Evel zamanları Qırımnıñ köy ve şeerlerinde Şeyh ve Aziz-Babalarnıñ mekânına, olarnıñ dürbelerine-qabirlerine, suv çıqqan quyu ve çoqraqlarına yerli qırım halqı pek büyük emiyet bergen. O yerlerde ösken selbi ve başqa tereklerni kesmegen, yahşı baqqan, qorçalağan.

Onıñ içün de Qırımda, qadimiy zamandan qalğan 200-300-yıllıq büyük terekler bar edi. Çoq yazıqlar olsun, cenk ve sürgünlik yılları bu qart, qadimiy tereklerni kesip, viran ettiler.

Bala ekenimde, aqılımda, Hıdırlez ve başqa bayramlar vaqtında o muqaddes yerlerni halqımız ziyaret ete turğan. Aziz-Babalarnıñ qabirleri yanında qurban çalıp, dualar oqulğan. Bereketli yıllar olsun dep, Alla Taalâdan sağlıq-amanlıq istenilgen, hastalarımızğa şifa olsun dep, çoq dualar oqulğan.

Qırımnıñ toponimiyasında, bir sıra köy ve qasabalarnıñ adları Şeyh ve Aziz-Babalarnıñ namınen aytılğan Şeyh-Eli, Şeyh-Mamay, Şeyh-Köy, Şeyh-Aci, Tuzlı Şeyh-Eli, Şeyh-Monay, Taşlı Şeyh-Eli ve ilâhri.

Men sürgünlik yılları, 1944 seneden başlap, 12 yıl Uralda yaşadım, Molotov vilâyetinde (şimdi Perm ülkesi). Onıñ dört yılı Krasnovişersk şeerinde, sekiz yılı ise, Çermoz rayonınıñ İnvenskiy reyd degen yerde keçti.

Sürgünlikniñ birinci yılları deşetli oldı. Bir taraftan suvuq, açlıq, hastalıq, qırğınlıq üküm sürse, başqa taraftan, qırım halqı acınıqlı asretlik çekti…

Qayda baqsañ – yüksek Ural dağları, havflı özen, suv üstünde ağır ağaç işleri. Biz, yaşlar, bu işlerge tez vaqıtta alıştıq. Amma qartlarmız alışalmadı, müşkül suvuqlarğa dayanıp olamadılar ve pek qıynaldılar.

Ural sürgünliginiñ 12 yıl yaşayışı o ayrı ve devamlı bir mevzu. Eger yazacaq olsañ bir qaç tomluq kitap olıp çıqacaq.

Komendnant rejiminden azat olğan soñ, 1956 senesi, mayıs 30-da Uraldan Orta Asiyağa köçtik. Hatice anam ve Seytbilâl dayımnen beraber doğmuşlarımız yaşağan yerge – Tacikistannıñ Leninabad şeerine (şimdi Hocent) kelip çıqtıq.

Sürgünlikniñ yarım asırlıq devirinde, maña qırım milleti sürgün olunğan yerlerde – Uralda, Orta Asiyanıñ köy-qasaba ve şeerlerinde çoq yürmege, Qırım aqqında malümat toplamağa qısmet oldu. Çoq meraqlı kişilernen – qartlar ve oqumışlı ilimli insanlarımıznen körüştim.

Olarnıñ ağızından çoq ve çeşit türlü ikâyeler topladım. Esasen cenkten evelki vaqıtlardan qalğan tarihımıznıñ bazı saifelerini, Qırımnıñ tabiatı, bağ-bağça işleriniñ usulları, sanat ve folklor misallerini, aytuvlı adamlarını, pelvanlarını ve ilâhre… yazıp aldım.

Meselâ, meşur Şeyhler ve Aziz-Babalar, olarnıñ qudretleri aqqında bilgiler, ikâyeler halqımıznıñ zeinine çoq yıllar devamında çoq farqlı şekilde ve meraqlı münderice sıfatında siñip kelgen.

İşte, şu bayağı bir malzemeler içinden ve hatıramda tutqan qıymetli tarihiy malümatlarımnı bugünki ve kelecek nesillernen paylaşmaq isteyim.

Otuz eski zamanlardan berli yaşağan ve Qırımda belli olğan qadimiy köylerden biridir.

Evelki devirlerde, tahminen, eki biñ yıllar evelsi, yani milâdiy sıñırlarında, Otuz köyüniñ etrafında, qayalarnıñ eteginde Saray-Dere, Bağça-Dere, Boğaz-Dere ve ilâhri yerlerde, çoqraqlarnıñ yanında, ayrı-ayrı tarzda, bir sıra qabileler yaşağanlar.

