Aqşam üstü, Enver oca ve qomşusı, yaş kişi Selim azbarda, terek tübündeki masa başında oturmaqtalar. Laf-laftan çıqa...

– Ocam! – dey Selim, subetdeşiniñ közleri içine baqıp. – Qartlarımız cıyınlarda, toylarda çalğı çalınıp başlasa, daima Aşır usta degen adamnı añalar. O kişi aqiqaten usta kemaneci edimi, yoqsa bu, halq tilinde esassız şekillengen efsanemi?

– Yoq, qardaşım, efsane degil, – dey Enver oca, – Aşır ağa kerçekten de ulu kemaneci edi.

Sorağanımnıñ sebebi şunda ki, evel zamanlarda küreşlerde, cenklerde cesürlik köstergen kişiler ket-kete halq tasavurında kenişlep, temelleşip, yeñilmez qaramanlarğa çevirilgenler, – dey Selim.

– Ebet, qardaşım, halq yahşını yaraştırmağa seve, yamannı, nefretnen yürekten silip taşlay. Vaqıtlar keçe, büyük adamlar aqqında efsaneler doğa. Aşır usta ise, bizim asırnıñ belli kişisi. Onı körgen, bilgen adamlar aramızda yoq degil.

Enver oca saçı-saqalı aq adam. Bir qaç sene evelsi ocalıqnı taşlap pensiyağa çıqsa da, er kes oña ürmetle ep "Enver oca" dey.

– İşitkenime köre, siz, ocam, Aşır ustanen aşna olğansıñız, – dedi oña Selim.

– Şübesiz...– dep cevap berdi Enver oca, – atta şimdi onı añğan sayın, kemanesiniñ acaip davuşı qulaqlarımda çıñlay.

– Aşır usta ne yerli edi?

– Salaçıqlı.

Eski Dürbe, Tahtalı Cami hatiriñdemi? O yerlerden Salaçıq yoluna tüşüle. Eski Dürbe yanından keçken Büyük İsar mallesiniñ bir yolu sabıq Orta Medrese yanında Tahtalı Cami taraftan kelgen yolğa qoşula. Salaçıq o yerde başlay. Adamnıñ nasıl şahs olğanını bilmek içün, fikirimce, onıñ nerede doğıp öskenini, angi çoqraqnıñ suvunı içkenini ögrenmek lâzim. Aşır usta salaçıqlı dedim men. O, ğayet dülber manzaralı, tarihiy emiyetke saip yer. Aşır usta, mında qayalar astında pısıp turğan evçiklerniñ birinde doğğan ve yaşağan. Onıñ dostları kemaneci Appaz usta, klarnetçi Mecit usta, trubacı Memiş usta Qırımda namlı çalğıcılar esap etilgen alda, Aşır usta olar arasında baş kemaneci edi. Onıñ kemanesi öyle aenkli söylene, öyle teren duyğu ile iñley edi ki, diñleyiciler ayrette qala ediler.

Selim, ocanıñ sözlerinden eyecanlandı.

– Ocam, bazı adamlar Aşır ustanıñ ayatını altın medal ile bağlaylar. Bu nasıl medal?

– Medal? A! O zamanda Qırımda yüksek sanat ustalığı içün altın medal alğan yalıñız Aşır usta oldı. Lâkin onıñ tarihını soñ aytırım.

Salaçıqta Çalbaşlarnıñ eki qatlı evi yanındaki çeşmeniñ artında, yüksek qayalar altında, aq divarlı evlernen sarılı meydanlıq bar. Yaz aqşamlarında bu yerde halq, bala-çala toplana. Çalğıcılar kemane-darelerinen bu yerge kelip, türlü avalar çalalar. Oyun-külkü başlay. Evelâ ortağa balalar çıqıp qaytarmağa oynaylar. Soñra yaşlar, qızlar çıqalar. Tatarlar, ruslar, çingeneler, karaimler –episi oynaylar. Çalğı davuşı, meydanlıq çetindeki evler üstünde asılı turğan yüksek qayalarnı çıñlata.

