Къырым халкъынынъ ве айны заманда бутюн тюрк дюньясынынъ гъает къавий иманлы эвляды – маарифчи, муаллим, нашр, языджы, публицист, джемаат эрбабы Исмаиль бек Гаспралы 1851 сенеси март 8-де Ялта шеэрине якъын Авджыкойде (Къырым) догъду. Бабасы Мустафа Алиев догъма (1815 с.) Гаспра коюнден олуп, чокъ сенелер зарфында Кавказ ве Къырым генерал-губернаторы, князь Ворнцовнынъ тильмачи оларакъ хызмет этти. О, 1849 сенеси хызметини битирип, Гаспра коюне къайткъанда онъа истифадаки капитан унваны бериле, ады исе, мырзалар (дворян) китабына языла. Иште бу мунасебетле, о, Мустафа Гаспринский (Гаспралы) сойадыны ала. Мустафа Гаспралы кенди койине келип чыкъкъан сонъ, Ильяс мырзанынъ къызы Фатиме ханымгъа эвлене ве олар Авджыкойде яшайлар. Иште мезкюр койде де, даа демичик анъылып кечильгени киби, Исмаиль бек Гаспралы дюньягъа келе.

XIX-нджи юзйыллыкънынъ орталарында, даа догърусы 1854 сенеси Акъяр (Севастополь) дженки башлагъан сонъра, ерли акимиетнинъ талабы иле Гаспралылар къорантасы Багъчасарай шеэрине (Къырым) кочелер.

Яш Исмаильни анасы Фатиме ханым ве даясы Абибе ханым тербиелейлер. Исмаильге сёйленильген масалларнынъ эксериетинде, мытлакъа къуветлилер енъип чыкъа. Яъни, бунынъле, балагъа, эр шейде – эр саада кучьлю олмакъны, енъишни – гъалебени ялынъыз кучьлюлер эльде эте билелер деген фикирни ашлап баралар. Исмаиль анасына ве даясына: «Эбет, мен окъурым, муаллим олурым, муаллим эр кимден кучьлю ола!..» дей эди.

Исмаиль секиз яшыны толдургъанда эски усул мектебинде окъуп башлады. Онынъ биринджи оджасы Багъчасарайлы Аджи Исмаиль Эфенди олду. О озь девирининъ терен бильгили зиялылары сырасында эди. Аджи Исмаиль Эфенди талебелерге Къурани-Керим иле бирликте риазият (математика) ве дигер бир къач фенлерни де огрете эди.

Исмаиль мектепни битирген сонъра, тасилини Акъмесджид шеэринде (Къырым) ерлешкен рус гимназиясында девам этти. О мезкюр гимназияда эки йыл окъугъан сонъра, Воронеж шеэриндеки (Русие) арбий окъув юрдуна авушты. Арадан бир йыл кечер-кечмез, тасилини энди Москва гимназиясында девам этти. Исмаиль он еди яшында гимназияны битирип, Къырымгъа къайтты. Озюнинъ алгъан бильгисини генчлерге ашламакъ макъсады иле, о, Багъчасарайдаки Зынджырлы Медреседе рус тили оджасы олуп чалышты.

Исмаиль бек Гаспралы Медреседе муаллимлик япкъан вакъытлары, окъув дерслерининъ чокъ зайыф олгъаныны анълай ве буны тюбю-тамырындан денъиштирмек керек олгъаны хусуста тюшюнип башлай.

О, 1869 сенеси Ялта янындаки Дерекой мектебине рус тили оджасы вазифесине авуштырыла. Исмаиль бек Гаспралы озюнинъ муаллимлик фаалиети зарфында, эали арасында тешвикъат ишлерни алып бармакъ ичюн энъ эвеля онъа кенди сиясий бильгисини юксельтмек, тюрк тилини огренмек лязим деген хулясагъа келе. Себеби, Русие мусюльманларынынъ аман-аман эписи тюркий тильде лафэтелер. Нетиджеде, Исмаиль бек Гаспралы бильги севиесини арттырмакъ макъсадында Тюркиеге барып чыкъа. Велякин Истанбулда булунгъанда, анда да окъув ишлерининъ севиеси Русиедекисинден чокъ фаркъ этмегенини ве мында макъсадына иришип оламайджагъыны анълагъан Исмаиль бек Гаспралы, Тюркиеден Франциягъа ёл ала. Ёлда о, Вена, Мюнхен, Штутгарт киби бир сыра Авропа шеэрлеринде токътай ве андаки мектеплерде, окъув юртларында тасиль ишлери насыл къоюлгъаны иле меракълана, якъындан таныш ола…

