Эвель заманлары Къырымнынъ кой ве шеэрлеринде Шейх ве Азиз-Бабаларнынъ мекянына, оларнынъ дюрбелерине-къабирлерине, сув чыкъкъан къую ве чокъракъларына ерли къырым халкъы пек буюк эмиет берген. О ерлерде оськен сельби ве башкъа тереклерни кесмеген, яхшы бакъкъан, къорчалагъан.

Онынъ ичюн де Къырымда, къадимий замандан къалгъан 200-300-йыллыкъ буюк тереклер бар эди. Чокъ языкълар олсун, дженк ве сюргюнлик йыллары бу къарт, къадимий тереклерни кесип, виран эттилер.

Бала экенимде, акъылымда, Хыдырлез ве башкъа байрамлар вакътында о мукъаддес ерлерни халкъымыз зиярет эте тургъан. Азиз-Бабаларнынъ къабирлери янында къурбан чалып, дуалар окъулгъан. Берекетли йыллар олсун деп, Алла Таалядан сагълыкъ-аманлыкъ истенильген, хасталарымызгъа шифа олсун деп, чокъ дуалар окъулгъан.

Къырымнынъ топонимиясында, бир сыра кой ве къасабаларнынъ адлары Шейх ве Азиз-Бабаларнынъ намынен айтылгъан Шейх-Эли, Шейх-Мамай, Шейх-Кой, Шейх-Аджи, Тузлы Шейх-Эли, Шейх-Монай, Ташлы Шейх-Эли ве иляхри.

Мен сюргюнлик йыллары, 1944 сенеден башлап, 12 йыл Уралда яшадым, Молотов виляетинде (шимди Перм улькеси). Онынъ дёрт йылы Красновишерск шеэринде, секиз йылы исе, Чермоз районынынъ Иньвенский рейд деген ерде кечти.

Сюргюнликнинъ биринджи йыллары дешетли олды. Бир тарафтан сувукъ, ачлыкъ, хасталыкъ, къыргъынлыкъ укюм сюрсе, башкъа тарафтан, къырым халкъы аджыныкълы асретлик чекти…

Къайда бакъсанъ – юксек Урал дагълары, хавфлы озен, сув устюнде агъыр агъач ишлери. Биз, яшлар, бу ишлерге тез вакъытта алыштыкъ. Амма къартлармыз алышалмады, мушкюль сувукъларгъа даянып оламадылар ве пек къыйналдылар.

Урал сюргюнлигининъ 12 йыл яшайышы о айры ве девамлы бир мевзу. Эгер язаджакъ олсанъ бир къач томлукъ китап олып чыкъаджакъ.

Комендант режиминден азат олгъан сонъ, 1956 сенеси, майыс 30-да Уралдан Орта Асиягъа кочьтик. Хатидже анам ве Сейтбилял дайымнен берабер догъмушларымыз яшагъан ерге – Таджикистаннынъ Ленинабад шеэрине (шимди Ходжент) келип чыкътыкъ.

Сюргюнликнинъ ярым асырлыкъ девиринде, манъа къырым миллети сюргюн олунгъан ерлерде – Уралда, Орта Асиянынъ кой-къасаба ве шеэрлеринде чокъ юрмеге, Къырым акъкъында малюмат топламагъа къысмет олду. Чокъ меракълы кишилернен – къартлар ве окъумышлы илимли инсанларымызнен корюштим.

Оларнынъ агъызындан чокъ ве чешит тюрлю икяелер топладым. Эсасен дженктен эвельки вакъытлардан къалгъан тарихымызнынъ базы саифелерини, Къырымнынъ табиаты, багъ-багъча ишлерининъ усуллары, санат ве фольклор мисаллерини, айтувлы адамларыны, пельванларыны ве иляхре… язып алдым.

Меселя, мешур Шейхлер ве Азиз-Бабалар, оларнынъ къудретлери акъкъында бильгилер, икяелер халкъымызнынъ зеинине чокъ йыллар девамында чокъ фаркълы шекильде ве меракълы мундеридже сыфатында синъип кельген.

Иште, шу баягъы бир мальземелер ичинден ве хатырамда туткъан къыйметли тарихий малюматларымны бугуньки ве келеджек несиллернен пайлашмакъ истейим.

Отуз эски заманлардан берли яшагъан ве Къырымда белли олгъан къадимий койлерден биридир.

Эвельки девирлерде, тахминен, эки бинъ йыллар эвельси, яни милядий сынъырларында, Отуз коюнинъ этрафында, къаяларнынъ этегинде Сарай-Дере, Багъча-Дере, Богъаз-Дере ве иляхри ерлерде, чокъракъларнынъ янында, айры-айры тарзда, бир сыра къабилелер яшагъанлар.

