Ич кимсенинъ омюри дигер адамдаки омюрнинъ текрары дегиль. Эр кеснинъки башкъа-башкъа. Ве эписи, фикиримдже, дикъкъаткъа ляйыкъ. Мен бу сатырларны, озюмни-хусусий къабилиетке саип ве имтиязгъа акълы шахс деп язмайым. Язам... чюнки язмагъа вакъыт кельди. Мен узун омюр кечирдим. Меним хызметим даима халкъымнынъ буюк аяты иле сыкъы багълы эди. Мен омюримнинъ ёлларында нелер корьгенимни ве кимлер иле расткельгенимни икяе этем. Ким билир, бельки бу сатырларда бир кимселер ичюн файдалы сёзлер тапылыр, бельки оларны окъугъан кимселернинъ къальплеринде рухий къозгъалыш догъар, алидженап бир шейлер акъкъында тюшюнмеге меджбур олур.

Мен икяемни пек узакътан башлайым. Меним бабамнынъ бабасы, курешчи Джемиль денильген бир пельван олгъан. Балалыгъымда, бабамнынъ айткъан икяелеринден бирисини хатырлайым. Эвеллерде зевкъ-сефа, эгленджелер, халкънынъ аятына коре, башкъа ола эди. Байрамларда – сейранларда, хыдырлезде, дервизаларда куреш ве ат къошулары адет эди. Буларны озюм де билем. Джемиль къарт бабам мазаллы, атлет йигит экен. Озю Багъчасарайда догъуп-осюп, зенгин адамнынъ къапусында ыргьат олгъан, байрамларда зенгинлернинъ шахсий курешлеринде иштирак эткен ве мешур курешчилерни енъгени ичюн намы кеткен.

Джемиль пельван, екяне огълы Керимни, озю киби, джаиль къалгъаныны истемей, оны окъутмакъ пешине тюше. Бабам Керим Наджини он докъуз яшында Багъчасарай медресесине бере, о окъуп, айтувлы афыз дестурины ала, шу йылы оджалыкъкъа башлай. Бабам зеинли, бол табиатлы, джумерт, мусафирчен, инсанпервер адам эди. Чокъ шей корьген, чокъ ёл юрьген, чокъ окъугъан оджалардан олып, Алма бою, Хачы бою койлеринде чокъ йыллар оджалыкъ этти.

