек татарлар бар. Татарларнынъ екяне юрду – Татарстан Джумхуриети бар. Эр бир татар, истесе, кенди юрдуна – Татарстан Автономия Джумхуриетине барып яшая биле…». Иште, «беязны къара, къараны да беяз» деп алышкъан коммунист девлетининъ чултутмайджакъ, алемден тыш уйдурма ресмий «мантыгъы».

Меним сёйлемек истегеним, мына энди чокъ йыллар зарфында къылавузларнынъ девлет идарелери иле бирагъыздан, папагъан киби текрарлап кельген сачмалавларны – энди ипрангъан «пластинка»ны динълемек истемедим. Айдавджымыздан кери дёнеджек вакъытны сорап бильген сонъ, берабер кельген «коктебеллилер»ни ар– намус не экенини бильмеген яланджы – джаиль къылавузлар эскенджесинде къалдырып, Хансарайнынъ кенъ тарихий азбарындан ичери адымладым.

Къдимий Джами янындан кечтим де, сол бетте – демир пармакълы уфакъ къпыгъа янаштым. Къапы къаршысында бир ань токъталдым. Эр вакъыттакиси киби, «Бисмилляэррахманиэррахим!» дедим де, босагъадан ичери, падишаларымыз – Герайлар яткъан къабирстангъа киреджекте:

– Юсуф! – деген догъмуш, къырым балы киби татлы сес янъгъырады.

Муджизе десенъ, муджизе…

Мен шимди къулакъларыма инанмадым, амма умют дюньясы дегенлери киби, сес кельген тарафкъа чевирильдим. Не корейим, къаршымда Тамара тура. Мен энди озь козьлериме шубеленип башладым… Велякин…

Бизлер Тамара иле берабер сыджакъ– самимий корюштик. Догърусы, шимди эр экимиз де, хусусан мен, бир тамам муджизе алгъышындайыкъ…

Мен, ингъуш къраличесине, онынъ урбасына ишмар этип:

– Тамара, бойле ярашыкълы дюльбер урбаны не ерден булдынъ? – деп сорадым.

– Кийимимни бегендинъ гъалиба! – деди о хош сесле ве озюнинъ мефтюн этиджи козьлерини манъа тикти. – Бу, меним кино къараманым Ребиенинъ кийими…

Сонъра, анълашылды ки, «Узбекфильм» киностудиясы озьбек эдиби Комиль Яшиннинъ* «Хамза» романы эсасында язылгъан «Алевли ёллар» серлевалы киносценарие боюнджа, чокъ сериялы бедий фильм узеринде чалышмакъта. Даа догърусы киночекимлернинъ бир къысымы Къырымда, бу джумледен Хан Сарайда алынып барылмакъта.

Биз Тамара иле берабер, отурмагъа онъайтлы узун кениш скемлелерден бирине барып ерлештик.

– Мен мында Къырымгъа, Шухрат Аббасовнынъ* давети иле, тюневин келип чыкътым, Грозныйден! – деди Тамара шенъ сесле. – Шухрат Аббасов манъа Ребие ролюни теклиф этти… Мында, Хансарайда чалышкъан бир рус къадыннынъ эвинде яшайым. Чокъ эйи инсан. Сени онынъле таныш этерим. Оны сен де бегенирсинъ…

Бизлер Тамара иле экимиз татлы – джошкъун субет къуруп отургъанда, янымызгъа славянгъа менсюп орта бойлю, къыркъ – элли яшларында сарышын бир адам янашты. О менимле селямлашты да, Тамараны киночеким мейданчыгъына давет этти.

– Бу, бизим оператор! Мени бекле! Гъайып олуп кетме сакъын! – деди Тамара озюне хас джазибели джыллы тебессюмле ве элиндеки юзюм салкъымны манъа туттырды…

Тамара бир аньде рольге кирип кетти, даа догърусы Ребие образына муджессемленди. Мен отургъан еримден киночеким мейданны козьэтмектем. Ханлар къабирстаны да чеким мейданнынъ бир къысымына кире.

Арадан чокъ вакъыт кечмеди, банаки сарышын кинооператор яныма кельди. О менимле бираз къонушкъан сонъ, манъа кичкене бир эпизодда иштирак этмемни – ойнамамны теклиф этти.

– Билесинъизми, мен уфакъ эпизод роллерни аслыда ойнап оламайым! – деп шакъа эттим онъа.