Ниает, Исмаиль бек Гаспралы мензилге – Франциягъа да келип чыкъа. О, Парижде озюнинъ къуветли зеини – афузасы эснасында, къыскъа бир вакъыт ичерисинде франсыз тилини менимсей. Биринджи вакъытлары о, Парижде булунгъан рус эдиби И. С. Тургеневнинъ янында чалыша, сонъра «Илянлар» денильген идареде терджиман вазифесинде фаалиет косьтере. Ве айны заманда Сорбонна университетинде окъуй. О, Сорбонна киби нуфузлы бильги оджагъында сиясий икътисадият, къадимий ве орта асырлар тарихы киби лекцияларны динълей. Мемлекет бою юрип, Франциянынъ икътисадий, ичтимаий аяты иле таныш ола.

Бойле кезинтювлерден – сеяатлардан сонъ, Исмаиль бек Гаспралы шойле бир фикирге келе ки, Франция, хусусан Авропа тек илим-феннинъ илерилеви саесинде инкишаф этти – ости. Инсанларнынъ бильгиси ве маарифи илерилев джерьянында ялынъыз, о я да бу мемлекет огге кете биле – инкишаф япа биле. Демек, миллет энъ-эвеля бильги саиби олмалы. Бунынъ ичюн о, башта къырымларнынъ, хусусан Русие мусюльманларынынъ окъув ишлерини гъайрыдан къурмакъ ве бунынъ эдасы ичюн Ветанында матбуат тешкиль этмек къарарына келе.

Бойлеликле, Париж университетинде учь йыл тасиль алгъан Исмаиль бек Гаспралы озюнинъ алидженап фикирлерини амельге кечирмек ичюн Ветанына – Къырымгъа къайта. О догъмуш топрагъына Алжир, Тунис, Мысыр, Грециядан кечип келе ве деръаль ишке киришип кете…

Исмаиль бек Гаспралы 1879 сенеси дёрт йыл муддет иле Багъчасарай шеэр головасы вазифесине сайлана. О бу вазифеде булунгъанда, шеэрнинъ медений омюрини юксельтмек меселесинде пек чокъ ишлер япа. Сокъакъларны ярыкъландырмакъ ичюн анда фенерлер ерлештирте, эалиге тиббий ярдым косьтермек макъсадында хастахане мейдангъа кетире ве иляхре… ве иляхре.

Мезкюр ишлер иле бир сырада Исмаиль бек Гаспралы къырым тилинде газета чыкъармакъ меселесинде де гъайрет эте. Бунынъ ичюн о бир къач йыл зарфында Санкт-Петербургкъа къатнай ве ниает укюметтен къырым тилинде газета чыкъармагъа изин ала.

Газета чыкъармагъа мусааде берильген сонъ, Исмаиль бек Гаспралынынъ огюнде тюрлю маниалар – къыйынлыкълар догъа. Бойле къыйынлыкълардан бириси абунеджилер меселеси эди. Менбаларгъа коре, о вакъытлары бутюн Къырымдан тек алты адам газетагъа языла. Не япмалы?! О илькиде газетаны озь эсабына чыкъарып – даркъатып, адамларны меракъландырмакъ къарарына келе. Ама, бунъа акъча керек. Башкъа бир тарафтан исе, басмахане мейдангъа кетирмек ве басмаханеде чалышаджакъ адамларны огретмек лязим. Бунъа да пара керек. Не япмалы?! Олюмден гъайры эр бир шейнинъ чареси тапыла, дегенлери киби, Исмаиль бек Гаспралы бунынъ да чаресини була. О, Русие ичерисиндеки бир къач ерлерге барып, илериде оладжакъ абунеджилерден 300 кумюш (рубле) пара топлай. Бунъа къошма оларакъ эвиндеки базы бир шейлерни сата ве басмахане ичюн керек донатмалар ала. О энъ эвеля, донатмаларны чалыштырмагъа, арифлерни – шрифтлерни джиймагъа кендиси огрене, сонъ адам тапып, оларны онъа огрете. Кягъыт азырланыла, басма машинасы эль иле айландырыла эди. Бу ишлерни къоранта азалары эда этелер.

