Баш мухарриримиз Исмаиль Гаспринский азретлери къач вакъыттан бери хаста булунмакътадыр. Докторларнынъ дедигине коре, хасталыгъы бронхиттир. Бу хасталыкъ себебинден вуджутларына дахи бираз зайыфлыкъ арз олып тёшекте ятмая меджбур олмушлардыр. Мюшарюнилейхин Багъчасарай джемиет хайриеси ве банка совети реисликлеринден истифа вермели де хасталыкъларындан илери кельмиштир.

Баш мухарриримиз Исмаиль-бек Гаспринский азретлерининъ сыххат ве хатирелерини суаль иден бир чокъ телеграфлар ве мектюплер кельмектедир. Бунларын эр бирине айры-айры джевап вермек мюмкюн олмадыгъындан, бундан бойле афтада бир дефа мюшарюнилейхин хасталыгъына даир газетамызда малюмат вериледжектир.

Баш мухарриримиз Исмаиль-бек кечен февраль айында Петербургда вукъу олмыш кучюк съездде шиддетлидже сувукъланып, хаста оларакъ Багъчасарая авдет итмишлерди. О заман мааллий докторлара мураджаатле хасталыкъларынынъ шиддетли бронхит олдугъы анълашылмасы узерине тедавие башлайып, яз сыджакъларынынъ башламасыле тамама шифая оладжакъларына умют багъламышларды. Факъат Къырымын гузель авасы ве шифалы сыджакълары да файда вермеди.

Июнь айында Петербургда ичтима итмиш ресмий мусульман мушавере меджлисине китемемелери де айры хасталыкъларынынъ кесп, шиддет итмесинден илери кельмишти. Июнь ахырына догъру денъиз авасындан истифаде итмек ниетиле Истанбула къадар китмишлерди, факъат бундан да бир файде корьмейип, тамама хаста оларакъ Къырыма авдет итмишлерди.

Иште, о замандан яни июль 8-ден итибарен хасталыкълары киттикче шиддетленмек иле берабер, дигер тарафтан да тедриджен сеслери эксильмее башлайып, азырда сеслери эппидже эксильмиштир. Къырымда булунан ийи табиплер джельп олунса да… ниает, ятакъта меджбур олмышлар ве 40 куньден бери ятмакътадыр.

Кечен кунь докторларын яптыкълары бир консилиум нетиджесинде Исмаиль-бек дучар олдукълары хасталыгъын хавфлы ве телюкели деврини кечирип, ийилешмек деврине кирдиклери мемнуниетле анълашылмыш исе де, хейли заман даа ятып, тедавий идильмесине къарар верильмиштир.

Кечен афта баш мухариримиз Исмаиль-бек азретлерининъ хасталыгъы акъкъында вердигимиз малюматта бугунь язаджагъымыз сатырларле тамама кес афиет идеджеклерини хабер вермек умютинде олдугъымызы тебшир итмиш идик. Факъат о умютлеримиз догъру чыкъмады.

Исмаиль-бек агъустос 30-дан сентябрь 8-не къадар некяхет деврине кирмиш киби ийи бир алда вакъыт кечирип, дередже арекетлери хал-тыббисийнде, иштахлары да еринде иди. Бу муддет зарфында кендилери газета, фелян окъумаюрларды исе де, яттыкълары ерден окъутып динлеюрлар ве эхвал-алемден бахс иле вазиет-хазыры сиясие даир, фысылды иле олса да, беян фикир ве муталяа идиюрларды.

Мюшарюнилейхин бу алы этрафындакилерине эпейдже умютлер вермишти. Факъат сентябрь 9-да сабахтан итибарен нефеслер тарланмая башлайып, бу нефес тарлыгъы киттикче артты. О кунь акъшам яры гиджеден итибарен дюнь сабах саат секизе къадар къальплериндеки захметин шиддетинден нефеслери даа зияде тарлашып, дередже арекетлери ич юксельмедиги алда набызлары дакъикъада 160 керее вармыштыр.