О меним шакъама джевап оларакъ, тебессюмле деди:

– Догърусы, мен сизге шимди, Othello*нынъ ролюни теклиф этмек имкяным ёкъ! Бунынъ ичюн мени багъышланъыз!

Экимиз де, шенъ-шерамет кульдик.

Бираз къонушкъан сонъ, кинооператордан афу истеп, теклифни ред эттим ве онъа бунынъ себебини анълаттым…

Оператор субетдешим еринден къалкъты да, манъа мувафакъиетлер тилеп, чеким мейданчыкъкъа догъру кетти.

Мен исе, шимди Тамараны – Ребиени козьэтерек, бу ханым иле багълы о тюш киби кечип кеткен куньлерни – айларны хатырладым.

…Ташкентнинъ Абу Райхон Беруний* джаддесинде, докъуз къатлы эвнинъ докъузынджы къатында яшайым. Мен тургъан къатта – вердивен мейданчыкъта Гули Мусаева исимли ханым да яшай. О, Алишер Навои адына Озьбек Девлет Академик опера ве балет театрода чалыша, балерина. Бизлер – къомшу ханым иле берабер, якъын догъмушлар киби мунасебеттемиз…

Яз куньлеринден биринде, акъшамдан сонъ къапымнынъ чанъы арты узюльмеден чалды. Мен, бойле маальсиз ким келе биле деген тюшюндже иле, барып къапыны ачтым. Бу арада лифтнинъ къапысы да къапалды. Меним огюмде исе, даа янъычыкъ лифттен чыкъкъан къомшум Гули тура. Онынъ къачыкъ чырайына бакъылмай. Бесебелли негедир огърагъан.

– Юсуф, сен билесинъми мен шимди неге къакъылдым! – деп, Гули ичери урдурып кирди ве джан– эфал иле, олуп кечкен вакъианы сёйлеп башлады.

Къомшумнынъ тарифлегенине коре, о иштен къайткъанда достуна кирип кечмек истеген. Ашагъыда – биринджи къатта тургъан азыр лифтке минип, единджи къат дёгмесине баскъанда, яш бир йигит чапып лифтке кирген. Бу арада къапы да къапалып, лифт юкъары котерилип башлагъан. Йигит фырсаттан файдаланып, апансыздан дюльбер ханымгъа – меним къомшумгъа сарылгъан. Гули маньякнынъ эллеринден къуртулмагъа арекет эткен, велякин маньякъ оны темелли къучакълагъан.

Ниает, Гули къолай бир вазиет булуп, челик киби къавий – балет ойнагъан аякълары иле йигитке ойле дарбе эндирген ки, маньяк лифт ичерисинде серилип къалгъан. Лифтнинъ къапысы ачылгъаны иле, достуна да кирмей, табана къувет, о ерден къачкъан…

Гули эвине де кирмеден, башта манъа тёкюльди. О къаве ичип бираз тынчланды. Сонъ, эвине кетти.

Меним сёйлемек истегеним, фикир-ферасет саиби Гули ханым, итиразыма бакъмадан, мени эвлендирмек ичюн чокъ арекет япты! О мени насыл ханымлар иле таныш этмеди! Оларнынъ аман-аман эписи санъат иле багълылар. Гули эр кересинде:

– Эгер де ханымны бегенмесенъ буны онъа дуйдурма сакъын! – деп, манъа риджа да эте, ялвара. Бу назик меселеде, о мени – койлю бир кийик йигитни дефаларджа тенбийлей…

Гули буларны юректен япмакъ иле берабер, о мени ялынъыз къырым ханымлары иле таныш этип кельди.

Велякин, куньлернинъ биринде о, аньанени бозды. Мени ингъуш миллетине менсюп къыз иле корюштирди.

Чеченстаннынъ Грозный шеэринде яшагъан Тамара Яндиева* исимли бу ханым театрода чалыша. О озюнинъ дюльбер сесиле ингъуш ве чечен халкъ тюркюлериле бир сырада земане тюркюлерни де иджра эте. Бундан гъайры актриса сыфатында о, Советлер Бирлигининъ чешит киностудиялары тарафындан чыкъарылгъан фильмлерде ойнай. Кинорежиссёрлар Тамарагъа эксериети баш роллерни авале этелер.

