Qırım halqınıñ ve aynı zamanda bütün türk dünyasınıñ ğayet qaviy imanlı evlâdı – maarifçi, muallim, naşr, yazıcı, publitsist, cemaat erbabı İsmail bek Gaspralı 1851 senesi mart 8-de Yalta şeerine yaqın Avcıköyde (Qırım) doğdu. Babası Mustafa Aliyev doğma (1815 s.) Gaspra köyünden olup, çoq seneler zarfında Kavkaz ve Qırım general-gübernatorı, knâz Vorntsovnıñ tilmaçi olaraq hızmet etti. O, 1849 senesi hızmetini bitirip, Gaspra köyüne qaytqanda oña istifadaki kapitan unvanı berile, adı ise, mırzalar (dvorân) kitabına yazıla. İşte bu munasebetle, o, Mustafa Gasprinskiy (Gaspralı) soyadını ala. Mustafa Gaspralı kendi köyine kelip çıqqan soñ, İlyas mırzanıñ qızı Fatime hanımğa evlene ve olar Avcıköyde yaşaylar. İşte mezkür köyde de, daa demiçik añılıp keçilgeni kibi, İsmail bek Gaspralı dünyağa kele.

XIX-nci yüzyıllıqnıñ ortalarında, daa doğrusı 1854 senesi Aqyar (Sevastopol) cenki başlağan soñra, yerli akimiyetniñ talabı ile Gaspralılar qorantası Bağçasaray şeerine (Qırım) köçeler.

Yaş İsmailni anası Fatime hanım ve dayası Abibe hanım terbiyeleyler. İsmailge söylenilgen masallarnıñ ekseriyetinde, mıtlaqa quvetliler yeñip çıqa. Yani, bunıñle, balağa, er şeyde – er saada küçlü olmaqnı, yeñişni – ğalebeni yalıñız küçlüler elde ete bileler degen fikirni aşlap baralar. İsmail anasına ve dayasına: "Ebet, men oqurım, muallim olurım, muallim er kimden küçlü ola!.." dey edi.

İsmail sekiz yaşını toldurğanda eski usul mektebinde oqup başladı. Onıñ birinci ocası Bağçasaraylı Aci İsmail Efendi oldu. O öz deviriniñ teren bilgili ziyalıları sırasında edi. Aci İsmail Efendi talebelerge Qurani-Kerim ile birlikte riaziyat (matematika) ve diger bir qaç fenlerni de ögrete edi.

İsmail mektepni bitirgen soñra, tasilini Aqmescid şeerinde (Qırım) yerleşken rus gimnaziyasında devam etti. O mezkür gimnaziyada eki yıl oquğan soñra, Voronej şeerindeki (Rusiye) arbiy oquv yurduna avuştı. Aradan bir yıl keçer-keçmez, tasilini endi Moskva gimnaziyasında devam etti. İsmail on yedi yaşında gimnaziyanı bitirip, Qırımğa qayttı. Özüniñ alğan bilgisini gençlerge aşlamaq maqsadı ile, o, Bağçasaraydaki Zıncırlı Medresede rus tili ocası olup çalıştı.

İsmail bek Gaspralı Medresede muallimlik yapqan vaqıtları, oquv dersleriniñ çoq zayıf olğanını añlay ve bunı tübü-tamırından deñiştirmek kerek olğanı hususta tüşünip başlay.

O, 1869 senesi Yalta yanındaki Dereköy mektebine rus tili ocası vazifesine avuştırıla. İsmail bek Gaspralı özüniñ muallimlik faaliyeti zarfında, eali arasında teşviqat işlerni alıp barmaq içün eñ evelâ oña kendi siyasiy bilgisini yükseltmek, türk tilini ögrenmek lâzim degen hulâsağa kele. Sebebi, Rusiye müsülmanlarınıñ aman-aman episi türkiy tilde lafeteler. Neticede, İsmail bek Gaspralı bilgi seviyesini arttırmaq maqsadında Türkiyege barıp çıqa. Velâkin İstanbulda bulunğanda, anda da oquv işleriniñ seviyesi Rusiyedekisinden çoq farq etmegenini ve mında maqsadına irişip olamaycağını añlağan İsmail bek Gaspralı, Türkiyeden Frantsiyağa yol ala. Yolda o, Vena, Münhen, Ştutgart kibi bir sıra Avropa şeerlerinde toqtay ve andaki mekteplerde, oquv yurtlarında tasil işleri nasıl qoyulğanı ile meraqlana, yaqından tanış ola…