Гидже саат икиде докторлар келип, консилиум яптылар, нетиджеде мювеллидюльхумуза, кислород, иле тенеффюсининъ файде вереджегине къарар вердилер. Мювеллидюльхумуза тенеффюс итмее башладыкътан сонъра бираз раатлыкъ корьмиш олдукъларындан тенеффюсе девам идиюрлар. Къувве-и-мухкем ве халет-и-рухиелери хенуз еринде олдугъындан иаде-и-афиет итмелерини умют идиюрыз.

Баш мухарриримиз Исмаиль-бек Гаспринский азретлерининъ алы, дюн газетамыз макинее верильдиги заман пек мушкюль иди. Къувве-и-мухкемлери еринде олмакъле берабер, вуджутлары тамамен къуветтен дюшмиш булуныюрды. Мювеллидюльхумузадан мада, иля-джлар истималындан вазгечтилер.

Учь куньден бери нефес тарлыгъы ыстырабы ичинде булундыкъларындан ич бир дакъикъа уюмадыкълары киби, агъызларына къатре-къатре акъытылан сувдан башкъа ич бир шей къоймадылар.

Хуляса: бутюн эхвал ве арекети артыкъ иаде-и-афиет итмелерине умют къалмадыгъыны косьтериюр, даа ачыгъы, кенди табирлериндже, алеем-бакъие сеяхата азырландыкъларыны «Терджюман» мухтерем окъуйыджыларына буюк бир теэссюф ве теалюм иле беян идер. Бу элем куньлерде «Терджюман» нешир идилемееджегини айрыджа севгили окъуйыджыларына арз эйлер…

«Терджюман»нынъ мюэссиси буюк Исмаиль-бек Гаспринский хазретлери дучар олдукълары хасталыкътан рух-у-яб оламаяракъ, сентябрь он биринде, пенджшенбе куню, сабах саат секиз бучукъта рухларыны теслим итмиш… Сентябрь 12-де, джума куню, саат 2-де дженазе намазы къылынып, дефн идильмиштир…

32 яшындан сонъра бабасыны гъайып итмиш «Терджюман» бутюн севгили окъуйыджыларына беян-тазие иле инд-и-заманда яс ве элемине иштираклеринден долайы арз-тешеккюр эйлер.

Буюк Исмаиль-Бекке! Устаз! Къач куньден бери къальбим киби къалемим де къырылмыш, къувве-и-мефкюрем уюшмыш, козьлерим сёнмиш булуныюрым. Эвет, къач куньден бери кендилерине нур ильми теджелли итмиш парлакъ козьлеринъи, дерин маналы назарларынъы коремиюрым. Къач куньден бери эр бирининъ алтындан бир чокъ акъикъатлар феверан иден манидар сёзлеринъи ишидемиюрым… Бундан бойле дахи бир даа коремееджегими тюшюндикче, бус-бутюн кендимден кечиюр ве агълыюрым…

Буюк Исмаиль! Сенинъ алем-и-фаниден алем-и-бекъая иртихалынъ, бутюн тюрк, муслюман алемини мютесир ве мютъалим иттиги шубесиздир. Факъат Сени эбедий гъайып иттигинден энъ зияде мютесир ве мютъалим оланлардан бири – беним… зира ики сенеден бери, ич бир кунь сенден айырылмамакъ узьре, сонъ нефесинъе къадар эвинъде, янынъда, башынъ уджунда булундым. Рухунъы теслим идинджее къадар сенден буюк ве къыйметли истифаделер иттим. Сенинъле кечирдигим заманлар беним ичюн саадетлеринъ, фахрларынъ энъ буюги олдугъы киби, сенден айрылмакъ, эбедиен айрылмакъ да беним ичюн фелякет ве мусибетлерин энъ буюги, энъ аджджысыдыр…

Я, Исмаиль! Артыкъ рухлары окъшаян сесинъи, къальблери къуветлендирен хитапларынъы, дуйгъулары арекете кетирен хикметли сёзлеринъи ишидемиюрым… Артыкъ къалемим де гонълюм киби къырыкътыр. Сенинъ мезиетлеринъи, фазилетлеринъи, менкъап джемиленъи язмакътан аджизим. Дигер хусусларда аз заман зарфында стунлар толусы язы яза билен къалемлер, бугунь сенинъ буюклигинъ къаршысында буюк бир аджиз хис идиюр. Сенинъ фааль аятынъы, отуз учь сенелик хызметлеринъи козь огюне кетирдикче, бунлара къаршы къалемимле, бутюн мевджудиетимле ёкъ дереджесинде къалыюрым… Онлары саймая кендимде къувет буламыюрым. Беним бу аджизим сенинъ буюклигинъи даа зияде буютмектен башкъа бир шей дегильдир.