Дейджегим, биз Тамара иле берабер якъындан таныш олдукъ. Базы фикирлеримиз, дюньябакъышларымыз, тюшюнджелеримиз атта табиатларымыз биле уйгъун кельди. Эдебиятны севген Тамара иле берабер, энди экимиз де окъугъан, маневий емек алгъан романлар, андаки къараманлар узеринден сёз юрютемиз.

Базы да исе, ингъуш ве чечен халкъынынъ омюр-яшайыш-турмуш тарзына кечемиз, саатлерле къонушамыз.

Театро ве кино санъаты меселесине кельгенде исе, мунакъаша арарети котериле…

Адет узьре, бойле сербест субетлер девамында, Тамаранынъ огюнде мытлакъа бир табакъ татлы юзюм ола тургъан. О, юзюмни ойле севе ки, табиатнынъ бу емиши ичюн атта «дамдан атламагъа» ве бунынъле озюнинъ темиз-пак-дюльбер джаныны хавф астына къоймагъа азыр.

Иште, бойле девамлы фельсефий субетлерден биринде, Тамара иштаа иле ашап тургъан элиндеки юзюм салкъымны табакънынъ кенарына къойды да, деди:

– Сен билесинъми, «Къазахфильм» киностудиясы «Аждерха йылы»* серлевалы кинофильм узеринде чалышты. Кинофильмде уйгъур* халкъынынъ Маньчжур– Чин мустемлекеджилерине къаршы алып баргъан амансыз куреши ве онынъ фаджиалы магълюбиети косьтериле. Кинофильмдеки драматик вакъиалар он секизинджи асырнынъ экинджи ярысында олуп кече. Халкъ исьянына Ахтам исимли яш йигит (оны Ораз Амангельдыев ойнады) ве Маимхан адлы джесюр. къоркъубильмез къыз (оны мен ойнадым) ёлбашчылыкъ япалар.

Тамара бир къач сание сусты. Сонъ фикирини бир ерге топласа керек, сёзюни девам этти:

– Юсуф, буны санъа сёйлегеним себеби, фильмнинъ сонъки левха чекимлери Къырымда – Дженевиз Къалесинде алынып барылды. Сценарие боюнджа, мустемлекеджилер Маимханны халкъ огюнде асалар. Амма джезаны – укюмни амельге кечирмезден эвель, Маимхангъа (манъа) сёз бериле.

Бунынъ ичюн массовкада, бет-сымалары уйгъур миллетине бенъзеген инсанлар керек олду. Башта, славян халкъына менсюп адам кетирильди. Амма оларнынъ такълетлери массовкамызгъа келишмеди. Энди не япмалы деп, тюшюнджеге далгъанда, кимдир, мында Сувдагъа якъын койлерде сийрек– сепелек олса да, татарлар (къырымлар) яшай. Олар массовкагъа юз фаиз келишеджек, деген малюмат берди.

Бизлер, кетип, бир къач къырымлыны къыдырып таптыкъ. Оларгъа меселени ачыкъладыкъ, киночекимде – массовкада иштирак этмелерини риджа эттик. Бунъа акъча да тёлениледжегини анълаттыкъ. Амма ич бириси кинода иштирак этмеге разы олмады. Эписи кесен-кес ред джевабыны бердилер. Бунынъ себебини сорадыкъ, не ичюндир оны да айтмагъа истемедилер…

Ниает, бизлер энди умютимизни джоюп, Сувдагъа къайтаджакъта, тесадюфен бир къартны расткетирдик. Башында ярашыкълы миллий халпакъ ве дюльбер тыраш этильген аппакъ сакъаллы ихтияр бир киши, азбаркъапы янында кунешке къызынып отура.

Бизлер машинамызны токътатып, андан тюштик де, къарткъа янаштыкъ. Онынъле селямлаштыкъ. Ихтияр киши ашыкъмадан селямымызны алды да, бизге самимий ве айны заманда суалий назар ташлады. Бизлер онъа башта макъсадымызны анълаттыкъ. Сонъра онынъ семетдешлерине (къырымларгъа) массовка меселесинде япкъан теклифимиз – риджамыз акъкъында тарифэттик.