Men Aşır ustanı ilkide bu yerde kördim. O zamanda sekiz, yahut doquz yaşımda edim. Ustanıñ yanında bir klarnetçi ve bir de dareci bulunmaqta edi. Halq ep şeñlenmekte... Men, kendim de Salaçıqta doğdım, balalığım anda keçti.

Çeşme meydanlığında zevq-sefa devam etken vaqıtta, yanımda bir adam kemane çalmaqta edi. Orta boylu, entir qalpaqlı, mıyıqlarınıñ ucları burmalı, otuz beş-qırq yaşlarındaki bu adam kemanesiniñ yalını zevq-sefanen oynata. Yanında yaş yigit dare çala. Meydanlıqta qızğın oyun kete. Mında toylardaki kibi eki adam oynamay, kim istese oyunğa o çıqa. Ortada on – on beş qadın ve qız, yigitler oynamaqtalar. Kemaneci çaluvnı toqtatıp, süt satılğan yerge köz etti.

– Yaqub, qardaşım, bizim evge de bir oqqa süt bermege unutma! – dedi.

– Berdim endi, Aşır ağa! – dep cevap berdi Yaqub ağam.

Biraz vaqıttan soñ bizge yolumıznı devam etmek kerek oldı. Men bu zevq-sefa meydanlığını terk etmek istemedim.

– Ama da çala kemaneci e-e!..– dedi Yaqub ağam.

– Ğayet yahşı...– onıñle razı oldım men. – Ya, o, saña Yaqub qardaşım, degen adam kim ola?

– O, Aşır ustanıñ özü. Onı bilmeysiñmi? – Yaqub ağam taaciplendi. Men o zamanda, bana dedigim kibi, daa sekiz yaşımdam. Muzıka inceliklerinden añlamayım, nasıl ustanıñ kimden üstünliginden haberdar degilim. Faqat Aşır usta maqtalğanını bir-qaç defa işitken, lâkin laflarğa emiyet bermegen edim. Yaqub ağamnıñ sözleri ise, menim içün itibarlı olıp, özü de qavalnı pek güzel çala edi. Demek, muzıkadan añlay dep zan ettim.

– Aşır usta Peterburgnıñ özünde bulunğan, – dedi Yaqub ağam. – Padişanıñ sarayında kemanesini çalğan... Öyle çalğan ki, generallar, knâginâlar şaşıp qalğanlar. Padişa da ayretke kelgen. Padişa oña altın medal ve yahşı kemane bağışlağan. Aşır usta kimerde o altın medalni taqıp çıqa, Bağçasaraydaki pristavlar, gorodovoylar oña temenna berip, yerge egileler, Aşır usta öyle adam, – dedi Yaqub ağam.

Qayalar arasında monastırniñ qapısı ögünde cevizlik içinde küz künlerinde panayır (yarmalıq) ötkerile turğan. Panayır, bu yerde monastırni ilkide qurğan yunanlarnıñ sözü. Bu sözni cümle Bağçasaray, yaqın köyler, şeerler ealisi yahşı bile edi. Panayır açılmazdan bir qaç kün evel Simferopolde, yaqın köylerde ilân yazıla, haber berile, halq yarmalıqqa iştirak içün çağırıla, Bağçasarayda dellâl Löman merkeziy soqaqnıñ bir başından diger başınace yürip, bu haberni er keske beyan ete. Üspenskiy kilsesi civarında panayır ötkerilecegini, anda oyun-külkü, şeñlik, eglence vaqıtında Aşır ustanıñ çalğı taqımı çalacağını tafsilâtınen añlata. Dellâl Löman teren nefes alğan soñ: –Diqqat etiñiz, tekrar aytam, – dey. – Panayırda Aşır ustanıñ çalğı taqımı iştirak etecek!