VII-VIII асырларда 30 къабиле ачыкъ бир мейдангъа – озен боюна чыкъып, 30 эв къурып яшап башлагъанлар. Онынъ ичюн де койнинъ ады Отуз олып къалгъан. Къартлардан малюмат алып, оны огренип, сюргюнликтен сонъра Ветанымызгъа къайткъан сонъ, бизлер – бир гурух койдешлер, экспедиция тарзында, Отузнынъ чокъ ерлерини бу джумледен онынъ багъ-багъча дерелерини бир къач керелер зиярет эттик.

Къабакъташ-Деренинъ сагъ тарафында, дагънынъ ичинде салкъын ве лезетли сувлы – Къамгъалы Чокърагъы бар. О ерлерге якъын, къарт деделермиз яшагъан эвлернинъ темель ташлары корюнип тура.

Кене де о ерлерге якъын, дагъ этегинде, бир мейдан юксеклигинде, къабир ташлары корюнип тура. Бу ерлерде Исакъ, Къарасан, Таш-Эрали киби Азиз-Бабаларнынъ къабирлери олгъан.

Отуз коюнде беш мусюльман мезарлыгъы бар эди.

1. Къарт мезарлыкъ – Кефе беттен койге киргенде, сагъ тарафта, байыр этегинде ерлешкен таш къоралы буюк мезарлыкъ. Бизлерни сюргюн эткен сонъ, бу мезарлыкъны йыкъып, анда стадион яптылар, сонъра сельхозтехника анбары (склад) олгъан.

2. Орта мезарлыкъ – койге кирген эки ёлнынъ ортасында ерлешкен. Бизлер Ветангъа авдет олгъан сонъ, бу мезарлыкъ халкъымызгъа къайтарылып берильди.

3. Койден ялыгъа кеткен ёлнынъ сагъ тарафында, ёл бою мезарлыкъ олгъан. Отузлылар онъа «Ялы мезарлыгъы», дей тургъанлар. Бизден сонъ оны да бир тамам йыкъып, устюнде эвлер къургъанлар, ёл четинде – юксекче ерде часовня деген сан (атрибут) тикледилер.

4. Мал-Къая ве юксек чегерлигининъ тёпесинде бойдан-бой эски мусюльман мезарлыгъы бар эди. Бу юксекликте Бешик Азиз-Бабанынъ къабири – Дюрбеси олгъан. Эвельде хаста балаларны Бешик Азиз-Бабагъа алып барып, дуалар окъугъанлар ве шифасыны корьгенлер.

5. Мал-Къаядан юкъары, озеннинъ сагъ тарафында, Талмышнынъ Копюрине етмезден эвель, Сарай-Дере деген койчик олгъан. О ерде, озенден шырыл-шырыл акъкъан, салкъын сувлы чокъракълар бар экен. Багъ-багъчаларны сувармакъ ичюн озенде эки авут (плотина) къургъанлар.

Джами ве онынъ янында мезарлыкъ да олгъан. Пек эвель заманларда къайсы бир йылларда, Къызылташтан кельген буюк ве юксек шиддетли, къоркъунчлы сель тюшип, бу койни ювуп алып кеткен. Бу вакъиадан сонъ койнинъ сагъ къалгъан сакинлери Отузнынъ мейдан еринде эвлер къурып, яшамагъа башлагъанлар.

Отуз кой ве Коктебель арасында Къара денъизге якъын юксек Къарадагънынъ тёпесинде Кемал Азиз-Бабанынъ къабири – дюрбеси бар. О, Къырымнынъ ичинде энъ айтувлы ве шифалы Азиз-Бабалардан бири олгъан.

Эвель заманлары, яз айларында, якъын ве узакъ ерлерден мында хасталарны кетирип, къурбан чалып, дуалар окъугъанлар ве Аллахкъа ялварып, истеклерине шифа сорагъанлар. Къоранталарына сагълыкъ ве берекетли йыллар олсун деп, дуалар окъугъанлар.

Мусемма къартанамдан бойле малюмат алгъан эдим. О, догъма Кефели. Яш экенде ана-бабадан оксюз къала. Энъ буюк агъасы Кефели Ибраим эфенди Мусемма къардашыны бакъа, остюре, медреседе окъута. Вакъыты кельгенде, буюген сонъ, эвлендире, Отуз коюнинъ бир йигити – Эмир-Мусагъа акъайгъа бере. Сонъ о да, меним къартбабам ола.

