Къадимий Рим императорлыгъы хусуста эр кес биле. Бу империянынъ цивилизация теракъияты ичюн, насыл буюк хызметлери олгъаны ич бир кимсеге сыр дегиль. Эбет, бу сааада о даа зияде япмасы мумкюн эди…

Велякин, дюньяны сарсыткъан бу буюк девлет дагъылмакъ – парчаланмакъ джерьянына тюшип, 7-нджи юзйыллыкъкъа келип, энди бир тамам гъайып олды. Авропа къаранлыкъ ичине чомды. Илим-фен джерьяны бир тамам токътады. Бинъ йыл зарфында, ифтихар иле анъыла биледжек ич бир алим догъмады.

Даа аджыныкълысы шунда ки, Антик Теракъиятынъ – Цивилизациянынъ эльде этильген енъишлери Авропа тарафындан джойыкъкъа огъратылды. Амма бир тамам сонъунадже дегиль…

7-нджи юзйыллыкъта дюнья харитасында, енъи къувет пейда олду - Ислям Халифаты. О кениш топракълар иле берабер пек чокъ халкъларны къаврап алды. Араплар, къадимий теракъкъиятнынъ бильгисини ве анъламыны мирас оларакъ къабул эттилер. Антик дюньянынъ битмез-тюкенмез эльязмалары арап тилине чевирилип, Халифат кутюпханесине ерлештирильди. Бу эльязмалар ислям алимлернинъ арасында гъает къыйметли менба сыфатында огрениле эди. Бир къач асырлардан сонъра, олар текрар арап тилинден авропа тиллерине чевирильди.

Велякин араплар (мусюльманлар), ялынъыз Антик девирде эльде этильген бильгилерни асрап кельди ве Авропа дюньясы иле тек олар иле пайлашты деген фикир эсассыздыр - янълыштыр.

Къадимий Римде ве къадимий Юнанстанда эвеллери белли олмагъан пек чокъ институтлар илькиде тек ислям дюньясында пейда олдулар. Бимаристан, профессиональ экимлерни окъутып чыкъаргъан университет иште бойле намландырылгъан эди. Албу исе, инсаниет тарихында биринджиси эди. Бунынъле бир сырада, земане тиль иле сёйлегенде, Бимаристан госпиталь – хастахане вазифесини де одей эди. Мейдангъа кетирильген университетлерден бири Ал-Азхар (Мысыр, 10-нджы юзйыллыкъ) университетидир. О, алий окъув юрдунынъ бутюн стандартларына – севиелерине джевап бериджи университет. Бу алий окъув юрдунда, яни Ал-Азхар университетинде бакалавр, магистер, аспирант ве дигер дереджелерни алмакъ мумкюн эди. Каруиййин университети 859 сенеси мейдангъа кельди (бугуньки Мороккода ерлешкен). О чалышып кельген дюнья университетлеринден энъ къадимий университет сыфатында Гиннес китабына кирди.

Дюньяда биринджи джемаат кутюпханелерининъ ветаны да, Ислям Халифаты эсап этиле. Айны вакъытта о девирнинъ кутюпханелери чешит топлантылар ве мунакъашалар ери вазифесини де одей эдилер. Олар бутюн Ислям дюньясына ве ондан тышкъа да даркъатылгъан гъаелернинъ, ильмий фикирлернинъ генераторы-ёнетиджиси эдилер. Багъдадда мейдангъа кетирильген Икмет Эви, даа демичик сёйленильген фикирлерге ачыкъ-айдын мисаль ола билир. Бу бильги оджагъында бинълерле эльязмалар сакъланыла эди.

Корьгенимиз киби, Ислям дюньясы догърудан-догъру интеллектуаль арекетлери - чалышмалары иле толуп ташты. Эвельки эльде этилювлер кенди инкишафыны тапты, баштаки кешфиятлар илериледи, нетидже оларакъ илимде енъи пытакълар - ёнелишлер догъды. Алимлер тарафындан пек чокъ ильмий ишлер язылды. Энъ меракъландыргъан, тааджиплендирген ери шунда ки, о девирде илимнинъ ялынъыз бир саасында чалышкъан алимни расткетирмесинъиз. Хакимлер (оларны бойле адландыра эдилер) кендилерининъ кениш ве чешитли бильгилери иле айырыла эдилер. Олар илимге эм де дин менимсевинде ич бир ольчю иле ольченильмейджек иссе къоштылар. Олар акъикъатта, гъает буюк алимлер эдилер. Оларны фикир муаззамлары (гигантлары) десек аслы да мубалягъа олмаз.

Мухаммед Аль-Хорезми (783 – 850). Онъа алгебранынъ бабасы да дейлер. О, «Китаб уль джабр» («Одев, енъиден тиклев китабы») серлевалы ильмий эсер яратты. Бу китап математика саасында акъикъатта, буюктен буюк кешфият олду. Онынъ инд ракъамларыны къулланув иле багълы эсап киби ильмий эсери бугуньде де арап бельгилери деп танылгъан бельгилерни джиангъа кешф этти. Алгоритма ибареси исе, Аль-Хорезмининъ ады латинлештирюв саесинде догъды.

Ибн Аль-Хайтам (956 – 1040) исе, земане опьтикнынъ бабасыдыр. Бу заты алийлери, девирнинъ даа бир генийси оларакъ таныла. Ибн Аль-Хайтам опьтикада ве корьмек къабилиети меселелеринде (офталмологияда) инкъилябий кешфиятлар япты. Бунынъле о, коррекцион - дузенлеме козьлюги, фотограф макинеси, микроскоп ве робот козю киби текноложи илерилемесине буюк тесир этти. Бундан гъайры Ибн Аль-Хайтамнынъ ильмий ишлери эснасында тиббият – экимлик баягъы огге адымлады. Онынъ «Опьтик акъкъында китап» серлевалы ильмий эсери козь амелиятына – джеррахисине эсас къойды.

