Тилъсиз шаат оламы аджеба? Олса, шаатлыкъны насыл япа?

Догърусы, тилъсиз шаат ола. Озю де, эр адымда расткеле. Этраф тилъсиз шаатнен толы. Лякин онъа эмиет берилъмей ве онъа чешит мунасебетлер косътериле, чюнки ойле япмагъа алышылгъан. Тилъсиз шаат исе, бунъа юректен ынджына, сессиз инълей, агълай.

Онынъ окюнчи янындаки аркъадашларына да тесир эте. Аркъадашлары тюшкюнлешип, башларыны ашагъы эгелер. Вакъыт кече, олар кене эвелъки алларына келъген киби корюнелер. Албуки, олар ич бир вакъыт эвелъки алларына къайтып оламайлар. Дертлерини, корип-кечиргенлерини сёйлеп, азачыкъ да олса, бошанып оламайлар. Себеби, олар тилъден марумлар…

Мында раатланмагъа келъгениме энди бир къач кунъ олды. Бу ерлерге келип ерлешкенимден берли эр вакъыт танъда уянам, саилъ боюны сейир этем.

Бугунъ де ойле яптым. Тёшегимден къалкъып, ювундым, енгилъдже кийиндим. Ашханеге кирип, газ собасында бир филъджан къаве пиширип ичтим, сонъра, азбаргъа чыкътым. Даа эр кес татлы юкъуда, яъни, этраф, насылдыр, муджизели сюкюнет ичинде. Тек дженюп бетттен серин елъчик эсмекте, октемли далгъаларнынъ сеси эшитилъмекте. Ачыкъ пенджереден ичериге элимни узатып, маса устюнде яткъан тютюн къутусындан бир тютюн алдым, оны иче-иче сокъакъкъа чыкътым ве денъиз бетке кеттим. Тёпеси орътюли уфакъ базарчыкъ янына келъдим. Сокъакъ кенарында бычылгъан сагълам ве даа ешилъ селъби тереги ятмакъта. Якъынджа бардым. Онынъ бычылгъан ери сылакъ, дерсинъ о козъяшы тёкип агъламакъта. Дженюп беттен эскен елъчик янашадаки тереклернинъ япракъларыны акъырындан тепрендире, оларнынъ шувултылары артыкъ «джесетке» чевирилъген терек ичюн яныкълы алда инълемектелер… Тереклер озълериндже матем тутмакъталар. Ерге юварлангъан селъбини корип, не ичюндир, меним де кейфим бозулды. Терекни юректен аджыдым ве бундан чокъ сене эвелъ олып кечкен бир вакъианы хатырладым.

…Бааръ кунълери. Учюнджи сыныфта окъуйым. Мектепте дерслер биткенинен анама невбеттеки «бешимнен» макътанмакъ ичюн эвимизге чаптым. Эр вакъыттаки киби, мени азбар къапы янында Тарзан къаршылап алды. Севимли копегим, эвелъдеки киби, къуванчле манъа атылмады, ойнакъламады, «элини» берип корюшмеди. «Тарзан, селям алейкум!» деп къычырдым ве «анъанени» бозып элимни башта онъа озюм узаттым. О, элимни «алды». Саба, анам ягъ силип берген отьмекнинъ махсус Тарзан ичюн къалдырылгъан къысымыны чантамдан чыкъарып бергенде о озюнинъ раатсыз козълерини багъча тарафкъа, сонъра манъа, даа сонъра отъмекке тикти. Даима тикленип тургъан къулакъларыны ойнатып алды да, отъмекке узанды. Мен копегимнинъ бойле денъишкенини корип, тааджиплендим. О, отъмекни бир саниеде ашап битирди, башыны кене багъча бетке чевирди. Чантамны ерге къойып: «Тарзан, манъа келъ!» деп ишмар эттим. Копек деръал арт аякълары устюне турып, ог аякъларыны омузларыма къойды. Мен оны къучакълап бираз охшадым да, дедим: - Тарзан, санъа не олды? Сёйле, джанынъны ким агъыртты? Текяран сабыр этсенъ, къармакъны алып, берабер балыкъ тутмагъа кетермиз! Яхшымы?..

Шу вакъытта багъча ичинден бабамнынъ сеси эшитилъди:

- Айше! Вазгеч! Этме, эйлеме! Олмайджах шей ичюн кенди-кендинъи джинпери этме! Булары сийреклетмесенъ, будамасанъ, олар мейва вермеджех де! Анълайсынъмы, мусюлъман!..

Мен азбарымызгъа кирдим. Бабам багъчадан чыкъты. Череси ачувлы, элинде бычкъы ве балта.

- Баба, селям алейкум! – дедим. (Анамнен бабам мени бунъа алыштыргъан эдилер – мектепке кеткенде сагълыкълашмакъ, къайтып келъгенде селямлашмакъ).

- Гелъдинъ, Заур, алекум селям, - деди бабам, озю арангъа кирди.

Мен багъча ичинде анамнынъ пайнозю тургъаныны корьгенимнен чантамны къорагъа илиштирдим, Тарзаннен берабер онынъ янына бардыкъ. Анам селямымны алды, амма юзю кулъмеди, негедир ынджынгъан. Къаршысында филисленип башлагъан алма тереги ята. Тюбюнден кесилъген терекни корюп, анамнынъ не ичюн ынджынгъаныны анъладым. Асылында, анамнен бабам пек муаббет яшай эдилер. Бабам эр вакъыт багъчамызда юзюм я да терек пытайджакъ олса, аралары кергинлеше эди. Шунынъ ичюн бабам пытав ишлеринен, эсасен, анам эвде ёкъ вакъытларда мешгъулъ ола эди. Лякин, бугунъ…

Мен шимди анамнынъ гъамлы чересини корип, оны пек аджыдым. Бир де -бир яхшы сёз тапып, онынъ гонъюлини котермек истедим. Амма некъадар тюшюнсен де, ойле сёз тапып оламадым. Ялынъыз къарыкъ сесле:

- Ана, джанынъ агъырдымы!? – деп олдым.

Агълап йибере яздым. Анам буны сезсе керек, тизлери устюне чёкти де, мени багърына басып деди:

- Заур, огълум, мен санъа бир шей сёйлемех истейим! Сёйледихлерими ич де ахылынъдан чыхарма. Этрафымыздаки диреклери горийсинъ? Табиатта не хадар осюмлихлер вар исе – эписининъ бизим гиби джанлары вар. Бармагъынъы текяран кессенъ, насыл агъырый ве агърыя хатланмайып, агълайсынъ исе, иште, дирекнинъ кесилен ери де ойле агъырый, о да сенинъ гиби агълай. Ама сес чыхарып оламай, чюнки, о, сестен, дилъден марум. Ялынъыз онынъ гозъяшларыны гормех мумкюн. (Анам манъа алма терегининъ сыланып башлагъан кесик ерини косътерди). Достунынъ башына дюшен фаджиайы ялынъыз хомшу диреклер анълайлар. Олар да, достунынъ тагъдирине окюнип сессиз агълайлар. Бу ал, осюмлихлер ичинде энъ индже назик дуйгъулы сайылан чичеклере пек тесир этей. Абу чичек сабах дюлъбер ачылмыш эйди, энди бах, кесилен дирек онъа насыл тесир этти. (Акъикъатта, бизден эки адым авлакъта осъкен бир топ мимоза чечеги озюнинъ шекилини денъиштирген. Онынъ эвелъки джазибеси сёнген). Сен, огълум, бир вакъыт оларнынъ джанларыны агъыртма. Табиатнынъ нибадетлерини севсенъ, эйбетлесенъ, Тарзанынъ гиби олар да, сени севип алгъышларлар, охшарлар, дердинъе дерман олурлар. Чюнки оларнынъ дили олмаса да, эр шейи гормех, сезмех хабилиетлери вар…

Бу вакъиадан сонъ, арадан чокъ сенелер кечти. Бир де - бир ерлерде терек кескенлерини коръсем, раметли анам киби, мен де юректен ынджынам.

- Табиатнынъ джанлы небадатларыны кесменъиз, хорламанъыз, оларны озъ алларына къалдырынъыз! – деп бар сесимле бутюн джиангъа къычырмакъ истейим.

Амма… вакъытлы-вакъытында пытамакъ-кесмек керек олгъаныны да яхшы анълайым. Эп бир кедерленем. Даллары кесилъген тереклерни коръгенде манъа олар озълерининъ ерде яткъан далларына яныкълап нида чекеяткъан, менден имдат истеген киби келе.

Анамнынъ сёйлегенлери акъикъат олгъаныны йыллар отъкен сайын даа ачыкъ анъладым. Чюнки вакъыт кечтикче, илим-феннинъ инкишафы нетиджесинде, табиатнынъ базы бир небадатлары озъ янында садыр олгъан джинаетлернинъ устюни ачувда инсангъа ярдым этмектелер. Белъки, вакъыт келир, юз йыллар девамында яшап келъген тереклер тюпсиз сыргъа малик къадимий сейяремизнинъ зенгин тарихыны, изи биле къалмагъан пек чокъ адиселерни, вакъиаларны билъмеге имкян догъурыр…

- Сиз бу ерде не коръдинъиз я?! – деп сорады сувукъ чырайлы адам. – Мен чокътан берли янынъызда турам, лякин сиз мени абайламадынъыз. Терекни коресинъизми, насыл къалын, сагълам! Янъы къургъан эвиме яхшы дам оладжакъ! Шунынъ ичюн де оны кестим!

Сабадан бираз «патлатса» керек, бу адамнынъ агъызы леш сасымакъта эди. Мен ондан игрендим. Юрегим быланды.

- Селъби, мени афу эт! – деп ерде яткъан терекке мураджаат эттим, янымдакине исе сёз къатмадан озъ ёлума кеттим.

Киши артымдан мыдырданып къалды. Бираздан, гъалиба, элиндеки балтасыны ишлетип башлады, чюнки терекнинъ:

- Ду-ук… ду-ук… ду-ук… - этип давушы эшитилъди.

Гуя терек балта ярасына даянамай:

- А-ах! А-ах! А-ах!.. – деп инълемекте.

Саилъге келъдим. Далгъалар эсрарлы бир сесле ялыгъа келип урулмакъталар. Эки юз адым къадар денъиз ичине кирген искеленинъ уджуна бардым. Кендими тылсымлы бир дюнъя ичинде киби ис эттим. Анда не къадар вакъыт тургъанымны озюм де билъмейим. Денъиз сеси мени меракъландыра. Мен бу сесни даа не ердедир эшиткен кибим. Амма ич хатырлап олмайым. Тааджипли шей! Денъизнинъ уджу-буджагъы корюнмегени киби, бу сесте де битмез-тюкенмез сыр бар киби.

- Денъиз! Тилъсиз шаатлар ичинде энъ чокъ яшагъан, энъ чокъ билъген сенсинъ! – деп, арды узюлъмеден, бири-бирини къувалап келеяткъан эсапсыз, ири беяз-ешилъ башлы далгъаларгъа хытап эттим. – Эгер де, тилинъ олып, бутюн корип кечиргенлеринъни сёйлеп башласа эдинъ, сенинъ сёзинъ битер эдими, аджеба? Сени токътамадан динълемек ичюн ким билъсин не къадар асырлар керек олур!..

Чевре-чет эп ярыкъланмакъта, танъ атмакъта. Искеледен бираз авлакъта, денъиз кенарында башларыны магърур котерип ян-янаша эки къая тура. Манзаранынъ даа дюлъбер олмасына, дерсинъ шимди, бу эки къая да озълерининъ исселерини къошмакъталар. Къаяларны козъэткен вакъытта, яныма сыджакъ чехрэли, сагълам мучели къартий келъди. Биз селямлаштыкъ, ал-хатир сораштыкъ, таныштыкъ. Заде къартанай (ады ойле экен) мында Чарх коюне огълу Мухаммеднен келъгенини билъдирген сонъ, къаяларгъа дикъкъатле бакъты да, менден сорады:

- Заур, огълум, сен бу хаяларнынъ адларыны билийсинъми?

- Ёкъ, къартана, билъмейим, - дедим.

- Олара Пананъя-Зейтун Хаялары дениле. Истесенъ мен санъа бу Хаялар хусусда бир икяе сёйлейим.

- Сёйленъиз, къартана, мен сизни эшкъ иле динълерим! – дедим къуванчле ве кене къаяларгъа бакътым…

- Бу икяейи манъа, Алла рамет эйлесин, - дедем сёйлемиш эди! – деди о эеджанланып.

Заде къартанай озюнинъ терен козълерини Пананъя-Зейтун Къаяларына тикти, бираз сукют сакълады, сонъра далгъаларнынъ исрарлы шувултысы алгъышында сёзюни башлады.

…Къадимий заманда, бу койнинъ еринде буюк, зенгин, дюлъбер, эр вахыт ешилликлер ве чечеклерге бурюнген шеэр олгъан. О заманлары денъиз суву тузлу дегилъ де, о шербет киби татлы экен. Тюрлю мемлекетлерден келъген сеяатчылар, базиргянлар шеэрнинъ – бу мемлекетнинъ дюлъберлигине мефтюн олып, дюнъяларыны унутып, мында эбедий къалып кете экенлер.

Бу ерлерден узакъта, сырт мемлекетлернинъ биринде Пананъя адлы яш йигит укюмдарлыкъ япа экен. О, яш олса да, омюрни дженксиз тасавур этип оламай экен. Пананъя пек чокъ мемлекетлерни кендине таби эткен. Кунълернинъ биринде Пананъя тюш коръген. Тюшюнде денъиз боюндаки, аджайип шеэрни, шеэр ичерисинде акъкъан мисгъамбер къокъулы буллюр ирмакъларны, ирмакълар ичинде сюрю-сюрю алтын балыкъларнынъ ялдап юргенлерини коръген. Ирмакълардан бирининъ боюнда исе, тарифке ве къияскъа келъмейджек дюлъбер къызнынъ сейир этип кезингенини корип, онъа ашыкъ олгъан. Пананъя къызгъа янашып:

- Эй, дюлъбер! Меним адым Пананъя, я сенинъ адынъ не?! – деп сорагъан.