Кефе шеэринде зенгин бир юнан хани агъыр хасталана. Чокъ дохтурларгъа корюне, амма бир файдасы олмай. Кеткен сайын хасталыгъы агъырлаша.

Бир кунь бу хаста-хани огълуна дей: «Мени Къарадагъ Азиз-Бабагъа алып кетинъиз. Къурбан чалып, мусюльман молласына окъутынъыз. Эгер де яхшы олсам мен Азиз-Бабагъа демир чоюнден дюрбе ясатып, башташ къойдурмакъ ниетиндем». Хани яхшы ола, зияретин ве дуанынъ шифасыны коре. Акъикъатен де, ниетини ерине кетире – Азиз-Бабагъа дюрбе къойдура.

Отургъан еримиз – къырымлар сюргюн олгъан Уралда, Кама озенининъ ялысында, агъачтан ясалгъан бараклар эди – Иньва намында ишчилер къасабасы. Бу ерде 50-ден зияде къоранта-ветандашымыз яшады. Башкъа миллетлер де бар эди. 1950-сенелерининъ декабрь айы. Бизни, агъач ишлеринде чалышкъан 20-25 адамлыкъ бригаданы, 3-4 айгъа «командировка»гъа ёлладылар.

Бараджакъ еримиз коюмизден 20 км узакълыкъта, Кама озенининъ ортасында «Зелёный остров» деген балабан бир ада. Яз айларында, озенде пек буюк номай сувлар кельген вакъытта, ялдап кельген агъачлар (бир-эки бинъ кубометр къадар), адагъа келип токътагъан. Бу агъачлар сув эксильген сонъ бир тамам къуруп къалгъан.

Бизим бригадамызгъа берильген вазифе – бу агъачларны бир ерге топламакъ, олардан чешит-тюрлю ялдагъан (плотлар, подматочник, глухари, боны) ясамакъ ве келеджек язгъа – навигациягъа азырлыкъ корьмек.

Бу улькеде къышнынъ энъ сувукъ ве къатты айлары башланды. Кама озенини буз къаплагъан, онынъ къалынлыгъы 30-40 см, ерде де къалын къар ята. Бизим, чешит миллет векиллеринден ибарет, бригадамыз бу «Зелёный остров»гъа келип чыкъты.

Яшлар лыжаларда, эсли-башли адамлар атлы чаналарда, ёлбашчымыз къарт уста Кодинцев, о да чанагъа отурып кельди. Яшайджакъ еримиз ат аранына (конюшнягъа) ошагъан балабан бир барак. Кама озенине якъын, экинджи тарафы юксек дагълыкъ – тайга.

Бизим бараккъа якъын орманджы Фрол Фроловичнинъ агъачтан ясалгъан кучюк эвчиги бар эди. Бу орманджы, насылдыр кийик махлюкъдайын о, 30 йылдан берли бир озю яшай экен. Бу ерлерге якъын не бир кой, не де бир эв бар – бутюн этрафы Уралнынъ дагъы.

Вели агъа, догъма Эски-Къырымлы, 58-яшында, о да бизим бригадада чалыша. Лякин онынъ вазифеси – барактаки узундан-узун демир собаны (печканы) гедже-куньдюз якъып баракны иситмек ве бизлерге – ишчилерге чай къайнатмакъ, геджелери де лампаларны якъмакъ. Бир сёзнен айткъанда, Вели агъа бизим яшагъан еримизге къаравул вазифесини эда этип барды.

Акъшамлары, иштен сонъ, бош вакъытта, эр кес озюне бир эгленме тапа. Ким шашка, кими шахмат, кимиси домино ойнайлар. Яшлар баракнынъ бир кошесинде атта волейбол оюныны тёшейлер. Кимерде бир гармошка да чалына. Тышта, баракнынъ огюне турник яптыкъ, истегенлер турникте мешгъулиет япа биле.

Лыжа таювы, бизде эр кунь ола. Бригадамызда айтувлы курешчи йигитимиз де бар – истегенлерге къырым миллий курешининъ усулларыны огрете. Кимерде бир, акъшамлары, баракнынъ ичинде топлангъанда, къартлар эвельде олгъан чешит-тюрлю вакъиаларны икяе этелер. Авджылар – авджылыкъны, дженкте олгъанлар – дженкни тарифлейлер. Бизлер, яшлар, оларны дикъкъатнен динълеймиз.

Бир кунь акъшамдан сонъ, Вели агъа: «Келинъиз, балалар, мен сизге Къарадагъ Азиз-Баба акъкъкъында тариф этейим», деди де, буларны сёйледи.