Niayet, İsmail bek Gaspralı menzilge – Frantsiyağa da kelip çıqa. O, Parijde özüniñ quvetli zeini – afuzası esnasında, qısqa bir vaqıt içerisinde fransız tilini menimsey. Birinci vaqıtları o, Parijde bulunğan rus edibi İ. S. Turgenevniñ yanında çalışa, soñra "İlânlar" denilgen idarede terciman vazifesinde faaliyet köstere. Ve aynı zamanda Sorbonna universitetinde oquy. O, Sorbonna kibi nufuzlı bilgi ocağında siyasiy iqtisadiyat, qadimiy ve orta asırlar tarihı kibi lektsiyalarnı diñley. Memleket boyu yürip, Frantsiyanıñ iqtisadiy, içtimaiy ayatı ile tanış ola.

Böyle kezintüvlerden – seyaatlardan soñ, İsmail bek Gaspralı şöyle bir fikirge kele ki, Frantsiya, hususan Avropa tek ilim-fenniñ ilerilevi sayesinde inkişaf etti – östi. İnsanlarnıñ bilgisi ve maarifi ilerilev ceryanında yalıñız, o ya da bu memleket ögge kete bile – inkişaf yapa bile. Demek, millet eñ-evelâ bilgi saibi olmalı. Bunıñ içün o, başta qırımlarnıñ, hususan Rusiye müsülmanlarınıñ oquv işlerini ğayrıdan qurmaq ve bunıñ edası içün Vetanında matbuat teşkil etmek qararına kele.

Böylelikle, Parij universitetinde üç yıl tasil alğan İsmail bek Gaspralı özüniñ alicenap fikirlerini amelge keçirmek içün Vetanına – Qırımğa qayta. O doğmuş toprağına Aljir, Tunis, Mısır, Gretsiyadan keçip kele ve deral işke kirişip kete…

İsmail bek Gaspralı 1879 senesi dört yıl müddet ile Bağçasaray şeer golovası vazifesine saylana. O bu vazifede bulunğanda, şeerniñ medeniy ömürini yükseltmek meselesinde pek çoq işler yapa. Soqaqlarnı yarıqlandırmaq içün anda fenerler yerleştirte, ealige tibbiy yardım köstermek maqsadında hastahane meydanğa ketire ve ilâhre… ve ilâhre.

Mezkür işler ile bir sırada İsmail bek Gaspralı qırım tilinde gazeta çıqarmaq meselesinde de ğayret ete. Bunıñ içün o bir qaç yıl zarfında Sankt-Peterburgqa qatnay ve niayet ükümetten qırım tilinde gazeta çıqarmağa izin ala.

Gazeta çıqarmağa musaade berilgen soñ, İsmail bek Gaspralınıñ ögünde türlü manialar – qıyınlıqlar doğa. Böyle qıyınlıqlardan birisi abuneciler meselesi edi. Menbalarğa köre, o vaqıtları bütün Qırımdan tek altı adam gazetağa yazıla. Ne yapmalı?! O ilkide gazetanı öz esabına çıqarıp – darqatıp, adamlarnı meraqlandırmaq qararına kele. Ama, buña aqça kerek. Başqa bir taraftan ise, basmahane meydanğa ketirmek ve basmahanede çalışacaq adamlarnı ögretmek lâzim. Buña da para kerek. Ne yapmalı?! Ölümden ğayrı er bir şeyniñ çaresi tapıla, degenleri kibi, İsmail bek Gaspralı bunıñ da çaresini bula. O, Rusiye içerisindeki bir qaç yerlerge barıp, ileride olacaq abunecilerden 300 kümüş (ruble) para toplay. Buña qoşma olaraq evindeki bazı bir şeylerni sata ve basmahane içün kerek donatmalar ala. O eñ evelâ, donatmalarnı çalıştırmağa, ariflerni – şriftlerni ciymağa kendisi ögrene, soñ adam tapıp, olarnı oña ögrete. Kâğıt azırlanıla, basma maşinası el ile aylandırıla edi. Bu işlerni qoranta azaları eda eteler.

