Kırımda ecdatlarımızdan zengin, şaşılacaq emiyetli qadimiy miras qalması kerek edi. Amma onıñ qıymetini, bugün körüne ki, tek bizim baba-dedelerimiz degil, tecavuzcı zalım da o zaman yahşı añladı em de bunen bağlı areketler qararlaştırdı.
1735-38 ss. devamında şimalden, biri-biri artından Bağçasaray ve Qarasuvbazar yönelişte yapılğan qanlı-viranlı ücümlerniñ (Minih-Lassi), arbiyden ğayrı, belki de eñ-evelâ, maneviy-ruhiy, gizlenilgen maqsatları olğan.
Bu demesi, hanlıqnıñ arhivleri, kitaphaneler, insanlarnıñ evlerindeki aileviy vesiqalar, çeşit eski diniy, ilmiy, edebiy eserler, menbalar mahsus emir mücibi, ordu tarafından sert, şevqatsız, nasıldır yoq etici avcılıqqa oğradılar.
Böyleliknen, öz vaqtında, farqlı yollarnen çetel memleketlerge tüşken ve esasen kâğıtta aks olunğan qadimiyliklerimiz bayağı saqlanğan, degen malümat ve ümüt bar. İstanbul, Berlin, Vena, Varşava, Stokgolm ve daa bir sıra paytahtlar ve belli şeerlerdeki kitaphane ve arhivlerde Qırım mirası ğayet tınç ve işançlı müitte ömürini devam ete.
Añlaşıla ki, Qırımda yazılğan, soñra mından çıqqan, çıqarılğan, hususan, hanlıq devirine ait qadimiy elyazmalar, mektüpler ve başqa meraqlı vesiqalar, elbette, endi çoqtan öz araştırıcısını beklemekteler ve, inşalla, yaqın vaqıtta biz o mirasnıñ mündericesini bilirik.
İşte, öyle bir eski medeniy merkezlerinden birisinde. Cenevezde (Venetsiya), Evliya Mark soborınıñ kitaphanesinde, bizim Kefemizde (ya da, öyle de ihtimal mevcut, Eski Qırımda) yazılğan, azırlanğan ğayet meşur yadikârlıq saqlanmaqta. Laf, ebet, "Kodeks Kumanikus" (KK) aqqında kete.
KK universal luğatnı kitaphanege 1362 senesi – bu da şaşılacaq fakt – zemaneviy italyan edebiyatına temel qoyğanlarından biri ve onıñ parlaq klassigi, dea istidatlı şair Françesko Petrarka bağışlay.
Ciddiy menba sayılğan "Vikipediya"da: "Kodeks sozdan v Krımu i sçitayetsâ drevneyşim pamâtnikom krımskotatarskogo yazıka, imeyüşçim ögromnoye znaçeniye dlâ istorii kıpçakskih i öguzskih govorov — kak neposredstvenno svâzannıh s kıpçakami (polovtsami, kumanami) priçernomorskih stepey i Krıma", – dep yazılğan.
Elyazma kitap neden ibaret? O, 82 tabaq, yani 164 saife olıp, mında, latin urufatınen yazılğan 1300 qıpçaq (kuman) sözlerniñ o zamandaki italyan ve alman tillerine tercimesi; şu devirde Qırımda işletilgen türkiy tilniñ lingvistik talili etile.
Bu demesi, nutq qısımları – fiiller (glagolı), zamirler (mestoimeniya), sıfatlar (prilagatelnıye) ve isimlerniñ (suşçestvitelnıye) çeşit qullanuv şekilleri (formı) ketirile, olar işletilmesinen tevsiyeler berile.
Ecnebiy ve çetelliler canlı tilni yahşı bilmeleri içün mında 47 (!) qadimiy türk tapmacaları yerleştirile. İslâmda tanılğan, çeşit hristian muqaddes kitaplardan qısqa parçalar taqdim etile.
Demek, deyler bir soy alimler, luğat çıqarılmasınıñ teşebbüsçileri Qırımda, Kefe tarafta çalışqan missionerler oldı. Olar yerli qıpçaq ealini tırıştılar katolitsizmge döndürmege. Amma, ketişat kösterdi ki, areketleri muvafaqiyetsiz edi. 10-11 yıldan soñ han Özbek islâmnı Qırımda devlet dini, dep ilân etti.
Asılında, luğat çıqqannıñ daa bir sebebi inkâr etilmeycek al. Bu da – o zamanğa kelip ticaret işleri, bazirgânlıq çoq inkişaf olunması, Yipek yolu canlanmasıdır. Muvafaqiyetini tüşüngen o devirniñ "iş adamları" büyük regionnıñ yerli halq tilini bilmeleri çoq emiyetli edi.
Kene de şu "Vikipediya"da: "leksika, zafiksirovannaya v slovare, otrajayet rannüyü stadiyu razvitiya krımskotatarskogo yazıka"; ""Kodeks" bıl napisan v 1303 g. v Krımu, poetomu v yazıke etoy knigi silno öguzskoye vliyaniye yujno-krımskogo türkskogo dialekta", degen meraqlı malümat bildirile.
Mında davalı bir mesele çıqa. Belli filolog-alim Dmitriy Rasovskiy ve oña qoltutqan bir sıra zenaatdaşları, Venetsiyada saqlanılğan KK-niñ yekâne asıl (öriginal) nushası – köçürip alınğan nushadır (kopiya) dep tasdiqlay.
Luğatnıñ birinci saifesinde kösterilgen muayyen kün – 1303 s. 11-iyül – köçürme (perepisaniye) işleri bitkenini bildire, dey o. Aqiqatta ise KK bundan 8-9 yıl evelsi azırlanıp, onıñ şu ilk nushası, teessüf ki, saqlanılmadı, – dey alimlerniñ o guruhı.
Diger itibarlı-namlı ve XIX asırda birinciler sırasında Kodeksni ögrenmege başlağan filolog Vilgelm Bang em de oña qoşulğan meslekdeşleri: büyük yadikârlıqnıñ üzerinde çalışmalar tamam bu künü yekünlendi ve Françeska Petrarka soborğa bahşış etken nusha – asıldır, öriginaldır, dep iddia etmekteler.
Mütehassılar arasında aqiqatnı tapmaqnen bağlı areketler bugünde de devam etmekte. Halqımız içün da bu çoq müim. Sebepler yuqarıda kösterilgen. Amma olğan malümatnıñ özegini bilmek, añlamaq, onı qıymetli mirasımıznıñ parçası sıfatında körmek – epimizniñ boyun-borcumızdır.
Büyük qısımı suniy alda, tıştan viran etilgen, belli bir qısımı Avropa paytahtları arhivlerinde, şeerler kütüphanelerinde sepilip-saqlanğan asabalığımıznı toplamalı, saipleştirmeli, ögrenmeli ve bugünki maneviyatımızğa qoşmalı.
Onıñ yollarını şimdiden belgilemeli. Çeşit fikirlerge binayen, XIII asırnıñ soñunda, ya da XIV asırnıñ başında yazılğan, ilk sefer ğayrıdan ise 1880 s. derc etilgen "Kodeks Kumanikus" buña ruhlandıra.