О, 16 яшында экенде, пек агъыр хасталана, юрип оламай. Бир йыл къадар юрмей ятып къала. Къайсы бир кунь, яз айларында, анасы буюк огълуна деген: «Огълум, сен Вели къардашынъны арабагъа къой да, Къарадагъ Азиз-Бабанынъ къабрине алып бар. Онда оны моллаларгъа окъут да, Аллахкъа ялварып, дуа этсинлер. Не бермеген Алла, ИншАлла бир шифа булурсыз!..», деп риджада булунгъан.

Вели агъанынъ сёйлегенине коре, ойле де япалар. Эски-Къырымдан арабагъа минип Къарадагъ этегине келелер. Отуз койнинъ ялы тарафандан бираз къыргъа котерильген сонъ, агъасы хаста Велини аркъасына ала ве олар Кемал Азиз-Бабанынъ къабирине барып чыкъалар.

Аллахкъа ялварып, чокъ дуалар окъуйлар. О гедже къабирнинъ янында яталар. «Энди танъгъа якъын, аякъларым чимир-чимирдеп башлады», деп Вели агъа сёзюни девам этти.

Экинджи куню сабасы Вели, агъасынынъ элинден тутып, яваш-яваш Къарадагъдан тюше ве арабагъа минип, эвлерине – Эски Къырымгъа къайтып келелер. Азбарларына киргенде, Вели озь аякъларынен юрип, анасынынъ къаршысына бара. Анасы Велини къучакълап: «Вай, балам, санъа чокътан Азиз-Бабагъа бармакъ керек эди», деп, севингенинден агълай…

Дженктен эвель, 1930-нджы сенелерининъ сонъларында – 1940-нджы сенелернинъ башында Отуз койнинъ буюк «Эшкаим» мектеби янындан, юксек оба устюнден араба ёлу кете эди. Бу ёл эки тарафкъа айырылып, бири Къабакъташ Дереге кетсе, экинджиси Къурбанкъая бетке догъру алып баргъан.

Къурбанкъаягъа якъынлашкъанда, араба ёлу бир парча солгъа бурула. О ерлерде ёлнынъ эки тарафында юксек чытырман тереклер осе. Ёлнынъ сол тарафында, сыкъ оскен чалылар ичинде, таштан къоралангъан бир къабир бар.

Бу ерде Къурбанкъая Азиз-Бабанынъ къабири ерлешкен. Эдждатларымыз чокъ йыллар зарфында бу ерге хасталарны кетирип, дуалар окъуп, тюслерини ташлагъанлар ве Аллахтан шифа булгъанлар. Чокъсу адамлар афат хасталыкълардан ве атта, эпилепсиядан тедавийленгенлер.

Отуз ве денъиз арасында ерлешкен юксек бир Дагъ-Тепе бар. Эвельде о тепеге Къурт-Тепе Дагъы дегенлер. Папазлар кельген сонъ онынъ адыны Папаз-Тепе деп айткъанлар.

Къуртдеде Азиз-Бабанынъ къабири беллисиз ерде экен. Амма дагънынъ тёпесиндедир, деп сёйлегенлер.

1. Эш-Шейх Якъуп Эль-Къунай.

2. Хаджи Яхья Бин-Мухаммед.

3. Ве бир шейхнинъ де огълу шейх олгъан.

Бу шейхлер Отуз коюнде – хиджрий 729 (1228 милядий) сенеси дефн олгъанлар. Мезкюр малюмат Осман Акъчокъракълынынъ китабындан язылып алынды, (Гаспринский кутюпханесинде бар).

Заде къартана Налбантнынъ малюматына коре, Буюк Джамининъ эвельки азбары четинде, сельби тереклерге якъын 5-6 дане башташ ве къабирлер олгъан. Олар гъазы ве шейхлернинъ къабирлери экен.

1944 сенеси, майыс 18-де койден чыкъкъан вакъытта, Отуз къабирстанларнынъ башташлары козюмнинъ огюнде къалды. Олар сарыкълы, къалпакълы ве къадын-къызларнынъ фесли башташлар эди.

Аслыда, эски малюматларгъа коре, Къырымнынъ Шейх-Бабалары сохталарны ислям динине окъуткъан ерлерге текие дегенлер. Къырым-Ветанымызда биринджи текиелер Эски Къырымда (Солхат), Отузда ве Къарасувбазарда олгъан.

Бекташ Азиз-Бабанынъ къабири Коктебельде олгъан. Эвельде онынъ ады ве о ерлерге Кок Тёпелер дегенлер. Кефе шеэринден кельгенде Къарадагънынъ этегинде ерлешкен. Яни, джапта ерлешкен кок тёпелер (холмистая местность). Узакътан о ерлер кок олып тура экен, онынъ ичюн де койнынъ ады Коктебель олгъан.