Бойлеликле, 1883 сенеси, апрель 10-да «Терджюман» намы иле газетанынъ биринджи саны чыкъа.

Эбет, башта абунеджилернинъ сайысы аз олса да, кеттикче газетанынъ абунеджилери бунынъле онынъ нусхасы – тиражы эп артты. Меселя биринджи сенелери «Терджюман»нынъ тиражы 300 нусха этрафында олса, франсыз шаркъшнас алими А. Февренинъ бильдиргенине коре, 1907 сенесине келип, газетанынъ тиражы 5000 нусхагъа барды. Албу исе, о заманлары матбуат дюньясында акъылгъа сыгъмайджакъ вакъиа эди. «Терджюман»ны ялынъыз Къырымда ве Русие империясынынъ ичерисинде дегиль де, оны Тюркие, Хива, Иран, Иракъ, Гъарбий Хитай, Бухара, Индстан, Мысыр, Франция, Булгъарстан, Швейцария, Америка Къошма Штатлары… киби узакъ мемлекетлерде де окъуй эдилер.

Исмаиль бек Гаспралы кеттикче озюнинъ нашрджилик фаалиетини эп кенишлете. Масрафларны текяран олса да къапламакъ макъсадында о, 1886 сенеси январь 7-ден итибарен эм къырым тилинде, эм де рус тилинде «Илянлар веракъасы» («Листок объявлений») серлева астында янъы неширни чыкъарып башлай. 1906 сенеден башлап исе, «Ха-ха-ха» намында юмористик ве ичтимаий-сиясий «Миллет» газеталары, Исмаиль бек Гаспралынынъ къызы Шефикъа ханым ёлбашчылыгъында «Алеми нисван» («Женский мир») деген афталыкъ меджмуа чыкъа. 1910 сенеси «Терджюман»нынъ илявеси оларакъ махсус балалар ичюн «Алеми субьян» («Детский мир») меджмуасы чыкъып башлай. Бу нуфузлы неширлернинъ эписи Исмаиль бек Гаспралынынъ миллет ашкъына, халкъ ашкъына, Ветан ашкъына – шаркъ дюньясы ашкъына усанмадан чалышувы эснасында дюнья юзюни корелер. Къадимий Багъчасарайда чыкъкъан мезкюр къырым миллий неширлерни Авропанынъ етекчи неширлери дикъкъатле козьэтип баралар ве атта озьлерининъ неширлери ичюн андаки метнлерден мунтазам суретте файдаланып туралар. Шунынъ ичюн олса керек ки, 1912 сенеси Франциянынъ метин – намлы нешири – «Revue du Monde musulman» серлевалы меджмуа тарафындан, Исмаиль бек Гаспралы Альфред Нобель халкъара мукяфатына намзет косьтерильди…

Исмаиль бек Гаспралынынъ фаалиетинден бир шейни даа къайд этмели ки, о, 1908 сенеси Мысыр пайтахты Каир шеринде, «Аль Нахда» («Уянув») серлева астында арап тилинде газета нешир этип башлады. Арап тили язылары иле безетильген «Аль Нахда» намындаки газета серлевасы янында кунешнинъ догъув фоны узеринде франсыз тилинде де «La Renaissance» («Уянув») денильген язылар, неширнинъ не дередже прогрессив макъсады олгъаныны тасдыкълай эди. «Аль Нахда»нынъ муарририети Каирнинъ Шар эль Мадлю сокъагъындадаки «Минерва» мусафирханесинде ерлешти. Исмаиль бек Гаспралы мезкюр газетаны афтада эки кере салы ве джума куньлери нешир япмакъ истеди. Велякин, о газетанынъ тек учь саныны (февраль 28, март 3 ве март 6 куньлери) чыкъарып олду. Базы бир менбаларгъа коре, мустемлекеджи мемлекетлерге къаршы чалышып башлагъан газета, тез арада Мысыр укюметининъ эли иле къапатыла…

