Хаджы Нурий Мустафа Буюк Озенбаш (Къырым) коюндендир. Мында зюмрют ешиль къырлар куньдогъуш ве дженюп куньдогьушкъа догьру невбетлешип котериле. Къырлар узакълашып юксельдикче, сыкъ, юксек орманлыкъкъа чевириле. Терен вадийлердеки чокъракъларнынъ копюрип чыкъкъан салкъын сувлары йылгьалар бою джем олуп, Бельбек озенининъ Озенбаш пытагьына тёкюле. Буюк ве Кучюк Озенбаш койлерини учь тарафтан къучакълап алгъан дагъ ве байырлар эр эки койни аджджы сырт еллеринден къорчалагъанындан гъайры, мында инсан аяты ичюн аджайип муит ве сынъырсыз дюльберлик ярата. Мында дагъ-къырларнынъ адлары да чокъ меракълы ве айнорлыдыр. Меселя: Топузнынъ къорусы, Капульнинъ къорусы, Эменли Къору, Катарах Дере, Ласка Дере, Манах Дере, Бурма Дере ве иляхри. Бу дере ве къырлар эксериет джевиз, фындыкъ, къызылчыкъ, ювез, алма, армут, кирез киби емишлернинъ боллугъынен метинлидир.

Табиатнынъ бу сийрек расткельген ярашыгъы ве джумертлигинде яшагъан озенбашлылар дегиль бир юзь сымаларында, акъыл-ферасет, азырджеваплыгъы, ишкирлиги ве джесаретинде де халкъымыз арасында айрыджа бир урфетни тешкиль этселер керек. Бу эки Озенбаш эалисининъ чокълугъы, зенаатлары, ве сой-акъраба джеэтинден бири-биринден айырмакъны къолайлаштырмакъ ичюн олса керек, сюлялелер ве аилелер лагъапларынен анъылгъанлар. Бу лагъаплар чокъ меракълыдыр. Меселя: Балыхчы, Чалых, Камбур, Тоймаз, Данда, Чурлу, Чуфуль, Дюльгер, Капуль, Хочаш ве иляхри.

Хаджы Нурий Мустафа Дервишлер намынен анъылгъан Дервиш Мустафанынъ огълудыр. О, 1931 сенеси бу аиледе догъгъан учюнджи огьлан эди. Нурийнинъ яшлыгъы койде колхоз ходжалыгьы тешкиль этилип 1932-1933 сенелернинъ суньий ачлыгъында башланды. Нурий зийрек ве сезекли, халкъымызнынъ агъыз яратыджылыгъына айрыджа дикъкъат берген, теляфузы темиз, нуткъы дюльбер бир осьмюр ола. 1938 сенеси энди еди яшыны толдургъан Нурий кой мектебининъ биринджи сыныфына къатнап башлады. 1941 сенеси Экинджи дюнья дженкининъ атеши советлер девлетининъ сынъырларына келип еткенде, Нурий кой мектебининъ учюнджи сынфыны битирген эди. 1941 сенеси ноябрь айынынъ биринджи афтасында Къырым ярымадасыны запт эткен алман арбий кучьлерининъ бир къысымы Озенбаш коюне де келип кирди.

1943 с. алман арбий къысымлары ве совет партизанлары арасында кеткен арбий токъушмалар нетиджесинде атешке берильген эки Озенбашнынъ эалиси мал-мульк, эв эшьяларыны ташлап чыкъмагъа меджбур этильди. Къыш куню эв-баркъсыз къалгъан бала-чагъа, къадын-къыз ве чаресиз къартлар буюк эзиет ве хорлукълар ичинде дигер койлернинъ джемаатлары арасында яшамагъа меджбур олдулар. 1944 сенесининъ бааринде алман ишгъальджилерини Къырымдан къувалап чыкъаргьан совет арбий кучьлери арадан чокъ кечмей, майыс 18 танъында Къырымнынъ асыл халкъыны, къырымларны, сюргюнликке огъратты.