- Зейтюн! – деген къыз ве къаршысында тургъан йигитке бакъып къалгъан-таш кесильген.

Пананья иште бу вакъытта уянгъан. Коръгенлери тюш олгъаныны анълагъан сонъ, яныкътан окюр-окюр агълагъан. Иште бу кунъден башлап, онынъ козълерине тюшюнде коръген къыздан гъайры ич бир шей корюнмеген, аштан-сувдан кесилъген. Ич бир вакъыт дженк япмайджагъына ант ичип, Хакъ Таалядан имдат сорагъан.

Бир кунъ, Пананъя, кимсеге, атта генч къадынына биле ич биршей сёйлемеден, гемиге минген де Зейтун яшагъан мемлекетни – шеэрни араштырып ёлгъа чыкъкъан. О, деръяларны, денъизлерни, тюрлю мемлекетлерни кечип, нидже олюмлерден къуртулып, ниает тюшюнде коръген о эфсаневий шеэрнинъ – мемлекетнинъ ялысына келип чыкъкъан. Гемиден ялыгъа тюшкенинен о, ёлда чеккен бутюн мешакъатларны унуткъан…

Пананья тюшюнде коръген ирмакъны барып тапкъан. Зейтунны расткетирмек эшкъында эр кунъ сабадан акъшамгъадже ирмакъ башында отургъан. Къыз исе корюнмеген. Пананъя энди умюдини кесип башлагъан бир вакъытта, Зейтуннынъ ирмакъ башына кельгенини коръген. Эеджанлангъанындан тап тили тутулгъан. Селямлашмакъ ичюн къызгъа якъынлашкъан, лякин лафэтип оламагъан.

Зейтун кимнинъдир якъынлагъаныны дуйып, ардына чевирилъген. Къаршысында… Мегер Пананъя коръген тюшни, айни бир вакъытта Зейтун да коръген экен. О да тюшюнде Пананъягъа ашыкъ олгъан. Уянгъан сонъ, гедже-кунъдюз йигитни тюшюнген, Пананъянынъ сымасы козълери огюнден кетмеген. Сонъки вакъытлары о, хасталангъан ве ирмакъкъа келип оламагъан… Зейтун шимди, къаршысында Пананьяны корип, пек эеджанлангъан, онынъ да тили тутулгъан. Эки генч къалъблериндеки буюк севгини тилънен тариф этип оламасалар да, буны юреклеринен ис эткенлер, бири-бирининъ козълеринден билъгенлер, дуйгъанлар, окъугъанар… Бойледже, тилъден марум къалгъан севдалар эвленгенлер, бахытлы яшап башлагъанлар…

Арадан бир къач вакъыт кечкен. Пананъя, кенди мемлекетинден гъайып олгъан сонъ, тахткъа къадыны минген. О да, ходжасы киби, дженк этип, бир талай мемлекетлерни басып алгъан. Онынъ мемлекети кет-кете даа зияде буюклешкен ве Пананъя, Зейтун яшагъан эфсаневий мемлекетке – шеэрге якъынлашгъан. Укюмдар къадын бу шеэр хусуста базы бир малюматлар эшитип башлагъан. Бир кунъ о, тахты узеринде юкъугъа далгъан, тюш коръген. Тюшюнде эфсаневий шеэрни, шеэр ичинде кезинген ходжасы – Пананъяны ве онъа сарылгъан дюлъберни корип, бир кереден сескенген, уянгъан. О, деръалъ узурына табирджини чагъыртып, онъа тюшюни сёйлеген. Табирджи балабан китабыны ачып, укюмдар къадынгъа бойле деген: «Сен тюшюнъде коръген шеэрни ве къызны бир вакъытлары ходжанъ да тюшюнде коръген. Ходжанъ къызгъа ашыкъ олгъан, о тюшюнде корьген бу шеэрни араштырып тапкъан ве къызгъа эвленген…».

Укюмдар къадын табирджининъ сёзлерини эшитип, кунъджюликтен дешетли гъазапкъа келъген. Бутюн ордусыны топлап сеферге чыкъкъан. Ёлунда расткелъген мемлекетлерни къыйыр-чыйыр этип, не исе де, о эфсаневий мемлекеткетке - шеэрге келип еткен ве оны чевре-четтен сарып алгъан.

Иште, тамам бу вакъыт денъизде ювунгъан Пананъянен Зейтун Каматра дагъынынъ тёпесинден кокни гудюрдетип келъген ордуны коръгенлеринен олардан гизленмек ичюн Айфока дагъына чапкъанлар. Лякин, Айфока тарафтан да къара булут киби орду келе экен… Эки тилъсиз севда не япаджакъларыны билъмей тёпеге бакъып инълегенлер, къалъплеринен - козълеринен Аллагъа ялваргъанлар, Хакъ Таалядан имдат истегенлер. Алланинъ мерхамети уджсюз-буджакъсыздыр. Хакъ Тааля бу эки къулуны аджыгъан, оларгъа: «Сизлер, шимдики ал, Эки Къаягъа дёнеджексинъиз!» деген. Бу арада Пананъя ве Зейтун гъайып олуп, олар тургъан ерде эки къая пейда олгъан.

Шеэрде исе, къиямет къопкъан. Къыскъа бир вакъыт ичинде дженнет киби мемлекет – шеэр къанлы бир мейдангъа чевирилъген. Дагълар, ташлар, къаялар, орманлар инълегенлер, феръяд-фигъан къопаргъанлар. Бунъа денъиз биле даянып оламагъан. Денъиз къудретли сеснен окюрген, къутургъан, ернен-кок титреген, бутюн дюнъя сарсылгъан. Денъиз ялыларындан чыкъып, шеэрни – мемлекетни якъып-йыккъкъанларны далгъаларынен шыбалап денъизге алып кеткен ве оларны анда батыргъан, анда гъаркъ эткен. Иште, бундан сонъ, денъизнинъ шербет киби суву тузлу сувгъа чевирилъген…

Шимди Заде къартанай бир анъ сусты, сонъ деди:

- Заур, огълум, ойле кунъ келеджек, о эфсаневий шеэр – мемлекет янъыдан тикленеджек, янъыдан догъаджакъ, кене кенди урбасына бурюнеджек. Иште о заман Пананъя ве Зейтун – эки севдалы генч де текрар аяткъа къайтаджакълар. Чюнки, Алланынъ икмети болдыр!..

Заде къартанай кене сусти. О озюнинъ терен, икмет толу зейтюн тюсте козьлерини Пананъя-Зейтун Къаяларына догърултты. Мен де Къаяларгъа бакътым. Эеджанландым. Шимди къаршымда башларыны магърур котерип тургъан Эки Къая – Эки Севда Пананъя ве Зейтун, гуя къартанайнынъ сёйледиклери акъикъат экенини тасдыкълаяракъ, козьлериме бир дефа къыбырданып алгъан киби корюлъдилер…

Мен назарымны койге авуштырдым. Кой, искеледен башлай… Тааджип… Кой, шимди зеинимде о эфсаневий шеэрге чевирилъген киби олды. Бир анъ олса да, мен де Пананъя киби бутюн дюнъямны унуттым. Мына, къаршымдан яваш адымларле кулюмсиреп Пананъя келъмекте. О манъа якъынлашты.

- Селям алейкум! – деп элини узатты…

Мен онынъ элини алгъанымле, огюмде Пананъя дегилъ де, Заде къартанайнынъ огълу Мухаммед агъа тургъаныны анъладым.

Денъиз исе, эп окюрмекте, ири-ешилъ далгъалары эп искелеге, эп ялыгъа урулмакъта. Дерсинъ, денъиз де, нелердир сёйлемек истей, гуя о, Заде къартанайнынъ сёйледиклерине – юрек нидасына зиль тутмакъ истей…

Кой дагъ ве къаяларнен сарылы. Эгер, биз искеледе турып, аркъамызны денъизге чевирсек: сагъ тарафта Пананъя - Зейтун Къаялары, солда Кучюк - Къаялар, олардан сонъ исе, Чобанхулени коръмек мумкюн. Бу тарихий ядикярлыкъ денъиз кенарында, юксек къая устюнде ерлешкен. Койнинъ кунъдогъушында Айфока, сыртында Каматра дагълары, кунъбаты тарафта да дагълар… Пананъя-Зейтун Къаяларындан тутып та Чобанхулеге баргъандже, койнинъ ялысы сайыла. Койде бир къач тюкян ве ашхане бар. Искеледен чыкъып солгъа юрюлъсе автобус кассасы, кассанынъ янашасында – юксекликте тереклер талдасында кафе булуна. Кафенинъ ады «Изабелла». Иште, мен эр кунъ сабалыкъ ашкъа бу кафеге келем. Анда пиширилъген ашлар айтыладжакъ киби лезетли олмаса да, не ичюндир, саба олдымы, мында ашыкъам. Ады «Изабелла» олгъаны ичюнми, ёкъса мавы денъизнинъ къаршысында тургъаны ичюнми? Анълап оламайым. Инсан кимерде озъ - озюни анълап оламай, дегенлери керчек экен!

Бугунь саба кене «Изабеллагъа» келъдим. Емеклерни табакъкъа къойып, касса башында отургъан сарышын къызнен эсаплашкъан сонъ, барып бош масагъа отурдым. Отурдым дегендже:

- Аш татлы олсун! – деген таныш сес эшиттим.

Бакъсам, къаршымда Мухаммед агъа тура. Элинде табакъ. Мен онъа:

- Сагъ олунъыз! – дедим де янымдан ер косътердим…

Биз бири-биримизден ал-эхвал сораштыкъ. Сёз сырасы, мен ондан анасыны, онынъ не ичюн ашкъа келъмегенини сорадым.

- Худжур шей сёйлейсинъ, огълум. Бизим къартларны билъмейсинъ ёкъса. Яшап тургъан эвимизден бу ашханенинъ босагъасынадже килим тёшеп чыкъ, анам кене ашамагъа мында келъмез. Анъладынъмы?

Мен бир шей анъламадым. Субетдешимнинъ чересине тааджипнен бакътым. О буны сечсе керек:

- Э-э, Заур къардашым, демек анъламадынъ! – деп кулъди. – «Беяз къоюн» меселеси…

Мен, къартанайнынъ ёлуна «килим тёшелъсе де» мында келъмейджегининъ себебини анълагъанымнен кулюп йибердим.

- Мухаммед агъа, я мында тек, сиз сёйлеген «къоюндан» дегилъ акъикъий къоюн этинден де пиширелер! – дедим энди бираз кедерленип.

- Мен анама буны да анълаттым, - деди о, - амма файдасы олмады. «Эписи бир чанакъ-чёлъмеклери айры дегилъ! Сен манъа экинджи ашхане меселесинден лафэтме!» деди. Онъа не керек олса, эписини кетирип бердим. Ашны кендиси пиширип ашай.

Бизлер лаф-лафнен ашны ашадыкъ. Бирер стакан татлы чай ичтик. Мен ондан:

- Мухаммед агъа, бугунъ сизинъ ниетлеринъиз насыл? Авасы да бозулды. Гъалиба ягъмур ягъаджакъ, денъизде ювунмакънынъ чареси олмаз.

- Сенде бир де-бир теклиф бар ёкъса?

- Сувдакътан шимди «Комета» (гемининъ ады) чыкъты. Отуз дакъкъадан мында етип келеджек. Истесенъиз, онъа отурып Ялтагъа, ондан исе башкъа гемиде Мисхоргъа барайыкъ, Арзы Къызны корейик.

- Теклифинъиз пек яхшы! Амма анам раатсызланаджакъ, онъа сёйлемек керек эди.

- Ананъызгъа сёйлемеге де вакъытымыз етер. Истесенъиз къартийни де алып кетейик.

- Анамы энди тапсанъ ал! О, Чобанхуле тарафларны корип келейим, - деп кетти. – Разы олсанъ Мисхорны ярына къалдырайыкъ! Бугунъ койни доланайыкъ, истесенъ анамнынъ артындан биз де Чобанхулеге барайыкъ. Анам бу ерлернинъ эр бир ташчыгъыны биле. Бизге чокъ шейлер тарифлер.

Мухаммед агъанынъ теклифине истер-истемез разы олдым. Сонъундан Мисхоргъа кетмегениме пек къувандым, чюнки мен шу куню чокъ вакъиаларнынъ шааты олдым…

Биз Мухаммед агъанен зифт тёшели ёлгъа чыкътыкъ. Чобанхулеге алып баргъан бу ёл денъиз ялысындан учъ – дёрт метр юксекликтен кече. Кунеш булутлар артында гизленип турса да, ялыда яры чыплакъ, я да енгилъдже кийинген адамларны коръмек мумкюн. Олар ювунмакъта, шахмат ве топ ойнамакъта, денъизнинъ далгъаларыны сейир этмекте, кимерси исе далгъаларнен ойнамакъта. Далгъа шувулдап саилъге атылгъанда йигит арткъа чекиле, далгъа денъизге къайткъанда онынъ пешинден чапа. Далгъа, кимерде алдата, яни денъиз ичерисине догърулгъан киби ола да, бир кереден саилъге къайта. Далгъанынъ бойле «айнеджилигини» беклемеген йигитнинъ балакълары сылана ве озюнинъ алдангъаныны корип зевкънен куле…

Узакъта, денъиз кенарында, Чобанхуле ачыкъ-айдын корюнип башлады. Ялыда адам кет-кете сийреклешти. Ниает, бом-бош саилъ. Лякин, Кучюк Къаяларнынъ янында кимдир отура. Къаяларгъа якъын къалгъанда:

- Я о меним анам да! – деди Мухаммед агъа.

Мен, тек ёл кенарында И.Д.Папанин ве онынъ аркъадашларына багъышланып къойылгъан абидеге якъынлагъанда, Заде къартанайны таныдым. Биз абиде янына келъген сонъ солгъа бурулдыкъ да, денъизге - къартанайгъа тараф алып баргъан уфачыкъ ёлчыкътан кеттик. Къартанайнынъ янына келъдик. Лякин о озюнинъ терен хаялгъа далгъан козълерини эп ёлгъа – абидеге тикип отура эди. Мен Мухаммед агъагъа суалъ назарынен бакътым. О: «Сус!» дер киби ишарет пармагъыны дудакъларына кетирди, сонъ яваш сеснен:

- Анам шимди хаял деръясына далып отура, - деди. – О, койге эр келенде, мытлакъа бу ерге келе де, саатлернен отура…

Шу вакъыт:

- Буяна насыл этип гелъдинъиз я? – деди къартанай бизге таба чевирилип.