Ertesi künü tükâncılar, esnafçılar, tuccarlar panayır meydanlığına aşıqa, tükânçıqlar, çadırlar, beştahtalar içün yer alalar. Panayır hristyanlarnıñ bayramı esap etile. Bu bayramda zenginler fuqarelerge sadaqa bereler. Kilsede tabaqlar kümüş, baqır, kâğıt aqçalarğa tola. Kilse ögündeki meydanda alış-veriş qaynay.

Mında türlü yemişler, ceviz, fındıq, baqır qazanlar, siniler, meşin, ayaqqap, kaloş, büyük qapı ögünde arabalarnen boğday, çavdar, arpa, er şey bar. Sıra-sıra aş qazanları qaynay, ocaqlarda kebap çırılday. Adamlar boyunlarına asılı davullarda acayip qoqulı çiberek, bulğaça, örme sepetlerde yantıq satalar. Halq yollarnı toldurıp panayırğa aşıqa. Bazıları nedir satmağa, nedir almağa, bazıları ise, seyir etmege, eglenmege keleler.

Aşır ustanıñ çalğı taqımı yüksek terek taldasında yerleşken, vira çala. Uzaqtan kelgen tuccarlar bu zevqlı eglencede paralarını qızğanmay, vira oyuncılarnıñ qalpaqları astına qıstıralar.

İşte, o panayır künü men Aşır ustanı ekinci sefer kördim. Çalğıcılarnıñ yanına Qasap Asan keldi, selâmlaştı. Özü biraz sarğuş edi. "Aşır usta, eliñdeki – padişa bergen kemanemi?" – dep soradı.

– Ebet, Asan ağa, – dedi Aşır usta. – Bizni davet etken kilse vekili ve baş papaz panayırge mutlaqa bu kemanemnen kelmemni rica etti. Parası da oña köre! – dedi külip Aşır usta. – Ne dese, icra etmege borclım. Olarnı aldamaq da mümkün degil. Muzıkanı mükemmel bileler. Şay etip, qaytarma çala başladı. Meydanlıqta birden qızğın oyun başladı. Kemaneniñ tatlı davuşı, klarnetniñ, trubanıñ, dareniñ ötkür sesleri halqnıñ diqqatını celp etti. Adamlar oyun meydanlığını sarıp aldılar. Men Aşır ustadan, onıñ elindeki kemaneden közümni alamay, baqıp turdım. Aqılıma Yaqub ağamnıñ sözleri keldi: onıñ aytqanı doğru eken. Aşır ustanıñ elindeki kemane – padişa bağşışı edi. O zaman doquz – on yaşlarımda olsam da, er şeyni temelinden bilmek istey edim. O sebepten, ağızımdan: "Asan ağa! O kemaneni qaysı padişa bağışladı?" degen sual çıqıp ketkenini duymay qaldım.

Padişa Aşır ustanıñ sanatından pek memnün olıp, oña saraydaki muzıka aletleri kollektsiyasından meşur Stradivari Antonio elinen yapılğan kemaneni bağışlay. Aşır usta Qırımğa böyle büyük bağşışlar ile qaytıp kele. Kelgen soñ, yañı bıcağını kiye, köküsine altın medalni taqıp, Bağçasaraynıñ Osman ağa mallesine çıqa. Politsiya idaresi adamları, gorodovoylar toqtalıp, oña şeref ile temenna bereler.

Aşır ustanıñ Peterburgda kontsert künlerinde icra etken Ağır ava, Qaytarma, Tım-tım, Taqsim ve Peşraf o vaqıtlarda grammofon plastinkalarında yazılıp alınğan. O, plastinkalar soñundan Qırımda pek paalı qıymetle satıldı. Grammofonı olğan adamlarnıñ, zenginlerniñ evinde aqşam üstü o plastinkalar çaldırılıp başlasa, qolum-qomşu sofalarğa ve pencereler tüblerine toplana, yürekten diñley ediler. O plastinkalar şimdi bile, siyrek-serpek de olsa, bazı muzıka aveskârlarınıñ kollektsiyasında bulunmaqtalar. Bir qaç yıllar evelsi men Leningradda polkovnik İbraim Ramazanov ile körüşkende o, Aşır ustanıñ plastinkası bir dostında barlığını söylegen edi.