Бу къансыджакъ къарт, бизим сёйлегенлеримизни меракъле ве дикъкъатле динъледи. О озюнинъ аппакъ гурь къашлары тюбюндеки кескин козьлерини башта къайдалардыр… уджсуз-буджакъсыз уфукъкъа догърулткъан киби олду. Сонъ бизлерни бирер-бирер козьден кечирди ве насылдыр кинаели сес иле:

«Меним анълагъаныма коре, сизлер бизим яшайышымыздан хабердар дегильсинъиз! – деди о. – Бизлерге, бу топракънынъ къануний саиплерине девлет ве онынъ акимиети истегени киби къылына. Къырымларны адам ерине саймайлар. Язмайлар – прописка япмайлар. Ишке алмайлар. Мектеп директоры, мектеп оджалары балаларымызны мектепке якъын янаштырмайлар. Биз ичюн хастахане къапылары къапалы…

Базы да, десантны анъдыргъан автобус толу кёр-сархуш инсан никъабында нишаретлерни кетирелер, олар бизлерни къыйыр-чыйыр этелер. Балаларны бир камерагъа, ана-бабаны башкъа камерагъа котюрип къапайлар. Трактор кетирип, эвлеримизни сюрелер. Озюмизни юк машналаргъа юклеп, Къырымымыздан тышкъа, кавказ бетке чыкъарып ташлайлар. Базы да поездгъа меджбурий миндирип, сакъчы иле берабер келген еримизге – кене резервациягъа ёллайлар. Велякин, бизлер текрар Къырымымызгъа къайтамыз…

Бойле джерьян турмадан текрарлана бере!».

– Къарт бир ань токъталды, – деди Тамара. – Бизлерни текрар, бирер-бирер козьден кечирди. Теренден агъыр нефес алды. Сонъ, бир тамам дарма-дагъын этильген къаршымыздаки къорагъа ишмар этти де, деди:

«Азбарымны коресинъизми, акимиет трактор иле сюрип, анда джылап сачты. Манъа энди анда – джылап сачылгъан топрагъыма кирмек ясакъ, о энди колхозынъки сайыла…

Бильмедим, бу коммунистлер дурумынынъ бизлерге – къырым миллетине япып кельген, акъылгъа сыгъмагъан вахшийликлери Спартак* яшагъан о кечмиштеки къулдарлыкъ девирде биле олмаса керек.

Насыл ола да, девлет озь имаесинде булунгъан эалисине, халкъына – къырым миллетине садистлик япа. Сизлер, буны къафаларынъызгъа сыгъдырып оласынъызмы!? Буны анълап олурсынъызмы!? Мен исе, коммунистлер дурумынынъ «сиясетини» анъламайым эм де ич бир заман анълап оламайджам. Меним къафам бойле хынзырлыкъны анъламагъа аджиз.

Садист*коммунист акимиети мени Ветанымдан айыра, бутюн эв-баркъымдан махрум япа, мени зыр-зыбылдакъ къалдыра. Мени сувукъ Сибирьягъа, Урал дагъларына, алевни анъдыргъан Меркезий Асия чёллерине котерип ата – бир тамам олюмге махкюм эте…

Пичен киби къырылып кеткен къырым миллетинден энди бир авуч къалгъан адам, топлагъан сонъки капигини джебине къойып, кенди топрагъына къайта.

Мында Ана-Ветанында исе, «Кене эски таз– эски аммам!» дегенлери киби, къырымлыгъа нисбетен девлет микъясындаки садистлик эп девам эте…

Энди сизлер, бир тюшюн де бакъынъыз! Яшайышлары – омюрлери бир тамам сакъатланылгъан къырым миллети векиллери патта-дагъдан насылдыр киночекимине давет этильселер, олар (акъчагъа мухтадж олсалар да), бунъа шубелене бильмезлерми, аджеба!? Акъылгъа сыгъмагъан бойле агъыр вазиетте булунгъан эр бир къырымлынынъ башына энъ эвеля: «Бизлерни киногъа чыкъарып, мына къырым миллети Къырымда насыл гузель яшамакъта деп, сербест дюньягъа нумайыш япаджакълар!» деген фикир келе. Себеби, коммунистлер укюмети ялан иле кельди ве бир тамам ялан иле де яшай. Къырым миллети исе, бу мантыкъны – акъикъатны пек яхшы менимседи… анълады…».

– Энди баягъы яшта олгъан бу нураний къарт, бизлерге даа чокъ шейлерни, башына келип кечкен дешетли вакъиаларны икяе этти, – деди Тамара. – Ве айны заманда о бизим массовкамызны къырым миллетине менсюп инсанлар иле теминледи, сагъ олсун!

