Акъшам устю, Энвер оджа ве къомшусы, яш киши Селим азбарда, терек тюбюндеки маса башында отурмакъталар. Лаф-лафтан чыкъа...

– Оджам! – дей Селим, суъбетдешининъ козьлери ичине бакъып. – Къартларымыз джыйынларда, тойларда чалгъы чалынып башласа, даима Ашыр уста деген адамны анъалар. О киши акъикъатен уста кеманеджи эдими, ёкъса бу, халкъ тилинде эсассыз шекилленген эфсанеми?

– Ёкъ, къардашым, эфсане дегиль, – дей Энвер оджа, – Ашыр агъа керчектен де улу кеманеджи эди.

– Сорагъанымнынъ себеби шунда ки, эвель заманларда курешлерде, дженклерде джесюрлик косьтерген кишилер кет-кете халкъ тасавурында кенишлеп, темеллешип, енъильмез къараманларгъа чевирильгенлер, – дей Селим.

– Эбет, къардашым, халкъ яхшыны яраштырмагъа севе, яманны, нефретнен юректен силип ташлай. Вакъытлар кече, буюк адамлар акъкъында эфсанелер догъа. Ашыр уста исе, бизим асырнынъ белли кишиси. Оны корьген, бильген адамлар арамызда ёкъ дегиль.

Энвер оджа сачы-сакъалы акъ адам. Бир къач сене эвельси оджалыкъны ташлап пенсиягъа чыкъса да, эр кес онъа урьметле эп «Энвер оджа» дей.

– Ишиткениме коре, сиз, оджам, Ашыр устанен ашна олгъансынъыз, – деди онъа Селим.

– Шубесиз...– деп джевап берди Энвер оджа, – атьта шимди оны анъгъан сайын, кеманесининъ аджаип давушы къулакъларымда чынълай.

– Ашыр уста не ерли эди?

– Салачыкълы. Эски Дюрьбе, Тахталы Джами хатиринъдеми? О ерлерден Салачыкъ ёлуна тюшюле. Эски Дюрьбе янындан кечкен Буюк Исар маллесининъ бир ёлу сабыкъ Орта Медресе янында Тахталы Джами тарафтан кельген ёлгъа къошула. Салачыкъ о ерде башлай. Адамнынъ насыл шахс олгъаныны бильмек ичюн, фикиримдже, онынъ нереде догъып оськенини, анги чокъракънынъ сувуны ичкенини огренмек лязим. Ашыр уста салачыкълы дедим мен. О, гъает дюльбер манзаралы, тарихий эмиетке саип ер. Ашыр уста, мында къаялар астында пысып тургъан эвчиклернинъ биринде догъгъан ве яшагъан. Онынъ достлары кеманеджи Аппаз уста, кларнетчи Меджит уста, трубаджы Мемиш уста Къырымда намлы чалгъыджылар эсап этильген алда, Ашыр уста олар арасында баш кеманеджи эди. Онынъ кеманеси ойле аэнкли сёйлене, ойле терен дуйгъу иле инълей эди ки, динълейиджилер айретте къала эдилер.

Селим оджанынъ сёзлеринден эеджанланды.

– Оджам, базы адамлар Ашыр устанынъ аятыны алтын медаль иле багълайлар. Бу насыл медаль?

– Медаль? А! О заманда Къырымда юксек саньат усталыгъы ичюн алтын медаль алгъан ялынъыз Ашыр уста олды. Лякин онынъ тарихыны сонъ айтырым.

Салачыкъта Чалбашларнынъ эки къатлы эви янындаки чешменинъ артында, юксек къаялар алтында, акъ диварлы эвлернен сарылы мейданлыкъ бар. Яз акъшамларында бу ерде халкъ, бала-чала топлана. Чалгъыджылар кемане-дарелеринен бу ерге келип, тюрлю авалар чалалар. Оюн-кулькю башлай. Эвеля ортагъа балалар чыкъып къайтармагъа ойнайлар. Сонъра яшлар, къызлар чыкъалар. Татарлар, руслар, чингенелер, караимлер – эписи ойнайлар. Чалгъы давушы, мейданлыкъ четиндеки эвлер устюнде асылы тургъан юксек къаяларны чынълата.