Эй, устазгиль! Сен бир кунеш идинъ! Шаркъта асырларджа джехалет зульмети юзюнден инкъыраза махкюм къалмыш тюрк-мусульман къавмларыны тенвир ичюн Къырым ярымадасынынъ юдже дагълары арасындан тулу итмиш бир кунеш идинъ. Шаркъта тюрклери, мусульманлары тенвир ичюн онлара гъариптан нур, зия ташыян бир кунеш идинъ. Отуз учь сенеден бери куре-и-арз узеринде бутюн тюрк мусульман алемини нурландырмая, зияландырмая огъраштынъ. Зульмет ичинде къалмыш тюрк ве мусульманлара нур ве зия вердинъ… Онлары ек-дигериле таныштырыюр, мевджудиетлерини косьтериюр, вуджутларына рух ве аят нефх идиюрдынъ. Нурунъле, зиянъле онлары тенвир идиюрдынъ.

Шимди, эвет, шимди исе сен гъуруп иттинъ… факъат амин-и-эвель, эй буюк Исмаиль, Сен гъуруп иттинъ исе де, шуаларынъ, нурларынъ, зияларынъ куре-и-арз узеринде яшаян бутюн тюрк-ислям алеминде эбедиен парлаяджакъ тюрк-мусульман къавмыны илелябед тенвир идеджектир.

Отуз учь сенеден бери Русиеде мусульманларле мескюн мухтелиф ерлерде бир чокъ йылдызлар, зия ве нур оджакълары ихдас иттинъ! Бунлар сёнмееджек, бунлар къыямете къадар янаджакъ, этраф-эрбаая нур ве зия сачаджакътыр.

Эвет, сенинъ шуаларынъ сёнмееджек, чюнки сен Хакъ тарафындан кондерильмиш бир нур, бир чыракъ, бир кунеш идинъ.

«Сёнди димекле сёнерми нур-Иляхи Къабил-и-итфамыдыр ич чыракъ-Иляхи! »

Исмаиль-бек Гаспринский азретлери бир чокъ сенелерден бери хафиф бир бронхит хасталыгъына мубтеля идиселер де, 1914 сенеси иптидасына къадар хасталыкъларындан ич шикяет итмиюрларды. Ишине бакъар ве язысыны язарларды. Сене башындан сонъра оксюриги артмасы узерине хэман тедавие башлайып, хасталыгъынынъ мейдан алмасына ёл верильмемишти. Февраль айында мусюльман фракциясыны дирильтмек ичюн Петрограда киттиклеринде, орада зияде согъукъланып, Багъчасарая авдет иттиклеринде тамамен хаста идилер. Докторлара мураджаатле бир ай къадар тедавий олунып Къырымын ялы боюна китмишлерди. Ики афта къадар бир муддет орада къалдыкътан сонъра, текрар Багъчасарая авдет итмиш ве яз сыджакъларынынъ башламасыле бурада кесб-и-афиет идеджеклерине умют багъламышларды.

Июнь ахырларына къадар Багъчасарайда къалып бутюн куньлерини авада ятмакъ узьре кечирмишлер исе де, не Къырымын гузель авасы, не де шифалы суву ве сыджакълары кендилерине фаиде вермеди. Бунынъ узерине денъиз авасындан истифаде итмек умютиле Истанбула къадар кидуп кельмишлерди. Факъат бундан да ич бир файда корьмейип, тамамен хаста оларакъ мухтерем Юсуф-бек Акъчура иле бирликте Къырыма авдет итмишлерди. Ильк дефа оларакъ алынынъ агъырлыгъындан о кунь шикяет итмишлерди.