Къартанайнынъ озюне келъгенини коръгенимнен, барып селямлаштым, элини опътим…

- Чобанхулее кетемиз, ана, - деди Мухаммед агъа.

Биз къартанайнынъ янына, ташлар устюне отурдыкъ. Къартанай менден ал-хатир ве не вакъыт къайтаджагъымны сорады. Самолёткъа билет алдым ёкъса даа алмадым, эписинен меракъланды. Эгер бугунъ торуны – Мухаммед агъанынъ къызы келъсе, Кавказгъа кетеджеклерини билъдирди. Бундан сонъ терен кокюс кечирди, козълерини кене юксек абидеге тикти ве:

- Эгер ашыкъмасанъыз, мен сизе бир икяе сёйлейим, - деди. – Мухаммед агъанъ энди бу икяейи билий, ама сен ишитмемиштирсинъ.

Кене меракънен динълерим, ана, - деди огълу. – Сёйленъиз, Заур да эшитсин. Чобанхулее сонъ барырыкъ.

Мухаммед агъагъа къолтутаракъ, мен де:

- Сёйленъиз, къартана! – деп риджа эттим.

Заде къартанайгъа онынъ тюневин сёйлеген Пананъя-Зейтун Къалары акъкъындаки эфсанесини пек бегенгенимни сёйлемек истедим. Лякин, етиштирмедим. О энди узакъ кечмишни хатырлап башлагъан эди.

…Бир бинъ докъуз юз он секиз сенесининъ кузю. Мен о вакъытларда он яшында эдим. Бабам Абдураман агъа чобанлыкъ эте эди. Кимерде мен де, бабамнен къоюн бакъмагъа яйлягъа кетем. Биз, эксери алларда, къоюнларны бу ерден козъэте эдик. Бабам койде энъ уста къавалджы ве йырджы сайыла, пек чокъ тюркю биле эди. Къавалыны алып йырлап башлагъанда гуя онынъ тюркюсини динълемек ичюн этраф сукюнетке дала, атта къутургъан деъиз биле тынчлана. Эр алда, о вакъытлары манъа бойле келе эди. Кимерде, йырлагъанда онынъ козълеринден яш акъа. Сагълам ве мазаллы бабамнынъ козъяшларыны корип айретленем, агълап йиберген вакъытым да ола. Бойле алларда бабам мени тизлерине отуртып, масал сёйлей. Агъламакъны токътатып масал динълейим. Масал биткен сонъ, о къавалыны элине ала да, кене йырлап башлай:

Арадан чокъ сенелер кечти. Осътим. Кендими билип башладым. Бу бейитлер, Ашых Керемнинъ бейитлери олгъаныны анъладым…

Бир куню бабам кене агълап, къавалыны чалгъанда, саилъге моторлы къайыкъ келип токътады. Андан мешин быджакълы бир къач адам тюшти де, бизим янымызгъа келъди. Бабамнен корюштилер. Русча ве кърымтатарджаны къарыштырып бир шейлер анълаттылар. Беязлар ве ешиллер акъкъында сорадылар. Олар, озълери беязлар олмагъанларыны билъдирдилер. Мусафирлер койге келип якъып-йыкъкъан айдутларгъа бенъземеселер де, бабам олардан шубеленип «бир шей билъмейим» демектен вазгечмеди.

Акъикъатен, о вакъытларда агъыр йыллар эди. Койде акимиет денъишип тура. Атмакъ, кесмек, эалиге къылынмакъ, меджбурий аскерликке алмакъ, къысыкъаякълыларнынъ намусына кечмек… - бутюн вахшийлик ола эди. Шунынъ ичюн бабам мусафирлерден сакъынса керек. Арада асыл олгъан бираз сукюнеттен сонъ мусафирлерден бириси (о бизим дили эбирлерине баханда, яхшыджа билий экен):

- Меним адым Иван Дмитриевич Папанин, бизни мында – Кърымгъа Ленин ёллады! – деди.

Мен бала олсам да, о вакъытта бабам «Ленин» адыны эшиткенинен, раатызлангъаныны абайладым. Сонъра озюни къолгъа алып Ленинден келъген векиллерге койнинъ вазиетини анълатты ве:

- Ешиллер не ерде олдухларыны билийим, сизе ярдым этерим, - деди.

Мусафирлер бабамнынъ «теслим» олгъаныны корип пек къувандылар.

Бабам койге барып, оларгъа тазе отъмек, сют, пенир, йымырта, туршу ве дигер емеклер алып келъди. Экинди маали исе, о бир къач койлюнинъ ярдымынен мусафирлернинъ силяларыны койге ташыды. Бундан сонъ бабам, силя ве ашайыт маллары юклю арабаны эм де мусафирлерни дагъгъа алып кетти. О кунъ козълерим огюнден кетмей. Койнинъ бутюн халкъы – кучюгинден та къартына баргъандже (олар арасында мен де вар эдим) саф чекип тургъан киби, сокъакънынъ эки тарафына тизилип мешин быджакълы мусафирлерни озгъаргъан эдилер.

Ярым адада янъы акимиет пекинген сонъ, бабам Ахмеджите чагъырылып, анда, бинъ докъуз юз он секиз сенелери косътерген ярарлыкълары ичюн онъа тон ве дигер бахшышлар такъдим эткен эдилер. Сонъундан Папанин укюмет адамы олып етишкенини эшиттим.

Анавы юксек абиде исе, онъа ве онынъ аркъадашларына багъышланып къойылгъан. Чюнки олар ярым адагъа ильки кере бу ерден чыкъкъан эдилер...

Заде къартанай шимди абидеге бакъты да, не ичюндир козьлери яшланып башлады. Пештималынен козьяшларыны сильди ве:

-Балалар, сиз манъа хулах асманъыз! – деди. – Эр сефер балалыгъым ахылыма тюшсе юрегим ташай.

Мен, къартанайнынъ юзюндеки къатмер бурюшиклерге – омюр тарафындан къалдырылгъан излерге тикильдим. Бу излернинъ саибеси даа сёйленильмеген пек чокъ адиселернинъ шааты экенине ишанчым къавий эди…

- Айды, ойлесе сиз Чобанхулее чыхынъыз, мен аптез алып, уйле намазыны хылайым! – деди Заде къартанай.

Биз Мухаммед агъанен баягъы вакъыт сукют сакълап кеттик. Къартанайнынъ хатырлавлары экимизни де эсир алгъан эди. Ниает, ёлда о, эки юксек терекке ишмар этип, деди:

- Заур, уссадынъ исе, аву ерджихте копке олмах борджлу. Юрь, варып ондан бир сув ичейих!..

Табиатнынъ аджайип сырлары бар! Чокъракъ шойле тынч турмакъта эди ки, гуя мындан бир тюрлю сув чыкъмай, аксине кимдир анда ярым къопкъа сув кетирип тёккен! Ама чокъракътан денъиз тараф акъкъан ирмакъчыкъкъа назар ташлагъанда, бу акъикъатен де чокъракъ экенине эмин оласынъ. Мухаммед агъанынъ сёйлегенине коре онынъ дедесининъ дедеси яшагъанда биле бу чокъракъ бар экен.

Чантамыздан мешребе чыкъарып, чокъракънынъ лезетли салкъын сувундан ичтик. Мухамед агъа:

- Заур, гель бурада отурып, бираз хапынайых, сонъ Хулее чыхарых, - деп теклиф этти.

Мен разы олдым. Чантамыздан одыр-будыр чыкъарып «софра» донаттыкъ. Сарымсакълы отьмектен ве чокъракъ сувундан ибарет олгъан емегимиз пек лезетли эди.

- Мухаммед агъа, табиатнынъ меракълы муджизелери бар, деп чокъракътан бир мешребе сув алдым. – Меселя, мына бу копкени алайыкъ.

Анаву ерчикте туздан да тузлу денъиз. Чевре-четни алсакъ там-такъыр байырлар. Дагъларда да къарнынъ нам-нишаны ёкъ. Бу ерден исе, шербет киби татлы, буз киби салкъын сув чыкъмакъта. Бу сув не ерден келе аджеба?

- Догъру сёйлейсинъ, Заур, - деди о. – Табиатнынъ даа кимсе бильмеген дерен сырлары пек чох… Истесенъ мен санъа бу копке хусуста анамдан эшиткен бир ривает сёйлейим.

- Сёйленъиз! Мен сизни динълейим.

Мухаммед агъа ашыкъмадан чокъракътан сув алып ичти. Башыны котерип Чобанхеленинъ тёпесине бакъты, сонъ:

- Эвель заманда, бу ерлерде Юрт деген дюльбер кой вар эди. - деп риваетини башлады. - Юрт койинде зенгин бир адам яшай экен. Онынъ пек чох хоюнлары, Енер деген чобаны ве Зекие адлы хызы вар экен…

Къыз ойле дюльбер олгъан ки, онынъ дюльберлиги бутюн дюньягъа даркъагъан. Тюрлю мемлекетлерден чешит табакъалардан йигитлер онъа къуда ёллагъанлар. Амма къыз йигитлернинъ устюнден кульген, оларны алем масхарасы эткен. Себеби, Зекие кендини пек дюльбер ве акъыллы сангъан. Асылында исе, «тышы ялтырай - ичи къалтырай» дегенлери киби, онынъ ичи тыш корюнишинден бам-башкъа, яни зеэр сачкъан йылан киби экен. Бабасы да къызына бир шей деп оламагъан. Чюнки Зекие онынъ екяне севимли эвляды олгъан.

Зенгиннинъ чобаны Енер де, чокътан къызгъа ашыкъ олып юрьген. Амма о озь севгисини гизлеген. Атта, буны Зекие дуяр деп, къоркъа экен. О, яйляларда къоюнлар арасында къавалынен мукъаддес севгисини тасвирлейиджи аваларны чалып-йырлап козьяшы тёке экен.

Бир кунь о, кене йырлап отургъанда, саиль тарафтан къызларнынъ зий-чувлары эшитильген. Енер, сеслер ичинден Зекиенинъ сесини деръал айырды этип о ерге чапкъан. Саильге етип кельсе, не корьсин, балабан бир йылан къаялар арасындан чапып кетмекте. Онынъ къыскъа аячыкълары да бар экен. Къызлар исе, къычырышып койге таба къачмакъталар. Енер йыланны ольдюрмек ичюн онынъ артындан чапкъан. Амма йылан къая тюбюне кирип кеткен. Шу арада йигит саиль беттен Зекиенинъ аджджы сесини эшиткен. Тезликле къызнынъ янына кельген. Къумда арекетсиз яткъан Зекиени корьген Енер эсини джояязгъан. Чюнки о, къызны бойле якъындан сюфте коре экен. Енер севимлисининъ солуп башлагъан чересине, сия сачларына тикилерек козьлеринден яшлар акъкъан. Зекие озюнинъ зейтун козьлерини йигитке тиккен, гуя ондан имдат истеген. Бу куньгедже татлы хаялнен яшап кельген Енер энди Зекиесиз не япар?! Севимлиси йыланнынъ зеэринден ольсе, Енер ичюн бутюн дюнья зифт къаранлыкъкъа чёкеджек! Юрт койи, кунеш, ай, йылдызлар, къаялар, дагълар, орманлар, денъиз - бутюн алем Зекиенинъ себебинден яшамакъта да! Я энди!..

Тесадюфен, Енернинъ назары Зекиенинъ морарып башлагъан чыплакъ балдырына тюшкен. О деръал эгилип йылан тишлеген ерни сузюп башлагъан. Балдырдан сюзген зеэрни ичине ютып акълен Аллагъа ялваргъан, ондан имдат сорагъан. Зеэрни сорып битирген сонъ Зекие бир тамам кендине кельген. Амма Енернинъ озю зеэрленген ве башыны севимлисининъ тизлерине къойып джан берген. Оледжекте Енер шойле деген: «Дюньяда ич кимсе, ич бир вакъыт меним киби бахытлы оламайджакъ!»

Зекие озюне нисбетен йигитнинъ улу севгисини корип, янъыдан догъгъан киби олгъан. О, аджджы-аджджы агълагъан. Онынъ феръдындан бутюн этраф арекетке кельген. Даима тынч тургъан денъиз биле, къызнынъ яныгъындан копюрип инълеген. Ве о, аля бугунъгедже, тынчланып оламай!..

Зекиенинъ достлары исе, койге барып онынъ бабасына хабер эткенлер. Къызнынъ бабасы койлюлернен берабер саильге етип кельгенде не корьсин, сачлары бем-беяз бир къартанай агълап, чобанны - Енерни охшап отура экен. Иште, къыскъа бир вакъыт ичинде Зекиенинъ сачлары чаларгъан…

Койлюлер Енерни шу ерде комьгенлер. Зекиенинъ бабасы бирден-бир эвлядынынъ джаныны къуртаргъан чобаннынъ адыны эбедийлештирмек ичюн, намлы мимарджыларны давет этип, оларгъа Енер комюльген ерде абиде къурмаларыны риджа эткен. Усталар ишке киришкенлер. Нетиджеде, мимарджылар даа бир ерде олмагъан юксектен-юксек къабир, къабирнинъ устюне минаре къурмакъ фикирине кельгенлер, эм шойле де япкъанлар. Адыны Чобанхуле, яни «Алланынъ чобан хулуна» деп къойгъанлар. (Шимди анда чыкъсакъ корерсинъ Заур, минаренинъ аз ери къалгъан, - деди субетдешим ве сёзюни кене девам этти).