Мен Ашыр устаны илькиде бу ерде корьдим. О заманда секиз, яхут докъуз яшымда эдим. Устанынъ янында бир кларнетчи ве бир де дареджи булунмакъта эди. Халкъ эп шенъленмекте... Мен, кендим де Салачыкъта догъдым, балалыгъым анда кечти.

Чешме мейданлыгъында зевкъ-сефа девам эткен вакъытта, янымда бир адам кемане чалмакъта эди. Орта бойлу, энтир къалпакълы, мыйыкъларынынъ уджлары бурмалы, отуз беш-къыркъ яшларындаки бу адам кеманесининъ ялыны зевкъ-сефанен ойната. Янында яш йигит даре чала. Мейданлыкъта къызгъын оюн кете. Мында тойлардаки киби эки адам ойнамай, ким истесе оюнгъа о чыкъа. Ортада он – он беш къадын ве къыз, йигитлер ойнамакъталар. Кеманеджи чалувны токътатып, сют сатылгъан ерге козь этти.

– Якъуб, къардашым, бизим эвге де бир окъкъа сют бермеге унутма! – деди.

– Бердим энди, Ашыр агъа! – деп джевап берди Якъуб агъам.

Бираз вакъыттан сонъ бизге ёлумызны девам этмек керек олды. Мен бу зевкъ-сефа мейданлыгъыны терк этмек истемедим.

– Ама да чала кеманеджи э-э!..– деди Якъуб агъам.

– Гъает яхшы...– онынъле разы олдым мен. – Я, о, санъа Якъуб къардашым, деген адам ким ола?

– О, Ашыр устанынъ озю. Оны бильмейсинъми? – Якъуб агъам тааджипленди. Мен о заманда, бана дедигим киби, даа секиз яшымдам. Музыка инджеликлеринден анъламайым, насыл устанынъ кимден устюнлигинден хабердар дегилим. Факъат Ашыр уста макъталгъаныны бир-къач дефа ишиткен, лякин лафларгъа эмиет бермеген эдим. Якъуб агъамнынъ сёзлери исе, меним ичюн итибарлы олып, озю де къавалны пек гузель чала эди. Демек, музыкадан анълай деп зан эттим.

– Ашыр уста Петербургнынъ озюнде булунгъан, – деди Якъуб агъам. – Падишанынъ сарайында кеманесини чалгъан... Ойле чалгъан ки, генераллар, княгинялар шашып къалгъанлар. Падиша да айретке кельген. Падиша онъа алтын медаль ве яхшы кемане багъышлагъан. Ашыр уста кимерде о алтын медальни такъып чыкъа, Багъчасарайдаки приставлар, городовойлар онъа теменна берип, ерге эгилелер, Ашыр уста ойле адам, – деди Якъуб агъам.

Къаялар арасында монастырьнинъ къапысы огюнде джевизлик ичинде кузь куньлеринде панайыр (ярмалыкъ) отькериле тургъан. Панайыр, бу ерде монастырьни илькиде къургъан юнанларнынъ сёзю. Бу сёзни джумле Багъчасарай, якъын койлер, шеэрлер эалиси яхшы биле эди. Панайыр ачылмаздан бир къач кунь эвель Симферопольде, якъын койлерде илян языла, хабер бериле, халкъ ярмалыкъкъа иштирак ичюн чагъырыла, Багъчасарайда деллял Лёман меркезий сокъакънынъ бир башындан дигер башынадже юрип, бу хаберни эр кеске беян эте. Успенский кильсеси дживарында панайыр отькериледжегини, анда оюн-кулькю, шенълик, эглендже вакъытында Ашыр устанынъ чалгъы такъымы чаладжагъыны тафсилятынен анълата. Деллял Лёман терен нефес алгъан сонъ: –Дикъкъат этинъиз, текрар айтам, – дей. – Панайырда Ашыр устанынъ чалгъы такъымы иштирак этеджек!