VII-VIII asırlarda 30 qabile açıq bir meydanğa – özen boyuna çıqıp, 30 ev qurıp yaşap başlağanlar. Onıñ içün de köyniñ adı Otuz olıp qalğan. Qartlardan malümat alıp, onı ögrenip, sürgünlikten soñra Vetanımızğa qaytqan soñ, bizler – bir guruh köydeşler, ekspeditsiya tarzında, Otuznıñ çoq yerlerini bu cümleden onıñ bağ-bağça derelerini bir qaç kereler ziyaret ettik.

Qabaqtaş-Dereniñ sağ tarafında, dağnıñ içinde salqın ve lezetli suvlı – Qamğalı Çoqrağı bar. O yerlerge yaqın, qart dedelermiz yaşağan evlerniñ temel taşları körünip tura.

Kene de o yerlerge yaqın, dağ eteginde, bir meydan yüksekliginde, qabir taşları körünip tura. Bu yerlerde İsaq, Qarasan, Taş-Erali kibi Aziz-Babalarnıñ qabirleri olğan.

Otuz köyünde beş müsülman mezarlığı bar edi.

1. Qart mezarlıq – Kefe betten köyge kirgende, sağ tarafta, bayır eteginde yerleşken taş qoralı büyük mezarlıq. Bizlerni sürgün etken soñ, bu mezarlıqnı yıqıp, anda stadion yaptılar, soñra selhoztehnika anbarı (sklad) olğan.

2. Orta mezarlıq – köyge kirgen eki yolnıñ ortasında yerleşken. Bizler Vetanğa avdet olğan soñ, bu mezarlıq halqımızğa qaytarılıp berildi.

3. Köyden yalığa ketken yolnıñ sağ tarafında, yol boyu mezarlıq olğan. Otuzlılar oña "Yalı mezarlığı", dey turğanlar. Bizden soñ onı da bir tamam yıqıp, üstünde evler qurğanlar, yol çetinde – yüksekçe yerde çasovnâ degen san (atribut) tiklediler.

4. Mal-Qaya ve yüksek çegerliginiñ töpesinde boydan-boy eski müsülman mezarlığı bar edi. Bu yükseklikte Beşik Aziz-Babanıñ qabiri – Dürbesi olğan. Evelde hasta balalarnı Beşik Aziz-Babağa alıp barıp, dualar oquğanlar ve şifasını körgenler.

5. Mal-Qayadan yuqarı, özenniñ sağ tarafında, Talmışnıñ Köpürine yetmezden evel, Saray-Dere degen köyçik olğan. O yerde, özenden şırıl-şırıl aqqan, salqın suvlı çoqraqlar bar eken. Bağ-bağçalarnı suvarmaq içün özende eki avut (plotina) qurğanlar.

Cami ve onıñ yanında mezarlıq da olğan. Pek evel zamanlarda qaysı bir yıllarda, Qızıltaştan kelgen büyük ve yüksek şiddetli, qorqunçlı sel tüşip, bu köyni yuvup alıp ketken. Bu vaqiadan soñ köyniñ sağ qalğan sakinleri Otuznıñ meydan yerinde evler qurıp, yaşamağa başlağanlar.

Otuz köy ve Köktebel arasında Qara deñizge yaqın yüksek Qaradağnıñ töpesinde Kemal Aziz-Babanıñ qabiri – dürbesi bar. O, Qırımnıñ içinde eñ aytuvlı ve şifalı Aziz-Babalardan biri olğan.

Evel zamanları, yaz aylarında, yaqın ve uzaq yerlerden mında hastalarnı ketirip, qurban çalıp, dualar oquğanlar ve Allahqa yalvarıp, isteklerine şifa sorağanlar. Qorantalarına sağlıq ve bereketli yıllar olsun dep, dualar oquğanlar.

Müsemma qartanamdan böyle malümat alğan edim. O, doğma Kefeli. Yaş ekende ana-babadan öksüz qala. Eñ büyük ağası Kefeli İbraim efendi Müsemma qardaşını baqa, östüre, medresede oquta. Vaqıtı kelgende, büyügen soñ, evlendire, Otuz köyüniñ bir yigiti – Emir-Musağa aqayğa bere. Soñ o da, menim qartbabam ola.