Анам, Багъчасарайда хасап Мустафанынъ бирден-бир назлы къызы Саиде олгъаны алда, иште чебер, озю кетен токъур, мыкълама, кисе, шербенти, фырланта, явлыкъ, юзбезлер, учкъурлар, кергеф нагъышлары ясар, буларгъа орьнеклерни тикер эди. Шу вакъытларда окъумагьа, бир идареде ишлемеге акъкъы олмагъан татар къызлары, бойле индже санъатлар иле огъраша, къоджагъа чыкъкъанда, бутюн эв кереклерини озь эллери иле азырлай, бойле ишлер буюк унер эсап этиле эди. Буларнынъ эписинден башкъа меним анамнынъ эр кеске менсюп олмагъаи къьтйметли бир хусуснети даа - онынъ пек дюльбер, юксек, хош сеске маликлиги эди. Анам озю чешит макъамларгъа сёзлер уйдурып йырлар эди. Демек, шаирлик хасиети де бар эди. Анамнынъ сеси халкъ арасында шу дереджеде нам берген ки, тойларгъа барса, къадынлар одасында къапыларны къапатып, бир къач йыр айтмасыны риджа эте эмишлер, анам йырлап битирген сонъ къапылар ачылгъанда, къапылар огюнде той адамлары топланып, ичериде йырлагъан къадыннынъ ким экенини бильмей, динълеп тура, онъа, алгъышлар ягьдыра экенлер. Куньлернинъ биринде, яни ораза байрамы арфесинде, бабама койнинъ (бу иш Азек койиинде ола) мазини келип: «афыз оджа, сизге пек буюк ве гизли риджам бар, - дей. Бу акъшам темчит эзаныны рефикъанъыз Саиде ханым минареге чыкъып окъумасына мусааде этинъиз. Гедженинъ бир маалинде оны кимсе бильмез. Бу чукъурларыма къара топракъ толгъанджа бу сырны сакъларым. Бу иш пек меракълы. Сизинъ мазин окъугъан эзанны ишитмек кучь. Онынъ сеси ёкъ. Валлаи, оджа! Бу меним зытыма пек тийди, молланынъ макъсады - бу койге кочюп кельмек ве меним баламны-чагъамны келирсиз къалдырмакъ» деген. Бабама бу теклиф меракълы кельген. Акъикъатен, гедже анамнынъ минареге чыкъып, эзан окъугъаныны мазинден гъайры кимсе бильмейджек, мазин исе буны, озь зарарына олгъаны ичюн, кимсеге айтмайджакъ, лякин бабам гедженинъ бир маалинде юксек минаре устюнден анамнынъ татлы сеси насыл янъгъырайджагъыны тасавур этип, разы олгъан. Анам: «къадын сеси экени дуюлса, улемалар къыямет къопарырлар, сизни динге, шерияткъа къаршы деп, акъаретлерлер ве атьта оджалыкътан чыкъарырлар» деген. Лякин бабам озь къарарындан дёнмеген, озюнинъ хаяллары иле анамны къандыргъан: «сенинъ сесинъ асыл да къадын сесине дегиль, яш эркек сесине бенъзей, кимсе шубэ этмез. Янъы мазин кельген дерлер» деген. Анамнынъ сеси, акъикъатен, кескин, лякин къаба къадын сеси эди, онынъ ичюн олмалы, эльбетте, меним сесим де къабаджа, яви контральто сайыла. Ниает, анам ве бабам минареге чыкъкъанлар, яз мевсюми экен. Азек кою минареси гъает дюльбер ве юксек, сукюнет ичинде, эр шей ай шавлелери алтында гонъюльде, татлы ислер уянтмакъта. Анам эзанны ойле бир татлы аэнк иле окъугъан ки акъикъатта бу - эзан дегиль, гузель йыр олып чыкъкъан. Саба байрам... джемаат джума джамиде намаз къылгъан сонъ, гедже темчит эзаны гъает муджезели окъулгъаныны ве мазин эфендиден бу куньге къадар ичте бойле хош сес ишитильмегенини къайд эткен. Лякин къурназ мазин озюни къатты тутып деген: «мен ораза биткенине, саба байрам оладжагъына севингенимден, алланынъ шойле бир муджизесине наиль олдым», деп халкъны айретте къалдыргъан.

Мен бу икяелерни, артыкъ икяе динълемеге, анъламагъа къабилиет эльде эткен сонь бабамнынъ агъызындан ишите эдим. Къыйметли бабам исе, манъа бенъзеп, чокъ сёйленмеге, омюр вакъиалары икяе этмеге севе эди.

Озюм 1912 сенеси июль 12-де Багъчасарай шеэринде догъдым. Аилемизде, эвель ольген балалардан сонъ, агъам Абдураман-Усни, менден сонъ къардашым Абдулла-Ильми дюньягъа келип, аилемизде менден сонъ къыз бала олмагъан. Шу себептен бабам меним балалыгъым бираз назлы, «оппа» кечкенини ве шунынъ ичюн де лагъабым «чачи къыз» экенини айтар эди. Чачи - атик, чевик, джанбаз демек олып, базан анамнынъ меним ичюн: «бу чачи затен огьлан олып догьгъан олса, бизге енгиль олур эди дегени» хатиримде.

Мен бабамнынъ яралы алында, янындаки дигер яралы аркъадашы иле джиан муаребесинден къайтып кельгенини билем. Шу куню эвимизде эм агьлавлар, эм де оюн-кулькюлер чокъ олгъан эди. Мен о вакъытта учь-дёрт яшында эдим. Мен энди беш яшларында экен вакъытымда, бир кунь бабам эвге пек эеджанлы келип, анама эпимизни чабик-чабик кийиндиртип, озьлери де кийинип, аджеле суретте Хансарай багъчасына алып кетти. Биз багъчагьа баргъан сонь, зорнен ёл тапып, ичери сокъулдыкъ, севинчли, кулькюли адамлар чешит сёзлер айтып багъыра. Бабам бизлерни анамнынъ янында къалдырды, озю элине бир къырмызы байракъ алды, бабам киби яш адамларнынъ къолларындаки байракълар устюнде беяз боянен ири арифли сёзлер язылгъан, байракънен берабер, халкъ топлангъан юксекликке чыкътыкъ, бабамнынъ минберде пек багъырып нуткъ сёйлегени айдын-ачыкъ, даа дюн олгъан киби хатиримде ве козь огюмде тура. Инсан балалыгъында корьген шейлерини аман-аман эписини биле.