Böylelikle, 1883 senesi, aprel 10-da "Tercüman" namı ile gazetanıñ birinci sanı çıqa.

Ebet, başta abunecilerniñ sayısı az olsa da, kettikçe gazetanıñ abunecileri bunıñle onıñ nushası – tirajı ep arttı. Meselâ birinci seneleri "Tercüman"nıñ tirajı 300 nusha etrafında olsa, fransız şarqşnas alimi A. Fevreniñ bildirgenine köre, 1907 senesine kelip, gazetanıñ tirajı 5000 nushağa bardı. Albu ise, o zamanları matbuat dünyasında aqılğa sığmaycaq vaqia edi. "Tercüman"nı yalıñız Qırımda ve Rusiye imperiyasınıñ içerisinde degil de, onı Türkiye, Hiva, İran, İraq, Ğarbiy Hitay, Buhara, İndstan, Mısır, Frantsiya, Bulğarstan, Şveytsariya, Amerika Qoşma Ştatları… kibi uzaq memleketlerde de oquy ediler.

İsmail bek Gaspralı kettikçe özüniñ naşrcilik faaliyetini ep kenişlete. Masraflarnı tekâran olsa da qaplamaq maqsadında o, 1886 senesi yanvar 7-den itibaren em qırım tilinde, em de rus tilinde "İlânlar veraqası" ("Listok obyavleniy") serleva astında yañı neşirni çıqarıp başlay. 1906 seneden başlap ise, "Ha-ha-ha" namında yumoristik ve içtimaiy-siyasiy "Millet" gazetaları, İsmail bek Gaspralınıñ qızı Şefiqa hanım yolbaşçılığında "Alemi nisvan" ("Jenskiy mir") degen aftalıq mecmua çıqa. 1910 senesi "Tercüman"nıñ ilâvesi olaraq mahsus balalar içün "Alemi subyan" ("Detskiy mir") mecmuası çıqıp başlay. Bu nufuzlı neşirlerniñ episi İsmail bek Gaspralınıñ millet aşqına, halq aşqına, Vetan aşqına – şarq dünyası aşqına usanmadan çalışuvı esnasında dünya yüzüni köreler. Qadimiy Bağçasarayda çıqqan mezkür qırım milliy neşirlerni Avropanıñ yetekçi neşirleri diqqatle közetip baralar ve atta özleriniñ neşirleri içün andaki metnlerden muntazam sürette faydalanıp turalar. Şunıñ içün olsa kerek ki, 1912 senesi Frantsiyanıñ metin – namlı neşiri – "Revue du Monde musulman" serlevalı mecmua tarafından, İsmail bek Gaspralı Alfred Nobel halqara mukâfatına namzet kösterildi…

İsmail bek Gaspralınıñ faaliyetinden bir şeyni daa qayd etmeli ki, o, 1908 senesi Mısır paytahtı Kair şerinde, "Al Nahda" ("Uyanuv") serleva astında arap tilinde gazeta neşir etip başladı. Arap tili yazıları ile bezetilgen "Al Nahda" namındaki gazeta serlevası yanında küneşniñ doğuv fonı üzerinde fransız tilinde de "La Renaissance" ("Uyanuv") denilgen yazılar, neşirniñ ne derece progressiv maqsadı olğanını tasdıqlay edi. "Al Nahda"nıñ muarririyeti Kairniñ Şar el Madlü soqağındadaki "Minerva" musafirhanesinde yerleşti. İsmail bek Gaspralı mezkür gazetanı aftada eki kere salı ve cuma künleri neşir yapmaq istedi. Velâkin, o gazetanıñ tek üç sanını (fevral 28, mart 3 ve mart 6 künleri) çıqarıp oldu. Bazı bir menbalarğa köre, müstemlekeci memleketlerge qarşı çalışıp başlağan gazeta, tez arada Mısır ükümetiniñ eli ile qapatıla…