Велякин, теэссюф ки, эм массовкада булунгъан къырымлар, эм де Маимханнынъ (меним) къальб сёзлеримден бир къысымы «монтаж» артында къалды…

Субетдешимнинъ сесинде эм элемни, эм де протестни анъдыргъан аэнк сездим.

– Догърусы, ихтияр кишининъ сёйлегенлери бизлерде буюк теэссурат къалдырды, – деп сёзюни девам этти Тамара. – Бизлер, киночеким иджадий группасы, озюмизни баш кинокъараманы Маимханнынъ юрдунда ис эттик. Бизим аягъымыз астындаки Къырымстан топрагъы о узакъ Уйгъурстан топрагъы иле аэнкдеш олгъанына эмин олдукъ. Эр эки улькеде яшагъан эр эки къадимий халкъ – къырым ве уйгъур миллети энди чокъ йыллар зарфында мустемлекеджилерге къаршы мукъаддес куреш алып бармакъта… Алла къысмет этсе, Хакъ Таалянынъ мерхамети-ярдымы-къолтутувы иле, сизлер – къырымлар ве меним къараманым Маимханнынъ несили уйгъурлар, явуз душман узеринден гъалебе къазанаджакъсынъыз. Озь Ана Юрдунъызнынъ саиби оладжакъсынъыз! Мен бунъа эминим!

– Тамара, сенинъ тилинъе бал! – дедим онынъ мераметли козьлерине бакъып. – Билесинъми, даа ич бир кимсе кенди япкъан джинаетинден къачып, къуртулып оламады. Эр бир инсан эткен хынзырлыгъы ичюн джезаны эм бу дюньяда, эм де о бир дюньяда ала.

Бу меселеде берия, ежов, сталинлер мисалинде юзлерле, бинълерле джинаетчилернинъ исимлерини анъмакъ мумкюн. Оларнынъ бириси де, бу Фани дюньяны дюльбер эджель иле терк этмедилер. Атта юзбинълерле, миллионларле инсан аизарларына ве козьяшларына себепчи олгъан джинатчилернинъ бир тамам гунясыз бала-чагъасы – къорантасы биле, омюр тарафындан джезаланды.

Бу да, табиатнынъ битмез-тюкенмез сырларындан бири олса керек.

Тамрико, (Тамарагъа якъын инсанлар, онъа бойле де мураджаат эте тургъанлар) сен юкъары акимиет идарелеринден ашагъы энип, этрафынънъа дикъкъат эт. Атта, бизим чевре-четимизде де, иманыны джойгъан, бир тамам арамлыкъ-хынзырлыкъ ёлуна минген ве нетиджеде энди джезасыны алып башлагъан инсангъа да расткеле билесинъ. Велякин, чокъ языкъ ки, Алланынъ мезкюр асий къулы бунынъ себебини анъламай. О не ичюн бойле агъыр вазиетке тюшкенини – онынъ асылына барып чыкъмагъа икътидары етишмей. Себеби, даа демичик сёйлеп кечкенимиз киби, о озюне ава киби зарур олгъан Мукъаддес Иманны гъайып этти…

– Я Иманыны джойгъан инсангъа кене Имангъа къайтмакъ мумкюнми аджеба! – деди субетдешим. – Ёкъса энди ишленильген гуняхлардан арынмакънынъ чареси ёкъ? Сен, бу меселеде насыл тюшюнесинъ?

– Занымджа, эр бир киши Азраиль иле корюшкенге къадар, Имангъа къайтмакъ мумкюн, – дедим. – Меним сабыкъ патроным, «Ленин байрагъы» газетасы баш муаррири Абселям Ислямов* азретлерининъ тили иле сёйлегенде: «Эр бир адам, эткен янълышыны озь вакъытында анъласа, хатасыны тюзетсе, оны артыкъ текрарламаса, бу да бир къараманлыкътыр!».

Абселям агъамызнынъ фельсефесини шимди арамыздаки сербест къонушув джерьянына чевиргенде, Имангъа къайтмакъ, демектир.

– Я шай исе, бу Фани дюньядан Бакъи дюньягъа авушмаздан эвель, Имангъа къайтмакъ ичюн нелер япмалы, аджеба! – деп озь– башына фикир юрютти Тамара.

