Буюк къырым шаири Джанмухаммеднинъ омюр ве иджадий ёлу хусуста бугунь де бугунь элимизде ич бир тюрлю малюмат булунмай. Шаирнинъ тек бир эсери – «Тугъай бей» эсери сакъланылып къалынды. Базы тедкъикъатчыларнынъ фикирлерини козь огюне аладжакъ олсакъ, Джанмухаммеднинъ яшагъан ве иджад эткен девири XVII-нджи юзйыллыкъкъа догъру келе. Занымызджа, бойле фикир юрютювнинъ эсас себеби, муэллифнинъ «Тугъай бей» дестанында тасвирленильген тарихий вакъиалар 1648 – 1651 сенелерине аит олуп, анда сёз бир тарафтан Польша ве Украина, башкъа бир тарафтан Къырым девлети иштиракиндеки дженк хусуста кете. Демек, бундан, шаир XVII-нджи асырда яшады деген хуляса чыкъа.

«Тугъай бей» эсери исе, XIX-нджы юзйыллыкънынъ йигирминджи сенелери языджы, эдебиятшнас, тедкъикъатчы, фолклорджы, этнограф… – бир сёзле сёйлегенде энциклопедик алим Осман Нури Акъчокъракълы ёлбашчылыгъындаки ильмий экспедиция тарафындан тапыла. Шаир ве айны заманда тедкъикъатчы Эшреф Шемьи-заде мезкюр поэманынъ тапылувы хусуста бойле дей: «1925 сенеси язда, мешур алим, тарихчи ве языджы Осман Акъчокъракълы ве рессам, археолог Усеин Боданинскийлернинъ реберлегинде, халкъ маариф комиссарлыгъы тарафындан тешкилятландырылгъан этнографик экспедиция, бир чокъ районларны айланып, ильмий-тедкъикъат ишлери алып баргъанда, Сувдагъ районы, Къапысхор коюнде Аджы Халиль эфенди адлы къартнынъ эвинден, буюк бир поэма – дестан язылы эски джонк тапа.

Эльязманы окъуп, тешкерип чыкъкъан сонъ, онынъ 1648 сенеси, Тугъай бейнинъ Польшагъа япкъан сеферинде иштирак эткен Джанмухаммед адында бир шаир тарафындан язылгъаныны анълайлар. 1892 сатырдан ибарет бу буюк поэма, бизим эдебият хазинемизге, XX-нджи асырнынъ биринджи черигинде тюшкен энъ къыйметли эсер эди.

О йыллары бу поэманен Украина Илимлер академиясы да меракъланып, Осман Акъчокъракълыны Харьковгъа чагъырдылар. О сенелери Украина ССРнинъ пайтахты Харьков эди. Бир къач ай девамында Осман Акъчокъракълы Киев ве Харьков университетлеринде, Украина Илимлер академиясынынъ шаркъшнаслыкъ институтында лекциялар окъуды. Поэма, Академиянынъ арап-иран филологиясы ве тюркология кабинети тарафындан украин тилине терджиме этильди. Акъчокъракълынынъ докладлары Илимлер академиясынынъ ахбаратларында ве украин тилинде чыкъкъан «Схидний свит» журналынынъ 1930 сенеси декабрь айында чыкъкъан 12-нджи номеринде басылды».

Тарихий менбаларгъа догъру кельген мезкюр дестандаки вакъиалар, акъикъатта, эсерни бир эдебий абиде дереджесине котере. О узакъ кечмиште олуп кечкен дженк иштиракчиси Джанмухаммед, бутюн корюп кечиргенлерини гъает юксек бедий усулда тасвирледи. Муэллиф, олсун къырым сераскери Тугъай бей, олсун Польша къралы IV Владислав, я да олсун Къырым девлетининъ укюмдары Ислям Герай, олсун Украина Гетманы Богдан Хмельницкий… эр бирине эсерден ер айырып, алайына кенди мунасебетини бильдире. Велякин, поэма иле таныш олуп баргъанда, муэллифнинъ Тугъай бейге нисбетен мунасебети, бу къырым сераскерине олгъан севги-урьмети башкъаларына нисбетен бир тамам айырылып тургъаныны корьмек мумкюн.

Поэмадан анълашылгъанына коре, Тугъай бей озюнинъ сынъырсыз батырлыгъы иле ялынъыз эсерде тасвирленильген дженкте айырылып чыкъмады. О къоркъубильмез, джесюр, истидатлы арбий сераскер сыфатында бундан эвель де кениш кутьлеге белли эди.

Джанмухаммед кенди тарихий эсеринде Тугъай бейни «улу батыр», «земаннынъ къараманы», «арслан» киби мергин эпитетлер иле тасвирлей.

«Тугъай бей» эсерини окъугъанда, онынъ муэллифи Джанмухаммед севимли къараманы Тугъай бей киби Ветаныны, халкъыны юректен севген, догъмуш халкънынъ парлакъ келеджегине эль узаткъан ве айны заманда баскъынджы деген баскъынджы иле дженк мейданында къан берип джан алмагъа азыр олгъан бир ветанпервер шахс экенини сезмек, дуймакъ мумкюн.

кяфир – душман манасында (душман, кяфир, гяур, динсиз, имансыз… киби сёзлер синоним сыфатында къулланылып келинди ве ойле де къулланылмакъта, хусусан лакъырды тильде)

гъазылар – джесюр адамлар; къараманлар; иман ичюн курешчилер

санарсыз ки – санки дерсинъ; гуя

джурюр – юрер; кезинир

адждера – масал йыланы

фетх этмек – запт этмек; бойсундырмакъ

биндиги ат – минген ат

эсбабы – мында дженкявер алетлери козьде тутыла (къылыч, къалкъан, яй, окъ ве иляхре)

от – бу ерде алев (атеш) манасында

ойнине – акъылына; козь огюне

къурд - къурт