Икинджи кунь бир фотографчы чагъырып, «Терджюман» идареханеси огюндеки багъчасында аилеси-эфрады, Юсуф-бек Акъчурин ве «Терджиман» мухаррирлери иле бирликте мухтелиф вазиетлерде ресимлерини алдырмышларды. Ресим алыныюркен, искемлее отурмайып ер узеринде ятар киби вазиетте булундыкъларында, суаль ифаде иден бакъышымыздан шубеленерек: «Не тааджип идиюрсынъыз, бундан сонъра беним оладжакъ вазиетим ятмакъ оладжакътыр, затен бунъа якъынлашмакътайым», — демишлерди.

Алдырылан груплардан биринде Исмаиль-бек ханеси къаршысындаки дагъын этегинде ешиль орманлар ичинде, мерта бир ерде кечен сене бир одадан ибарет инша иттирдиги кошкюн пенджересине даянмышларды. Аилеси-эфрады ве «Терджюман» мухаррирлери исе кошкюн алт тарафында ихаз мевкъи ишгъаль итмишлерди (Бу группалар якъында газетамызда дердж идиледжектир – ред.) Мерхум бу кошкю пек севиюрларды. Язын шиддетли сыджагъында орая чыкъып танз (е) булуныюрларды.

Йине о кунь Исмаиль-бек кендисинде 58 сене вакъыт кечирдиги ханесининъ, «Терджюман» идаресининъ ве матбаасынынъ фотографларыны, язы одасынынъ ресмини де алдырмакъ истемишти. Факъат бирден-бире аванынъ булутланмасы бунъа мани олмышты. О кунь Исмаиль-бек бизе шойле диюрларды: «Якъында узун бир сеяхата чыкъмакъ фикиринде олдугъымдан, ханемин, «Терджюман» хейет-тахририесининъ ве матбаасынынъ фотографларыны бераберимде булундырмакъ истиюрым». Бу сёзлерден биз бир шейлер шубеленерек чокъ мютесир олмыштыкъ…

Мерхум мюшарюнилейхин хасталыгъы огюнден итибарен кесб шиддет итмее башладыгъы киби бир тарафтан да тедриджен эксильмее башлаян сеслери июль 24-тен сонъра тамамен кесильмишти…

О кунь Симферопольде булунан мешхур докторлар тедавийханесине киттилер. Учь кунь орада яттыкътан сонъра, июль 27-де текрар Багъчасарая келип, язы одаларындаки карьёла (кровать – ред.) ларына ятмышларды. О заман онынъ дередже-арарети 39,5-е чыкъмышты. Бу арарет учь саат сонъра тедриджен инмее башламышты. Факъат агъустос 29-на къадар эр кунь уйледен сонъра 37-ден 38-зе кадар чыкъып иниюрды. Кендисини бакъан докторлар хасталыгъынынъ техлюкели олып къабил-и-шифа олмадыгъыны бизе анълатмышларды. Докторлар сёйлемеселер биле, биз буны ал ве этварындан анъламыштыкъ.

Бир кунь хасталыгъы акъкъында «Терджюман» вастасыле окъуйыджыларымыза бюллетень сюретинде малюмат верильмеси ичюн кендилеринден мусааде истедигимизе: «Бен буюк адам дегилим ве олмакъ да истемем, бундан башкъа, бен кендими о дередже фена хис итмиюрым, бунынъ ичюн халкъы урькютмекте мана ёкътыр» — демишлерди. Факъат биз ишин киттикче феналашып сыххатларынынъ умютсиз бир дереджее кельдигини анладыгъымыздан кендисинден гизли оларакъ достларымыздан базыларына ве миллий матбуатымыз идареханелерине бир къач мектюп ве телеграф кондермиштик.

Икинджи куню эр ерден истифсар-хатир телеграфлары кельмее башлайынджа, Исмаиль-бек бизден шубеленерек: «Яху бу адамлар беним хаста олдугъымы нереден анъламышлар?» — ёллу суальде булунмышларды.