Амма, бунъа бакъмадан, мезкюр газета Русие тюрклерининъ, бу джумледен къырымларнынъ прогрессив – илери гъаелерини арап дюньясына – арап халкъы арасына дагъытувда белли иссе къошты. Бу да акъикъат. Эм бунынъ керчек олувы себеби, олдугъы-оладжакъы эписи олуп учь саны чыкъкъан «Аль Нахда» газетасы узеринден аля бугунь ильмий-тедкъикъат ишлери алынып барылмакъта, монографиялар язылмакъта. Эбет, Исмаиль бек Гаспралынынъ омюр ве иджадий фаалиети, онынъ Багъчасарайдаки неширлери узеринде къорчаланылгъан онларле ильмий диссертациялар хусуста сёйленильмесе де олур, бу, эр кеске белли. Мына энди бир асырдан зияде вакъыт зарфында, буюк мутефеккир ве онынъ тарихий мирасы илим-фен дюньясыны эп озюне джельп этип кельмекте, мезкюр джерьян эп девам этмекте.

Исмаиль бек Гаспралы иджад эм де нашрджиликле огърашмакъ иле бир сырада маарифчилик саасында да буюк ишлер япты.

О энъ эвеля оксюзлерни, фукъаре балаларны бедава окъутмакъ меселесини илери сюрди ве айны шу макъсад иле пек чокъ ерлерде «Джемаати Хайрие» киби тешкилятларны мейдангъа кетирди. Бу ерде бир шейни сёйлеп кечмели ки, Исмаиль бек Гаспралы бойле хайрие джемиетлерни илькиде Къырымда тешкилятландырды, сонъра бутюн Русие империясынынъ не еринде тюркий халкълар яшай исе, о ерлерде де айны джемиетлерни мейдангъа кетирди. Кеттикче бойле джемиетлер эм руслар арасында, эм тыш мемлекетлери халкълары арасында да даркъады.

Мезкюр гъаенинъ иджадчысы ве тешеббюсчиси, онынъ тешвикъатчысы Исмаиль бек Гаспралы ве онынъ «Терджюман» газетасы эм де дигер неширлери эди. Хайрие Джемиетлерининъ эписине Исмаиль бек Гаспралы Фахрий аза сайланды. Хайрие Джемиетлерге тюшкен пара оксюз ве фукъаре балаларны мектепте бедава окъутмагъа эм де тыш мемлекетлериндеки алий окъув юртларында тасиль алгъан мухтадж талебелерге ярдым этмеге чалыша эди.

Бунынъле бир сырада, Исмаиль бек Гаспралы мектеплерде янъы окъув усулыны тадбыкъ япув узеринде чалышты. О талебелерге савтий (давуш) усулыны («Усуль-и джедид») эр ерде амельге кечирмек ишиле огърашты. 1905 сенесине келип, янъы усулда окъутылгъан мектеплернинъ сайысы энди 3 бинъден кечти.

Исмаиль бек Гаспралы савтий усулны кениш даркъатмакъ ичюн, о, 1911 сенеси Индстангъа бара ве Бомбей шеэринде янъы усулда мектеп ача. Кенди усулыны амельге кечирмек ичюн, онынъле берабер кеткен бир оджаны анда консультант оларакъ эки айгъа къалдыра.