Ulu kemaneci imperiyanıñ paytahtında kontsertlerde iştirak ete, padişanıñ sarayında öz sanatınıñ üstünligini köstere, altın medal ile mukâfatlana... Ne qadar büyük imtiyaz! Lâkin mukâfatlar ustanıñ başını aylandırmay. O, Bağçasarayğa kelgen soñ, anda ziynetli sarayda, özüne bir ğarip varlıq dep baqılğanını çoq defalar ikâye ete.

Enver oca bu yerde lafını üzdi.

– Ne? Meni diñlep yoruldıñmı, Selim? – dep soradı. – Yoqsa bezdiñmi? Bezgen olsañ, kök çayğa buyur! O qafanı tazerte! – Maña masa üzerindeki çaynikni kösterdi.

– Yoq, ocam, iç de bezmedim. İkâyeñiz ğayet meraqlı! – dedi Selim, Enver oca sözüni devam etti.

– Doğrusını aytsam, men özüm de muzıka, çalğı-çağana aveskârı edim. Bana degenim kibi, Yaqub ağam qavalnı yahşı çala edi. O, dört – beş yaşımda ekende, maña oynamaqnı ögretti. Yaqub ağam evge kelse, aştan soñ, boyuncaqlar, kümüş dögmeler ile bezeli tulup-zurnadan qavalnı çıqarıp: "Aydı, Enver, ustalığıñnı köster" dep, çalıp başlay turğan. Men ortağa tüşem, yerde töşelgen kiyiz üstünde aqay kibi ellerimni köterip, ayaqlarımnı yerge urıp-urıp evelâ ağır ava, soñra qaytarma oynayım. Babam, anam meni maqtaylar. Ondan soñ, anamnıñ teren cebindeki tespisi tübünden bir-eki konfet, yahut ceviz çıqa. "Aferin, balam!" dep olarnı maña uzata... Mallemizde, yahut şeerde toy, cıyın olıp da, çalğı davuşını işitsem, deral anda çapam, çalğıcılarnıñ çalğanını avesliknen diñleyim. Adeti üzre, toylarda ilki oyun, ilki küreş balalardan başlana turğan. Balalarnı ortağa tüşürip, çalğıcılarga işaret eteler. Ellerimizni köterip oyünga tüşemiz. Bizde utanmaq, çekinmek yoq. Cümle halknıñ nazarını celp etemiz. Bir oynağan soñ, meni maqtap tekrar oynatalar. Elime baqır, kümüş aqça tuttıralar. Maña, oynağanım içün berilgen aqçalarnı çalğıcılarğa teslim etmek lâzim. Men ise, adetni bilmegen olıp, paraçıqlarnı cebime qoyıp, çetke çekilem. Büyükler ayneciligimni körip, külüşeler. Eger toyda Aşır ustanıñ çalğı taqımı – Appaz usta, Mecit usta, Memiş usta olsalar, men çalğıcılar yanında saatlernen turam. Kimerde Aşır ustağa Tım-tımnı sımarlaylar. Bu muzıkanı yaratqan adam – Aşır ustanıñ özü, yani "Tım-tım"nıñ müellifi bu ulu kemaneci. Bizim kompozitorlarımız, muzıkaşnaslarımız, çalğıcılarımız bu hususta aqsız olaraq susıp keldiler. Ne sebepten... belli degil. Aşır usta yalıñız çalğıcı degil, aynı zamanda halq kompozitorı edi. Yapon cenki, birinci cian muarebesi yıllarında çıqqan tatar yırlarınıñ çoqusı Aşır ustanıñ eserleri ekeni malümdir. 1919–1920-nci senelerde Qırımda Vrangel zorbalığı vaqıtında beyaz gvardiyağa hızmet etmege istemegen tatar gençliginiñ Hansaray azbarında şompol ile köteklenüvi aqqında çıqqan "Şompol yarası..." türküsi de, Aşır ustanıñ eseri ekenligini çoq menbalar tasdıqlamaqtalar. "Şompol yarası..." türküsiniñ tafsilâtı ğayet facialı.