Kefe şeerinde zengin bir yunan hani ağır hastalana. Çoq dohturlarğa körüne, amma bir faydası olmay. Ketken sayın hastalığı ağırlaşa.

Bir kün bu hasta-hani oğluna dey: "Meni Qaradağ Aziz-Babağa alıp ketiñiz. Qurban çalıp, müsülman mollasına oqutıñız. Eger de yahşı olsam men Aziz-Babağa demir çoyünden dürbe yasatıp, baştaş qoydurmaq niyetindem". Hani yahşı ola, ziyaretin ve duanıñ şifasını köre. Aqiqaten de, niyetini yerine ketire – Aziz-Babağa dürbe qoydura.

Oturğan yerimiz – qırımlar sürgün olğan Uralda, Kama özeniniñ yalısında, ağaçtan yasalğan baraklar edi – İnva namında işçiler qasabası. Bu yerde 50-den ziyade qoranta-vetandaşımız yaşadı. Başqa milletler de bar edi. 1950-seneleriniñ dekabr ayı. Bizni, ağaç işlerinde çalışqan 20-25 adamlıq brigadanı, 3-4 ayğa "komandirovka"ğa yolladılar.

Baracaq yerimiz köyümizden 20 km uzaqlıqta, Kama özeniniñ ortasında "Zelönıy ostrov" degen balaban bir ada. Yaz aylarında, özende pek büyük nomay suvlar kelgen vaqıtta, yaldap kelgen ağaçlar (bir-eki biñ kubometr qadar), adağa kelip toqtağan. Bu ağaçlar suv eksilgen soñ bir tamam qurup qalğan.

Bizim brigadamızğa berilgen vazife – bu ağaçlarnı bir yerge toplamaq, olardan çeşit-türlü yaldağan (plotlar, podmatoçnik, gluhari, bonı) yasamaq ve kelecek yazğa – navigatsiyağa azırlıq körmek.

Bu ülkede qışnıñ eñ suvuq ve qattı ayları başlandı. Kama özenini buz qaplağan, onıñ qalınlığı 30-40 sm, yerde de qalın qar yata. Bizim, çeşit millet vekillerinden ibaret, brigadamız bu "Zelönıy ostrov"ğa kelip çıqtı.

Yaşlar lıjalarda, esli-başli adamlar atlı çanalarda, yolbaşçımız qart usta Kodintsev, o da çanağa oturıp keldi. Yaşaycaq yerimiz at aranına (könüşnâğa) oşağan balaban bir barak. Kama özenine yaqın, ekinci tarafı yüksek dağlıq – tayga.

Bizim barakqa yaqın ormancı Frol Froloviçniñ ağaçtan yasalğan küçük evçigi bar edi. Bu ormancı, nasıldır kiyik mahlüqdayın o, 30 yıldan berli bir özü yaşay eken. Bu yerlerge yaqın ne bir köy, ne de bir ev bar – bütün etrafı Uralnıñ dağı.

Veli ağa, doğma Eski-Qırımlı, 58-yaşında, o da bizim brigadada çalışa. Lâkin onıñ vazifesi – baraktaki uzundan-uzun demir sobanı (peçkanı) gece-kündüz yaqıp baraknı isitmek ve bizlerge – işçilerge çay qaynatmaq, geceleri de lampalarnı yaqmaq. Bir söznen aytqanda, Veli ağa bizim yaşağan yerimizge qaravul vazifesini eda etip bardı.

Aqşamları, işten soñ, boş vaqıtta, er kes özüne bir eglenme tapa. Kim şaşka, kimi şahmat, kimisi domino oynaylar. Yaşlar baraknıñ bir köşesinde atta voleybol oyunını töşeyler. Kimerde bir garmoşka da çalına. Tışta, baraknıñ ögüne turnik yaptıq, istegenler turnikte meşğuliyet yapa bile.

Lıja tayuvı, bizde er kün ola. Brigadamızda aytuvlı küreşçi yigitimiz de bar – istegenlerge qırım milliy küreşiniñ usullarını ögrete. Kimerde bir, aqşamları, baraknıñ içinde toplanğanda, qartlar evelde olğan çeşit-türlü vaqialarnı ikâye eteler. Avcılar – avcılıqnı, cenkte olğanlar – cenkni tarifleyler. Bizler, yaşlar, olarnı diqqatnen diñleymiz.

Bir kün aqşamdan soñ, Veli ağa: "Keliñiz, balalar, men sizge Qaradağ Aziz-Baba aqqqında tarif eteyim", dedi de, bularnı söyledi.