Исмаиль бек Гаспралы Индстандан Къырымгъа къайтып кельген сонъра, «Терджюман» газетасына мезкюр сефери хусуста бойле язды: «Индстан мени чокътан озюне чеке эди. О пек меракълы девлет. Айны вакъытта анда насыл окъугъанлары иле, оларнынъ окъутув усулларынынъ мусьбет ве менфий тарафлары иле меракълана эдим… Догърусыны айткъанда мен Индстангъа базы бир шейлерни бермекни хаяллана эдим… Ёкъ, базы бир шейлер дегиль, макъсадым къыйметли ве яхшы шей: меним тарафымдан мусюльман мектеплеринде къулланылгъан башлангъыч мектеплерде савтий окъутув усулуны берюв эди. Чокъ йыллыкъ теджрибели ве эльде этильген аджайип нетиджелер мени мезкюр макъсад ичюн къанатландырдылар…».

Бойлеликле, Исмаиль бек Гаспралынынъ савтий окъутув усулы энъ прогрессив усул оларакъ тек Русиеде, бу джумледен Орта Асия ве Кавказ улкелеринде ялынъыз дегиль де, онынъ тышында да, хусусан, Хытайдаки мусюльманлар арасында, Индстан ве дигер ерлерде де кениш даркъады. Озьбек, къазах, азербайджан, тюркмен, къыргъыз халкълары, Оренбург, Къазан, Уфа, Идель бою, Урал, Сибирья, Узакъ Шаркътаки тюркий халкъларына менсюп эр бир адамнынъ юрегинде Исмаиль бек Гаспралыгъа миннетдарлыкъ, севги, урьмет дуйгъулары догъа эди.

Акъикъатта, Исмаиль бек Гаспралы бутюн тюркий халкъларыны, бу джумледен шаркъ халкъларыны уянтмакъ, бири-бирине якъынлаштырмакъ, оларны агъа-къардаш этмек, оларгъа умумий бир тильде бильги берип, энъ кериде къалгъан, джеалетте хорлангъан бу халкъларны башкъа илери халкълар киби медениет (цивилизация) юксеклигине котерюв киби буюк макъсад эшкъына хызмет этти.

Эбет, Исмаиль бек Гаспралы бойле мукъаддес фаалиетине онынъ омюр аркъадашы Зухра ханым гъает буюк иссе къошты. О кенди балаларына – Рефат, Мансур, Айдер, Хатидже, Шефикъа, Никяра киби эвлятларына ана олмакъ иле берабер ходжасынынъ нашрджилик, иджадчылыкъ ве дигер саалардаки фаалиетинде якъындан ярдым этип барды.

Исмаиль бек Гаспралы озюнинъ иджадий фаалиети зарфында Русие империясы бойлап, бу джумледен Петербургда, Москвада, Къазанда, Нижний-Новгородда, Уфада, Оренбургда, Бакуда, Тифлисде, Самаркъандда, Ташкенте, Бухарада, Хивада дефаларджа булунды, бир сыра Авропа, Азия, Африка мемлекетлеринде кезинди. Тюшюнджелери, фикирлери, дюньябакъышлары – фелсефеси сагъламлашты… уфукъта пейда олгъан янъы-янъы парлакъ мензиллерге догъру адымлады, оларны запт этмеге чалышты.

Бу буюк зат – Исмаиль бек Гаспралы дюнья тарихында алтын арифлер иле язылып къалынгъан озюнинъ «Терджюман», «Миллет», «Алеми субьян», «Ха-ха-ха», «Алеми нисван», «Аль нахда» киби неширлери, бу муреккеп ве айны заманда меракълы омюрнинъ бутюн сааларыны къаврап алгъан эм де ольмез гъаелерини илери сюрген юзлерле публикациялары иле бир сырада бедий эсерлери де, онынъ мирасындан дегерли ерни ишгъаль эте, олар да мутефеккирнинъ гъаелерине хызмет эте.

«Дар уль Рахат мусюльманлары» («Френкстан мектюплери», «Африка мектюплери»), «Кюнь догъду» киби романлары, Джунгар ве шаркъий Тюркстан халкъынынъ манжур-хитай мустемлекеджилерине къаршы алып баргъан миллий азатлыкъ куреши тасвирленген «Арслан-къыз» серлевалы тарихий эсери, «Шаркънынъ истирапы» адлы несири, назмиет жанрында яратылгъан шиирлери… буларнынъ эписи джиан эдебияты хазинесинден ер алды. Мезкюр эсерлернинъ эксериет къысымы кечкен асырнынъ башларында чешит тиллерге чевирилип, бунынъле тюрлю миллет векиллерини къырым миллий эдебияты иле, онынъ медений-эдебий ёнелишлериле таныш олмагъа имкян яратылды.