Бу арада бабам багьырып бир шейлер айткъанда, анам сакинден бизлерни опькелеген олып, къучакълагъаны да акъылымда. О, юзю ачыкъ къадынлардан эди. Лякин даа сокъакъларда беяз фередже-марамагъа, яшмакъларгъа бурюнип-сурюнип юрьгенлер аз дегиль эди.

Мегер бу – уриет, 1917 сенесининъ октябрь инкъилябы экен. Байракълар устюнде улу Лениннинъ: «Бутюн акимиет шураларгьа кечсин!» сёзлери язылгъан.

Сонъра агъыр куньлер, ички душманларнынъ къатиллиги сезильди, сынфий куреш кескинлешти. Ветандашлар дженки девам этти. Ёкъсуллыкъ, хасталыкъ, ачлыкъ кельди. Шу вакъытта бизлер, беш джан, Багъчасарай дживарында Итешель деген койге кочьтик. Бабам анда оджалыгьыны девам этти. Итешель юзь ханелик кучюк бир койчик олып, шорбаджысы пек хаин Василь деген зенгин бир кулак эди. Инкъилябдан бираз къоркъса да, озю кибилерни топлап, гизли бир укюметчик къуруп, халкъны Советлерге къаршы къоймагъа ве халкъны озюне таби этмеге тырыша эди. Шу вакъытларда ачлыкъ келип чыкъты, кулаклар захире ве дигер эрзакъны сакълады, халкъкъа бермедилер. Койчик озю захиреджилик иле огьрашса да, саде эалиде сычан козюне сепмеге ун ёкъ эди. Иште, бойле вакъытта бабам эм балаларны, эм буюклерни айлыкъсыз-йыллыкъсыз окъутты. Мектеп де ёкъ эди, озюмиз дамы топракъ бир эвде яшар эдик, шу бина эм мектеп, эм де эв эди. «Окъув илериде сизлерни бойле куньлерден, кучлюклерден къуртараджакъ, чаренъиз олгьандже окъунъыз» дей эди бабам. О, Василь байгъа барып, эв эшьяларымызны - «анамнынъ къызыма» деп сакълагъан беш-он алтыныны, атьта озюнинъ зийнетли йипек шалыны, урбаларыны унгъа денъишип, бизлерни ачлыкътан сакълай эди. Ниает, эвде эр шей сатылгъан, ич бир шей къалмагъан сонъ, бабам озь талебелерине, язгъа къадар дерслер токътагъаныны илян этти. Бу вакъытларда мен озюмнинъ окъумагъа не вакъыт башлагъанымны бильмесем де, гузель окъуп яза эдим, атьта къуранны да макъамнен окъуй эдим. Къартлар мени динълеп, агълай, анам исе, ач олсун, токъ олсун, даима аджыныкълы бир макъам, я да кимсе ишитмейджек киби яваш сёзлер иле йырлай эди. Кимерде бабамнынъ худжур бакъышыны эслеп: эй, Керим, сен тааджипленме, адам, йырласа, эр шейни унута, дей эди. Шу йылнынъ къышы пек мераметсиз, къатты, суван эди. Бир шиирден хатиримде къалгъан эки сатыр шу ачлыкъ къышыны олдыкъча толу тасвир этмекте эди.