Койнинъ озь джамиси, джамиге якъын мезарлыгъы ве онда Бекташ Азиз-Бабанынъ къабири бар экен. Чокъ йыллар девамында койнинъ джемааты бу Азиз ерлерни абаданлаштырып тургъан.

Айер Азиз-Баба Кефе шеэрининъ этрафында олуп, онъа Эвлия Азиз-Баба да денильген. Лякин онынъ къабири не ерде олгъаны, языкълар олсун, беллисиз.

Сумбульзаде Азиз-Ананынъ мезары Кефе шеэринде, «Бакъыр Оба» мааллесининъ джамиси артындаки къабирстанда олгъан. Бу Азиз-Ана пек айтувлы эди ве пек чокъ адамларнынъ дердине дерман тапкъан. Намы бутюн Къырымгъа ве башкъа ерлерге кеткен.

Бир мисаль. С-Петербургдан бир профессор хаста огълуны кетире. Азиз-Ана оны яхшы эте. Акъкъыны-парасыны да берелер, амма Азиз-Ана алмай. Бу хаста киши акъчаны Азиз-Ана яшагъан эвнинъ бир ерине къыстырып кете.

Профессор С-Петербурггъа къайткъанда, ёлда, огълу кене хасталана. Олар кене Кефеге къайтмагъа меджбур олалар. Биз яхшы олмадыкъ, деп Азиз-Анагъа сёйлейлер.

Азиз-Ана оларгъа: «Сиз акъчаны къойгъан еринден алсанъыз яхшы олурсыз», дей. Ойле де япалар тюзелип сагъ-селямет эвлерине къайтып кетелер.

Кефе шеэри галавасы ве онынъ агъалары Азиз-Анагъа адамларны тедавийлемеге ясакъ этелер.. Намлы дохтурларны ёллап, оны тешкерелер. Сумбюльзаде Азиз-Ана оларгъа: «Мен халкътан акъча алмайым – халкъ хаста олмагъаныны истейим. Эр кес яхшы олсун, мен джемаатнынъ сагълыгъы ичюн чалышам», деп анълата.

Бундан сонъ онъа, акимиет тарафындан чалышмагъа, адамларны тедавийлемеге рухсет берелер.

Бир кунь къомшусы онъа: «Сумбюль къартана, сен ольсенъ биз не япармыз? Бизни ве балалармызны ким тедавийлер экен?», – дей.

«Вай балам, меним къабримден бир авуч топракъ алырсыз, сувгъа чаярсыз да, сувны бир-эки ютум ичип, дуа окъуп, чайкъарсыз, яхшы олып кетерсиз», деп сёйлеген Сумбюль къартана.

Шейх Асан-Деде Сувдагъ районындаки Эльбузлыда (Переваловка) яшагъан. Шу койде де, джами азбарында дефн олунгъан. Къуругъан эски дут терегининъ янында онынъ къабри бар экен.

Адамлар бир зорлукъкъа къалгъанда, мушкюль алда олгъанда онъа ялварсалар, Шейх Асан-Деде оларны эр вакъыт къуртаргъан, джемааткъа ярдым эткен. Асан-Деде, риваетлерге коре, атсыз арабада я да таягъынынъ устюне минип кеткен вакъытларда да олгъан.

Койнинъ бир адамы арабанен юзюмликтен койге къайткъанда, озеннинъ селинде батып къала, чыкъалмай. Шу ерде: «Ярабим, Аллам, ярдым эт! Бу ерден сагъ-аман чыкъсам, шу Асан-Дедеге бир селе (буюк сепет) юзюм алып кетип берерим», дей. Амма о, сельден чыкъкъан сонъ унута. Бир къач кунь кечкен сонъ, койде Асан-Дедени коре. Шу ерде Асан-деде: «Балам, бир селе юзюминъ къайда къалды?», деп сорай…

Шейх Асан-Деде сагъ олгъанда, бунъа ошагъан вакъиалар чокъ олгъан. Шейх-Бабагъа – эр бир ниет эткенде, я да ёлгъа чыкъкъанда Ясин-Шериф окъумакъ лязимдир.

Сейтмемет-Шейх Асан-Шейхнинъ огълудыр. Яшагъан ери де Эльбузлы кою. Амма онынъ дефн олгъан ери бельгисиз. Сейтмемет-Шейх юксек бойлу, мазаллы, узун сачлы бир адам. Башына эр вакъыт юксек къалпакъ кийип юрген. Онъа «Сачлы Шейх-Ата», дегенлер.