Amma, buña baqmadan, mezkür gazeta Rusiye türkleriniñ, bu cümleden qırımlarnıñ progressiv – ileri ğayelerini arap dünyasına – arap halqı arasına dağıtuvda belli isse qoştı. Bu da aqiqat. Em bunıñ kerçek oluvı sebebi, olduğı-olacaqı episi olup üç sanı çıqqan "Al Nahda" gazetası üzerinden alâ bugün ilmiy-tedqiqat işleri alınıp barılmaqta, monografiyalar yazılmaqta. Ebet, İsmail bek Gaspralınıñ ömür ve icadiy faaliyeti, onıñ Bağçasaraydaki neşirleri üzerinde qorçalanılğan onlarle ilmiy dissertatsiyalar hususta söylenilmese de olur, bu, er keske belli. Mına endi bir asırdan ziyade vaqıt zarfında, büyük mütefekkir ve onıñ tarihiy mirası ilim-fen dünyasını ep özüne celp etip kelmekte, mezkür ceryan ep devam etmekte.

İsmail bek Gaspralı icad em de naşrcilikle oğraşmaq ile bir sırada maarifçilik saasında da büyük işler yaptı.

O eñ evelâ öksüzlerni, fuqare balalarnı bedava oqutmaq meselesini ileri sürdi ve aynı şu maqsad ile pek çoq yerlerde "Cemaati Hayriye" kibi teşkilâtlarnı meydanğa ketirdi. Bu yerde bir şeyni söylep keçmeli ki, İsmail bek Gaspralı böyle hayriye cemiyetlerni ilkide Qırımda teşkilâtlandırdı, soñra bütün Rusiye imperiyasınıñ ne yerinde türkiy halqlar yaşay ise, o yerlerde de aynı cemiyetlerni meydanğa ketirdi. Kettikçe böyle cemiyetler em ruslar arasında, em tış memleketleri halqları arasında da darqadı.

Mezkür ğayeniñ icadçısı ve teşebbüsçisi, onıñ teşviqatçısı İsmail bek Gaspralı ve onıñ "Tercüman" gazetası em de diger neşirleri edi. Hayriye Cemiyetleriniñ episine İsmail bek Gaspralı Fahriy aza saylandı. Hayriye Cemiyetlerge tüşken para öksüz ve fuqare balalarnı mektepte bedava oqutmağa em de tış memleketlerindeki aliy oquv yurtlarında tasil alğan muhtac talebelerge yardım etmege çalışa edi.

Bunıñle bir sırada, İsmail bek Gaspralı mekteplerde yañı oquv usulını tadbıq yapuv üzerinde çalıştı. O talebelerge savtiy (davuş) usulını ("Usul-i cedid") er yerde amelge keçirmek işile oğraştı. 1905 senesine kelip, yañı usulda oqutılğan mekteplerniñ sayısı endi 3 biñden keçti.

İsmail bek Gaspralı savtiy usulnı keniş darqatmaq içün, o, 1911 senesi İndstanğa bara ve Bömbey şeerinde yañı usulda mektep aça. Kendi usulını amelge keçirmek içün, onıñle beraber ketken bir ocanı anda konsultant olaraq eki ayğa qaldıra.