– Тёвбеге кельмели! – дедим кесен– кес. – Образлы сёйлегенде, Иман Кисемизни эйиликлер иле, дувалар иле, Намазлар – ибадетлер иле… толдурмагъа арекет этмели, весселям!

Тамара, бираз хаялгъа далды. Сонъ о меним козьлериме тикилип, деди:

– Демек, эр бир инсанда акъча кисеси иле бир сырада Иман Кисеси де олмалы. Акъча толу кисе мында – Фани дюньяда къала. Оны озюнъле алып кетмекнинъ чареси ёкъ. Амма Иман Кисесени, Бакъи дюньягъа озюнъле алып кетесинъ, бунынъ чареси бар.

– МАШАЛЛА, акъыл копкесини анъдыргъан меним икметли Тамарама! – дедим къуванчле ве узанып, табакътан «Каттакъургъан» джыныс юзюм салкъымыны алдым да, онынъ элине туттырдым. – Дюльбер мантыкълы фикирлеринъ ичюн бу дюльбер салкъым шахсен санъа!

– Демек, сен шимди манъа табиатнынъ бу аджайбатыны туттырып, мени севиндирдинъ, Иман Кисенъе даа биршейлер къойдынъ, ойлеми!? – деди Тамара мемнюниетли тебессюм иле ве ири– тёгерек юзюм данелерини салкъымдан къопарып, ашап башлады.

– Тамам шай! – дедим субетдешимнинъ тылсымлы козьлерине бакъып. – Билесинъми, шимди санъа узаткъан юзюмни къуванчле элинъе алып, оны иштаа иле ашагъанынъны корюп, меним багърым севинч иле толуп-ташты. Демек, ал-азырда сен де Иман Кисенъе бир шейлер кирсеттинъ! Алла эпимизни эйиликлер, яхшы ишлер япувдан махрум этмесин! Амин.

– Амин! – деп текрарлады, Тамара.

Субетдешим шай деди де, бираз сусты. О эм юзюм ашады, эм де не акътадыр тюшюнди. Мен онынъ хаялыны больмек истемесем керек, огюмде тургъан беяз бюллюр чайниктен памукънынъ тасвири ишленген бюллюр пиялаларгъа чай тёктюм. Пияланынъ бирисини субетдешим огюне къойдым. Экинджисини исе, элиме алып, пияладаки чайни ичип башладым.

Ниает, Тамара сукюнетни бозып, «Аждерха йылы» синемасына, даа догърусы баш къараман Маимхан меселесине къайтты.

– Юсуф, сен билесинъми! – деди о эеджанланып. – Мен санъа икяе эткен банаки ихтияр кишини динълеген сонъ, артыкъ манъа киночеким мейданчыкъда Маимханнынъ образына кирмек заруриети къалмады. Себеби, мен мезкюр чеким мейданчыгъында къырым халкъыны уйгъур халкъындан айырды этип оламадым. Къаршымда – массовкада булунгъан къырымларнынъ башына тюшкен фаджиалы вакъиалар, бугунь – абу мерреде, козьлеримиз огюнде садыр олмакъта. Айтмакъ истегеним, киночекимде Тамара ве Маимхан бири-бирине улашып кетти… Мен массовкагъа дегиль де, къаршымда тургъан къырым миллетине мураджаатта булундым – атешин чыкъыш яптым. Сценарие боюнджа язылы метнден тышары чыкъып кеткенимни озюм де сезмедим.

Тамара шай деди де, сусты. О сукюнетке далды. Сонъ… сонъ Везувий* янардагъы киби бир кереден уянды. Акълен, Сувдагъа – Дженевиз Къалесине, киночеким мейданына, «массовкадаки» къырымлар къаршысына къайтты.

– Меним азиз догъмушларым! – деп, хитап этти о «массовкадаки» къырымларгъа (къырым миллетине). – Бизлер бу ернинъ саибимиз, ич бир заман мустемлекеджилерге таби олмайджакъмыз, ич бир вакъыт оларгъа боюн эгмейджекмиз!.. Сенинъ къанынъ тёкюльген ерде мытлакъа янъы несиль осюп чыкъаджакъ, янъы миллий къараманлар етишеджек…

Тамара, шимди бир тамам денъишти. Меним къаршымдаки дюльбер кавказ къраличеси бир аньде гуя, къудретли дюльбер мешъальге чевирильди. Бу алемшумуль мешъаль, санки дерсинъ зифт къаранлыгъында булунгъан къырымларны, уйгъурларны ве дигер мазлум халкъларны сербестликке, азатлыкъкъа догъру алып баргъан буюк ёлны айдынлатмакъта. Къулгъа чевирильген акъ-укъукъсыз миллетлернинъ алайыны уфукъта – кунеш нурлары астында булунгъан мукъаддес мензильге давет этмекте…

Алла тарафындан, табиат тарафындан берильген истидат саиби Тамара акъикъатта иште бойле текрарланмаз хазинедир, алтын кульчесидир.