Бу шейхлер, меним Эмир-Муса дедемнинъ сюлялесинден олгъан. Олар эмдже балалары экен. Эмир-Муса дедем эвельде (XIX асырнынъ сонъларында) хаджылыкъкъа бармагъа ниетлене, амма къартлыкъ баскъан сонъ, озюне ишаналмай къала. О озюнинъ ерине Сейтмемет-Шейхке, хаджылыкъкъа барып кельмеге теклиф эте. Онынъ бутюн масрафларыны Эмир-Муса къартбабам озь устюне ала.

Сейтмемет-Шейх хаджылыкътан къайтып кельгенде, догъру Отузгъа – къартбабама келе ве хаджылыкъ борджуны-ниетини ерине кетиргени ичюн оны хайырлай. Къартбабам да бир бугъаны къурбан чалып, кой джемаатына буюк бир козьайдын дуасыны тешкиль эте.

Сейтмемет-Шейх эмдже хаджылыкътан къайтып кельгенде, бир чокъ бахшышлар Къуран-и Керимни, диний китапларны, зем-зем сувуны, мис йыланыны кетире.

Шейх-Баба чокъ илимли эди. Онынъ диний окъувы шифалы олгъан ве чокъ хасталарны тедавийлеп, аякъкъа турсаткъан.

Дагъдан кестирме ёлдан кетсенъ, Отуз ве Эльбузлы арасы 12-14 км. Шейх-Эмдже акъшамлары, вакъытны кеч демей, къартбабама отурмагъа Отузгъа келе. Бир къач сааттан сонъ, къаранлыкъ ве узакъ демей, эвине Эльбузлы коюне къайта тургъан.

Гульсюм тизе-анамнынъ тариф эткенине коре о, 11-12 яшларында олгъанда, Шейх-Эмдже оны Эльбузлыгъа, эвине мусафирликке алып кете. Отузнынъ четине чыкъкъанда, тизе-анамнынъ элинден тута да: «Сен юм козьлеринъни», дей. Къыскъа вакъыттан сонъ: «Ачь козьлеринъни», дегенде, «Биз энди Эльбузлы коюнинъ четинде эдик», дей тизе-анам.

«Эки-учь куньден сонъ, энди эвге къайткъанда, кене де ойле олды», деп сёйледи Гульсюм тизе-анам.

Советлер вакътында, 1937-38-сенелери, Шейх-Бабаны, дин куте деп, Сувдагънынъ тюрьмесине къапайлар. Тюрьменинъ къапусыны балабан бир килитнен килитлейлер. Шейх-Баба исе, де тюрьменинъ азбарында юре, де, истесе, эвине – Эльбузлыгъа барып, намазыны къыла ве тюрьмеге къайтып келе.

Шейх-Бабанынъ шашыладжакъ ве меракълы вакъиалары чокъ олгъан. Бир къач сефер оны къапайлар, амма чареси олмай – о, эписи бир тюрьмеден чыкъып кете. Сонъ оны Сувдагъдан башкъа бир узакъ, бельгисиз тарафларгъа алып кетелер. Ондан ич бир тюрлю хабер кельмей...

Сувбашлы Найман Азиз-Баба – Ислям-Терек (Киров) районындаки бугуньки Золотой ключик коюнде. Баш, аякъ агърысы ичюн Ясин-Шериф окъумакъ лязимдир.

Чуель Азиз-Баба – Келече коюнде Ислям-Терек районы (Киров).

Фетта Азиз-Баба къабири, Къырымда. Бир узакъ ёлгъа чыкъкъанда онынъ рухуна Ясин-Шериф окъумакъ керек.

Къочкъар-Девлет Азиз-Баба къабрири, Къырымда – козь ве аякъ агъырсы ичюн онынъ рухуна Ясин-Шериф окъумакъ ве хатим этмек лязимдир.

Къарлы Азиз-Баба, Буюк Азиз де дегенлер. Къабири Багъчасарай районы, Къарлы коюнде. Отарчыкъ коюнен къомшулар. Къабирни (Дюрбени) аля бугунь зиярет япмакъ мумкюн. Лаф-сёз этмеген ве тили чыкъмагъан балагъа Ясин-Шериф окъуп, дуалар этмек лязимдир.

Тешикташ Азиз-Баба къабири Акъ-Монай (шимдики Ленин районынынъ Каменское кою) ве Агъырмакъ-Эли тарафта. Къатты оксюриктен Ясин-Шериф окъумагъа ве дуа этмеге лязимдир.