Дервиш Мустафа агъанынъ аилеси бир къысым къырымлыларнен берабер Озьбекстаннынъ Андиджан виляетине аит Шахрихан районына кетирилип быракъылды. Яшы энди 13-кечирген Нурий мында атлас токъумаджылар артелинде шегирт оларакъ ишлеп башлады. Бу коллективде эксериет диндар эр кишилер ишлей эди. Оларнынъ арасында беш вакъыт намаз къылгъан, медениетли, намуслы кимселернинъ анълы тесиринде булунгъан генч Нурий юдже динимиз Ислямнынъ шартларыны огренип башлады. Бу меселеде онъа бу ердеки диндашларымыздан олгьан уйкенлер самимий ярдымлар косьтердилер. Диннинъ инсан аятында не дередже муим олгъаныны кеттикче анълагъан Нурий 1949 сенеси койдеши Демирджи Ниметулла оджагьа къатнап Къурани-Керимни огренди. 1953 сенеси исе Дегирмен койлю Гурдюм Амет адлы оджагъа къатнап, арап уруфатында окъумагъа ве язмагъа огренди.

Айны заманда бу вакъыт ичинде Нурий ишчи яшлар ичюн акъшам мектебине къатнап онунджы сыныфны битирди ве 1964 сенеси Андиджан шеэриндеки къуруджылыкъ техникумына кирди. 1968 сенеси Нурий бу техникумны битирип къуруджылыкъ техниги дипломыны къорчалады.

Нурий та балалыгьындан корьгенлерини, эшиткенлерини ана тилимизде бир тертибинен икяе этмеге ярашыкълы, зенгин Озенбаш шивесинде язмагъа арекет эте эди. Эм онынъ бу джахты догъма истидат барлыгъыны косьтерди.

1964-1965 сенелери кениш кутьле арасында башлагъан ветан ве мусавий акъ огърунда арекетке Нурий Мустафа, яшлардан биринджилер сырасында келип къошулды. О тешеббюсчилернинъ маалле, къасаба, шеэр ве областларара корюшювлеринде иштирак этти. Миллий арекетнинъ фааллеринден бири олду. О сырасынджа сёз алып, фикирлерини сёйледи. Онынъ тюзьгюн гурь сеси, джесарет котерген нуткъы этрафындакилерге рух бере эди. Нурий митинглерде сёз айткъанындан гьайры, яхшы да йырлай эди. Бу сырада озю язып музыкалаштыргъан йырларыны да иджра эте эди. Онынъ йырлары тувгъан ветанымыз ве халкъымызнынъ къараманане кечмиши, адалетсизликке лянет, ветангьа севгинен багьлы олуп, динълейиджилернинъ анъына барып ете, юреклерни джоштура эди.

Миллий арекетнинъ энъ фааллеринден бири олгъан Нурий 1968 сенеси, Къырымдаки агъыр вазиетни билетурып, докъуз джан аилесинен Ветангьа кочип кельди. Нурий озю киби миллий арекет фааллерини Къырымгъа къоймайджакъларыны пек яхшы биле эди. О девирде бойле бир арекет буюк джесарет ве бир нумюне эди. Къырымдаки шараитни озь козьлеринен корьген Нурий, ,къыш басмаздан эвель Дженюбий Украинагьа кетип вакътынджа Новоалексеевка къасабасында токътады. Мында бир девир къуруджылыкьта прораб оларакь ишледи. Айны вакьытта миллий арекетте фааль иштирагини девам этти.

Сексенинджи сенелерден бу якъ Нурий Мустафанынъ къырымтатар эдебиятына, хусусан онынъ шиириетине мерагъы кеттикче артты. О, 1965-1970-джи йылларда язгъан манзумелерини бир тертипке чекип топламаса да, сонъки йылларда, хусусан матбуатта чыкьып башлагъан шиирлерини топламакь, атта бир джыйынтыкъ тарзында бастырмакъ фикирине де кельди. Эльбетте, бу догъру ниет. Нурий Мустафанынъ манзумелери халкъымызнынъ бугуньки аятынныъ чешит сааларыны келеджек несильге ифаде эткен бир хатире оладжакътыр.