Зекие эр кунь къабир башына келип окюр-окюр агълап, акъшам устю эвине къайта экен. Куньлернинъ биринде о, кене къабирге барып келейим деп, эвден чыкъкъан. Амма акъшам олгъан, Зекие эвине къайтмагъан. Гедженинъ дер маалинде онынъ бабасы бир къач адамнен къызыны арамагъа чыкъкъан. Къабир орталыкъларыны айланып, Зекиени чокъ къыдыргъанлар, лякин оны бир ерден тапып оламагъанлар. Олар, ёргъунлыкъларыны савуштырмакъ ичюн бир ерчикке отургъанлар ве деръал юкъугъа кеткенлер. Атта Зекиенинъ бабасы да озюнинъ юкъугъа кеткенини дуймай къалгъан. О, тюш корьген. Тюшюнде Зекие бабасынынъ къаршысында пейда олып, онъа шойле деген: «Баба, энди мени араманъыз! Мен эбедий бу ерде халаджам. Эндиден сонъ, гозьяшларым копке олып ахаджах, Енерин хабирине зиярет этмее, дуа охумая геленлер, бу копкеден тарет алырлар!» деп кене гъайып олгъан. Бабасы: «Зекие! Хызым!» дие къычырып, козюни ачкъан. Онынъ сесинден аркъадашлары да уянгъанлар. Танъ аткъан. Бакъсалар къаршыларында копке асыл олгъан…

- Заур, бу копкенинъ тарихы, иште, бойледир, - деди Мухаммед агъа козьлерини чокъракътан манъа авуштырып. – Бу риваетке истеген инана, истемеген инанмай. Эр кимнинъ кенди иши…

Биз Чобанкъулленинъ тёпесине чыкъкъандже баягъы вакъыт кечти. Бу юксекликнинъ денъиз бети учурым къая, дигер тарафлары топракъ, анда-мында ташлар. Чобанкъулледен Пананья-Зейтюн Къаялары, Айфока ве Каматра дагълары, Кучюк Къаялар, Папанинге тикленген абиде, узакъта Аюв-Дагъ, койлер корюне. Уджсыз-буджакъсыз денъизнинъ ири далгъалары саильге – къаяларгъа арды-сыра келип урулалар. Къулленинъ тёпесинде минаре шекилинде къурулгъан бир ядикярлыкъ. Таш киби къаткъан ядикярлыкънынъ тек беш – алты метр юксекликтеки тёгерек дивары къалгъан. Дивар пек къавий къалангъан олып, онынъ кенълиги бир метрге бара. Биз Мухаммед агъа иле берабер дивар тёпесине чыкътыкъ. Бирер тютюн якътыкъ. Мен шимди кендими еди къат кокте санмакътам. Саргъушландырыджы бу манзараны дерсинъ тюшюмде корем…

- Заваллы анам, аля даа отура! – деди Мухаммед агъа.

Мен козълеримле къартанайны араштырып башладым. Сонъ таптым. О аля намазыны къылмакъта.

Булутлар къыршавындан къуртулгъан кунеш, Хулени къызлдырып башлады. Биз дивар устюнден тюштик. Хуленинъ шималинде осъкен балабан терек янына келъдик. Ялпакъ ташнен терек тюбюни бираз тегизледик де, анда ерлештик. Чантамыздан даа токъунылмагъан емеклерни, «Кокур» сув ичимлигини, эки стакан чыкъарып кене «софра» донаттыкъ. Уютма стаканларгъа ичимликни толдырдыкъ, бири-биримизге тимсалий олса да, эйи истек арз этип, котердик.

- Ичимлик десенъ – ичимлик! – деди аркъадашым бошагъан савутыны «софрагъа» къойып.

Сонъ «Кокур» савутыны элине алды. Шишеге япыштырылгъан кягъыт устюндеки ресимге дикъкъатнен тикилъди. Ресимде, денъиз кенарындаки учурым къая уджунда «Къарылгъач ювасы» денилъген дюлъбер бина акс олунгъан… Мен Мухаммед агъанынъ фикирини тасдыкълаяракъ:

- Догъру сёйлейсинъиз! – дедим. – Керчектен бу «Кокур»да денъизнинъ, дагъларнынъ, багъ-багъчаларнынъ – бутюн сейяре табиатынынъ нешъэси бар киби!

Мухаммед агъа къаделерни кене толдырды. Биз оларны да бошаттыкъ.

- Анамлар энди койге къайтмакъта, - деди Кучюк Къаяларгъа ишмар этип.

Мен айланып, Къаяларгъа бакътым. Анда энди учъ нокъта къыбырдамакъта.

- Мухаммед агъа, къартанайнынъ янында кеткен кимлер я? – деп сорадым ондан.

- Сафиназнен Алим – къызым ве торуным. Кавказда яшайлар. Олар сёзде бугунъ келъмек керек эдилер. Демек келъгенлер.

Сафиназ ве Алим! Бу эки ад манъа таныш. Лякин… Анасы, къызы ве торуны тарафкъа бакъып тургъан Мухаммед агъанынъ чересине тикилъдим ве бундан бир къач сене эвелъ расткетирген Сафиназ адлы къызнынъ сымасыны козълерим огюне кетирмеге тырыштым. Акъикъатен о черенен шимди къаршымда отургъан адамнынъ чересинде насылдыр умумийлик бар киби дуйылды. Меним бунъа инанаджагъым келъмегенинден олса керек: «Вазгеч бойле олмайджакъ хаялгъа! – дедим озъ-озюме. – Дюнъяда Сафиназ, Алим адлы инсанлар азмы ёкъса!..»

- Э-э огълум, анам башындан нидже фаджиалы кунълерни корип кечирди, - деп Мухаммед агъа меним фикиримни болъди. – Онынъ коръгенлерини кимсе коръмесин…

О эм сёйлей, эм де догъмушларындан козълерини алмай эди. Олар энди абиде янындан бурулып, зифт тёшели ёлдан кетмекте эдилер. Тааджип. Мен не ичюндир бир себепсиз эеджанланып башладым. Эеджанымны ятыштырмакъ ичюн олса керек, озъ-озюнден титреп башлагъан эллеримле сигар якътым, субетдешимден риджа эттим:

- Мухаммед агъа, ананызнынъ омюринден бир шейлер икяе этсенъиз де!..

- Бездирмейджех олсам, сёйлейим, - деди ве манъа бакъып о да бир тютюн якъты.

- Сизни сабаядже динълемеге азырым, - дедим онъа.

Меним эеджаным энди бираз савушкъан киби олды. Субетдешим, булутлардан бус-бутюн арынгъан масс-мавы кокке тикилъди, сонъра къоджаман денъизни сейир этип башлады.

Терекнинъ колъгеси отургъан еримизден баягъы узакълашкъаны себебинден биз «софрамыз»ле берабер колъге тараф джылыштыкъ. Бундан сонъ Мухаммед агъа сёзюни башлады. О сёйледи, мен динъледим… Акъшам ялы боюндан юрип койге келъгенде де, о эп сёйледи…

Мен шу куню гедженинъ дер маалинедже, кирагъа туткъан одамда отурып, кунъделик дефтериме Мухаммед агъанынъ сёйлегенлерини къайд эттим. Атта, бу къайдларгъа «Мухаммед агъанынъ юрек садалары» деп серлева да къойдым.

Душман тиш-тырнагъынадже силяланып, кокни гудюрдетип, ерни сарсытып, эр шейни йыкъып-якъып кунъбаты тарафтан ярым адагъа келип киръгенде Заде апте отуз еди яшларында эди. Элине силя тутып олгъан койлюлернинъ эписи Ветаныны душман панджасындан къуртармакъ ичюн урушкъа кеттилер. Чарх койинде ялынъыз къартлар, балалар, балалы къадынлар къалдылар. Кой ходжалыгъы ишлерини, иште олар алып бара эдилер.

Заде аптенинъ о вакъытлары эки огълу ве бир де къызы олып, уйкен огълу Усеин он алты, къызы Лейля он дёрт, кенджеси Мухаммед он эки яшында эдилер. Ходжасы Баттал агъа дженкнинъ биринджи кунълери эляк олды. Ходжасынынъ эляк олгъаны хусуста хаберни алгъан Заде апте илъки кунълери янды, куйди, омюрден сувуды, бир шейге козю къалмады. Амма, сонъра: «Ходжамнынъ тюсю – балаларым эшкъына яшамакъ ве кене яшамакъ кереким!» деген анъ оны текрар аякъкъа турсатты…

Душман Чарх койини ишгъалъ эткен сонъ, Заде аптенинъ яшайышы даа пек мушкюллешти. Эвде учъ джан – озю, Лейля ве Мухаммед къалгъан эдилер. Уйкени Усеин бабасынынъ эляк олгъаныны эшиткенинен, вахший къатиллерден интикъам алмакъ ичюн арбий комиссарлыкътан ялвар-ялкъар изин алып, джебэге кеткен эди. Лякин онъа ветандашлары иле бир сафта турып душманнен курешмек насип олмады. Чекилюв вакъытында агъыр яралангъан Усеин, душман элине тюшти. О, чокъ мешакъатлардан сонъ, эсирликтен къачты. Мензилъге хавфсыз етмек ичюн, ёлда расткелъген бир доброволъсни ольдюрип, онынъ урбасына кенди урбасыны денъиштирди. Чокъ ёл юръди. Ниает, бир куню танъда коюне келип чыкъты…

Акъшам. Чарх коюни къаранлакъ къаплап башлады. Заде апте Мухаммеднен Лейляны къомшу койде яшагъан союна озгъарып, эвине къайтты. Онынъ гонъюли баягъы тынч. Чюнки эвлятларыны эсирликтен – олюмден къуртарды. Энди оларны Германиягъа алып кетмейджеклер. Эр шей ятышкъан сонъ, барып балаларыны алып келир.

Заде апте, иште, бойле хаялларнен эвине кирер-кирмез кейфи къачты. Тёшек ичине кирип яхшы сарынды. Дыр-дыр къалтырап башлады. Оны сытма туткъан эди…

Гедже. Этраф чым-чырт. Сес-солукъ эшитилъмей. Гуя, алемде, шимди ёргъан тюбюнде къалтырап яткъан Заде аптеден гъайры тири джан къалмады. Бу сукюнетни онынъ эвине келип кирген офицернен эки аскер бозды. Олар тюневин де келъген эдилер. Къандилъ ярыгъында ёргъангъа сарылы яткъан хастанынъ козълерине оларнынъ учеви де чиркин, дешетли бир махлюкъ киби корюндилер. О, козълерини юмды. Шу вакъыт «махлюкълардан» бириси тилъни бозуп:

- Оглун, кизин анда?! – деп къычырды.

Даа сытмасы йибермеген Заде апте, тишлерини бири-бирине къакъыштырып:

- Би-и-лъ-мейим! – деди.

- Балаларин анда экенлерини айтмасан сени… - деп, офицер пыштавыны алсыз къадыннынъ манълайына тиреди.

Кимдир, офицернинъ богъазына келъпеден киби япышты. Бу Лейля эди. Лейля Мухаммеднен къомшу койнинъ сынъырына еткен сонъ, кадясына: «Сен кит, мен варып анамызы да алып гелейим. О бир кенди халды», деп артына къайткъан эди… Шашмалап къалгъан офицер эки аскернинъ ярдымы иле къызнынъ къатты панджасындан сыптырылды да, оны узун сачларындан чеккелеп, чызмасынен тепип башлады. Буны коръген анада къайдандыр къувет пейда олды. О, тёшектен сычрап къалкъты ве:

- Мелъун! Балама тохунма! Хан ичмее истесенъ, меним ханымы ич!.. – деп къызыны котеклеген офицерге атылды.

Заде апте, башына келип энген дарбеден ерге серилъди…

О, тангъа якъын озюне келъди. Зар-зорнен аякъ устюне котерилип, бир адым атар-атмаз ненинъдир устюне юварланды. Кене эсини джойды. Бираздан текрар кендине келъди. Ода ичи айнынъ нурларындан азачыкъ ярыкълашкъан эди. Заде апте салкъын, лякин йымшакъ бир шей устюнде яткъаныны сезди. Козълерини ачты ве аджджы - кийик сесле еринден атылып къалкъты. Къаршысында… Ал-къангъа былангъан къызынынъ джансыз джеседи, этрафта къырыкъ шише парчалары ята. Заде апте буз-бузлады. Такъаттан кесилъсе керек, о, тизлери устюне чёкти. Къызынынъ къанлы ве мораргъан тенине эм де бир кокюсине, (кокюснинъ экинджиси еринде ёкъ эди), тикилип къалды. Феръяд-фигъан къопарды. Сусты. Эппи кенаргъа чекилъди ве джеседке текрар тикилъди. Бир къач сание кечер-кечмез яваш адымларнен кене джеседке якъынлады. Аягъы йымшакъ шейге токъунды. О, аягъынынъ уджуна бакъты. Ерде къызынынъ къанлы кокюси ята. Заде аптенинъ акъылы худжурлашып башлады, юзюнде тебессюм чизгилери асыл олды. Къанлы кокюсни эгилип элине алды, кетирип озъ ерине къойды. Бойледже, джеседнинъ кокюси текмилленди. Сонъра, къызынынъ башы уджуна отурды, онынъ сия сачларыны, юзюни сыйпаяракъ Айнени йырлап башлады:

Иште бу вакъыты эвге келип кирген Усеин, босагъа устюнде эйкелъ киби къатып къалды. Арадан баягъы вакъыт кечти. О озюне келъди. Одадан бир шейлер тапып, къардашынынъ устюне орътти. Аизар чекип, энъ сонъу эсинден кеткен анасыны къомшу одагъа алып кечти, мукъайтлыкъле яткъызды. Шу арада къапы ачылды. Мевта олгъан одагъа гедже келъген офицернен эки аскер кирдилер. Зилъ саргъушлар. Аскерлерден бириси, мевта устюне орътюли шейни котерип кенаргъа атты. Учеви де, хахылдап кулъдилер. Къомшу одадан Усеин чыкъты. Шенъ кулъкю, бир анъ токътады. Устюнде доброволъс урбасы олгъан йигитни сечкен сонъ, олар даа пек кулюп башладылар. Амма кулъкю чокъкъа сюрмеди. Йылдырым тезлигинен ишлетилъген ханджер къатиллернинъ учюни де ерге серди. Атта, сеслерини биле чыкъарып етиштиралмадылар.