Исмаиль бек Гаспралы 1914 сенеси сентябрь 11-де, 63 яшында вефат этти. Къырым девлети тахтынынъ меркези – Кадимий Къыркъ-Ернинъ (шимди Джуфт-къале дениле) къабургъасында, Менъли Герай Хан тарафындан къурдурылгъан къадимий Зынджырлы Медресе азбарында – Ханлар Дюрбеси янында дефн олунды. Алланынъ рахметинде олсун.

Медениет дюньясынынъ, тюрк ве ислям дюньясынынъ мутефеккири Исмаиль бек Гаспралы, озюнинъ "Дильде, фикирде, ишде - бирлик" шиары алтында усанмадан чалышувы эснасында Русие мусюльманлары ичюн, умумен, тюркий халкълары ичюн, ислям дюньясы ичюн гъаевий етекчи – Джетемен йылдыз сыфатында танылды ве мытлакъа ойле де олуп къаладжакъ.

ИХТАР:

Кечкен ХХ-нджи юзйыллыкънынъ 80-нджи сенелери, Ташкент шеэринде (Озьбекстан) къырым тилинде нешир этильген «Йылдыз» меджмуасы баш муаррири, языджы Шамиль Алядин азретлериле олуп кечкен субетлеримизден биринде, бойле бир вакъианы сёйлеген эди: «Исмаиль бек Гаспралы ХХ-нджи асырнынъ башларында Русие Императорлыгъынынъ падишасы II Николайдан ауденция сорай ве бойле ауденцияны ала, яъни Русие чары къырымлы мутефеккирни къабул эте.

Мезкюр тарихий аудиенцияда, Исмаиль бек Гаспралы, II Николайгъа Русие императорлыгъыны эсасен чокъ сайылы эки халкъ – рус ве тюркий халкълары тешкиль эткенини, девлет тили оларакъ, эки тиль – рус тили эм де тюрк тилининъ къырым лисаны къабул этильсе, империяны идаре этюв меселесинде баягъы енгиллик догъаджагъына бир сыра мисаллер – делиллер иле эсасландыра. Эбет, субет вакъытында, экинджи девлет тилининъ – къырым тилининъ шекилленювинде «Терджюман» газетасынынъ мусьбет ролю акъкъында да, сёз юрютиле…

II Николай падишасы Исмаиль бек Гаспралыгъа онынъ фикирлерини, гъаелерини бегенгенини, бу фикирлерде сагълам урлукъ олгъаныны ве бу меселени мытлакъа тюшюнип бакъаджагъыны сёйлей – ишандыра. Велякин арадан чокъ кечмей, Русиеде сиясий вазиет кергинлеше, Исмаиль бек Гаспралынынъ озю де агъыр хасталана, бунынъ устюне биринджи джиан дженки башлай. Бесе-белли булар ве мемлекетте садыр олгъан башкъа сиясий меселелер эснасында, Исмаиль бек Гаспралынынъ гъаеси амельге кечирильмей къала…».

Эльбетте, Шамиль Алядин мезкюр малюматларны бир де-бир менбагъа эсасланып сёйледи. Себеби, буюк бедий сёз устасы Шамиль Алядин азретлери, «Иблиснинъ зияфетине давет» эсерини язгъанда пек чокъ менбаларгъа, баягъы бир архивлерге – кутюпханелерге далды. Нетиджеде, Исмаиль бек Гаспралы, онынъ этрафында Усеин Шамиль Токътаргъазы, Абдурешид Медиев киби къырымлы интеллектлернинъ тарихий образларыны яраткъан эсер – роман догъду. Меним сёйлемек истегеним, Шамиль агъа архивлерде чалышкъанда, юкъарыда сёйлеп кечкен II Николай падишасы ве Исмаиль бек Гаспралы араларында олгъан субет акъкъындаки менбагъа да расткеле биле.