O, 16 yaşında ekende, pek ağır hastalana, yürip olamay. Bir yıl qadar yürmey yatıp qala. Qaysı bir kün, yaz aylarında, anası büyük oğluna degen: "Oğlum, sen Veli qardaşıñnı arabağa qoy da, Qaradağ Aziz-Babanıñ qabrine alıp bar. Onda onı mollalarğa oqut da, Allahqa yalvarıp, dua etsinler. Ne bermegen Alla, İnşAlla bir şifa bulursız!..", dep ricada bulunğan.

Veli ağanıñ söylegenine köre, öyle de yapalar. Eski-Qırımdan arabağa minip Qaradağ etegine keleler. Otuz köyniñ yalı tarafandan biraz qırğa köterilgen soñ, ağası hasta Velini arqasına ala ve olar Kemal Aziz-Babanıñ qabirine barıp çıqalar.

Allahqa yalvarıp, çoq dualar oquylar. O gece qabirniñ yanında yatalar. "Endi tañğa yaqın, ayaqlarım çimir-çimirdep başladı", dep Veli ağa sözüni devam etti.

Ekinci künü sabası Veli, ağasınıñ elinden tutıp, yavaş-yavaş Qaradağdan tüşe ve arabağa minip, evlerine – Eski Qırımğa qaytıp keleler. Azbarlarına kirgende, Veli öz ayaqlarınen yürip, anasınıñ qarşısına bara. Anası Velini quçaqlap: "Vay, balam, saña çoqtan Aziz-Babağa barmaq kerek edi", dep, sevingeninden ağlay…

Cenkten evel, 1930-ncı seneleriniñ soñlarında – 1940-ncı senelerniñ başında Otuz köyniñ büyük "Eşkaim" mektebi yanından, yüksek oba üstünden araba yolu kete edi. Bu yol eki tarafqa ayırılıp, biri Qabaqtaş Derege ketse, ekincisi Qurbanqaya betke doğru alıp barğan.

Qurbanqayağa yaqınlaşqanda, araba yolu bir parça solğa burula. O yerlerde yolnıñ eki tarafında yüksek çıtırman terekler öse. Yolnıñ sol tarafında, sıq ösken çalılar içinde, taştan qoralanğan bir qabir bar.

Bu yerde Qurbanqaya Aziz-Babanıñ qabiri yerleşken. Ecdatlarımız çoq yıllar zarfında bu yerge hastalarnı ketirip, dualar oqup, tüslerini taşlağanlar ve Allahtan şifa bulğanlar. Çoqsu adamlar afat hastalıqlardan ve atta, epilepsiyadan tedaviylengenler.

Otuz ve deñiz arasında yerleşken yüksek bir Dağ-Tepe bar. Evelde o tepege Qurt-Tepe Dağı degenler. Papazlar kelgen soñ onıñ adını Papaz-Tepe dep aytqanlar.

Qurtdede Aziz-Babanıñ qabiri bellisiz yerde eken. Amma dağnıñ töpesindedir, dep söylegenler.

1. Eş-Şeyh Yaqup El-Qunay.

2. Haci Yahya Bin-Muhammed.

3. Ve bir şeyhniñ de oğlu şeyh olğan.

Bu şeyhler Otuz köyünde – hicriy 729 (1228 milâdiy) senesi defn olğanlar. Mezkür malümat Osman Aqçoqraqlınıñ kitabından yazılıp alındı, (Gasprinskiy kütüphanesinde bar).

Zade qartana Nalbantnıñ malümatına köre, Büyük Caminiñ evelki azbarı çetinde, selbi tereklerge yaqın 5-6 dane baştaş ve qabirler olğan. Olar ğazı ve şeyhlerniñ qabirleri eken.

1944 senesi, mayıs 18-de köyden çıqqan vaqıtta, Otuz qabirstanlarnıñ baştaşları közümniñ ögünde qaldı. Olar sarıqlı, qalpaqlı ve qadın-qızlarnıñ fesli baştaşlar edi.

Aslıda, eski malümatlarğa köre, Qırımnıñ Şeyh-Babaları sohtalarnı islâm dinine oqutqan yerlerge tekiye degenler. Qırım-Vetanımızda birinci tekiyeler Eski Qırımda (Solhat), Otuzda ve Qarasuvbazarda olğan.