Усеиннинъ эви кой кенарында эди. О ашыкъ-аджеле учъ къатилънинъ джеседини ялыгъа ташыды, боюнларына бирер ири таш багълап денъиз тюбюне ёллады. Урба ве силяларыны исе, Чобанхуле тараф алып кетип саилъге ташлады. О буларнынъ эписини кимсенинъ козюне корюнмеден къыскъа вакъыт ичинде япып битирди. Эвге келъди, доброволъс урбасыны чыкъарып ерге комъди. Селя устю, къолун-къомшулары иле бирликте Лейляны комъдилер. Сыр гизлемек ичюн мевтаны дёрт – беш къадын – Заде аптенинъ энъ якъын сойлары ювдылар. Халкъ дагъылгъан сонъ, Усеин къабир башында пайнозю къалып ант-емин этти:

- Севимли кадям Лейля! Сенинъ яш джанынъа хиянетлих этен джанаварлардан интихам аладжагъыма ант этейим! Азиз анамыз ичюн интихам аладжагъыма ант-емин этейим!..

Комендатура ве полис идаресинде офицернен эки аскер гъайып олгъанларыны тек экинди маалинде дуйдылар. Чокъ къыдырувлар нетиджесинде, саилъден оларнынъ эшъяларыны таптылар. Богъулгъан олсалар, далгъа джесетлерини ялыгъа чыкъарып ташламакъ керек деген фикирнен, Чобанхуледен тутып Пананъя-Зейтун Къаяларына баргъандже бутюн саилъни тешкерип чыкътылар. Лякин ич бир ерден тапып оламадылар. Сонъра оларны ири балыкълар ашагъандыр деген фикирге келъдилер.

Къарарнен къыркъ беш – элли яшларында, орта бойлу майор маса башындан къалкъты. Ода ортасында скемледе отургъан сия мыйыкълы, дюлъбер черели мазалы йигитке янашып, онынъ омузыны таптады ве терджиман вастасы иле деди:

- Аферин! Демек сиз шанлы герман ордусына хызмет этмек истейсинъиз! Мен сизни догъру анъладыммы?

Офицернинъ тюссиз козълери тюбюнде къатмер бурюшюклер, эки ченъге ортасында сиври бурун, сыджым киби узун индже дудакълары… - буларнынъ эписи вахший джанаварны анъдыра эди.

- Гер майор, мени догъру анъламышсынъыз, - деди Усеин. – Манъа имкян веринъиз, умумий душманымыздан интихам алмах истейим. Мени меджбур дженке алдылар. Биринджи имкяндан файдаланып, джебэ ёлагъыны гечтим де, коюме хайтып гелъдим. Ама чох язых, койде, дедеми гъайып этен адамлары буламадым.

- Я деденъизге не олды?

- Дедеми отуз секиз сенеси насыл алып киттилер, ойле де хайтып гелъмеди.

Усеин бу ерде акъикъатны сёйледи. Дедеси о сенелери ифтирагъа огърагъан эди. Бу вакъиа, Усеинге душманнынъ ишанчыны къазанмагъа ярдым этти.

- Я бабанъыз къайда?

- Дженк башладыгъы гиби, оны джебэге алдылар. Вармамах мумкюн дегилъ эди, себебини кендинъиз яхшы билийсинъиз. Эминим ки, эгер де о сагъ олса, мытлах эрте-геч кое гелип чыхар.

Майор Усеиннинъ козълеринден нелердир къыдыргъан киби, дикъкъатнен онъа тикилъди. Онынъ чересинде бир тюрлю ийлекярлыкъ сезмесе керек, маса устюнден тютюн къутусыны алып Усеинге сигар теклиф этти. Усеин сигар ичсе де, шимди буны кесен-кес ред этти. Себеби, къаршысындаки джеллятнынъ «къанлы» элинден сигар алмагъа нефретленди, эли бармады.

- Тааджип! – деди майор. – Сиз тютюн ичинде догъсанъыз да, оны ичмейсинъиз. Билесинъизми, мен Авропа ве Асиянынъ чокъ ерлеринде олдым, амма сизинъ тютюнинъиз киби тютюнни бир ерде расткетирмедим. Бойле тютюнни ичмемек гунядир. (Майор кулъди). Эр алъде сизге аферин!..

Шу куню Усеинге яп-янъы полис урбасы бердилер.

Инсаннынъ омюри битмесе, онъа бир шей олмай дейлер. Заде апте бир къач кунъден сонъ озюне келъди. Къызыны, адынен чагъырып-къычырып агълады, сачларыны юлкъты. Юрегинден янардагъ киби фышкъырып чыкъкъан сёзлернен къатиллерни къаргъады. Усеин анасыны, арабанен келъген эмджесинен берабер къомшу койге ёллады…

Усеин койде пейда олгъан сонъ, эр саба бир аскер, я да офицер, яхуд полис гъайып олып башлады. Бу ал бир айгъа якъын девам этти. Койде полислернинъ сайысы баягъы эксилъди. Оларнынъ ерлерини толдурмагъа адам да тапылмай эди.

Майор сабадан Усеинни узурына чагъырып атып-тутты:

- Бугунъ кене бир аскернен полис ёкъ! Сиз койдешлеринъизле лафэтинъиз. Буны кимлер япкъаныны билъмеге тырышынъыз! Олардан илле бир де - бири, джинаетчини билъмек борджлы! Ве койлюлерге шуны да анълатынъыз: джинаетчилерни тутмагъа ярдым этмеселер, ярын аяттан умюдлерини узселер де оладжакъ. Чюнки даа шимдичик шеэрден хабер алынды. Ярын сабадан гестапо отряды келип, бу меселенен шахсен огърашаджакъ. Эбет, сиз гестапо не олгъаныны яхшы биледирсинъиз!

Усеин майорнынъ сёзлерини сабырнен динъледи. О, бир фикирге келъсе керек:

- Гер майор, мен сизе сёз верийим, огюмиздеки сабагъа халмадан, джинаетчи харшынъызда дурыр! – деди нефрет ве гъадап толу козълерини офицерге тикип.

Майор бу бакъышны озюндже анълады, о, Усеиннинъ сёзюне пек инанмаса да, къалъбининъ не ериндедир умют къыгъылчымы асыл олды. Чюнки гестапо отрядынынъ келювине къадар джинаетнинъ тюбю ачылмаса, токъмакъ энъ эвеля озюнинъ башына тюшеджегини яхшы биле эди…

Кой терен юкъуда. Усеин ашыкъмадан урбасыны кийди. Силяланды. Эр итималгъа къаршы бир къонучына пыштав, дигерине ханджер сокъты. Автоматыны омузына асып, эвден чыкъты. Комендатурагъа ёл алды. Тар сокъакъчыкътан кенишче ёлгъа буруладжакъта чевре-этрафындан бир къач автоматлы чыкъып эмиране тарзда:

- Саткъын, элинъи котер! – деди олпрдпн бириси яваш сесле.

Усеин партизанларны корюп, шашмалап къалды. Не япаджагъыны билъмегенинден эллерини тёпеге котермеге меджбур олды. Онынъ янына эки адам келъди. Бириси пыштавынынъ уджуны эсирнинъ къулагъы артына таяды, дигери автоматыны ве янбашына асылы къабтан пыштавыны алды. Джеблеринден одыр-будыр шейлер тапты. Лякин къонучларыны бакъмакъ акъылына келъмеди. Бундан сонъ онынъ эллерини артына къайырып багъладылар ве дагъгъа догъру алып кеттилер. Койден бираз авлакълашкъан сонъ, эсирнинъ койдеши – партизанлыкъта булунгъан Абджелилъ агъа Усеинге деди:

- Сен сатхынны энди чохтан берли андырыйых! Ама тутып оламай эдих. Сен насыл маразсынъ шу?! Бабанъ, каденъ, бу фиръаунларнынъ къуршунындан эляк олсалар да, сен хатиллере хызмет этсенъ! Сенинъ теринъи шинди, абу ерде сыдырыр эйдим, ама эмири бозып оламайым!..

Партизанлар эсирни Каматрагъа алып чыкътылар. Абджелилъ агъа группанынъ башлыгъы олса керек, о, Усеинге бекчи этип бир йигитни тайнледи.

- Сен бу хайинден гозюнъи алма! – деди онъа. – Эгер хачырсанъ, онынъ ерине кендинъ джезаланаджанъ. Буны яхшы билъ. Биз тез хайтып гелирих.

Олар бир-бири артындан кене койге къайтып кеттилер. Бир тамам рухтан тюшкен Усеин, яр кенарындаки ташнынъ устюне барып отурды. О Лейлягъа берген вадесини бугунь илъки кере ерине кетирип оламайджакъ… Эбет, Абджелилъ агъая эр шейни олгъаны киби анълаткъанда, о онъа ярдым этер эди. Лякин бундан кимсенинъ хабери олмамакъ керек. Чюнки омюр бою бунынъ сыр олып къаладжагъына о озъ-озюне сёз берген эди. Усеин ичюн, буны Лейля «билъсе», кяфи. Эм эр сефер къабирге келип, озюнинъ невбеттеки интикъамы акъкъында кадясына эсабат бере. Бугунъ исе, иши юрюшмеди. Энди не япмалы!.. Усеинни шимди иште бойле фикирлер чекиштире эди. Сонъра, тесадюфен башына айдын бир фикир келъсе керек, гонъюлининъ не ериндедир умют къыгъылчымы парылдагъан киби олды. Бекчи йигитке чевирилъди ве:

- Хардаш, сен анги койденсинъ? – деп сорады ондан.

Партизанлар кеткен тарафкъа бакъып, хаял сюрюп отургъан бекчи йигит, эсирнинъ сесинден сескенди. Деръал, автоматыны даа къавий тутты. Джиддий сесле:

- Ускутлийим! – деди.

- Адынъ Элведин, догърумы?

Бекчининъ джаны сыкъылса керек, о, суалъге суалънен джевапланды:

- Меним адымы андан билирсинъ?!

- Бир гуню, дженктен эвелъ бабамнен Тувакътан хайтанда гече халдых, - деди Усеин джанланып. – Бабам сенинъ бабанъы таный экен. Сизинъ эвинъизе хонып, сабах коюмизе хайтып гелъдих. Хатырлайсынъмы?

- Хатырладым! – деди Элъведин окюнч иле. – О вахыты сенинъ илериде полис оладжагъынъы билъсем эди!..

Усеиннинъ тюшюнген «айнеджилиги» чултутмады. Умют къыгъылчымы бир кереден сёнди. Кене къасеветке далды. Даа бир кере арекет этмеге къарар берди. Эгер бундан да бир шей чыкъмаса, онъа мерамымы анълатырым, истесе, майоргъа берген «вадемни» берабер эда этерик, деп тюшюнди. Усеин отургъан еринден къалкъты.

- Элъведин, мен аджете чыхмая истейим! – деп ялварды.

Бекчи бираз ойланып турды:

- Яхшы, эллеринъи чезерим, эгер хачар исенъ атып бырахырым! – деп эсирнинъ элини чезди.

- Автоматыны онынъ сыртына тиреди.

- Хардаш, мени яхшы динъле! Биринджиден мен хачмайджам. Экинджиден гозюнъе колъге тарзында хачан гиби горюнсем янъылып атма. Душман хурушун сесини ишитип аягъа хахар. Нетиджеде кое тюшен архадашларынъ эписи эляк олмалары…

Усеин сёзюни битирмеден озюни ярдан ашагъы атты. Элъведин акъылыны бир ерге топлагъандже, эсирден нам-нишан къалмагъан эди. Эгилип, ярдан ашагъы бакъты. Анда бир шей корюнмей, зифт къаранлыкъ. Не ишлейджегини билъмеден о бир тамам шашмалады. Онынъ артындан къуршун ёллайым десе, аркъадашлары хавф астында къаладжакъ…

Арадан чокъ вакъыт кечмеди, партизанлар омузларына ашайт маллары юкленип белъгиленген ерге келъдилер. Бакъсалар, Элъведин бир озю, эсир ёкъ. Олар меселени анълагъанлары киби, йигитни силясызландырып, эсир алдылар ве аджеле суретте дагъгъа чекилъдилер. Себеби, эр дакъкъада Усеин мында душман отрядыны алып келмеси мумкюн деп, тюшюне эдилер. Эртеси куню Элъвединге кене силясы къайтарылып берилъди…

Усеин озюни ярдан ташлагъан сонъ, партизанларнынъ элинден къуртулгъанына, ваделерини ерине кетиреджегине къуванып койге тараф ёл алды. Яр тап о къадар юксек дегилъ эди. Шунынъ ичюн Усеин озюнинъ бир ерини агъыртмады. Койнинъ кенарындаки эски мезарлыкъ ичинден кеткенде, къулагъына сеслер чалынды. О, къабир ташы артына гизленди. Беш колъге балабан дут тереги янындан арды-сыра кечип кетмектелер.

- Аджеба, оларны ким гъайып эте экен? – деди колъгелерден бириси. – Абджелилъ агъа, сен мында Чарх коюнде догъдынъ, осътинъ. Джемаатны яхшы билесинъ. Бу акъта сенинъ фикиринъ насыл?

- Хайсер, мен де бир шей анълайып оламайым! – деди Усеиннинъ койдеши. – Занымджа, буны ялынъыз бир адам япай. Кендиси де душман арасында чалышый гъалъба. Ама энъ мерахлы ери шунда ки, о не ичюндир бизнен багъланмая ынтылмай. Тохтар агъанынъ сёйледигъине горе, ярын сабах гестапо отряды гелип бу ишнен огърашаджах экен. Фираунлар бутюн кою хыйыр-чыйыр этерлер, илля джесюр «джинаетчийи» тапарлар. О белъки де энди койден зувмыштыр.

- Гестаподан эр шей беклемек мумкюн! – деди башкъа бириси. – Меркезнен багъланмакъ керек!..

Колъгелер къаранлыкъ ичине синъип кеткен сонъ, Усеин къабир ташы артындан къалкъты да, догъру комендатурагъа ёл алды. Азбарда о якъкъа-бу якъкъа юръген автоматчы-бекчи кимнинъдир келъгенини корип:

- Хонде хох! ( Элинъи котер!) деп къычырды.