Эртеси куню тюкянджылар, эснафчылар, туджджарлар панайыр мейданлыгъына ашыкъа, тюкянчыкълар, чадырлар, бештахталар ичюн ер алалар. Панайыр христьянларнынъ байрамы эсап этиле. Бу байрамда зенгинлер фукъарелерге садакъа берелер. Кильседе табакълар кумюш, бакъыр, кягъыт акъчаларгъа тола. Кильсе огюндеки мейданда алыш-вериш къайнай.

Мында тюрлю емишлер, джевиз, фындыкъ, бакъыр къазанлар, синилер, мешин, аякъкъап, калош, буюк къапы огюнде арабаларнен богъдай, чавдар, арпа, эр шей бар. Сыра-сыра аш къазанлары къайнай, оджакъларда кебап чырылдай. Адамлар боюнларына асылы давулларда аджайип къокъулы чиберек, булгъача, орьме сепетлерде янтыкъ саталар. Халкъ ёлларны толдурып панайыргъа ашыкъа. Базылары недир сатмагъа, недир алмагъа, базылары исе, сейир этмеге, эгленмеге келелер.

Ашыр устанынъ чалгъы такъымы юксек терек талдасында ерлешкен, вира чала. Узакътан кельген туджджарлар бу зевкълы эгленджеде параларыны къызгъанмай, вира оюнджыларнынъ къалпакълары астына къыстыралар.

Иште, о панайыр куню мен Ашыр устаны экинджи сефер корьдим. Чалгъыджыларнынъ янына Къасап Асан кельди, селямлашты. Озю бираз саргъуш эди. «Ашыр уста, элинъдеки – падиша берген кеманеми?» – деп сорады.

– Эбет, Асан агъа, – деди Ашыр уста. – Бизни давет эткен кильсе векили ве баш папаз панайырге мутлакъа бу кеманемнен кельмемни риджа этти. Парасы да онъа коре! – деди кулип Ашыр уста. – Не десе, иджра этмеге борджлым. Оларны алдамакъ да мумкюн дегиль. Музыканы мукеммель билелер. Шай этип, къайтарма чала башлады. Мейданлыкъта бирден къызгъын оюн башлады. Кеманенинъ татлы давушы, кларнетнинъ, трубанынъ, даренинъ отькюр сеслери халкънынъ дикъкъатыны джельп этти. Адамлар оюн мейданлыгъыны сарып алдылар. Мен Ашыр устадан, онынъ элиндеки кеманеден козюмни аламай, бакъып турдым. Акъылыма Якъуб агъамнынъ сёзлери кельди: онынъ айткъаны догъру экен. Ашыр устанынъ элиндеки кемане – падиша багъшышы эди. О заман докъуз – он яшларымда олсам да, эр шейни темелинден бильмек истей эдим. О себептен, агъызымдан: «Асан агъа! О кеманени къайсы падиша багъышлады?» деген суаль чыкъып кеткенини дуймай къалдым.

Падиша Ашыр устанынъ саньатындан пек мемнюн олып, онъа сарайдаки музыка алетлери коллекциясындан мешур Страдивари Антонио элинен япылгъан кеманени багъышлай. Ашыр уста Къырымгъа бойле буюк багъшышлар иле къайтып келе. Кельген сонъ, янъы быджагъыны кие, кокюсине алтын медальни такъып, Багъчасарайнынъ Осман агъа маллесине чыкъа. Полиция идареси адамлары, городовойлар токъталып, онъа шереф иле теменна берелер.

Ашыр устанынъ Петербургда концерт куньлеринде иджра эткен Агъыр ава, Къайтарма, Тым-тым, Такъсим ве Пешраф о вакъытларда граммофон пластинкаларында язылып алынгъан. О, пластинкалар сонъундан Къырымда пек паалы къыйметле сатылды. Граммофоны олгъан адамларнынъ, зенгинлернинъ эвинде акъшам устю о пластинкалар чалдырылып башласа, къолум-къомшу софаларгъа ве пенджерелер тюблерине топлана, юректен динълей эдилер. О пластинкалар шимди биле, сийрек-серпек де олса, базы музыка авескярларынынъ коллекциясында булунмакъталар. Бир къач йыллар эвельси мен Ленинградда полковник Ибраим Рамазанов иле корюшкенде о, Ашыр устанынъ пластинкасы бир достында барлыгъыны сёйлеген эди.

