Къырымда эдждатларымыздан зенгин, шашыладжакъ эмиетли къадимий мирас къалмасы керек эди. Амма онынъ къыйметини, бугунь корюне ки, тек бизим баба-деделеримиз дегиль, теджавузджы залым да о заман яхшы анълады эм де бунен багълы арекетлер къарарлаштырды.

1735-38 сс. девамында шимальден, бири-бири артындан Багъчасарай ве Къарасувбазар ёнелиште япылгъан къанлы-виранлы уджюмлернинъ (Миних-Ласси), арбийден гъайры, бельки де энъ-эвеля, маневий-рухий, гизленильген макъсатлары олгъан.

Бу демеси, ханлыкънынъ архивлери, китапханелер, инсанларнынъ эвлериндеки аилевий весикъалар, чешит эски диний, ильмий, эдебий эсерлер, менбалар махсус эмир муджиби, орду тарафындан серт, шевкъатсыз, насылдыр ёкъ этиджи авджылыкъкъа огърадылар.

Бойлеликнен, озь вакътында, фаркълы ёлларнен четэль мемлекетлерге тюшкен ве эсасен кягъытта акс олунгъан къадимийликлеримиз баягъы сакълангъан, деген малюмат ве умют бар. Истанбул, Берлин, Вена, Варшава, Стокгольм ве даа бир сыра пайтахтлар ве белли шеэрлердеки китапхане ве архивлерде Къырым мирасы гъает тынч ве ишанчлы муитте омюрини девам эте.

Анълашыла ки, Къырымда язылгъан, сонъра мындан чыкъкъан, чыкъарылгъан, хусусан, ханлыкъ девирине аит къадимий эльязмалар, мектюплер ве башкъа меракълы весикъалар, эльбетте, энди чокътан озь араштырыджысыны беклемектелер ве, иншалла, якъын вакъытта биз о мираснынъ мундериджесини билирик.

Иште, ойле бир эски медений меркезлеринден бирисинде. Дженевезде (Венеция), Эвлия Марк соборынынъ китапханесинде, бизим Кефемизде (я да, ойле де ихтимал мевджут, Эски Къырымда) язылгъан, азырлангъан гъает мешур ядикярлыкъ сакъланмакъта. Лаф, эбет, «Кодекс Куманикус» (КК) акъкъында кете.

КК универсаль лугъатны китапханеге 1362 сенеси – бу да шашыладжакъ факт – земаневий итальян эдебиятына темель къойгъанларындан бири ве онынъ парлакъ классиги, деа истидатлы шаир Франческо Петрарка багъышлай.

Джиддий менба сайылгъан «Википедия»да: «Кодекс создан в Крыму и считается древнейшим памятником крымскотатарского языка, имеющим огромное значение для истории кыпчакских и огузских говоров — как непосредственно связанных с кыпчаками (половцами, куманами) причерноморских степей и Крыма», – деп язылгъан.

Эльязма китап неден ибарет? О, 82 табакъ, яни 164 саифе олып, мында, латин уруфатынен язылгъан 1300 къыпчакъ (куман) сёзлернинъ о замандаки итальян ве алман тиллерине терджимеси; шу девирде Къырымда ишлетильген тюркий тильнинъ лингвистик талили этиле.

Бу демеси, нуткъ къысымлары – фииллер (глаголы), замирлер (местоимения), сыфатлар (прилагательные) ве исимлернинъ (существительные) чешит къулланув шекиллери (формы) кетириле, олар ишлетильмесинен тевсиелер бериле.

Эджнебий ве четэллилер джанлы тильни яхшы бильмелери ичюн мында 47 (!) къадимий тюрк тапмаджалары ерлештириле. Ислямда танылгъан, чешит христиан мукъаддес китаплардан къыскъа парчалар такъдим этиле.

Демек, дейлер бир сой алимлер, лугъат чыкъарылмасынынъ тешеббюсчилери Къырымда, Кефе тарафта чалышкъан миссионерлер олды. Олар ерли къыпчакъ эалини тырыштылар католицизмге дёндюрмеге. Амма, кетишат косьтерди ки, арекетлери мувафакъиетсиз эди. 10-11 йылдан сонъ хан Озьбек ислямны Къырымда девлет дини, деп илян этти.

Асылында, лугъат чыкъкъаннынъ даа бир себеби инкяр этильмейджек ал. Бу да – о замангъа келип тиджарет ишлери, базиргянлыкъ чокъ инкишаф олунмасы, Йипек ёлу джанланмасыдыр. Мувафакъиетини тюшюнген о девирнинъ «иш адамлары» буюк регионнынъ ерли халкъ тилини бильмелери чокъ эмиетли эди.

Кене де шу «Википедия»да: «лексика, зафиксированная в словаре, отражает раннюю стадию развития крымскотатарского языка»; ««Кодекс» был написан в 1303 г. в Крыму, поэтому в языке этой книги сильно огузское влияние южно-крымского тюркского диалекта», деген меракълы малюмат бильдириле.

Мында давалы бир меселе чыкъа. Белли филолог-алим Дмитрий Расовский ве онъа къолтуткъан бир сыра зенаатдашлары, Венецияда сакъланылгъан КК-нинъ екяне асыл (оригиналь) нусхасы – кочюрип алынгъан нусхадыр (копия) деп тасдикълай.

Лугъатнынъ биринджи саифесинде косьтерильген муайен кунь – 1303 с. 11-июль – кочюрме (переписание) ишлери биткенини бильдире, дей о. Акъикъатта исе КК бундан 8-9 йыл эвельси азырланып, онынъ шу ильк нусхасы, теэссюф ки, сакъланылмады, – дей алимлернинъ о гурухы.

Дигер итибарлы-намлы ве XIX асырда биринджилер сырасында Кодексни огренмеге башлагъан филолог Вильгельм Банг эм де онъа къошулгъан меслекдешлери: буюк ядикярлыкънынъ узеринде чалышмалар тамам бу куню екюнленди ве Франческа Петрарка соборгъа бахшыш эткен нусха – асылдыр, оригиналдыр, деп иддиа этмектелер.

Мутехассылар арасында акъикъатны тапмакънен багълы арекетлер бугуньде де девам этмекте. Халкъымыз ичюн да бу чокъ муим. Себеплер юкъа­рыда косьтерильген. Амма олгъан малюматнынъ озегини бильмек, анъламакъ, оны къыйметли мирасымызнынъ парчасы сыфатында корьмек – эпимизнинъ боюн-борджумыздыр.

Буюк къысымы суньий алда, тыштан виран этильген, белли бир къысымы Авропа пайтахтлары архивлеринде, шеэрлер кутюпханелеринде сепилип-сакълангъан асабалыгъымызны топламалы, саиплештирмели, огренмели ве бугуньки маневиятымызгъа къошмалы.

Онынъ ёлларыны шимдиден бельгилемели. Чешит фикирлерге бинаен, XIII асырнынъ сонъунда, я да XIV асырнынъ башында язылгъан, ильк сефер гъайрыдан исе 1880 с. дердж этильген «Кодекс Куманикус» бунъа рухландыра.