Усеин паролъни сёйледи. (О энди душман лакъырды эткен тилъни бираз огренген эди). Бекчининъ гонъюли тынчланды. Усеин, коменданткъа аджеле ишим бар деп, софадан майор яткъан одагъа кирди. Ичериден къапыны чивледи. Пенджере перделерини тюшюрди. Лампаны якъты. Тек бундан сонъ майор уянды. Къаршысында тургъан Усеинни коръди, лякин тёшегинден къалкъмады.

- А-а-а, сенсинъ? Джинаетчини тутып кетирдинъми! – деди мыскъылнен.

О кене недир сёйлейджек олды, амма Усеин онынъ агъызына буюк чул парчасыны тыкъады. Пыштавыны майоргъа догъуртты.

- Гер майор, къыбырдасанъыз гебертеджем! – Майор бир анъде къан-терге батты. О шимди озъ козълерине инанып оламай эди. – Коръгенинъиз киби саба берген вадеми ерине кетирдим. Сиз араштыргъан джинаетчи меним. Билесинъизми, бизим халкъта эскиден къалгъан бир лаф бар: «Инсаннынъ топрагъы не ерден алынгъан олса, о шу топракъта оле». Чокъ языкъ ки, сизинъ киби къан ичиджи джанаварнынъ топрагъы меним азиз коюмден алынгъан экен. Лячаре, Алланынъ ишине къарышмакъ олмай. Амма къардашым Лейля, бабам, анам, пис аягъынъыз тюбюнде къалгъан халкъым ве Ветаным ичюн сизден интикъам алмакъ кереким! Белъки бу сонъкисидир!..

Усеин ашыкъмадан къончына сакълагъан ханджерини алып, индемей яткъан, лякин чырайы ап-акъ кесилъген майорнынъ юрегине санчты. Онынъ кенъ манълайына «Л» арифини оюп язды. Бундан сонъ о яваштан тышары чыкъты. Энди танъ атып башлагъан эди. Сес-солукъсыз, бекчини де гебертти. Онынъ да манълайына «Л» арифини ойды. Башкъа одагъа барып, юкълагъан бир къач душманны ольдюрмеге тедарикленгенде, машиналар гудюрдиси эшитилъди. Айланып денъиз тарафкъа бакъты. Айфока дагъы артындан эки машина чыкъкъан эди. Усеин не тюшюнди-не тюшюнмеди мерамындан вазгечти.

Чарх коюнинъ джеми халкъы джами огюнде топланды. Оларгъа къаршы бир къач пулемёт къойылды. Пулемётлардан бири мейданнынъ кенарында осъкен къалын дут тереги устюне ерлештирилъди. Хартумлары эалиге догърултылды. Гестапо офицери терджиман вастасы иле койлюлерге мураджаат этти:

- Сизинъ аранъызда фюрерге къаршы чыкъкъан буюк джинаетчилер барлар. Олар бу кунъгедже герман ордусына чокъ хиянетликлер этип келъдилер. Бу гедже исе, комендантны ве бекчини ольдюрип, манълайларына насылдыр «Л» арифини оюп язгъанлар. Сиз джинаетчилерни яхшы билесинъиз. Эгер де бизге джинаетни ачмагъа ярдым этмесенъиз эпинъизни атып, коюнъизни тюм-тюз этип ташлайджакъмыз! Сизге, ойланмакъ ичюн йигирми бир дакъкъа мухлет!

Гестаподжы саатына бакъты. Мейданлыкъта къый-чув котерилъди. Кими омюрим битти деп дува окъуса, кими агъламакъта. Усеин кенарда таш устюне отурып, бир нокътагъа тикилъген алда не акътадыр тюшюнмекте. Белъки шимди онынъ хаялы анасы ве Мухаммед кадясына кеткендир. Я да…

- Инъ-а-а! Инъ-а-а! – бебек сеси Усеинни абдыратты.

Инвалид Рамазан агъанынъ къарысы Султание апте бала тапкъан эди. (Рамазан агъа ветандашлар дженкинден бир аякънен къайткъан сонъ, койлюлер онъа «Инвалид» лагъабыны берген эдилер). Къадынлар деръал шалларыны перде киби тутып, къадынны ортагъа алдылар. Султание аптенинъ янында кой эбанеси Сание къартий пейда олды… Къартлардан бириси огге чыкъып гестаподжыларгъа бала тапкъан къадынгъа эвине кетмеге изин бермелерини риджа этти. Лякин, демин чыкъышта булунгъан офицер уфачыкъ башыны саллап:

- Найин! (Ёкъ!) – деп къычырды да, саатына бакъты.

О, терджиманны янына чагъырып, онъа недир сёйледи. Сары, тёгерек черели терджиман халкъкъа мураджаат этти:

- Эки – учъ дакъкъа вакъытынъыз къалды. Эгер де аранъызда булунгъан джинаетчилер теслим олмасалар, алайынъызны къуршунгъа тизеджеклер. Бу штандартенфюрернинъ эмири.

Шу вакъыт Усеин еринден къалкъты. О яваш, амма агъыр адымлар иле гестаподжыларнен койлюлер ортасында келип турды. Чевре-этрафына айланып бакъты, сонъ койдешлерине чевирилъди.

- Султание абла, Рамазан агъа, даа шимдиджих дюнъяя гелен Инсан, койдешлер! Мумкюн олса мени афу этинъиз! Янъы Инсаннынъ бу ерде догъгъанына себепчи меним!

Юзлернен козълер, шимди Усеинге догъурылгъан эди. Бу козълерде тааджип акс олунгъан. Гестаподжылар даа темелинен бир шей анълап оламайлар. Усеин гъадап толу козълерине оларгъа тикти. Койдешлерим де анъласынлар деп, азиз догъмуш тилинде сёйлеп башлады. Терджиман исе, озъ вазифесининъ эдасына киришти.

- Койлюлернинъ ич де хабаатлары ёх. Бунынъ эписини меним бир кендим яптым. Ольдюрилен джанаварларнынъ джумлесини Ворун озени догърулыгъына – денъизе бырахтым. Бу гедже майорнен бекчийи эбир дюнъяя ёлладым… «Л» арифи меселесине гелъсех, бу Лейля ичюн интихам демехтир. Джанаварлары абу элъ ве ханджернен ольдюрдим. Сен де, ал пайынъы!..

Усеин къончындан алгъан ханджерини котерип, штандартенфюрерге атаджакъта, ханджер туткъан элине къуршун келип урды. Бир къач аскер Усеинге атылды. Оны силясызландырып эл-аягъыны багъладылар ве машинагъа аттылар. Бу вакъытта авада йылдызлы самолётлар пейда олдылар. Душман ичюн сычан делиги бинъ алтын эди. Чокълары машинагъа минип къачтылар. Машинагъа минмеге етиштирмегенлер, этрафларгъа гизлендилер. Койлюлер де дагъылып кеттилер…

Инвалид Рамазан агъа ве Султание апте пулемётлар къаршысында догъгъан балагъа, кою ве койдешлери эшкъына шеит кеткен Усеиннинъ адыны бердилер.

Бу вакъиадан сонъ къарсамбалы кунълер артындан айлар, дешетли айлар пешинден агъыр сенелер келип кечти. Бир вакъытлары, Чарх коюнинъ джамиси огюнде душманнен сарылы ири дут тереги янындаки мейданда дюнъягъа келъген Усеинчик Ветаны ве халкъынынъ билъгили эм де къоркъубилъмез садыкъ огълу олып етишти. О, уйкен Усеиннинъ анасы Заде къартанай ве Мухаммед агъаны озъ анасы ве агъасы киби севип-сая, оларнен багъыны узъмей…

Мухаммед агъанен анълашкъанымыз киби, эртеси куню сабадан Чарх коюнинъ искелесинде корюштик. Биз, «Комета» гемисине минип, Ялтагъа кеттик. Сонъра, андан башкъа гемиде Мисхоргъа ёнедик. Шу куню кезинтимиз пек меракълы кечти. Акъшам кечъ маали буюк теэссуратларнен койге къайтып келъдик…

Бугунъ о, анасынен Айсерез коюне бараджакъ эди. Энди ёлдадырлар. Ярын исе Кавказгъа кетеджеклер. Мен бу эки - учъ кунъ ичинде Заде къартанайгъа ве онынъ огълуна пек алышып къалдым. Олардан айрыладжагъыма кедерленем, ялыгъа тюшсем эфкярым дагъылыр деген фикирнен, «Изабелла»дан чыкътым. Одама кирип ава толдурылгъан резина миндернен «ВЭФ»ни алдым да, саилъге келъдим. Саилъ адамнен толу, тенаджа ер къыдырып, Пананъя-Зейтун Къаялары тарафкъа кеттим. Адам азджа бир ер тапып ерлештим. Союндым. Озюмни денъизге аттым. Мас-авы денъиз тюбюни сейир эттим, далгъаларнен курештим. Болдургъан сонъ, денъизден чыкъып миндерге яттым. Бир сигар якъып «ВЭФ»ни къурдым. Андан шенъ ава янъгъырады. Кейиф чатып, яткъанымда:

- Алим, мында гелъ, - деген сес эшитилъди.

«Мен бу сесни не ерде эшиткен эдим, аджеба», деп тюшюнген арада, музыка шарт тынды. Башымы котерип, приёмникке бакътым. Дёрт – беш яшында къувурчыкъ сачлы балачыкъ, тизчиклери устюне чёкип, «ВЭФ»нинъ къулагъыны бурмакъта. Баланынъ череси къырымлыгъа бенъзей эди. Шунынъ ичюн ондан догъмуш тилъде сорадым:

- Адынъ не?

Бала манъа бакъты да, джиддий тавурнен:

- Алим Азамат огълу! – деди озюни сыкъмадан ве кене приёмникнинъ къулагъыны бурып башлады.

Баланынъ джевабы ошума кетти, эшкънен кулъдим.

- Я, Алим Азамат огълу ким ола? – деп сорадым.

Балагъа суалим меракълы дуюлса керек, о еринден турды ве:

- Алим Азамат огълу мен олуйым! – деди ишарет пармагъыны кокюсине тиреп. – Анаву меним анам! О мени дарылмая гелий…

Бизге якъын келип къалгъан Сафиназны бир кереден таныдым. О, баланынъ элинден тутты да, манъа бакъмадан:

- Багъышланъыз! - деди. – Бала сизге кедер этти гъалиба!

Мен оны баштан-аякъ сюздим, дюлъбер бичимли эндамына сукъланып бакътым. О энди айланып кетеджекте:

- Сафиназ, селям алейкум! – деп колъмегимни киймеге тутундым.

Сафиназ чевирилип манъа бакъты да:

- Заур?! – деди тааджипленип.

- Зеининъиз кескин экен, мени хатиринъизден чыкъармагъансынъыз! – дедим эеджаннен.

- Я сизи насыл акъылымдан чыкъарайым, сёйленъиз бакъайым?! – деди о кулюмсиреп. – Эм кендиси де, сиз гиби айнеджини!

О, «айнеджи» сёзге айрыджа ренк берген эди. Мен онъа суалъ назарынен бакътым.

- Сиз манъа бойле гунясиз инсан козълеринен бакъманъыз! – деп кулъди.

Амма, шимди онынъ юзю кулъсе де, козълери кулъмей эди. Инсанны мефтюн этиджи о терен козълер кедер ве гъам иле толу эди. Мен бу козълерге тикилип къалдым. Сафиназ чалымсызланса керек, юзюни къутурып-копюрип башлагъан денъизге чевирди де:

Заур, эйиси юрюнъиз бизим чадыргъа барайыкъ, - деди. – Баре онда ич олмады башларымызны гунештен къорчаларыкъ!

Мен эшъяларымны эм топладым, эм де Сафиназдан сорадым:

- Бу бала сизинъкими?

- Бензейми?

- Эбет, лякин о, Копюрлю койлю Алимге де пек ошай! – дедим шакъа тарзында. – Меракълы бала!

Бала меним сёзлериме эмиет бермесе керек, анасынынъ элинден сыптырылды да, уфакъ ташчыкъларны денъизге фырлатып башлады. Онынъ янына бир къызчыкъ келъди. Олар берабер ойнап башладылар.

- Э-э, сиз энди бири-биринъизле таныш олмушсынъыз! – деди манъа тебессюм иле Сафиназ! – Бала догъгъан сонъ, онынъ адыны Алим къойдыкъ. Омюр аркъадашымнынъ ады Азамат олдугъы ичюн, бабам баланы Алим Азамат огълу деп чагъыра эди. Бундан гъайры бала дедесинден миллий къараманымыз Алим Азамат огълу акъкъында икяелер эшитип, о бу адгъа даа пек сарылды. Кимерде Алим деп чагъырсам айланып биле бакъмай. Алим Азамат огълу десем, деръал сеслене. Бала десенъ бала…

Биз, шемсиени анъдыргъан тёгерек чадыр тюбюне ерлештик. Бугунъ кунеш яхшы къыздырмакъта. Сафиназ эки стакан чыкъарып, бирини меним огюме, дигерини кенди огюне къойды. Шекер чыкъарды. Термостан стаканларгъа къаве толдурды ве:

- Сабах шерифлер хайырлы олсун! – деди.

- Сагъ олунъыз!..

- Демек, бабамнен сейир этип гезен Заур сиз экенсиз де. Бабам сизни чокъ анды, ама мен бунъа эмиет бермедим. Себеби, о, бундан еди сене эвелъси танышан Заурдыр деп акъылыма биле келъмеди. Албу исе, мени «алем масхарасы», этип «Гъамлы козълер»нинъ Зауры экен!

Сафиназ эп о татлы ве муляйим сесле лафэтмекте. Ялынъыз еди сене эвелъ бу сес элемли олса, шимди о шенъликнен янъгъырамакъта.

- Эгер бабам сизни, «Гъамлы козълер»нинъ Зауры экенинъизни билъсе чекеджегинъиз вар! – деп о эришмекни девам этти. – Башынъызгъа бир талай суаллер ягъдырып, сизни текмилъ шашмалатыр. Чюнки, газетада басылгъан «козълер»инъиздеки чокъ шей бабам ичюн янъылыкъ эди. Кенди бабанъа сёйлемеден, сокъакъта биринджи расткелен инсангъа юрегинъи ачтынъ деп, о менден чокъ вакъыткъадже джаны агъырып гезди. Яхшысы, шимди мен сизге «Гъамлы козълер»инъизни икяе этип берейим.