Улу кеманеджи империянынъ пайтахтында концертлерде иштирак эте, падишанынъ сарайында озь саньатынынъ устюнлигини косьтере, алтын медаль иле мукяфатлана... Не къадар буюк имтияз! Лякин мукяфатлар устанынъ башыны айландырмай. О, Багъчасарайгъа кельген сонъ, анда зийнетли сарайда, озюне бир гъарип варлыкъ деп бакъылгъаныны чокъ дефалар икяе эте.

Энвер оджа бу ерде лафыны узьди.

– Не? Мени динълеп ёрулдынъмы, Селим? – деп сорады. – Ёкъса бездинъми? Безген олсанъ, кок чайгъа буюр! О къафаны тазерте! – Манъа маса узериндеки чайникни косьтерди.

– Ёкъ, оджам, ич де безмедим. Икяенъиз гъает меракълы! – деди Селим, Энвер оджа сёзюни девам этти.

– Догърусыны айтсам, мен озюм де музыка, чалгъы-чагъана авескяры эдим. Бана дегеним киби, Якъуб агъам къавалны яхшы чала эди. О, дёрт–беш яшымда экенде, манъа ойнамакъны огретти. Якъуб агъам эвге кельсе, аштан сонъ, боюнджакълар, кумюш дёгмелер иле безели тулуп-зурнадан къавалны чыкъарып: «Айды, Энвер, усталыгъынъны косьтер» деп, чалып башлай тургъан. Мен ортагъа тюшем, ерде тёшельген кийиз устюнде акъай киби эллеримни котерип, аякъларымны ерге урып-урып эвеля агъыр ава, сонъра къайтарма ойнайым. Бабам, анам мени макътайлар. Ондан сонъ, анамнынъ терен джебиндеки тесписи тюбюнден бир-эки конфет, яхут джевиз чыкъа. «Аферин, балам!» деп оларны манъа узата... Маллемизде, яхут шеэрде той, джыйын олып да, чалгъы давушыны ишитсем, деръал анда чапам, чалгъыджыларнынъ чалгъаныны авесликнен динълейим. Адети узре, тойларда ильки оюн, ильки куреш балалардан башлана тургъан. Балаларны ортагъа тюшюрип, чалгъыджыларгьа ишарет этелер. Эллеримизни котерип оюнгьа тюшемиз. Бизде утанмакъ, чекинмек ёкъ. Джумле халкнынъ назарыны джельп этемиз. Бир ойнагъан сонъ, мени макътап текрар ойнаталар. Элиме бакъыр, кумюш акъча туттыралар. Манъа, ойнагъаным ичюн берильген акъчаларны чалгъыджыларгъа теслим этмек лязим. Мен исе, адетни бильмеген олып, парачыкъларны джебиме къойып, четке чекилем. Буюклер айнеджилигимни корип, кулюшелер. Эгер тойда Ашыр устанынъ чалгъы такъымы – Аппаз уста, Меджит уста, Мемиш уста олсалар, мен чалгъыджылар янында саатлернен турам. Кимерде Ашыр устагъа Тым-тымны сымарлайлар. Бу музыканы яраткъан адам – Ашыр устанынъ озю, яни «Тым-тым»нынъ муэллифи бу улу кеманеджи. Бизим композиторларымыз, музыкашнасларымыз, чалгъыджыларымыз бу хусуста акъсыз оларакъ сусып кельдилер. Не себептен... белли дегиль. Ашыр уста ялынъыз чалгъыджы дегиль, айны заманда халкъ композиторы эди. Япон дженки, биринджи джиан муаребеси йылларында чыкъкъан татар йырларынынъ чокъусы Ашыр устанынъ эсерлери экени малюмдир. 1919–1920-нджи сенелерде Къырымда Врангель зорбалыгъы вакъытында беяз гвардиягъа хызмет этмеге истемеген татар генчлигининъ Хансарай азбарында шомпол иле котекленюви акъкъында чыкъкъан «Шомпол ярасы...» тюркюси де, Ашыр устанынъ эсери экенлигини чокъ менбаълар тасдыкъламакъталар. «Шомпол ярасы...» тюркюсининъ тафсиляты гъает фаджиалы.

