Kadimiy Rim imperatorlığı hususta er kes bile. Bu imperiyanıñ tsivilizatsiya teraqiyatı içün, nasıl büyük hızmetleri olğanı iç bir kimsege sır degil. Ebet, bu saaada o daa ziyade yapması mümkün edi…

Velâkin, dünyanı sarsıtqan bu büyük devlet dağılmaq – parçalanmaq ceryanına tüşip, 7-nci yüzyıllıqqa kelip, endi bir tamam ğayıp oldı. Avropa qaranlıq içine çomdı. İlim-fen ceryanı bir tamam toqtadı. Biñ yıl zarfında, iftihar ile añıla bilecek iç bir alim doğmadı.

Daa acınıqlısı şunda ki, Antik Teraqiyatıñ – Tsivilizatsiyanıñ elde etilgen yeñişleri Avropa tarafından coyıqqa oğratıldı. Amma bir tamam soñunace degil…

7-nci yüzyıllıqta dünya haritasında, yeñi quvet peyda oldu - İslâm Halifatı. O keniş topraqlar ile beraber pek çoq halqlarnı qavrap aldı. Araplar, qadimiy teraqqiyatnıñ bilgisini ve añlamını miras olaraq qabul ettiler. Antik dünyanıñ bitmez-tükenmez elyazmaları arap tiline çevirilip, Halifat kütüphanesine yerleştirildi. Bu elyazmalar islâm alimlerniñ arasında ğayet qıymetli menba sıfatında ögrenile edi. Bir qaç asırlardan soñra, olar tekrar arap tilinden avropa tillerine çevirildi.

Velâkin araplar (müsülmanlar), yalıñız Antik devirde elde etilgen bilgilerni asrap keldi ve Avropa dünyası ile tek olar ile paylaştı degen fikir esassızdır - yañlıştır.

Qadimiy Rimde ve qadimiy Yunanstanda evelleri belli olmağan pek çoq institutlar ilkide tek islâm dünyasında peyda oldular. Bimaristan, professional ekimlerni oqutıp çıqarğan universitet işte böyle namlandırılğan edi. Albu ise, insaniyet tarihında birincisi edi. Bunıñle bir sırada, zemane til ile söylegende, Bimaristan gospital – hastahane vazifesini de ödey edi. Meydanğa ketirilgen universitetlerden biri Al-Azhar (Mısır, 10-ncı yüzyıllıq) universitetidir. O, aliy oquv yurdunıñ bütün standartlarına – seviyelerine cevap berici universitet. Bu aliy oquv yurdunda, yani Al-Azhar universitetinde bakalavr, magister, aspirant ve diger derecelerni almaq mümkün edi. Karuiyyin universiteti 859 senesi meydanğa keldi (bugünki Morokkoda yerleşken). O çalışıp kelgen dünya universitetlerinden eñ qadimiy universitet sıfatında Ginnes kitabına kirdi.

Dünyada birinci cemaat kütüphaneleriniñ vetanı da, İslâm Halifatı esap etile. Aynı vaqıtta o devirniñ kütüphaneleri çeşit toplantılar ve munaqaşalar yeri vazifesini de ödey ediler. Olar bütün İslâm dünyasına ve ondan tışqa da darqatılğan ğayelerniñ, ilmiy fikirlerniñ generatorı-yöneticisi ediler. Bağdadda meydanğa ketirilgen İkmet Evi, daa demiçik söylenilgen fikirlerge açıq-aydın misal ola bilir. Bu bilgi ocağında biñlerle elyazmalar saqlanıla edi.

Körgenimiz kibi, İslâm dünyası doğrudan-doğru intellektual areketleri - çalışmaları ile tolup taştı. Evelki elde etilüvler kendi inkişafını taptı, baştaki keşfiyatlar ileriledi, netice olaraq ilimde yeñi pıtaqlar - yönelişler doğdı. Alimler tarafından pek çoq ilmiy işler yazıldı. Eñ meraqlandırğan, taaciplendirgen yeri şunda ki, o devirde ilimniñ yalıñız bir saasında çalışqan alimni rastketirmesiñiz. Hakimler (olarnı böyle adlandıra ediler) kendileriniñ keniş ve çeşitli bilgileri ile ayırıla ediler. Olar ilimge em de din menimsevinde iç bir ölçü ile ölçenilmeycek isse qoştılar. Olar aqiqatta, ğayet büyük alimler ediler. Olarnı fikir muazzamları (gigantları) desek aslı da mubalâğa olmaz.

Muhammed Al-Horezmi (783 – 850). Oña algebranıñ babası da deyler. O, "Kitab ül cabr" ("Ödev, yeñiden tiklev kitabı") serlevalı ilmiy eser yarattı. Bu kitap matematika saasında aqiqatta, büyükten büyük keşfiyat oldu. Onıñ ind raqamlarını qullanuv ile bağlı esap kibi ilmiy eseri bugünde de arap belgileri dep tanılğan belgilerni cianğa keşf etti. Algoritma ibaresi ise, Al-Horezminiñ adı latinleştirüv sayesinde doğdı.

İbn Al-Haytam (956 – 1040) ise, zemane öptiknıñ babasıdır. Bu zatı aliyleri, devirniñ daa bir geniysi olaraq tanıla. İbn Al-Haytam öptikada ve körmek qabiliyeti meselelerinde (oftalmologiyada) inqilâbiy keşfiyatlar yaptı. Bunıñle o, korrektsion - duzenleme közlügi, fotograf makinesi, mikroskop ve robot közü kibi teknoloji ilerilemesine büyük tesir etti. Bundan ğayrı İbn Al-Haytamnıñ ilmiy işleri esnasında tibbiyat – ekimlik bayağı ögge adımladı. Onıñ "Öptik aqqında kitap" serlevalı ilmiy eseri köz ameliyatına – cerrahisine esas qoydı.