Азберди Азиз-Баба къабири Азберди-Вакъуф (Къарасувбазар районы) коюнинъ янында.

Тарпанчы Азиз-Баба къабири Акмечет (Черномор) районынынъ Къара-Аджи коюнде (шимдики Оленёвка).

Джангъара Азиз-Баба къабири Джангъара (Видное) къасабасы, Къурман-Кемельчи (Красногвардейск) районында.

Бир хасталыкъ, джангъырап, битип кетсин деп Ясин-Шериф окъумакъ ве Алла Таалягъа ялварып дуалар этмек лязимдир.

Джелял молланынъ берген малюматына коре, бир куню Джангъара коюнде яшагъан, малы-мулькю ве къоюнлары чокъ олгъан бир бай адам, къорантасыны, ярдымджысыны ве яш чобаныны софра башында топлай да, анавы чобан йигитке озь ниетини сёйлей: «Мен хаджылыкъкъа кетем. Мен къайтып кельгендже сен меним къорантама ве мал-мулькюме козькъулакъ ол».

Бир къач-куньлер кечкен сонъ, бу байнынъ апайы чиберек пишире. О, балаларыны ве бу яш чобанны да чиберек ашамагъа чагъыра.

Софра башында байнынъ апайы: «Шимди акъайым эвде олгъан олса, о да чиберек ашар эди», дей. Чобан йигит: «Бунынъ не къыйынлыгъы бар, къой да беринъиз синиге сыджакъ чибереклерни, къапагъыны япынъыз да, сарынъыз бир тастмалгъа, мен алып кетейим акъайынъызгъа – о да ашар бу сыджакъ чибереклерден», дей.

Азыр олгъан сонъ, йигит чибереклерни алып кете. Бир вакъыттан сонъ къайта ве бош синини байнынъ апайына бере де: «Акъайынъыз сыджакъ чибереклерни ашады ве «сав болынъыз», деп сойледи. Эм де синининъ ичине юзюгини ташлады», деди чобан бала.

Бир-къач айлардан сонъ Джангъара коюнинъ байы хаджылыкътан къайтып келе. Козьайдын дуа-сеналар япкъан сонъ, бай апайына: «Ёллагъан чибереклеринъ пек лезетли эди, сав болынъыз», дей. Энди апайы да: «Рафта тургъан сини ичинден юзюгинъизни ал да такъынъыз», деп джеваплана.

Эвель заманлары бундай айтувлы ве меракълы вакъиалар Джангъара этрафында пек чокъ олып кечкен.

Едилер Азиз-Баба къабири, Къурман районы (Красногвардейск) Едилер (Новоэстония) коюнде. Къадимий заманлары бу койге Ташлы Шейх-Эли дегенлер. Бугуньде бу ерлерде къоджаман тавукъ фермасы ерлешкен.

Султан-Базар Азиз-Баба къабири Къурман районынынъ Къарасан (Ровное) коюне етмезден эвель, Салгъыр озенининъ сол тарафында, йипек ёлу заманында ерлешкен балабан Султан-Базар кою бар экен.

Шимдики девирде, обалы-тёпели бошлукъ бир ерлер. Эвель заманлары бу Султан-Базарнынъ пек буюк эмиети олгъан. Къырымгъа кельген керванлар башта келип бу ерлерде токътагъанлар. Сонъ исе, мындан Къырымнынъ бутюн шеэрлерине туджджарлыкъ ишлерини девам этмек ичюн дагъылгъанлар.

Тиб-Кенегез Шейх Азиз-Баба догъма къырымлы, Джанкой районынынъ Тиб-Кенегез коюнден (шимдики Новофедоровка коюне якъын). Къабири Озьбекистаннынъ Бухара-Навои тарафларында. Чюнки, о, сюргюнлик йыллары вефат эткен. Озьбек халкъы оны пек мот-итибар эткен. Инсанлар къабрине барып дуалар окъугъан, этрафыны даима абаданлаштырып тургъанлар.

Молла Рустем Байрамовнынъ айткъанына коре, 1942-43 сс., яни Экинджи Джиан дженки йыллары, Тиб-Кенегез коюнде румын аскерлери тура экен. Къайсы бир геджеси эки аскер келе де, Шейх-Бабанынъ ахырында тургъан сыгъырыны хырсызламагъа тырышалар. Шу арада аскерлернинъ эллери сыгъырын зынджырына япышып къала.