Иште бу истифсар-хатир телеграфлары кельдиктен сонъра, мерхумын сыххатыны даир ильк дефа оларакъ август 27-де чыкъмыш «Терджюман»да бираз малюмат вермее кендилеринден рухсет ала бильмиштик. Агъустос ахырларына догъру дередж-и-араретлери ал-табиесине къадар инип халет-и-рухиелери ерине кельмишти. Эр кунь бир-эки саат газета окъутып динълер ве эхвал-и-хазыреи сиясие акъкъында фикир ве назарларыны беян идерди. Факъат бу ал чокъ девам итмейип, сентябрь 8-де бираз агъырлыкъ хис иттиклерини сёйледилер. О кунь акъшам саат 12-ден сонъра аллары бус-бутюн феналашты. Хэман докторлар кетирильди. Бакътыкъларындан сонъра, Исмаиль-бекин аятындан умют къалмадыгъыны ве мювеллидюльхумузадан башкъа кендилерине вериледжек ич бир илядж олмадыгъыны беян иттилер. Исмаиль-бек о дакъикъадан итибарен мювеллидюльхумуза тенеффюсине башлайып олюмле мубарезее киришмишлерди.

Сентябрь 9 ве 10-да истифсар-хатир келенлере кесб-афиет идеджегини беян иле арз-тешеккюр идиюрди. Сентябрь 9 акъшамы огъулларыны, къызларыны ве даматларыны ве бу къара сатырлары язан аджизи янына топлайып сёйледилер*.

Сентябрь 10-да, куньдюз саат 12 радделеринде, бени текрар янына чагъырып о кунь «Терджюман»нынъ чыкъып-чыкъмаяджагъыны сордылар. «Терджюман»нынъ о кунь чыкътыгъыны, сентябрь 11 нусхасыны да азырланмакъта олдугъыны сёйледим. Бунъа мемнюн ве мютешеккюр олдукъларыны беян иттилер. Сонъра агъызларындан мювеллидюльхуммуза борусыны аларакъ кемал итидал иле: «Иджап иттикте «Ясин-шерифи» сен окъурсынъ!» — деди ве къач дакъикъа сонъра – «окъу!» — деди.

Окъумая башладым. «Джехрий окъу!» – деди.

Биз яс окъуркен, Исмаиль-бек кях келиме-и-шехадет кетириюр, кях башлары уджунда булунан Къалем-и-къадими текябюль иле: «Бунынъ февкъында ич бир шей ёкътыр» — диюрларды.

О кунь акъшам узери текрар халет-и-рухиелери ийилешип, кучюк финджан иле бир сютлю къаве арзу иттилер. Кендилерине къаве верильмекле берабер бираз эт сую ичмелери дахи теклиф олундыкъта, кулюмсеерек: «Бир афта сонъра, шимди ялынъыз ава лязим» — дедилер. Сентябрь 11-де сабых алафрангъа саат уче къадар ара-сыра козьлерини ачыюр. Сыкъ-сыкъ сув истиюрларды. Саат 4-тен сонъра козьлерини къапайып саат 7-30 къадар артыкъ ич бир сёз сёйлемедилер ве джанларыны теслим идеркен, сонъ дефа олмакъ узьре козьлерини бир даа ачып эр кесле ведалашыр киби, дёрт тарафа бакъаракъ козьлерини эбедиен юмдылар ве рухларыны теслим иттилер. Саат 8-30 сонъра артыкъ Исмаиль-бек дюньяда ёкъ иди…

Рахмет Аллах-алийе рахмете вюсате…

Сентябрь 12-нджи джума куню сабахлейин Багъчасарайын адий къалабалыгъындан башкъа эхали арасында бир теляш ве эеджан корюлиюр. Базы адамлар юзьлери матемли отее-берие аджеле-аджеле кидуп-келиюрларды. Айны саатлерде кок юзюнде булут парчалары хюзюн-хюзюн долашаракъ, гуя ердеки инсанларын хюзюнине иштирак идер киби, бир иляним косьтериюрларды.

Буюк джадде бою делляллар: «Бугунь джамиден сонъра дженазе намазына, севабына къаст иденлер, севап азимдир!!!» — нидаларыны титрек сеслери иле чагъырыюрларды. Затен бунларын седасына биле аджет ёкъ иди. Чюнки бутюн шеэр билиюрды ки, бугунь буюк устадыны, буюк миллет бабасыны дефн идеджеклерди. Саат 11-де шеэрин тюкян ве магъазлары багъланды. Базылары саат 4-те ве базылары бутюн кунь къапалы къалды. Шеэр банкасы бугунь ялынъыз ики саат ачылып, кутюпхане бутюн кунь къапалды. Хансарай багъчасында бугунь дженазе урьметине музыка чалынмады.