Bektaş Aziz-Babanıñ qabiri Köktebelde olğan. Evelde onıñ adı ve o yerlerge Kök Töpeler degenler. Kefe şeerinden kelgende Qaradağnıñ eteginde yerleşken. Yani, capta yerleşken kök töpeler (holmistaya mestnost). Uzaqtan o yerler kök olıp tura eken, onıñ içün de koynıñ adı Köktebel olğan.

Köyniñ öz camisi, camige yaqın mezarlığı ve onda Bektaş Aziz-Babanıñ qabiri bar eken. Çoq yıllar devamında köyniñ cemaatı bu Aziz yerlerni abadanlaştırıp turğan.

Ayyer Aziz-Baba Kefe şeeriniñ etrafında olup, oña Evliya Aziz-Baba da denilgen. Lâkin onıñ qabiri ne yerde olğanı, yazıqlar olsun, bellisiz.

Sumbulzade Aziz-Ananıñ mezarı Kefe şeerinde, "Baqır Oba" maallesiniñ camisi artındaki qabirstanda olğan. Bu Aziz-Ana pek aytuvlı edi ve pek çoq adamlarnıñ derdine derman tapqan. Namı bütün Qırımğa ve başqa yerlerge ketken.

Bir misal. S-Peterburgdan bir professor hasta oğlunı ketire. Aziz-Ana onı yahşı ete. Aqqını-parasını da bereler, amma Aziz-Ana almay. Bu hasta kişi aqçanı Aziz-Ana yaşağan evniñ bir yerine qıstırıp kete.

Professor S-Peterburgğa qaytqanda, yolda, oğlu kene hastalana. Olar kene Kefege qaytmağa mecbur olalar. Biz yahşı olmadıq, dep Aziz-Anağa söyleyler.

Aziz-Ana olarğa: "Siz aqçanı qoyğan yerinden alsañız yahşı olursız", dey. Öyle de yapalar tüzelip sağ-selâmet evlerine qaytıp keteler.

Kefe şeeri galavası ve onıñ ağaları Aziz-Anağa adamlarnı tedaviylemege yasaq eteler.. Namlı dohturlarnı yollap, onı teşkereler. Sumbülzade Aziz-Ana olarğa: "Men halqtan aqça almayım – halq hasta olmağanını isteyim. Er kes yahşı olsun, men cemaatnıñ sağlığı içün çalışam", dep añlata.

Bundan soñ oña, akimiyet tarafından çalışmağa, adamlarnı tedaviylemege ruhset bereler.

Bir kün qomşusı oña: "Sumbül qartana, sen ölseñ biz ne yaparmız? Bizni ve balalarmıznı kim tedaviyler eken?", – dey.

"Vay balam, menim qabrimden bir avuç topraq alırsız, suvğa çayarsız da, suvnı bir-eki yutum içip, dua oqup, çayqarsız, yahşı olıp ketersiz", dep söylegen Sumbül qartana.

Şeyh Asan-Dede Suvdağ rayonındaki Elbuzlıda (Perevalovka) yaşağan. Şu köyde de, cami azbarında defn olunğan. Quruğan eski dut tereginiñ yanında onıñ qabri bar eken.

Adamlar bir zorluqqa qalğanda, müşkül alda olğanda oña yalvarsalar, Şeyh Asan-Dede olarnı er vaqıt qurtarğan, cemaatqa yardım etken. Asan-Dede, rivayetlerge köre, atsız arabada ya da tayağınıñ üstüne minip ketken vaqıtlarda da olğan.

Köyniñ bir adamı arabanen yüzümlikten köyge qaytqanda, özenniñ selinde batıp qala, çıqalmay. Şu yerde: "Yarabim, Allam, yardım et! Bu yerden sağ-aman çıqsam, şu Asan-Dedege bir sele (büyük sepet) yüzüm alıp ketip bererim", dey. Amma o, selden çıqqan soñ unuta. Bir qaç kün keçken soñ, köyde Asan-Dedeni köre. Şu yerde Asan-dede: "Balam, bir sele yüzümiñ qayda qaldı?", dep soray…

Şeyh Asan-Dede sağ olğanda, buña oşağan vaqialar çoq olğan. Şeyh-Babağa – er bir niyet etkende, ya da yolğa çıqqanda Yasin-Şerif oqumaq lâzimdir.

Seytmemet-Şeyh Asan-Şeyhniñ oğludır. Yaşağan yeri de Elbuzlı köyü. Amma onıñ defn olğan yeri belgisiz. Seytmemet-Şeyh yüksek boylu, mazallı, uzun saçlı bir adam. Başına er vaqıt yüksek qalpaq kiyip yürgen. Oña "Saçlı Şeyh-Ata", degenler.