Amma, İbn Al-Haytam ekimlik saasına kendi issesini qoşqan yekâne alim degildir. Bu saada bir sıra büyük alimler çalıştılar. Velâkin, zanımızca, bu yerde iç bir kimse, bütün devirlerniñ ve Abu Ali Al- Huseyin ibn Abdullah ibn Sina (980 - 1037) ile teñ kelip olamaz. O yuqunçlı – enfeksiyonlu hastalıqlarnı, eki cınsnıñ yaqınlaşuvı sayesinde biri-birine keçken hastalıqlarnı keşf etti, karantina ve gigiyena - hıfzısıhha) hususta ilmiy noqtai nazardan yanaşıp, tavsilâtlı añlatma bere. Onıñ Tibbiyat qanunı eseri 18 yüzyıllıqnıñ soñuna kelgenge qadar, Avropa ekimleriniñ er künki qullanma kitabı vazifesini ödedi. O astronomiya bilimi saasında da pek çoq ilmiy işler yaptı. Söz kelimi, bu meselede şunı qayd etmeli ki, İbn Sina Aristotelniñ, kökteki yıldızlar küneş nurlarınıñ tesirinden yarıqlanalar degen gipotezasını keskin tenqidke oğrattı. İbn Sina kökteki yıldızlar öz-özlerinden yarıq çıqarğanlarını isbatladı. Ebet, o aqlı edi.

Bu yerde bir şeyni daa qayd etmeli ki, islâm alimleri doğrudan-doğru Astronomiya ilimini Astrologiyadan ayırdı ettiler. Astrologiya resmiy sürette, ilim olaraq tanılmay edi. Sebebi onıñ gipotik - faraziye usuliyeti islâm ile davalı edi. Ve o devirlerde, aman-aman er bir şeerde observatoriya - rasathane mevcut edi. Albu ise, Astronomiya iliminiñ ilerilemesinde ğayet büyük rol oynadı. Qadimiy Samarqand şeerinde 15-nci yüzyıllıqnıñ başlarında ulu Emir Temurnıñ (Tamerlannıñ) (1336 – 1405) torunı, meşur Uluğbek (1394 – 1449) yaşap ilim ile oğraştı. Bundan 500 yıl evelsi Uluğbek azretleri, bugünki zemane teknolojilerniñ olmağanına baqmadan, o bir yıllıq astronomiya tsiklı 365 kün 5 saat 49 daqqa 15 saniyege doğru kelgenini isbatladı. Bundan ğayrı Uluğbek, Yerniñ-Seyyaremizniñ kendi örbitasına - mahrekine nisbeten egilüv köşesi 23, 52 derece olğanını esapladı. Ayrette qalğan zemane alimleri, Uluğbekniñ ilmiy esaplav neticelerini doğru dep qabul etmege mecbur oldılar. Uluğbek ile aman-aman bir vaqıtta Astronomiya feni ile meşğul olğan Köpernik aynı ölçüler üzerinde ilmiy iş alıp bararaq bayağı bir yañlışlarğa yol berdi.

Şarq alimleri kökteki yıldızlarğa nazar-itibar ayırmaq ile bir sırada, Yer denilgen seyyaremizni de diqqatsız qaldırmay ediler. Coğrafiya ve Geologiya ilimleri de İslâm alimleri sayesinde meydanğa keldi ve ileriledi. Abu Reyhan Al-Beruniy (973 – 1048) işte bu saalarda eñ közge körüngen alimlerden biridir. O 17 yaşında ekende Kass şeeri (şimdiki Horezm) yerleşken enlemini doğru esaplap çıqardı. Bunıñle beraber, Beruniy Yerniñ radiusını - yarıçapını esapladı ve zemaneviy esaplavlarğa köre o olduğı-olacağı tek bir qaç kilometrge yañlıştı.

Ebet, yuqarıda söylegenlerimizniñ episi deñizden bir tamçı. O tarihiy devirde yapılğan keşfiyatlarnıñ sayısı, eñ cesaretli ilim başlarnı bile aqıldan azdıra bile. Mantık, Felsefe, Fizika, Kimya, Sotsiologiya, Antropologiya (İnsanbilim), Qurucılıq, Mehanika, Arbiy sañat, Navigatsiya - Denizcilik – bütün bu saalar orta asır şarq alimleriniñ ğayretleri esnasında meydanğa keldi ve ömürge tadbıq olundı.

Öyle olup çıqtı ki, 13-nci yüzyıllıqqa kelip, Halifatta üküm sürgen ilim ceryanı bayağı yavaşladı. 1258 senesi Bağdad Muğullar tarafından viran etilgen soñ, İslâm ilimi ve medeniyetiniñ Altın Asırı soñuna keldi. Velâkin, endi iş yapılğan edi.

Araplar tarafından elde etilgen yeñişler Avropanıñ intellekt doğumına, onıñ Rönessans ve İlim-Fen İnqilâbına (18 – 19 asırlar), daa doğrusı yeñi biñyıllıqta elde etilgen tehnolojige türtküç oldu, daa doğrusı temel qoydı.

Bugün de - bugün bizler epimiz bol-bereketli bağçanıñ acayip meyvalarından lezzet almaqtamız. Bu bağçadaki ziynetlerniñ meydanğa kelüvinde ise, İslâm Şarqı alimleriniñ hızmetleri ğayet büyüktir.