Татар халкъы эвеллерде, эсасен, эки мусюльман байрамы япа: Къурбан ве Ораза байрамлары. Байрам куню джумле эркеклер - яшлар, къартлар – саба эрте абдест алып джамиге намазгъа кетелер. Бойле намаз вакъытында Багъчасарай джамилери Врангель аскерлеринен сарылып алына. Джамилерден чыкъкъан (он секизден алтмыш яшына къадар) эркеклерни якъалап, Врангель ордусына алып кетелер. Беяз ордугъа, яъни къызыл ордугъа къаршы хызмет этмек истемеген эркеклерни тутып, Хансарай азбарына къапайлар. Эр бирине эллишер–юзер шомпол урып апсханелерге къапай, яхут вагонларгъа толдурып, Ор бетке дженкке ёллайлар. О, унутылмаз, фаджиалы куньлери, халкъ арасында «Шомпол ярасына даянамадым» тюркюси догьды, беш - он кунь ичинде бутюн Къырымгъа дагъылды. Мезкюр тюркю беязларнынъ джанаварлыгъына, Врангельге къаршы олдыгъы ичюн онынъ муэллифини гизлеселер де, онынъ Ашыр уста экени малюм эди.

Биз Багъчасарайда Туз базары янында земство мектебинде окъугъан вакъытымызда шеэрнинъ урьметли, зиялы адамларындан бири, оджамыз Эмирали Къаишев эмек, ишкирлик, усталыкъ акъкъында сёз чыкъкъанда Ашыр устадан мисаль кетире эди. Ашыр уста мектепнинъ учь сыныфыны битирген. Факъыр адамнынъ баласы эди ки, отьмекке, кийимге мухтадж олып, илериде окъуп оламагъан. Ама о, кучьлю ираде, эмек, гъайрет нетиджесинде озь саньаты саасында юксеклерге котерильген.

Эмирали Къаишев 1904 сенеси Багъчасарайда драма дернеги мейдангъа кетирген, озю махсус «Къувушта янгъын» пьесасыны язып, санагъа къойгъан, 1923 сенеси бизни де ильки оларакъ санагъа чыкъаргъан эди. Онынъ Ашыр уста акъкъында субетлери юреклеримизден ич силинмез! Симферопольде докъуз йыллыкъ нумюне ве теджрибе мектебинде окъугъан вакъытымызда, белли композиторымыз Асан Рефатов бизге музыка дерси бере, хор тёгереги ишлерини алып бара эди. Бир дефа Кучюк-Озенбашлы, авескяр кеманеджи Мемет хор тёгереги мешгъулиетине кеманесини алып кельди.

– Чаласынъмы? – деп сорады ондан Асан Рефатов.

– Э! Текаран...– деди утанып, къызарып Мемет.

– Элинъе бу алетни алдынъмы, оны Ашыр устанынъ кеманеси киби сёйлендирмейджек олсанъ, быракъ, кеманени чекиштирме, – деди оджа. – «Я бу девейи кутьмели, я бу диярдан кетмели». Гъайрет эт! Бельки Ашыр уста киби шанлы-шерефли уста олурсынъ.