Bu şeyhler, menim Emir-Musa dedemniñ sülâlesinden olğan. Olar emce balaları eken. Emir-Musa dedem evelde (XIX asırnıñ soñlarında) hacılıqqa barmağa niyetlene, amma qartlıq basqan soñ, özüne işanalmay qala. O özüniñ yerine Seytmemet-Şeyhke, hacılıqqa barıp kelmege teklif ete. Onıñ bütün masraflarını Emir-Musa qartbabam öz üstüne ala.

Seytmemet-Şeyh hacılıqtan qaytıp kelgende, doğru Otuzğa – qartbabama kele ve hacılıq borcunı-niyetini yerine ketirgeni içün onı hayırlay. Qartbabam da bir buğanı qurban çalıp, köy cemaatına büyük bir közaydın duasını teşkil ete.

Seytmemet-Şeyh emce hacılıqtan qaytıp kelgende, bir çoq bahşışlar Quran-i Kerimni, diniy kitaplarnı, zem-zem suvunı, mis yılanını ketire.

Şeyh-Baba çoq ilimli edi. Onıñ diniy oquvı şifalı olğan ve çoq hastalarnı tedaviylep, ayaqqa tursatqan.

Dağdan kestirme yoldan ketseñ, Otuz ve Elbuzlı arası 12-14 km. Şeyh-Emce aqşamları, vaqıtnı keç demey, qartbabama oturmağa Otuzğa kele. Bir qaç saattan soñ, qaranlıq ve uzaq demey, evine Elbuzlı köyüne qayta turğan.

Gülsüm tize-anamnıñ tarif etkenine köre o, 11-12 yaşlarında olğanda, Şeyh-Emce onı Elbuzlığa, evine musafirlikke alıp kete. Otuznıñ çetine çıqqanda, tize-anamnıñ elinden tuta da: "Sen yum közleriñni", dey. Qısqa vaqıttan soñ: "Aç közleriñni", degende, "Biz endi Elbuzlı köyüniñ çetinde edik", dey tize-anam.

"Eki-üç künden soñ, endi evge qaytqanda, kene de öyle oldı", dep söyledi Gülsüm tize-anam.

Sovetler vaqtında, 1937-38-seneleri, Şeyh-Babanı, din küte dep, Suvdağnıñ türmesine qapaylar. Türmeniñ qapusını balaban bir kilitnen kilitleyler. Şeyh-Baba ise, de türmeniñ azbarında yüre, de, istese, evine – Elbuzlığa barıp, namazını qıla ve türmege qaytıp kele.

Şeyh-Babanıñ şaşılacaq ve meraqlı vaqiaları çoq olğan. Bir qaç sefer onı qapaylar, amma çaresi olmay – o, episi bir türmeden çıqıp kete. Soñ onı Suvdağdan başqa bir uzaq, belgisiz taraflarğa alıp keteler. Ondan iç bir türlü haber kelmey...

Suvbaşlı Nayman Aziz-Baba – İslâm-Terek (Kirov) rayonındaki bugünki Zolotoy klüçik köyünde. Baş, ayaq ağrısı içün Yasin-Şerif oqumaq lâzimdir.

Çuyel Aziz-Baba – Keleçe köyünde İslâm-Terek rayonı (Kirov).

Fetta Aziz-Baba qabiri, Qırımda. Bir uzaq yolğa çıqqanda onıñ ruhuna Yasin-Şerif oqumaq kerek.

Qoçqar-Devlet Aziz-Baba qabriri, Qırımda – köz ve ayaq ağırsı içün onıñ ruhuna Yasin-Şerif oqumaq ve hatim etmek lâzimdir.

Qarlı Aziz-Baba, Büyük Aziz de degenler. Qabiri Bağçasaray rayonı, Qarlı köyünde. Otarçıq köyünen qomşular. Qabirni (Dürbeni) alâ bugün ziyaret yapmaq mümkün. Laf-söz etmegen ve tili çıqmağan balağa Yasin-Şerif oqup, dualar etmek lâzimdir.

Teşiktaş Aziz-Baba qabiri Aq-Monay (şimdiki Lenin rayonınıñ Kamenskoye köyü) ve Ağırmaq-Eli tarafta. Qattı öksürikten Yasin-Şerif oqumağa ve dua etmege lâzimdir.