Сафиназнынъ дюлъбер чересине тикилъдим, сонъра козълеримни денъизге алып къачтым.

- Насыл манада?! – деп сорадым.

- Там манада!

О аля мен иле эрише, деп тюшюндим. Сафиназнынъ череси исе, джиддийлешти. Айланып огълуна бакъты. Терен кокюс кечирди. Алим къызчыкъкъа нелердир сёйлеп, къум обаламакъта эди.

- Заур, ойлесе «Гъамлы козълер»инъизни динъленъиз, деп сёз башлады.

Санъат Сарайы чешит байракъларнен ве тюрлю тиллерде язылы шиарларнен безетилъген. Бугунъден башлап, он кунъ девамында мында ве шеэрнинъ дигер кинотеатрлеринде учъ къытъанынъ: Асия, Африка ве Латин Америкасы мемлекетлери кинофестивали башлана. Бу халкъара кинофестивалъ «Тынчлыкъ, социалъ прогресс ве халкъларнынъ азатлыгъы огърунда» шиары алтында кечеджек…

Мен бундан бир къач кунъ эвелъ Санъат Сарайында нумайыш этиледжек фестивалъ филъмлерини бакъмакъ макъсадынен, абонемент дефтерчигини сатын алгъан эди. Шимди исе, кассанынъ тёпесиндеки «Билетлер сатылды» деген сёзлерни ве бир сюрю билетсиз адамларны корип, озъ-озюмден: «Яхшы ки, эвелъден абонемент сатын алгъаным», дедим. Мен абонементимде косътерилъген сыраны тапып, йигирми биринджи ерге якъынлаштым. Лякин еримде насылдыр бир къадын отургъаныны корип, оны къалдырмагъа гонъюлим бармады. Янашадаки йигирминджи ер бош тургъанындан, анда отурдым. Шу арада: «Аркъадаш! Бу ернинъ саиби вар!» деген эеджанлы сес мени еримден къозгъалмагъа меджбур этти. Мен сес келъген тарафкъа чевирилъдим. Янашамда отургъан йигирми бир – йигирми эки яшларында дюлъбер къыз озюнинъ ири гъамлы козълеринен манъа бакъмакъта.

- Багъышланъыз! - деп, еримде отургъан банаки къадынны къалдырмагъа меджбур олдым. Шу анъ санада Иракъ ве Тюркие киноартистлери пейда олдылар. Олар озълерини залда отургъанларнен таныш эткен сонъ, филъм башланды. Мен бу эки мемлекетнинъ филъмлерини буюк бир меракънен сейир эттим. Филъм биткенинен, залда отургъан юзлернен сейирджилер ерлеринден турып, элъчырптылар. Янымдаки йигирминджи ер аля даа бош тура эди. Анавы къыз исе, насылдыр терен ойларгъа далып, козълерини санадаки беяз экрангъа тикип къалгъан эди. Онынъ чересини къасевет пердеси къаплап алгъан. Мен, севгилиси келип оламады гъалиба, деп ойландым.

Эртеси куню де, ондан сонъки кунълерде де шу ал текрарланды. Менде бу къызгъа олгъан меракъ эп артты. Алтынджы куню эсалет къыздан эвелъ келип, йигирминджи ерге отурдым ве элимдеки «Кинофестивалъ ёлдашы» журналыны бакъаракъ, сабырсызлыкънен къызны бекледим.

Филъм башланмасына бир къач дакъкъа къалгъанда «Аркъадаш! Бу ернинъ саиби вар!» деген сес мени абдыратты. Мен сертейдим. Бу ер мына энди бир къач кунъден берли бош тура. Къыз исе анда кимсени отуртмай. Тюневин де, бу ерден эсли бир адамны турсатты. Мен онъа бир сёз сёйлемейип, кенди ериме авуштым. Единджи куню акъшам иштен бираз эртедже бошадым. Догъру Санъат Сарайына ёл алдым. Мен келъгенде невбеттеки сеанснынъ башланмасына ярым сааттен зияде вакъыт бар эди. Вакъытны тездже кечирмек макъсадынен экинджи къаттаки буфеттен бир стакан салкъын коктейилъ алып, кошеде чечеклер янында тургъан бош маса башына барып отурдым ве ири джам артындаки къалабалыкъны сейир этип башладым.

«Бу ер бошмы?» деген суалъ мени бираз элеслендирди, чюнки бу сес манъа энди таныш эди. Мен сес эшитилъген тарафкъа бакътым. Къаршымда, элинде мороженое тутып тургъан анавы он докъузынджы ернинъ саиби тура эди. Мен онъа не айтаджагъымны билъмедим. Сонъ, бу къыздан «интикъам» алмакъ фикиринен: «Бу ернинъ саиби бар!» деп, оны отуртмайджакъ да олдым. Амма не ичюндир билъмем, башымны силътеп, бу ер боштыр, дегенимни дуймай къалдым. О исе, манъа дикъкъатнен бакъып, скемлеге отурды. Къыз скемлеге ерлешкен сонъ, къаве къашыкъле ашыкъмадан мороженое ашап башлады. Мен исе, дикъкъатымны кене ири джам артына догърулттым. Невбеттеки сеанс битсе керек, залдан адамлар чыкъып башладылар. Бу арада:

- Сизни башта танымадым, - деп банаки къыз сёз къатты.

Мен джиддий бир тавурнен:

- Энди таныгъандырсынъыз, - дедим, онъа козъ къыйыгъындан бакъып.

- Сизни о ерден къалдыргъаныма ынджындынъыз, гъалиба, - деди о бираз сукюнеттен сонъ. – Эгер ынджындынъыз исе, мени багъышланъыз. Чюнки…

О сёзюни битирмеден токъталып къалды. Мен серт бир сесле:

- Дюлъбер къызларнынъ эписи сизинъ киби… - деп онъа бакътым, фикиримни сонъунадже беян этмеге тилим бармады.

Себеби, къызнынъ сия ренкли дюлъбер козълери торланып башлагъан эди…

Арамыздаки сукюнетни чанънынъ сеси болъди. Мен онынъ козълерине бакъмагъа батынамагъанымдан, янымыздаки чечеклерге козъ ташлап:

- Айдынъыз, къалкъайыкъ, филъм башламасына аз вакъыт къалды, - деп аякъкъа котерилъдим.

Биз кенди ерлеримизге барып отурдыкъ. Арадаки йигирминджи ер кене бош къалгъан эди.

О куню акъшам биз, филъм биткен сонъ Сафиназнен экимиз (ады ойле экен) Санъат сарайындан чыкъып, шеэрнинъ дюлъбер манзаралы сокъагъы бою субетлешип кеттик. О бааръ акъшамы Сафиназ озюнинъ аяты хусуста манъа икяе этти.

- Онунджы сыныфны битирген сонъ, кендим окъугъан мектебимде къалып пионер етекчиси вазифесинде чалышып башладым. Анда, кендимнинъ илъки ве сонъки севгимни расткетирдим…

Бир кунъ мен пионерлер одасында, мектеп талебелеринен япыладжакъ ишлер акъкъында план тизип отургъанда, къапы къакъылды.

Бу ким экен, деп ойландым. Къапы ачылып, босагъада юксек бойлу, кулер юзълю бир яш пейда олды. Онынъ къувурчыкъ, зифт киби сия сачларына, къалын къашлары тюбюнден ойчан бакъкъан козълерине, денъизджининъки киби кенъ омузларына назар ташлаяракъ, мен эеджан «голюне» далгъанымны биле дуймай къалдым. Назарларымыз чатышты.

- Мерабанъыз, - деп, о босагъадан ичериге атылды.

- Кечинъиз, отурынъыз, - дедим.

О, къапыгъа якъын скемлеге отурып оданы козъден кечире башлады. Мен кенди ишимни девам этмеге урундым, лякин демичик не япаяткъанымны унуткъанымдан, шашмалап къалгъан эдим. Шу вакъыт онынъ:

- Сиз озъ зенаатынъызны пек севсенъиз керек, эр шейинъиз еринде, - деген давушы эшитилъди. – Келинъиз, таныш олайыкъ. Меним адым, Алим.

Биз. таныш олдыкъ. Алим мен чалышкъан мектепте амелият кечмеге келъген. Зенааты инглиз тили оджасы. Оджалар одасында кимсе олмагъанындан, тесадюфен мында – пионерлер одасына кирген. Биз тенефюскедже субетлешип отурдыкъ. Алим мектебимизнинъ аятынен меракъланды.

Бу корюшювден сонъ бири-биримизге уръметимиз кунъ сайын артты. Озъарамыз алышып къалдыкъ. О, мен яшагъан маалледе бир тувгъанынынъ эвинде ятып тура эди. Мен эр кунъ саба ишке ашыкъам, чюнки Алим мени автобуслар токътагъан ерде беклей. Шай этип, биз ишке берабер къатнай башладыкъ. Раатлыкъ кунълери де бирликте кезинтиге чыкъа эдик. Ниает, бири-биримизге олгъан сайгъы ве урметимиз кет-кете назик бир дуйгъугъа, севгиге чевириле башлады.

Учъ бучукъ ай козъ юмуп ачкъан киби тез кечип кетти. Алимнинъ амелияты битти. Айырылышув дакъкъасы келъди. Поезд яваш-яваш еринден тепренди.

Алимнинъ козълери яшланды. Апансыздан мени къучакълап, кокюсине басты, козълеримден, янакъларымдан опъти. Мен онъа ич бир тюрлю къаршылыкъ косътермедим. Аксине титреген эллеримнен бойнуна сарылдым. Онынъ кеткенини истемегенимден шай эттимми? Ёкъса къалъбим недендир раатсызлангъанданмы? Эр алда о вакъыт манъа не олгъаныны, кендим де анъламадым… Ниает, о, кетеяткъан вагонларнынъ бирине секирип чыкъты да, элини саллап:

- Сафиназ! Мен мытлакъа къайтып келирим! – деп къычырды.

Поезд энди чокътан гъайып олса да, мен аля даа элимни саллап, Алимнен сагълыкълашмакъта эдим…

Сагълыкълашувдан сонъ чокъ кунълер келип кечтилер. Алимден мектюп артындан мектюп келъди. Мен оларны буюк севги ве къуванчле окъуп, эр бирине къаршылыкъ яза эдим. Онынъ мектюплери севгинен башлай, севгинен бите эди. Кунълернинъ биринде мектебимизнинъ директоры Римма Николаевна шеэрге, маариф болюгине ишнен барып келъмемни риджа этти. Мен бунъа пек къувандым, чюнки Алимнинъ янына кете эдим. Эртеси куню саба саат секизде шеэрге келъдим. Догъру Алим яшагъан ятакъханеге кеттим. Лякин оны анда тапамадым. Алим мен бармаздан он дакъкъа эвелъси чыкъып кеткен. Институткъа кеткенми ёкъса деп, онынъ аркъадашларындан сорадым. Олар дерс олмагъаныны ве девлет имтианларына азырлангъанларыны сёйледилер. Ничюндир ятакъханедекилерге озюмни танытмагъа истемедим ве ялынъыз: «Мен Алимнинъ сойы олам, бираздан къайтып келирим», дедим. Бир сааттен сонъ кене ятакъханеге бардым. Лякин Алим даа келъмеген. Не япмалы?! Манъа эр бир дакъкъа бир кунъ олып корюне эди. Бойле ойларнен мен Санъат Сарайына келип чыкътым. Афишалардаки языларгъа коре, мында «Почта романы» адлы филъм нумайыш этиледжек. Саатке бакъсам секиз дакъкъадан сеанс башлайджакъ. Озюмдже, филъм саат бирлерде битмек керек, о вакъыткъадже белъки Алим де ятакъханеге къайтып келир деген умютнен киногъа кирдим. Кинотеатрнинъ экинджи къатына котерилъдим… Кешкем ойле япмагъайдым! Деми сиз коктейилъ ичип отургъан чечеклер янындаки стол башында, манъа сыртыны чевирген тарзда, Алим отура. Янашасында исе, дюлъбер бир къыз Алимге меракънен недир, икяе эте. Мороженое ашап, экиси де къуванч иле кулъмекнен бирликте, бири -бирлерине ойле назлы бакъа эдилер ки, санки бир къач сене айырылыкъта олуп, даа шимдичик корюшкенлер. Къыз озюни дюнъяда энъ бахытлы инсан сайгъаныны, онынъ чересинден анъламакъ къыйын дегилъ эди. Мен буны корип буз-бузладым. Юрегим исе: «Мен де бир вакъытлары сенинъ киби «бахытлы» эдим», деп инълемекте эди…

«Къызым, хастасынъызмы?» деген суалъден сескенип, кендиме келъдим. Этрафкъа бакътым. Мен раатлыкъ багъчасы ичиндеки скемледе отура эдим. Къаршымда исе, сакъалы чаларгъан бир къарт манъа тааджипле бакъмакъта. Санъат сарайындан не вакъыт ве насыл чыкъып мында келъгеним акъылымда ёкъ эди. Мен, аля даа манъа бакъып тургъан къарткъа:

- Ёкъ, эмдже, бир ерим агъырмай, бираз болдургъаным! – деп, саатыма бакътым ве шу анъ вокзалгъа ашыкътым…

Поезд еринден кочъти. Мен ятакъларнынъ экинджи къатына чыкъып узандым. Яткъанымнен козюм огюнде кене Алимнен анавы къыз джанланды. Окюр-окюр агъладым. Алимнинъ артындан атешлерге де кирмеге азыр эдим. О исе…

Мен о вакъытлары насыл чекишкенимни сизге сёзнен анълатып олмайджам. Алим исе, ардыны кесмей мектюп яза эди. О мектюплер окъулмай ве къаршылыкъсыз къала эдилер.

Кунълернинъ биринде, эдебият оджасынынъ ишке келъмегени себебинден, онынъ ерине бешинджи сыныфкъа дерс кечмеге кирдим. Дерс кечеяткъанда къапы къакъылды. Барып ачтым. Бакъсам, къаршымда Алим тура. Онынъ чырайында тюс къалмагъан.