İsmail bek Gaspralı İndstandan Qırımğa qaytıp kelgen soñra, "Tercüman" gazetasına mezkür seferi hususta böyle yazdı: "İndstan meni çoqtan özüne çeke edi. O pek meraqlı devlet. Aynı vaqıtta anda nasıl oquğanları ile, olarnıñ oqutuv usullarınıñ müsbet ve menfiy tarafları ile meraqlana edim… Doğrusını aytqanda men İndstanğa bazı bir şeylerni bermekni hayallana edim… Yoq, bazı bir şeyler degil, maqsadım qıymetli ve yahşı şey: menim tarafımdan müsülman mekteplerinde qullanılğan başlanğıç mekteplerde savtiy oqutuv usulunı berüv edi. Çoq yıllıq tecribeli ve elde etilgen acayip neticeler meni mezkür maqsad içün qanatlandırdılar…".

Böylelikle, İsmail bek Gaspralınıñ savtiy oqutuv usulı eñ progressiv usul olaraq tek Rusiyede, bu cümleden Orta Asiya ve Kavkaz ülkelerinde yalıñız degil de, onıñ tışında da, hususan, Hıtaydaki müsülmanlar arasında, İndstan ve diger yerlerde de keniş darqadı. Özbek, qazah, azerbaycan, türkmen, qırğız halqları, Örenburg, Qazan, Ufa, İdel boyu, Ural, Sibirya, Uzaq Şarqtaki türkiy halqlarına mensüp er bir adamnıñ yüreginde İsmail bek Gaspralığa minnetdarlıq, sevgi, ürmet duyğuları doğa edi.

Aqiqatta, İsmail bek Gaspralı bütün türkiy halqlarını, bu cümleden şarq halqlarını uyantmaq, biri-birine yaqınlaştırmaq, olarnı ağa-qardaş etmek, olarğa umumiy bir tilde bilgi berip, eñ keride qalğan, cealette horlanğan bu halqlarnı başqa ileri halqlar kibi medeniyet (tsivilizatsiya) yüksekligine köterüv kibi büyük maqsad eşqına hızmet etti.

Ebet, İsmail bek Gaspralı böyle muqaddes faaliyetine onıñ ömür arqadaşı Zuhra hanım ğayet büyük isse qoştı. O kendi balalarına – Refat, Mansur, Ayder, Hatice, Şefiqa, Nikâra kibi evlâtlarına ana olmaq ile beraber hocasınıñ naşrcilik, icadçılıq ve diger saalardaki faaliyetinde yaqından yardım etip bardı.

İsmail bek Gaspralı özüniñ icadiy faaliyeti zarfında Rusiye imperiyası boylap, bu cümleden Peterburgda, Moskvada, Qazanda, Nijniy-Novgorodda, Ufada, Örenburgda, Bakuda, Tiflisde, Samarqandda, Taşkente, Buharada, Hivada defalarca bulundı, bir sıra Avropa, Aziya, Afrika memleketlerinde kezindi. Tüşünceleri, fikirleri, dünyabaqışları – felsefesi sağlamlaştı… ufuqta peyda olğan yañı-yañı parlaq menzillerge doğru adımladı, olarnı zapt etmege çalıştı.

Bu büyük zat – İsmail bek Gaspralı dünya tarihında altın arifler ile yazılıp qalınğan özüniñ "Tercüman", "Millet", "Alemi subyan", "Ha-ha-ha", "Alemi nisvan", "Al nahda" kibi neşirleri, bu mürekkep ve aynı zamanda meraqlı ömürniñ bütün saalarını qavrap alğan em de ölmez ğayelerini ileri sürgen yüzlerle publikatsiyaları ile bir sırada bediy eserleri de, onıñ mirasından degerli yerni işğal ete, olar da mütefekkirniñ ğayelerine hızmet ete.

"Dar ül Rahat müsülmanları" ("Frenkstan mektüpleri", "Afrika mektüpleri"), "Kün doğdu" kibi romanları, Cungar ve şarqiy Türkstan halqınıñ manjur-hitay müstemlekecilerine qarşı alıp barğan milliy azatlıq küreşi tasvirlengen "Arslan-qız" serlevalı tarihiy eseri, "Şarqnıñ istirapı" adlı nesiri, nazmiyet janrında yaratılğan şiirleri… bularnıñ episi cian edebiyatı hazinesinden yer aldı. Mezkür eserlerniñ ekseriyet qısımı keçken asırnıñ başlarında çeşit tillerge çevirilip, bunıñle türlü millet vekillerini qırım milliy edebiyatı ile, onıñ medeniy-edebiy yönelişlerile tanış olmağa imkân yaratıldı.