Tatar halqı evellerde, esasen, eki müsülman bayramı yapa: Qurban ve Oraza bayramları. Bayram künü cümle erkekler-yaşlar, qartlar – saba erte abdest alıp camige namazğa keteler. Böyle namaz vaqıtında Bağçasaray camileri Vrangel askerlerinen sarılıp alına. Camilerden çıqqan (on sekizden altmış yaşına qadar) erkeklerni yaqalap, Vrangel ordusına alıp keteler. Beyaz orduğa, yani qızıl orduğa qarşı hızmet etmek istemegen erkeklerni tutıp, Hansaray azbarına qapaylar. Er birine ellişer – yüzer şompol urıp apshanelerge qapay, yahut vagonlarğa toldurıp, Or betke cenkke yollaylar. O, unutılmaz, facialı künleri, halq arasında "Şompol yarasına dayanamadım" türküsi dogdı, beş - on kün içinde bütün Qırımğa dağıldı. Mezkür türkü beyazlarnıñ canavarlığına, Vrangelge qarşı oldığı içün onıñ müellifini gizleseler de, onıñ Aşır usta ekeni malüm edi.

Biz Bağçasarayda Tuz bazarı yanında zemstvo mektebinde oquğan vaqıtımızda şeerniñ ürmetli, ziyalı adamlarından biri, ocamız Emirali Qaişev emek, işkirlik, ustalıq aqqında söz çıqqanda Aşır ustadan misal ketire edi. Aşır usta mektepniñ üç sınıfını bitirgen. Faqır adamnıñ balası edi ki, ötmekke, kiyimge muhtac olıp, ileride oqup olamağan. Ama o, küçlü irade, emek, ğayret neticesinde öz sanatı saasında yükseklerge köterilgen.

Emirali Qaişev 1904 senesi Bağçasarayda drama dernegi meydanğa ketirgen, özü mahsus "Quvuşta yanğın" pyesasını yazıp, sanağa qoyğan, 1923 senesi bizni de ilki olaraq sanağa çıqarğan edi. Onıñ Aşır usta aqqında subetleri yüreklerimizden iç silinmez! Simferopolde doquz yıllıq nümüne ve tecribe mektebinde oquğan vaqıtımızda, belli kompozitorımız Asan Refatov bizge muzıka dersi bere, hor tögeregi işlerini alıp bara edi. Bir defa Küçük-Özenbaşlı, aveskâr kemaneci Memet hor tögeregi meşğuliyetine kemanesini alıp keldi.

– Çalasıñmı? – dep soradı ondan Asan Refatov.

– E! Tekaran...– dedi utanıp, qızarıp Memet.

– Eliñe bu aletni aldıñmı, onı Aşır ustanıñ kemanesi kibi söylendirmeycek olsañ, bıraq, kemaneni çekiştirme, – dedi oca. – "Ya bu deveyi kütmeli, ya bu diyardan ketmeli". Ğayret et! Belki Aşır usta kibi şanlı-şerefli usta olursıñ.