Самимий субетлеримизден биринде:

– Догърусы, манъа киносынавларда – ярышларда баш къараманнынъ ролюни къазанмакъ, оны эльде этмек аслы да къыйын дегиль, – деп икърар этти Тамара. – Амма, мен режиссёргъа не ичюн о я да бу сахнаны – левханы ойнап оламагъанымны анълатмакъ манъа эр вакъыт пек зор келе. Бойле алгъанда, бизим совет киномахсулатларымыз эджнебий мемлекетлеринкине бакъкъанда баягъы темиз олуп, эдеп– намус сынъырындан кечмей. Лякин бунъа бакъмадан, режиссёрлар сагъ олсунлар, олар меним истегимни ерине кетирелер. Яъни сценарийдеки меним сахналарым янъыдан языла, кийимлер текрар тикиле. Режиссёрлар базы да: «Тамара тек скафандрда ойнай!» деп, шакъа да этелер….

Не олды-не олмады, Исфарада (Таджикстан) олуп кечкен киночекимлерден сонъ, Тамара иле багъымыз узюльди. «О, бесе-белли бир тамам иджад ичине далып кетсе керек», деп тюшюндим. Велякин, янълышкъаным. Тамриконынъ къыз къардашы хасталангъан.

Иште, арадан беш-алты ай кечкен сонъ, бизлер такъдир муджиби текрар расткелиштик. Герайларнынъ Юксек Девлет Тахты булунгъан ве айны заманда джиангъа намы кеткен къудретли Севги Тимсали – мешур «Козьяш Чешме»си* ерлешкен Тарихий Сарайда* корюштик…

Мында, эр адымда эфсаневий Диляра Бикеч*, Мария Потоцкая*, Ненкеджан Ханым*, Заремаларнынъ…* кольгелери сезиле, оларнынъ акс-седалары эшитиле…

Тамара да, шимди, гуя бу къраличелер сырасына келип къошулды. Баягъы бир тарихий шахсларнынъ – персонажларнынъ роллерини меаретликле ойнап кельген Тамара, ал– азырда акълы оларакъ къадимий Хан Сарайнынъ тарихий кечмиши иле муджессемленди… Эр алда, манъа шай кельди…

Сарайнынъ йыкъ – джыллы буюк азбары, азбар кенарында беяз мермерден къурулгъан аммам, мухтешем Джами, Джамиге къошулып кеткен юксек Минаре, Къырымстан падишаларынынъ къабирлери узеринде сукют сакълап тургъан Башташлар, шадырванлар, арды– сыра ерлешкен зенгин апортементлер, «Козьяш Чешме»си… Буларнынъ эписи о къадимий кечмишнинъ буюклигини, мухтешемлигини, дюльберлигини хатырлатмакъта…

Мен киночеким кеткен тарафкъа чевирильдим. Тамаранынъ невбеттеки дубли екюнленсе керек, о шимди чеким мейданчыкъны къалдырып, Ребиенинъ ярашыкълы кийиминде мен отургъан тарафкъа адымлады.

Кавказ къраличесини сукъланып – магърурланып козьэттим!.. Атта, бу аньде, озюмнинъ бир тамам хаял дерясына далып кеткенимни биле абайламадым…

Эйат! Не корейим! Мына шимди меним Тамарамнынъ этрафында Диляра Бикеч, Мария Потоцкая, Ненкеджан ханым… кийимлери де бири– биринден деерли фаркъ этмей… эписи бир топ олуп, манъа догъру кельмектелер!

Иште санъа, муджизе десенъ муджизе…

Багъчасарай Хан Сарайы киби эфсаневий – муджизевий – тарихий ерде эр шей ола биле!..

Бу да, инкяр этильмейджек акъикъат!