İsmail bek Gaspralı 1914 senesi sentâbr 11-de, 63 yaşında vefat etti. Qırım devleti tahtınıñ merkezi – Kadimiy Qırq-Yerniñ (şimdi Cuft-qale denile) qaburğasında, Meñli Geray Han tarafından qurdurılğan qadimiy Zıncırlı Medrese azbarında – Hanlar Dürbesi yanında defn olundı. Allanıñ rahmetinde olsun.

Medeniyet dünyasınıñ, türk ve islâm dünyasınıñ mütefekkiri İsmail bek Gaspralı, özüniñ "Dilde, fikirde, işde - birlik" şiarı altında usanmadan çalışuvı esnasında Rusiye müsülmanları içün, umumen, türkiy halqları içün, islâm dünyası içün ğayeviy yetekçi – Cetemen yıldız sıfatında tanıldı ve mıtlaqa öyle de olup qalacaq.

COMMENTS:

Keçken HH-nci yüzyıllıqnıñ 80-nci seneleri, Taşkent şeerinde (Özbekstan) qırım tilinde neşir etilgen "Yıldız" mecmuası baş muarriri, yazıcı Şamil Alâdin azretlerile olup keçken subetlerimizden birinde, böyle bir vaqianı söylegen edi: "İsmail bek Gaspralı HH-nci asırnıñ başlarında Rusiye İmperatorlığınıñ padişası II Nikolaydan audentsiya soray ve böyle audentsiyanı ala, yani Rusiye çarı qırımlı mütefekkirni qabul ete.

Mezkür tarihiy audiyentsiyada, İsmail bek Gaspralı, II Nikolayğa Rusiye imperatorlığını esasen çoq sayılı eki halq – rus ve türkiy halqları teşkil etkenini, devlet tili olaraq, eki til – rus tili em de türk tiliniñ qırım lisanı qabul etilse, imperiyanı idare etüv meselesinde bayağı yengillik doğacağına bir sıra misaller – deliller ile esaslandıra. Ebet, subet vaqıtında, ekinci devlet tiliniñ – qırım tiliniñ şekillenüvinde "Tercüman" gazetasınıñ müsbet rolü aqqında da, söz yürütile…

II Nikolay padişası İsmail bek Gaspralığa onıñ fikirlerini, ğayelerini begengenini, bu fikirlerde sağlam urluq olğanını ve bu meseleni mıtlaqa tüşünip baqacağını söyley – işandıra. Velâkin aradan çoq keçmey, Rusiyede siyasiy vaziyet kerginleşe, İsmail bek Gaspralınıñ özü de ağır hastalana, bunıñ üstüne birinci cian cenki başlay. Bese-belli bular ve memlekette sadır olğan başqa siyasiy meseleler esnasında, İsmail bek Gaspralınıñ ğayesi amelge keçirilmey qala…".

Elbette, Şamil Alâdin mezkür malümatlarnı bir de-bir menbağa esaslanıp söyledi. Sebebi, büyük bediy söz ustası Şamil Alâdin azretleri, "İblisniñ ziyafetine davet" eserini yazğanda pek çoq menbalarğa, bayağı bir arhivlerge – kütüphanelerge daldı. Neticede, İsmail bek Gaspralı, onıñ etrafında Üsein Şamil Toqtarğazı, Abdureşid Mediyev kibi qırımlı intellektlerniñ tarihiy obrazlarını yaratqan eser – roman doğdu. Menim söylemek istegenim, Şamil ağa arhivlerde çalışqanda, yuqarıda söylep keçken II Nikolay padişası ve İsmail bek Gaspralı aralarında olğan subet aqqındaki menbağa da rastkele bile.