Экинджи куню румын субайы аскерлерни тизе. Бакъса – сафта эки аскер ёкъ. Олар къайда, деп сорагъанда, субайлардан бирисинден: «Бу эки аскер койнинъ бир ахырында, сыгъырнынъ зынджырына япышып къалды», деген джевапны эшите. Барып бакъсалар, керчектен де аскерлернинъ эллери зынджыргъа япышкъан ве олар кеталмай туралар.

Субай, меселени анълагъан сонъ, сыгъырнынъ сабысына бара. Шейх-Баба субайгъа: «Бар, аскерлеринъни ал да, меним сийырыма бир даа кельмесинлер», дей.

Тиб-Кенегез Шейх-Баба койдешлерине чокъ ярдымлар косьтерген, хасталаргъа шифа тапкъан. Дженктен эвель де койде бир къач меракълы, муджизели вакъиалар олып кечкен.

Къарасувбазар Эмир-Асан, Эмир-Джелял Шейх-Бабалар. Бу мукъаддес иляхий ерлерде, шеэр ве онынъ этрафларында чокъ эвлияларнынъ мезарлары бар экен. Эшиткениме коре, Къарасувнынъ озюнде 8-10 Шейх-Бабалар бар экен. Эр бир шейхнинъ ислям дини боюнджа ишлерни алып бармакъ ичюн озь мукъаддес ерлери ве джамиси олгъан.

Къырымнынъ Шейх ве Азиз-Бабалары – ислям динининъ къавий ве эвель заманлардан несиль-несильден келип чыкъкъан бир озегидир. Сюргюнликтен 50 йыл кечкен сонъ, Алланынъ икметинен Азиз-Бабаларымыз миллетимизни Къырымгъа, тувгъан еримизге чекип алдылар. Бизлер кене Ветанымызгъа къайтып кельдик, Ветанымызнен къавуштыкъ.

Сонъки вакъытларда севимли «Къырым» газетимизде Шейх Азиз-Бабалар акъкъында малюматлар бериле. Оларнынъ ерлерини тапмакъ, къабирлерини къорумакъ ве абаданлаштырмагъа чагъыралар.

Къырым Азизлери меселесини язгъанлар сагъ олсунлар! Бу мевзу чокъ муимдир, чюнки бизим эвельден, къарт деделеримизден къалгъан мукъаддес Азиз ерлеримиз бутюн ислям дини ве медениетинен багълы. Эгер биз Къырым Азизлери акъкъында малюмат ве джедвельни бир ерге топлап косьтерсек, къырым халкъынынъ бойле къыйметли мирасы музейлер севиесине котериле биле.

Музейде чалышкъан бир танышым менден (миллети бизден дегиль): «Халкъынъызда Святойлар бармы?», деп сорады. Мен онъа: «Эльбетте! – дедим. – Къырымларда эски заманларда Азиз-Бабалар (Святой) пек чокъ эди. Азиз-Бабаларны севип сайгъанлар, олар яткъан ерлерни темиз-пак туткъанлар.

Койнинъ халкъы бу Азиз ерлерде топланып, Къурбан чалгъан, дуалар окъугъан, Аллахкъа ялварып, яхшы куньлер истеген. Къартларымыз, эсли- башлы адамларымыз яшларгъа ве балаларгъа Азиз-Бабалар акъкъында бильгенлерини тарифлегенлер…».

Шимди о адетлер ёкъ олып кетти. Иште, сюргюнликнинъ даа бир дарбеси, даа бир акъибети. Кимерде бир матбуатта Азиз-Бабаларны хатырлайлар. Лякин бу иш, языкълар олсун, еринден къыбырдамай тура.

Мен балаларымыз, мектеп талебелеримиз, оджаларымыз, медресе сохталарымыз, моллаларымыз, диний джемиет азаларымыз, музей ве библиотека хадимлеримиз, филология ве тарих факультетлерининъ студентлери… бизим эвлияларымызны бильгенлерини истер эдим. Къырымда яшагъан бутюн дигер миллет векиллери де бундан хабердар олсалар яхшы олур эди.

Азизлер меселесинен огърашмакъ ичюн бизим белли инсанларымыз – рахметли Идрис агъа Асанин ве Нури агъа Мустафаев эм де дигер джемаатчылар иштиракинен «Азизлер» джемиети къурулгъан эди. Онынъ иши тикленильсе, чокъ алидженап иш олур эди, деп саям.

Бизлер де, озь къасабаларымызда яшагъан ветандашлар, бильген Азизлермиз акъкъында малюмат топлап, матбуатта дердж этейик.

Оларнынъ эсасында келеджекте китап да чыкъар, музей ичюн мальземе де олур, о мукъаддес ерлер де бельгиленир ве, атта, абиделер къоюлыр ИНШАЛЛА.