Джума намазындан сонъра «Терджюман»нынъ мюэссиси ве мухаррири мухтерем Исмаиль-бекин ханелери дахилен ве хариджен эхали иле толды. Багъча ичинде джехрен текбир, техлиль ве салават шерифе иле мевта гусюль олуныюрды. Бу сырада шеэрден гурух-гурух келен эхали «Терджюман» идареси хавлисине топлашмакъта иди. Багъчасарайын иптидаий мектеп шакирдлери муаллимлери иле бирликте Хан-Джами шерифинде намаз къылдыкътан сонъра, идарехане огюне келерек саф-саф тизильдилер.

Мерхумын эвляд-и-мухтеремеси аталарындан ирсал-и-интикъал иден сабыр ве метанетлерини мухафаза идерек эмр-и-Иляхи къаршысында тесират къальблерини хушу ве сюкют-и-амикъа иле изхар идиюрларды.

Саат 13 къарарларында мерсим-и-тедфинее башланды. Мерхумын наши бадеху земземли кефине сарылып адет-и-бельде укюминдже хусусий япылмыш къапакълы бир агъач табута вазы олунды. Табутын узери зикъыймет орьтюлер ве бунынъ да узерине мерхумын якъын достлары тарафындан теберруан эдие кетирильмиш язылы ешиль къадифеден бир орьтю орьтюльмиш ве узерине тазе гуль чичеклери серпильмиш иди. Ешиль орьтюнинъ узеринде шу сатырлар язылы иди (усть тарафында): «Бисмилляхир-рахмани рахим ве иннел-и-гъафур-и-раджим!» Табутын ог джебесине саркъан уджунда: «Къаль-уль неби алейхис-селям», «Хайыр эльнас мин басуфи эльнас» — язылмышты. Табутын аякъ тарафында Алупкада эмекдаш-ханым Къасимова тарафындан кондерильмиш къыйметли сиях бир орьтю дахи булуныюрды.

Дакъикъалар кечтикче эхали артыюр. Бунлар арасында Багъчасарай ве Къырымын саир шеэрлеринден махсус векиль келен хэйетлер дахи булуныюрды. Саат бир бучукъта мерхумын наши текбир ве техлиль иле аркъа багъчадан идарехане огюне чыкъарылды. Бурада аз бир тевкиф иле дуа олунды. Бу сырада къаршыдан фотограф иле дженазе алайынынъ ресми алынды. Сонъра буюк устадын табуты миллет эллери узеринде котерилип мусаллая догъру ёл тутылды.

Дженазенинъ кечеджеги Салачыкъ джаддеси бою та къабристана къадар тазе чичеклер серпильмиш иди. Алайын энъ илерисинде узеринде «Терджюман». Хэйет тахририе ве матбаа хадимлери» язылы сиях бир байракъ булунаракъ, хэйет тахририе ве бунларын аркъасындан матбаа хадимлери мерхумын рухуна бир хатыра олмакъ узере теберруан кетирильмиш чичектен эклиле матем байракълары котерилиюрды. Чичектен эклилерин шеритлерин узеринде шу язылар окъуныюрды: 1. «Миллет хадими Исмаиль-мырза Гаспринский азретлерине. Багъчасарай шеэр идареси тарафындан», 2. «Сабыкъ реисимиз Исмаиль-бек Гаспринский азретлерине. Багъчасарай ислям джемиет-хайриеси», 3. «Сабыкъ совет реисимиз Исмаиль Гаспринский азретлерине. Багъчасарай взаимный кредит банкасы», 4. «Миллет бабасына миллет огъулларындан. Багъчасарай генчлери», 5. «Багъчасарай полисмейстери иле ханесинден. Азиз Исмаиль-бекке», 6. «Севгили Исмаиль-мырза акамыза. Балаларынъыз – Зёхре, Осман Акъчокъракълы», 7 «Хадим-и-миллет мерхум ве магъфур Исмаиль-мырзанынъ ибкъа намы ичюн… Исмаиль Ешилев бирадерлери».