Azberdi Aziz-Baba qabiri Azberdi-Vaquf (Qarasuvbazar rayonı) köyüniñ yanında.

Tarpançı Aziz-Baba qabiri Akmeçet (Çernomor) rayonınıñ Qara-Aci köyünde (şimdiki Ölenövka).

Canğara Aziz-Baba qabiri Canğara (Vidnoye) qasabası, Qurman-Kemelçi (Krasnogvardeysk) rayonında.

Bir hastalıq, canğırap, bitip ketsin dep Yasin-Şerif oqumaq ve Alla Taalâğa yalvarıp dualar etmek lâzimdir.

Celâl mollanıñ bergen malümatına köre, bir künü Canğara köyünde yaşağan, malı-mülkü ve qoyunları çoq olğan bir bay adam, qorantasını, yardımcısını ve yaş çobanını sofra başında toplay da, anavı çoban yigitke öz niyetini söyley: "Men hacılıqqa ketem. Men qaytıp kelgence sen menim qorantama ve mal-mülküme közqulaq ol".

Bir qaç-künler keçken soñ, bu baynıñ apayı çiberek pişire. O, balalarını ve bu yaş çobannı da çiberek aşamağa çağıra.

Sofra başında baynıñ apayı: "Şimdi aqayım evde olğan olsa, o da çiberek aşar edi", dey. Çoban yigit: "Bunıñ ne qıyınlığı bar, qoy da beriñiz sinige sıcaq çibereklerni, qapağını yapıñız da, sarıñız bir tastmalğa, men alıp keteyim aqayıñızğa – o da aşar bu sıcaq çibereklerden", dey.

Azır olğan soñ, yigit çibereklerni alıp kete. Bir vaqıttan soñ qayta ve boş sinini baynıñ apayına bere de: "Aqayıñız sıcaq çibereklerni aşadı ve "sav bolıñız", dep soyledi. Em de sininiñ içine yüzügini taşladı", dedi çoban bala.

Bir-qaç aylardan soñ Canğara köyüniñ bayı hacılıqtan qaytıp kele. Közaydın dua-senalar yapqan soñ, bay apayına: "Yollağan çiberekleriñ pek lezetli edi, sav bolıñız", dey. Endi apayı da: "Rafta turğan sini içinden yüzügiñizni al da taqıñız", dep cevaplana.

Evel zamanları bunday aytuvlı ve meraqlı vaqialar Canğara etrafında pek çoq olıp keçken.

Yediler Aziz-Baba qabiri, Qurman rayonı (Krasnogvardeysk) Yediler (Novoestoniya) köyünde. Qadimiy zamanları bu köyge Taşlı Şeyh-Eli degenler. Bugünde bu yerlerde qocaman tavuq ferması yerleşken.

Sultan-Bazar Aziz-Baba qabiri Qurman rayonınıñ Qarasan (Rovnoye) köyüne yetmezden evel, Salğır özeniniñ sol tarafında, yipek yolu zamanında yerleşken balaban Sultan-Bazar köyü bar eken.

Şimdiki devirde, obalı-töpeli boşluq bir yerler. Evel zamanları bu Sultan-Bazarnıñ pek büyük emiyeti olğan. Qırımğa kelgen kervanlar başta kelip bu yerlerde toqtağanlar. Soñ ise, mından Qırımnıñ bütün şeerlerine tuccarlıq işlerini devam etmek içün dağılğanlar.

Tib-Kenegez Şeyh Aziz-Baba doğma qırımlı, Canköy rayonınıñ Tib-Kenegez köyünden (şimdiki Novofedorovka köyüne yaqın). Qabiri Özbekistannıñ Buhara-Navoi taraflarında. Çünki, o, sürgünlik yılları vefat etken. Özbek halqı onı pek mot-itibar etken. İnsanlar qabrine barıp dualar oquğan, etrafını daima abadanlaştırıp turğanlar.

Molla Rustem Bayramovnıñ aytqanına köre, 1942-43 ss., yani Ekinci Cian cenki yılları, Tib-Kenegez köyünde rumın askerleri tura eken. Qaysı bir gecesi eki asker kele de, Şeyh-Babanıñ ahırında turğan sığırını hırsızlamağa tırışalar. Şu arada askerlerniñ elleri sığırın zıncırına yapışıp qala.