Асан Рефатов Ашыр устаны яхшы биле эди. Ашыр устанынъ намы коклерге котерильгенде Асан агъа Багъчасарай гимназиясында окъуй, эм духовой оркестрде труба чала, айны заманда оркестрнинъ капельмейстери эди. Революцион байрамларда Хансарай азбары адамнен тола. Азбарнынъ бир еринде Рефатовнынъ, дигер четинде Ашыр устанынъ чалгъы такъымлары чалып, адамларны шенълендире эдилер. Духовой оркестр не къадар яхшы чалса да, Ашыр устанынъ чалгъы такъымы халкъны кендине пек чеке тургъан. Устанынъ пармакълары кемане теллери устюнде насыл ойнагъанларыны, индже теллер пармакъларнынъ арзусыны эда этип насыл сёйлегенлерини сейир этмек инсангъа буюк мемнуниет, акъикъий зевкъ багъышлай эди. Тесирли ава чалгъанда устанынъ юзю агъыр тюшюнджели ола, козьлери юмула, къара къашлары чатыла, теллер къалтырай, кемане агълай. Ниает, нагъменинъ енгильдже еринде Ашыр уста санки дертли, терен уйкъудан уяна: козьлери ачыла, сымасы йымшай, черэси къуванч, шенълик иле айдынлана, омузлары кериле, кевдеси котериле, сагъ элиндеки яйны юксек араретле ойната. Аваны шенъ музыка толдура. Ашыр уста не чалса юректен чала. Динълейиджини эм кульдюре, эм агълата...

1919–1920 сенелерде Врангель ордусы Къырымнынъ, Украинанынъ богъдайыны, чавдарыны джыйып, Къара денъизде гемилерге юклеп, эджнебий мемлекетлерге алып кетти. Нетиджеде улькеде ачлыкъ башлады. Бинълернен адамлар ачлыкънынъ къурбаны олдылар. Ишиткениме коре, мешур кеманеджи, халкъ композиторы Ашыр уcта бу фаджиалы йылнынъ амансыз панджалары алтында эляк олгъан. Языкъ... чокъ языкъ!

Маса башында суъбет токътады. Ешиль азбарны сукюнет басты. Тек асма юзюмлер устюнде къушлар чивильдешмектелер.

– Я кемане?! – деп сорады яваштан Селим.

– Кемане?.. Кеманеси?! – Энвер оджа, озь-озюне суаль берген киби, тюшюнджеге далды. – Кемане?.. О эвеллерде меним хатириме кельмей эди. Кеманенинъ такъдири хусусында ич бир шей ишитмедим. Устанынъ аяттан кеткени алтмыш йылдан зияде. О санки унутылды. Ама Ашыр устаны унутмагъа акъкъымыз ёкъ, чюнки о медениетимизнинъ ифтихары эди.

Я кемане... къайда о?! Бу суаль мени чокъ йыллар къыйнап кельди. Танышларгъа-билишлерге мектюплер яздым. Корюшювлер вакъытында сораштырдым. Кимсе бир шей бильмей. Узакъларда яшагъан таныш адамларыма, музыкашнасларгъа, салачыкълыларгъа мураджаатта булундым. Мусбет хабер кельмеди. Ниает, куньлернинъ биринде, Багъчасарайда догъып оськен, эр шейден хабердар эски достым Усни-Амет Пенирджи суалиме, фаджиалы да олса, джевапнынъ изини ачты. Усни агъа озь мектюбинде шу сёзлерни язды: «Ишитдигиме коре, Ашыр уста 1921 сенеси ачлыгъында чаресиз алда къалгъан. Къорантасынынъ аятыны къуртармакъ ичюн эвиндеки бутюн эшьясыны, вариетини сатып, емек эльде эткен. Эр шей сатылып биткен сонъ, чаре къалмай... энъ севимли кеманесини базаргъа алып чыкъа.

Элинде бакъыр джезве, табакъ устюнде фильджанчыкълар, шекер, къаймакъ, Энвер оджанынъ къадыны Айше апте маса янына келип токъталды.

– Субетинъиз чокъкъа сюрди...– деди о.– Софада ишитем ки, сёз кене Ашыр уста ве онынъ кеманеси устюнде. Энвер оджанъ сени де озюнинъ хасталыгъына мубтеля эткен, – деди Айше апте ве фильджанны Селимнинъ огюне чекти.

Серин акъшам ели эсти. Чёльден тазе отларнынъ къокъусыны алып кельди.