Сиях матем байракъларында: 8. «Терджюман» хэйет тахририеси ве матбаа хадимлери. 1914 сентябрь 11», 9. «Татар миллети тарихини нурландыран буюк Гаспринский мерхумын уфюлинден энъ…** хас идиюр. Ялы бою джемиети». 10. «Багъчасарай усул-и-джедитни ильк татбикъ олундыгъы Къайтаз агъа мектеби шакирдлери». Ачылан бир байракъта: 11. «Эльвида эй буюк устад-и-субьян! Хюзн олды вефатына эвляд-и-Ветан».

Табутын огюнде бир «Терджюман» нусхасына сарылмыш мерхумын баш тахталары котюрильди… Алайы идарехане дживарындаки мейдана юрюйип табут узери чичеклер ве килимлер иле зийнетленмиш, мусалла узерине вазы идильди. Эклилер табутын этрафына тизильди. Байракълары буюк устадын табутына рюку олунгъан киби бир вазиетте эгильтип къоюлды. Дженазе мейданы 5-6 бинъ кишилик бир топлулыкъ иле толмыш иди. Бунларын бинъ нуфузы мектеп чоджукълары иди. Этрафтаки дагълар къадын ве къызларле толмыш иди. Асылында шеэрин джумле ильма ве мютебераны, эснаф ве туджджары, фукъара ве зенгини ве бир чокъ да ахир миллет мютебераны хазыр булунып… Багъчасарай шеэр идареси… взаимный кредит банкасынынъ джемиети, джемиет-хайриеси, кутюпхане джемиети… Акъмесджит джемиет-хайриеси, Ялта, Дерекой джемааты векиллери булундылар.

Там саат 14-00 дженазе намазына шюруъ. Дженазе намазыны азизшейх Селями азретлери окъуды. Намаз акъибинде шейх Селями адети узьре:

«Эй, джемаат! Бу мерхумы хал-хаятында нидже билиюрдынъыз?» — суалини текрар идуп беш бинъ кишилик бир джемаат агъызындан юксек сес иле: «Пек ийи киши иди. Аллах рахмет эйлесин!» — джевабы вельвеле эндаз олды. Сонъра Селями эфенди табутын къаршысына юксекче бир ерге келерек джемаата къаршы мерхум Исмаиль-беки мааллий адетлере даир мухтасар бир нуткъ эйледи. Шейх эфенди нуткъунда деди ки: «Ишбу зат мухтерем бизим энъ къаранлыкъ бир девирде зухур идуп газетасыле козьлеримизи ачып косьтердиги енъи усул иле мектеплердеки талиматы енгиль итти. Бугунь онынъ хызметлери саесинде пек чокъларымыз окъур-язар олды. Биз бу кишининъ сагълыгъында къадрини бильмедик!» — диерек, сонъра мерхум: «Аллах сенден разы олсун, мекянынъ нур олсун!» — дею кенара чекильди.

Мухтерем Аджы-Эмир-эфенди дахи йине бир нутукъ сёйлеерек, Исмаиль-бекин хызметлерини анълатаракъ, «джехалете къаршы къалем мухаребеси ачты» — дею хуляса итти.

Дерекой Хатиби Ибраим Зеки-эфенди гъает атешли бир нутукъ сёйлеерек, йине де мерхумын хызметлерини даа ачыкъ сюретте джемаата анълатты ве мерхум Исмаиль-бекин шерефине миллет намындан хатыралар тесис люзюмини ве бу ёлда эр нее де тешеббюс олунаджакъ исе, Ялта джемаатынынъ садакъа-и-ярдымыны азыр булунаджакъларыны арз итти.

Къазанлы «Йылдыз» газетасы мухаррири Хади-эфенди Макъсуди дженаплары сёйледиги муфассал бир нуткъунда мерхум Исмаиль-бекин шималь тюрклерине иттиги хызметлеринден, онынъ мюджеддитлигинден бахс идти. «Эльгъаркъ, улу дагъ!» — сёзлеринде нуткъуны хатим идти. (Нутукъларын тафсили илери нусхаларда дердж олунаджакътыр.)

Хади-эфендиден сонъра «Терджюман» мухаррири Сабри эфенди Айвазов сёйледиги къыса нуткъунда Исмаиль-беки Гъарптан Шаркъа нур ве зия ташыян бир кунеше тесбие идерек, бу кунеш шимди гъуруп идти исе де шуалары илелебед парылдайджагъыны кемал-и-тесир иле беян итти.