Нурий Мустафа буюк аятий теджрибеге малик бир инсандыр. О юдже Пейгъамберимизнинъ «... окъунъыз, окъунъыз, бешиктен мезаргъа къадар окъунъыз!», — киби васиетлерини тамамиле иджра эткен кимселердендир. Нурий Мустафа 1968 сенесинден бери Новоалексеевка къасабасында яшап, зенааты боюнджа къуруджылыкъта реберлик этмесинен берабер мындаки къырымтатар джемаатынынъ молласы эди. Нурий Мустафада окъув-илимге олгъан буюк авеслиги саесинде, о, 1993 сенеси Къырымгъа дин дерслери бермеге кельген тюрк оджаларынен якъынлашмакъ ичюн Акъмесджидте белли тюрк диний оджасы Хашим Кескиннен якъындан танышты. Бир йыл девамында Новоалексеевкадан Акъмесджидке къатнап дин дерслери алды. Сонъра даа бир йыл девамында Борчокъракъ (Фонтаны) джемаатына имамлыкъ япты. Къырым мусульманларынынъ 1995 сенеси ноябрьде 18-де отькерильген диний конференциясында Нурий Мустафа Къырым Мусюльманлары Диний Идареси Реиси (Муфтиси) оларакъ сайланды. 1996 сенеси Саудий Арабистан Диний Идаресининъ даветинен Меккени зиярет этип, хадж борджуны одеди.

Хаджы Нурий Эфенди 2000 сенесинден бу якъ диний ве эдебий яратыджылыкънен огьрашмакъта. О бир сыра диний китапларнынъ муэллифи. Сонъки беш-алты йыл девамында Хаджы Нурий Эфенди онларнен ахлякъий мевзуда макъалелер, даа бир чокъ манзумелерини яйынлады. Хаджы Нурий эфенди яраткъан эсерлернинъ негизини ветан ве ахлякъий тербие, аиледе ана-бабанынъ ролю тешкиль эте. Бала тербиесинде ана-бабанынъ вазифелери, онынъле берабер эвляднынъ ана-баба алдында борджу киби, бугуньки аятымызда эвляд тербиесининъ энъ муим сааларындандыр. Хаджы Нурий Эфенди киби бир диндарнынъ бу меселелернен огьрашмасы, эльбетте, тесадюфий ал дегиль. Бу онынъ миллетимизнинъ келеджегине, ветанымыз ишанчлы эвлядларнынъ къолларында къалмасы огърунда чалышкъаныны косьтермекте.

Хаджы Нурий Эфенди олсун муфтилик вакътында, олсун ондан сонъки девирде чокъ мемлекетлерде булунды. Дюньяджа корюмли девлет, дин ве джемаат эрбапларынен корюшти. Бу вакъиалардан отьрю Хаджы Нурий Эфендининъ дюнья бакъышы ве миллетимизнинъ келеджегине аит фикирлери джиддийлешти. Сонъки он йылдан берли «Къырым», «Янъы дюнья» газеталары, къырымтатарджа радио эшиттирювлери Нурий эфендининъ минберине чеврильди.

Хаджы Нурий эфендининъ аят тарзында ве фаалиетинде даа меракълы саалардан бири – онынъ илимге берильмесидир. Нурий Эфенди 2004—2005 окъув сенелерининъ къабул имтианлары девринде яшларнен берабер кьабул имтианларыны аля ишаретлерге берип, университетке – къырымтатар ве тюрк тили филологиясы факультетине кирди. Онынъ бу джесарети бир чокъ языджы ве журналистлернинъ дикъкъатыны джельп этти. Хаджы Нурий Эфендиге тележурналистлернинъ: «Эфендим, бу факультетни битирип диплом алгъан сонъ, не япмагьа ниетинъиз бар?» – деген суаллерине о: «Алла сагьлыкъ берсе, иншалла, ильмий диссертация язмагъа арекет этеджем», — деп джеваплана эди.

«Яхшы ниет, ярым девлет!» – дегенлер. Мурад эткен макъсадына етер! Онъа бу ишлерде Алла къолай кетирсин!

*ИХТАР:

Шаир, публицист Идрис Асанин (1927 – 2007) бу макъалени 2006 сенеси язды… Мезкюр тарихий макъалеге къошма оларакъ шуларны да бильдирмек керек ки, Хаджы Нурий Эфенди Къырым девлет муэндистлик ве педагогика университетини мувафакъиетле битирген сонъра, о, 2010 сенеси бильгисини девам этмек ве айны заманда кенди огюне къойгъан макъсадкъа иришмек ичюн магистратурагъа кирди. Велякин, теэссюф ки, бу алидженап инсан озь арзу-ниетлерини амельге кечирип оламады. Гъает къавий ирадели ве айны заманда акъикъий къырым интеллекти Хаджы Нурий Мустафа заты алийлери агъыр хасталыкъкъа огърап, 2011 сенеси бу фани дюньяны терк этти. Алланынъ Рахметинде олсун.