Asan Refatov Aşır ustanı yahşı bile edi. Aşır ustanıñ namı köklerge köterilgende Asan ağa Bağçasaray gimnaziyasında oquy, em duhovoy orkestrde truba çala, aynı zamanda orkestrniñ kapelmeysteri edi. Revolütsion bayramlarda Hansaray azbarı adamnen tola. Azbarnıñ bir yerinde Refatovnıñ, diger çetinde Aşır ustanıñ çalğı taqımları çalıp, adamlarnı şeñlendire ediler. Duhovoy orkestr ne qadar yahşı çalsa da, Aşır ustanıñ çalğı taqımı halqnı kendine pek çeke turğan. Ustanıñ parmaqları kemane telleri üstünde nasıl oynağanlarını, ince teller parmaqlarnıñ arzusını eda etip nasıl söyle-genlerini seyir etmek insanğa büyük memnuniyet, aqiqiy zevq bağışlay edi. Tesirli ava çalğanda ustanıñ yüzü ağır tüşünceli ola, közleri yumula, qara qaşları çatıla, teller qaltıray, kemane ağlay. Niayet, nağmeniñ yengilce yerinde Aşır usta sanki dertli, teren uyqudan uyana: közleri açıla, sıması yımşay, çeresi quvanç, şeñlik ile aydınlana, omuzları kerile, kevdesi köterile, sağ elindeki yaynı yüksek araretle oynata. Avanı şeñ muzıka toldura. Aşır usta ne çalsa yürekten çala. Diñleyicini em küldüre, em ağlata...

1919–1920 senelerde Vrangel ordusı Qırımnıñ, Ukrainanıñ boğdayını, çavdarını cıyıp, Qara deñizde gemilerge yüklep, ecnebiy memleketlerge alıp ketti. Neticede ülkede açlıq başladı. Biñlernen adamlar açlıqnıñ qurbanı oldılar. İşitkenime köre, meşur kemaneci, halq kompozitorı Aşır uyeta bu facialı yılnıñ amansız pancaları altında elâk olğan. Yazıq... çoq yazıq! Masa başında subet toqtadı. Yeşil azbarnı sukünet bastı. Tek asma yüzümler üstünde quşlar çivildeşmekteler.

– Ya kemane?! – dep soradı yavaştan Selim.

– Kemane?.. Kemanesi?! – Enver oca, öz-özüne sual bergen kibi, tüşüncege daldı. – Kemane?.. O evellerde menim hatirime kelmey edi. Kemaneniñ taqdiri hususında iç bir şey işitmedim. Ustanıñ ayattan ketkeni altmış yıldan ziyade. O sanki unutıldı. Ama Aşır ustanı unutmağa aqqımız yoq, çünki o medeniyetimizniñ iftiharı edi.

Ya kemane... qayda o?! Bu sual meni çoq yıllar qıynap keldi. Tanışlarğa-bilişlerge mektüpler yazdım. Körüşüvler vaqıtında soraştırdım. Kimse bir şey bilmey. Uzaqlarda yaşağan tanış adamlarıma, muzıkaşnaslarğa, salaçıqlılarğa muracaatta bulundım. Müsbet haber kelmedi. Niayet, künlerniñ birinde, Bağçasarayda doğıp ösken, er şeyden haberdar eski dostım Üsni-Amet Penirci sualime, facialı da olsa, cevapnıñ izini açtı. Üsni ağa öz mektübinde şu sözlerni yazdı: "İşitdigime köre, Aşır usta 1921 senesi açlığında çaresiz alda qalğan. Qorantasınıñ ayatını qurtarmaq içün evindeki bütün eşyasını, variyetini satıp, yemek elde etken. Er şey satılıp bitken soñ, çare qalmay... eñ sevimli kemanesini bazarğa alıp çıqa.

Elinde baqır cezve, tabaq üstünde filcançıqlar, şeker, qaymaq, Enver ocanıñ qadını Ayşe apte masa yanına kelip toqtaldı.

– Subetiñiz çoqqa sürdi...– dedi o.– Sofada işitem ki, söz kene Aşır usta ve onıñ kemanesi üstünde. Enver ocañ seni de özüniñ hastalığına mübtelâ etken, – dedi Ayşe apte ve filcannı Selimniñ ögüne çekti.

Serin aqşam yeli esti. Çölden taze otlarnıñ qoqusını alıp keldi.