Сонъра йине «Терджюман» мухаррирлеринден Осман эфенди Акъчокъракълы мерхум устадын хызметини мухтасар сюретте назмен сёйледи.

Муаллим Ибрахим Фехми-эфенди дахи гъает атешли бир нутукъ сёйлейип мерхумын вазифе-и-инсаниесини икмаль идерек дюньядан киттигини тариф ве тасвир итти.

Бу нутукълар сёйлениркен, этрафтаки дагъ ве къаяларда акс-сада хасыла келерек хазин бир инъильти ишитилиюр ве сёйленен сёзлери гуя шемшек чакъар киби этрафа сачылып къаялардан, ташлардан кечерек бир аньде бутюн джиханы долашып текрар гери авдет идиюрды. Бу алда бир мезвит хис итмемек мумкюн дегиль иди. Чюнки мерхум устадын сёзлери дахи бутюн алем-и-исляма шу сюретле ишлиюрды.

Нутукъ сёйлеенлер базы дакъикъаларда кендисини тутмаяракъ, козьлери яшланыюр, сеслери титриюр, джемаат арасында хункюр-хункюр агълашма садалары ишитилиюрды. Фиильхакъикъа бу ялынъыз бурада джем олмыш Къырым мусюльманлары дегиль, умум Русие ве атта умум ислямлар ичюн хэеджанлы бир дакъикъалар иди. Буну тюшюнерек агъламамакъ къабиль дегиль иди.

Сёйленеджек нутукълар даа чокъ исе де, бунунъ ичюн чокъ вакъыт лязим оладжагъындан дженезейи макамына накъиль итмек мунасип корюлип мусалладан къалдырылды. Алты бинъ кишилик джемаат кемал ихтирам иле ёл ачаракъ мерхумын табутына ёл вердилер. Дженазе эвельки менвал ве тертип узерине буюк бир интизам иле Салачыкъта Зынджырлы медресе багъчасына котюрильди. Дженазенинъ кечеджеги ёлларда ики киши чичеклер сепиюр, илериде мектеп чоджукълары саф-саф оларакъ Текбир чагъырыюр, эхали «Аллах рахмет эйлесин!» садаларыны текрар идиюрларды.

Дженазе алайы Зынджырлы медресе хавлисине кельдикте мерхум дженнетмекян Менъли-Гирайхан азретлери дюрбеси янында тевкъиф олунаракъ дуа идильди. Сонъра медресе багъчасына кирилип багъчанынъ къыбла тарафында азырланмыш къабир башында табут ве тахлиль садалары арасында ляхиде индирильди. Къабирин узери топракъ иле орьтюлиркен имам Аджы-Эмир-эфенди яс-и-шериф окъуйып хатим олунды. Къабир орьтюлип этрафы кесме таш иле ихата олундыгъы киби хатыра чичеклери ве байракълар этрафына дизильди. Йине де адет узерине джемаат къабир этрафында алкъа олып учь дефа джехирен «Фалем Эннеху» чекип, Салават шерифе окъунды. Бу сырада йине де этрафы сармыш Салачыкъ къаялары чынълаяракъ, онлар да бурадаки инсанларын деасына иштирак идиюрларды.

Менъли-Гирайхан багъчасында енъи вуджуда кельмиш тазе къабир башында имам эфенди Телькъин иджрасындан сонъра бир-ики нутукъ даа сёйленди. Севастополь мектеби муаллими Кемаль эфенди Мустафин Къазан шивесинде мерхум акъкъында низамен бир нутукъ сёйледи.

Дженазеде хазыр булан фукъарая акъчалар тасдикъ олунаракъ, бинъден фазла мектеп чоджукъларына кягъытлара сарылмыш конфет ве шекерлемелер эдие идильди.

Энъ сонъ веда нуткъуны Багъчасарайда ильк дефа усул-и-джедиде татбикъ олан Къайтаз-агъа мектеби шакирди окъуяракъ мерасим-и-тедфиниее ниает верильди.

Рахметуллахи алейке я хадимиль-миллети вель-ирфан***.