Амма, Ибн Аль-Хайтам экимлик саасына кенди иссесини къошкъан екяне алим дегильдир. Бу саада бир сыра буюк алимлер чалыштылар. Велякин, занымызджа, бу ерде ич бир кимсе, бутюн девирлернинъ ве Абу Али Аль- Хусейин ибн Абдуллах ибн Сина (980 - 1037) иле тенъ келип оламаз. О юкъунчлы – энфексиёнлу хасталыкъларны, эки джынснынъ якъынлашувы саесинде бири-бирине кечкен хасталыкъларны кешф этти, карантина ве гигиена - хыфзысыхха) хусуста ильмий нокътаи назардан янашып, тавсилятлы анълатма бере. Онынъ Тиббият къануны эсери 18 юзйыллыкънынъ сонъуна кельгенге къадар, Авропа экимлерининъ эр куньки къулланма китабы вазифесини одеди. О астрономия билими саасында да пек чокъ ильмий ишлер япты. Сёз келими, бу меселеде шуны къайд этмели ки, Ибн Сина Аристотельнинъ, коктеки йылдызлар кунеш нурларынынъ тесиринден ярыкъланалар деген гипотезасыны кескин тенкъидке огъратты. Ибн Сина коктеки йылдызлар озь-озлеринден ярыкъ чыкъаргъанларыны исбатлады. Эбет, о акълы эди.

Бу ерде бир шейни даа къайд этмели ки, ислям алимлери догърудан-догъру Астрономия илимини Астрологиядан айырды эттилер. Астрология ресмий суретте, илим оларакъ танылмай эди. Себеби онынъ гипотик - фаразие усулиети ислям иле давалы эди. Ве о девирлерде, аман-аман эр бир шеэрде обсерватория - расатхане мевджут эди. Албу исе, Астрономия илимининъ илерилемесинде гъает буюк роль ойнады. Къадимий Самаркъанд шеэринде 15-нджи юзйыллыкънынъ башларында улу Эмир Темурнынъ (Тамерланнынъ) (1336 – 1405) торуны, мешур Улугъбек (1394 – 1449) яшап илим иле огърашты. Бундан 500 йыл эвельси Улугъбек азретлери, бугуньки земане текноложилернинъ олмагъанына бакъмадан, о бир йыллыкъ астрономия циклы 365 кунь 5 саат 49 дакъкъа 15 саниеге догъру кельгенини исбатлады. Бундан гъайры Улугъбек, Ернинъ-Сейяремизнинъ кенди орьбитасына - махрекине нисбетен эгилюв кошеси 23, 52 дередже олгъаныны эсаплады. Айретте къалгъан земане алимлери, Улугъбекнинъ ильмий эсаплав нетиджелерини догъру деп къабул этмеге меджбур олдылар. Улугъбек иле аман-аман бир вакъытта Астрономия фени иле мешгъуль олгъан Коперник айны ольчюлер узеринде ильмий иш алып бараракъ баягъы бир янълышларгъа ёл берди.

Шаркъ алимлери коктеки йылдызларгъа назар-итибар айырмакъ иле бир сырада, Ер денильген сейяремизни де дикъкъатсыз къалдырмай эдилер. Джогърафия ве Геология илимлери де Ислям алимлери саесинде мейдангъа кельди ве илериледи. Абу Рейхан Аль-Беруний (973 – 1048) иште бу сааларда энъ козьге корюнген алимлерден биридир. О 17 яшында экенде Касс шеэри (шимдики Хорезм) ерлешкен энлемини догъру эсаплап чыкъарды. Бунынъле берабер, Беруний Ернинъ радиусыны - ярычапыны эсаплады ве земаневий эсаплавларгъа коре о олдугъы-оладжагъы тек бир къач километрге янълышты.

Эбет, юкъарыда сёйлегенлеримизнинъ эписи денъизден бир тамчы. О тарихий девирде япылгъан кешфиятларнынъ сайысы, энъ джесаретли илим башларны биле акъылдан аздыра биле. Мантык, Фельсефе, Физика, Кимья, Социология, Антропология (Инсанбилим), Къуруджылыкъ, Механика, Арбий санъат, Навигация - Денизджилик – бутюн бу саалар орта асыр шаркъ алимлерининъ гъайретлери эснасында мейдангъа кельди ве омюрге тадбыкъ олунды.

Ойле олуп чыкъты ки, 13-нджи юзйыллыкъкъа келип, Халифатта укюм сюрген илим джерьяны баягъы явашлады. 1258 сенеси Багъдад Мугъуллар тарафындан виран этильген сонъ, Ислям илими ве медениетининъ Алтын Асыры сонъуна кельди. Велякин, энди иш япылгъан эди.

Араплар тарафындан эльде этильген енъишлер Авропанынъ интеллект догъумына, онынъ Рёнессанс ве Илим-Фен Инкъилябына (18 – 19 асырлар), даа догърусы енъи бинъйыллыкъта эльде этильген техноложиге тюрткюч олду, даа догърусы темель къойды.

Бугунь де - бугунь бизлер эпимиз бол-берекетли багъчанынъ аджайип мейваларындан леззет алмакътамыз. Бу багъчадаки зийнетлернинъ мейдангъа келювинде исе, Ислям Шаркъы алимлерининъ хызметлери гъает буюктир.