Ekinci künü rumın subayı askerlerni tize. Baqsa – safta eki asker yoq. Olar qayda, dep sorağanda, subaylardan birisinden: "Bu eki asker köyniñ bir ahırında, sığırnıñ zıncırına yapışıp qaldı", degen cevapnı eşite. Barıp baqsalar, kerçekten de askerlerniñ elleri zıncırğa yapışqan ve olar ketalmay turalar.

Subay, meseleni añlağan soñ, sığırnıñ sabısına bara. Şeyh-Baba subayğa: "Bar, askerleriñni al da, menim siyırıma bir daa kelmesinler", dey.

Tib-Kenegez Şeyh-Baba köydeşlerine çoq yardımlar köstergen, hastalarğa şifa tapqan. Cenkten evel de köyde bir qaç meraqlı, mücizeli vaqialar olıp keçken.

Qarasuvbazar Emir-Asan, Emir-Celâl Şeyh-Babalar. Bu muqaddes ilâhiy yerlerde, şeer ve onıñ etraflarında çoq evliyalarnıñ mezarları bar eken. Eşitkenime köre, Qarasuvnıñ özünde 8-10 Şeyh-Babalar bar eken. Er bir şeyhniñ islâm dini boyunca işlerni alıp barmaq içün öz muqaddes yerleri ve camisi olğan.

Qırımnıñ Şeyh ve Aziz-Babaları – islâm dininiñ qaviy ve evel zamanlardan nesil-nesilden kelip çıqqan bir özegidir. Sürgünlikten 50 yıl keçken soñ, Allanıñ ikmetinen Aziz-Babalarımız milletimizni Qırımğa, tuvğan yerimizge çekip aldılar. Bizler kene Vetanımızğa qaytıp keldik, Vetanımıznen qavuştıq.

Soñki vaqıtlarda sevimli "Qırım" gazetimizde Şeyh Aziz-Babalar aqqında malümatlar berile. Olarnıñ yerlerini tapmaq, qabirlerini qorumaq ve abadanlaştırmağa çağıralar.

Qırım Azizleri meselesini yazğanlar sağ olsunlar! Bu mevzu çoq müimdir, çünki bizim evelden, qart dedelerimizden qalğan muqaddes Aziz yerlerimiz bütün islâm dini ve medeniyetinen bağlı. Eger biz Qırım Azizleri aqqında malümat ve cedvelni bir yerge toplap köstersek, qırım halqınıñ böyle qıymetli mirası müzeyler seviyesine köterile bile.

Müzeyde çalışqan bir tanışım menden (milleti bizden degil): "Halqıñızda Svâtoylar barmı?", dep soradı. Men oña: "Elbette! – dedim. – Qırımlarda eski zamanlarda Aziz-Babalar (Svâtoy) pek çoq edi. Aziz-Babalarnı sevip sayğanlar, olar yatqan yerlerni temiz-pak tutqanlar.

Köyniñ halqı bu Aziz yerlerde toplanıp, Qurban çalğan, dualar oquğan, Allahqa yalvarıp, yahşı künler istegen. Qartlarımız, esli- başlı adamlarımız yaşlarğa ve balalarğa Aziz-Babalar aqqında bilgenlerini tariflegenler…".

Şimdi o adetler yoq olıp ketti. İşte, sürgünlikniñ daa bir darbesi, daa bir aqibeti. Kimerde bir matbuatta Aziz-Babalarnı hatırlaylar. Lâkin bu iş, yazıqlar olsun, yerinden qıbırdamay tura.

Men balalarımız, mektep talebelerimiz, ocalarımız, medrese sohtalarımız, mollalarımız, diniy cemiyet azalarımız, müzey ve biblioteka hadimlerimiz, filologiya ve tarih fakültetleriniñ studentleri… bizim evliyalarımıznı bilgenlerini ister edim. Qırımda yaşağan bütün diger millet vekilleri de bundan haberdar olsalar yahşı olur edi.

Azizler meselesinen oğraşmaq içün bizim belli insanlarımız – rahmetli İdris ağa Asanin ve Nuri ağa Mustafayev em de diger cemaatçılar iştirakinen "Azizler" cemiyeti qurulğan edi. Onıñ işi tiklenilse, çoq alicenap iş olur edi, dep sayam.

Bizler de, öz qasabalarımızda yaşağan vetandaşlar, bilgen Azizlermiz aqqında malümat toplap, matbuatta derc eteyik.

Olarnıñ esasında kelecekte kitap da çıqar, müzey içün malzeme de olur, o muqaddes yerler de belgilenir ve, atta, abideler qoyulır İNŞALLA.