Мен сыныф къапысыны къапатып, аяткъа чыкътым. Алим къалтыравукъ бир сесле:

- Са-фи-наз! – деп, токъталып къалды, онынъ козълеринде яш пейда олды.

«Тюшюне-тюшюне бундан башкъа айнеджилик тапамагъандыр», деп ойландым.

- Сафиназ энди ёкъ! О ольди! – деп, сыныфкъа кирдим ве къапыны тарс этип къапаттым.

Талебелер тааджипнен манъа тикилип бакътылар. Мен о куню Алимни сонъки кере кореяткъаным акъылыма биле келъмеди. Сыныфта бираз отургъан сонъ, япкъаныма пешман этип, талебелерге вазифе бердим де, Алим даа беклейдир беллеп, сыныфтан чыкътым. Лякин о, не къапы янында, не аятта, не де мектеп азбарында – бир ерде ёкъ эди. Оны, автобус токътав ерине кеткендир деп, анда чаптым, лякин анда да корюнмеди. «Алим!» деп, бар сеснен къычырмакъ истедим. Амма, бу фикиримден вазгечип кене мектепке къайтмагъа меджбур олдым. Мен бир тамам рухтан тюшкен эдим. Пионерлер одасына келип аджджы-аджджы агъладым…

Бу вакъидан сонъ арадан эки афта кечер-кечмез пионерлер одасына къарарнен элли яшында адамнен бир къыз кирип келъди. Мен къаршымдаки адамны танымасам да, къызны бир кереден таныдым. Бундан дёрт бучукъ ай эвелъси Санъат Сарайында Алимнен берабер отургъан къыз эди. Лякин шимди бу къыз Алимнинъ къаршысында кулюмсиреп тургъан о бахытлы къызгъа бенъземегенинден, акъылыма ёкъса Алимге бир шей олдымы деген фикир келъди. Къыз исе, къалтыравукъ давушнен селямлашып, кендини Алимнинъ къардашы Шевкъие, янындаки адам исе оларнынъ бабасы – Асан агъа олгъаныны сёйледи.

- Къызым, давран, вакъытымыз пек сыкълет, кетейик! Алим агъыр хаста… - деди Асан агъа.

Бу дешетли сёзлерден отюм патлагъан киби олды. Одадан ёлгъа насыл чыкъкъанымны хатырлап олмайым. Дюмен башында отургъан Асан агъа енгилъ машинаны чабик суръатнен айдады. Эвге тез-тез бармагъа ашыкъа эди. Бир талай вакъыт кечкен сонъ, Шевкъие манъа насылдыр бир конверт узатты. Титреген эллеримнен конвертни алдым. Андаки языларны корип, мектюп Алимден олгъаныны анъладым. «Мераба, Сафиназ! – деп башлагъан эди о. – Билъмейим, бу мектюп сенинъ назик эллеринъе тиерми? Сенинъ денъиз киби терен ве дюлъбер козълеринъ меним юрек сырларымны анълаткъан сатырларымны корерлерми?! Билъмейим, фикирлеримни, тюшюнджелеримни, арзуларымны сенинъ юрегинъе синъдирип, эеджанландырып, бутюн севдалыларгъа ве севдасызларгъа дюнъядаки энъ дюлъбер, энъ назик, мераметли ве къувветли дуйгъу ёлу – севги ёлуны думанлы геджеде мешъалъ киби айдынлатыджы аджаип атешни алевлендирип олурыммы экен!..» Мен мектюпни сонъунадже окъуп оламадым, чюнки эллерим къалтырап, козълериме думан чёкти…

Ниает, машина бир эвнинъ янына келип токътады. Азбарда шамата къопты. Мен кечиккенимни анъладым. Эм, акъикъатен, апансыздан туткъан юрек хасталыгъы Алимимни бу дюнъядан алып кеткен. Мен онынъ джеседи янына баргъанда манъа санки о шимди еринден атылып тураджакъ, козълеримден, янакъларымдан опеджек киби келъди… Юрегим алевленип янмакъта эди. Сонъ о яныкъ алеви, юрегимни насылдыр къызгъын бир челикке чевирген киби олды. Козълерим исе, юрек яныгъынынъ араретинден къурып къалса керек, бир тамчы козъяшкъа мухтадж оларакъ, къаршыда яткъан Алимден имдат сорамакъта эдилер…

Сафиназ эшитилир-эшитилъмез бир сесле агъламагъа башлады. Инсан бойле вакъытта тойып-тойып агъласа, бираз енгиллеше дейлер. Шунынъ ичюн шимди Сафиназны кенди алына къалдырдым. О бираздан озюне келип, икяесини шойле битирди:

- Бу вакъиадан сонъ арадан беш йыл кечти. Лякин мен бугунедже Алимнинъ хатиресинен яшап келъмектем. Башкъалары ичюн Алимим ольген олса да, меним ичюн о аля даа яшай. Эм эр вакъыт яшайджакъ. Мен не ерге бармайым, не ерде олмайым – Алимим даима меннен ола. Театрге олсун, киногъа олсун Алимге де янымдан бир билет алам…

Сафиназ озюнинъ къара ренкли сумкачыгъыны ачты да, андан эки абонемент дефтерчиги чыкъарып манъа узатты. Абонементлерде он докъуз ве йигирминджи ерлер косътерилъген. Оларнынъ биринде, козюме ресим илишти. Бу Алимнинъ ресими эди.

- Сизни о ерден турсаткъанымнынъ себебини энди анълагъандырсынъыз, - деди Сафиназ.

Мен исе, Сафиназнынъ бойле саф севгисини корип, бу къызнынъ къаршысында тиз чёкмеге, онъа седжде этмеге азыр эдим…

Энди кеч маалъ олгъанындан, Сафиназгъа оны озгъармакъ истегенимни сёйледим. Лякин о буны ред этерек:

- Сагъ олунъыз, Заур, - деди незакетнен. – Мен якъын ерде яшайым.

Бу арада автобус келип токътагъанындан, мен онъа артыкъ ич бир шей сёйлеп олмадым. Сафиназ аджеле суретте сагълыкълашты да, энди ёнемекте олгъан автобускъа чапып минди. Мен, автобус козъден гъайып олгъандже, онынъ артындан бакъып къалдым…

Сафиназнынъ бутюн сёйлегенлери козълерим огюнде бирер-бирер джанланып барды. Мен о куню сагълыкълашкъан сонъ, бу къызны къыдырмагъан ерим къалмагъан эди. Лякин оны бир ерде расткетирип оламадым. Сафиназ минип кеткен автобускъа ким билъсин къач керелер мингендирим!.. Айни шу автобуснынъ токътагъан еринде ким билъсин, не къадар вакъыт бекчиликте тургъандырым!.. Онынъ ред эткенине бакъмадан, артындан кетип, эвинедже озгъармагъаныма пешман этип не къадар окюнгендирим. Сафиназнынъ булардан хабери ёкъ, эм де бир вакъыт хабери олмайджакъ. Дагъ дагънен расткелишмей, инсан инсаннен расткелише дегенлери акъикъат экен! Йыллар кечти. Ниает, мында, бойле узакъ ерде расткелиштик! Мен денъизге бакътым.

Къоджаман денъизнинъ далгъалары арды-сыра ялыгъа урулмакъталар. Гуя, олар озълеринден из къалдырмакъталар. Чюнки къум устюнде узун сыджымны анъдыргъан къар киби беяз копюк асыл олмакъта эди.

- Денъиз! Сен бугунъ кене бир вакъианынъ шааты олдынъ!.. – деп къычыргъанымны кендим де дуймадым.

- Заур, сизге не олды я?

Сафиназнынъ незакет толу сеси мени хаял денъизинден саилъге ялдап чыкъмагъа меджбур этти.

Билесинъизми, сизинъ сёйлегенлеринъиз манъа, о кечмишни хатырлатты, - дедим онъа. – Тасавурымда кене шу Санъат Сарайы, берабер кеткен шу сокъакъ, автобус…

Мен шимди Сафиназгъа, оны Меджнун киби къыдыргъанымны айтып йибереджегиме аз къалды. Озъ вакъытында тилимни тыйдым. Лякин о, фикиримни окъугъан киби:

- Эп къабаат кендинъизде! – деди шакъанен. – «Сагъ олунъыз, мен якъын ерде яшайым» демек бу ред этмек дегилъ эди де!..

Азачыкъ сукюнеттен сонъ, Сафиназ эп шакъа этсе керек:

- Айды, Заур, гечен ише салават, бунъа о къадар яныкъламанъыз! Эйиси сиз манъа сёйленъиз: «эсерими» бегендинъизми ёкъмы?! – деди де, кулюмсиреп аля даа къумда къызчыкънен ойнаяткъан Алимге бакъты.

Онынъ шакъасы ве тебессюми сунъий олып чыкъты. Буны чересинден, сесинден ве гъамлы козълеринден сечмек къыйын дегилъ эди.

- Сиз Сафиназ, афуз экенсинъиз, - дедим. – Ушенмеден бу къадар шейни эзберлегенсинъиз! Бундан гъайры театр санасында чалышмакъ истидатынъыз да ёкъ дегилъ. Керчек, сизинъ зенаатынъыз не?

- Манъа бойле юксек къыймет кескенинъиз ичюн сагъ олунъыз! – деди козълерини козълериме тикип. – Сизле корюшкен сенеси медицина институтында окъуй эдим. Институтта огълумнынъ бабасы Азаматнен таныштыкъ. О менден учъ курс юкъары окъуй эди. Иште о вакъыты Азамат не япса япты, илле дамарларыма гирмее наилъ олды. Такъдир экен, биз эвлендик. Эвленмеден эвелъ Азаматкъа эр шейни йинесинден йиплигинедже тариф эттим ве башкъасыны бир вакъыт севип оламайджагъымны сёйледим. О бунъа да разы эди. Шимди акъайымнен татлы-муаббет яшамакътамыз. Экимиз де эким. Бунынъ устюне Алимим осъмекте.

Сафиназ айланып, кене огълуна бакъты. Алим къызчыкъкъа недир сёйледи де, анасынынъ янына келъди. Сув истеди. Сув ичкен сонъ манъа мураджаат этти:

- Эмдже, айдынъыз барабар ойнайых!

- Яхшы Алим, сиз ойнай беринъиз, бираздан мен де барырым.

- Мен Алим Азамат огълуйым! – деди о джан агърысынен.

Шу арада, дерсинъ онынъ лафыны тасдыкълаяракъ:

- Алим Азимут огы! – деп чагъырды деминки къызчыкъ.

Мен джиддий тавурнен балагъа дедим:

- Мени багъышла, Алим Азамат огълу!

Бала дикъкъатнен меним череме бакъты, сонъ бир шей демеден къызчыкънынъ янына чапып кетти. Сафиназнен берабер баланынъ къылыкъларына баягъы кулъдик. Биз шу куню ялыда Сафиназ иле эппи субетлештик.

- Айды, Заур, биз барайыкъ. Бабамлар энди къайткъандырлар.

Сафиназ эшъяларыны буюк чантагъа ерлештирди де, огълунынъ янына барды. Алимнен къызчыкъкъа кене бир балачыкъ къошулып, олар энди учеви ойнай эдилер. Сафиназ Алимнинъ элинден тутып, онынъле денъизге тюшти. Далгъалар къучагъында азачыкъ ювунгъан сонъ, чыкъып кийиндилер. Мен исе, яткъан еримде тютюн думанлатып, ана ве баланы меракънен сейир этмектем.

Алим манъа хытап этти:

- Эмдже, сиз де гийининъиз!..

Сабадан Заде къартанайны, Мухаммед агъаны, Сафиназны ве Алимни озгъармакъ ичюн автобус токътагъан ерге – ялы боюна чыкътым. Ёлджулар автобускъа минмектелер. Алим анасы янында турып денъизни сейир этмекте.

Алим… Алим Азамат огълу, мына буны денъизге ат, деп онъа капик узаттым.

Бала элимдеки капикке сонъ анасына бакъты. Анасы изин бергенинен о, къуванчле элимден капикни алды. Оны къоджаман далгъаларгъа фырлатып, индже назик сесле къычырды:

- Де-енъи-из! Салыхнен ха-ал!..

Автобус Айфока дагъынынъ сыртына кечип, козъден гъайып олгъандже, мен онынъ артындан бакъып турдым.

…Инсан озюнинъ къыскъа омюри ичинде нидже-нидже вакъиаларны корип кечире, нидже адиселернинъ шааты ола. Вакъыт кечтикче о, алемден оте – козъ юма, вакъиалар унутыла. Базы вакъиаларгъа кягъытта язылып къалдырылгъан сатырлар шаатлыкъ берелер. Я, кягъыткъа сыгъмагъан я да язылса биле гъайып олгъан, яхут язылмагъан вакъиаларнынъ шаатларыны не ерден къыдырмалы?!

Юз йыллар девамында яшап келъген тереклер унутылгъан вакъиаларгъа шаатлыкъ этип олмазлармы аджеба? Тереклер джанлылар. Эгер оларда джан олмаса, къуруп къалмаз эдилерми? Тереклер нефес алып яшайлар экен, демек олар тирилер. Ялынъыз тилъден аджизлер…

Тилъсиз шаат оламы аджеба? Олса, шаатлыкъны насыл япа?

Догърусы, тилъсиз шаат ола. Озю де, эр адымда расткеле. Этраф тилъсиз шаатнен толу. Лякин онъа эмиет берилъмей ве онъа чешит мунасебетлер косътериле, чюнки ойле япмагъа алышылгъан. Тилъсиз шаат исе, бунъа юректен ынджына, сессиз инълей, агълай. Онынъ окюнчи янындаки аркъадашларына да тесир эте. Аркъадашлары тюшкюнлешип, башларыны ашагъы эгелер. Вакъыт кече, олар кене эвелъки алларына келъген киби корюнелер. Албуки, олар ич бир вакъыт эвелъки алларына къайтып оламайлар. Дертлерини, корип-кечиргенлерини сёйлеп, азачыкъ да олса, бошанып оламайлар. Себеби, олар тилъден марумлар…