Куньлернинъ биринде къорантамыз ачлыкътан энди даянылмаз бир алгъа кельди. Атьта эр кунь бирер чаначыкъ экмексиз «чаймача»ны ашап битирген сонъ бизлерни ачыкъ оджакъ ичинде янмакъта олгъан «тезекатеши» башына топлагъан бабамнынъ чешит икяелерини динълеп, анамнынъ тизинде юкълап къалгъаным. Уянып турдым, айретте къалдым. Агъам Абдураман меним бетими, сачларымны сыйпап: «чачи-чачийчик, тур! Санъа пексмет кетирдим» демекте. Пексмет торбачыкънен огюмде тура, анам ве бабам севиндилер. Мен, козьлериме инанмадым. Агьам Багъчасарайда «Орьнек» фабрикасы янындаки мектепте окъуп, интернатта яшай, унер огрене эди. О гъарип эр кунь озюне берильген экмектен джевиз киби бир парчачыкъ къопарып алып, талебелерге косьтермей, къурута ве гизли бир ерде торбачыкъта сакълай экен. Торбачыкъ баягъы толгъан сонъ, достлары Кеннан Къутубзаде, Шевкъий Керменчикли иле бизлерни ёкъламагъа кельмесинми? Бойле куньге, бундам буюк байрам, инсаниетлик корьмек мумкюнми? Бизим севинчимизнинъ къарары-къантары олмады. Шу куню бизим эвде байрам яптыкъ. Аначыгъым агъамларнынъ кельгенине шу къадар севинди ки, деръал турып, энъ къара куньге деп сакълагъан бир йипек пошусыны сандыкъдан чыкъарды, алель-аджеле Васаль байнынъ къызына чапты, тезден бир чанакъ тозлы ун кетирди, софанынъ диварында къарарып, къуруп къалгъан ат этинден энъ сонъки къыйма парчаларыны сыдырып алып, кобете пиширди. Кобете ойле лезетли эди ки, ачлыкъ йылындан чокъ йыллар кечкен сонь, кобете ашагъанда, мытлакъа шу ат кобетесини хатырлай эдик. Чюнки о, кобете бизге аят берген эди. Шу кобете бизлернинъ дамарларымызда сувумакъта олгъан къанымызны арекетке кетирген эди. Бабам кеманесини элине алды, анам да бир эски элек къаснагъыны даре этти, чала башладылар. Мен белиме бир чаршаф парчасы, башыма анамнынъ эски шалыны багълап, деръал келин олдым, йырладым ве ойнадым, агъам, Шевкъий, Кеннан йырладылар, ойнадылар, къолум къомшу топланды, музыка ве йыр эр кеске «ачлыкъны» унуттырды.

Мени эр кес опе, охшай эди. Бильмем къансыз, кичкене бетчигим, халкънынъ юрегинде мерамет догъура, бильмем йырларым оларнынъ къальплерини джоштыра. Итешель коюнинъ халкъы, не ичюндир бильмем, чёль шивесинде сёйлене ве адлары да чёль адлары эди. Къазбиели Абляз эмджем о вакъытта манъа бир ногъай шакъа йыры огреткен, мен о вакъытта шу йырны йырлап, халкъларны пек кульдюрген эдим. Шу йырнынъ бир бейити аля хатиримде.

Бойледже, бизни аятны севмеге огреткен бабачыгъым бир кунь, эвде артыкъ буллюр киби, темиз къую сувундан башкъа ашамагъа ич бир шей къалмагъаныны корип, анама ве манъа деди: «Итешельнинъ якъынларында Къарач деген кой бар, анда агъа-къардаш дёрт помещик яшай, оларнынъ дёрт-беш бинъ къоюны бар, койде исе эписи элли-алтмыш хане эали. Оларнынъ эписи – шу дёрт байнынъ ыргъатлары алып яшай. Совет акимиети къурулгъанына бакъмадам, бу байлар аля халкънынъ джаныны-къаныны сувурмакъталар, лякин севгили къадынджыгъым Саиде ве къара козь къызчыгъым чачийчик, манъа инанынъыз, бизлер ольмей баарьге чыкъсакъ, мутлакъа бу зенгинлернинъ акимлиги битер. Мен бунъа эминим. Лякин о, куньлерге етмек ичюн бугунь сизлерни ве учь яшындаки Ильмичигимизни алла ёлуна къалдырып, Къарач коюне кетмеге къарар бердим.

Къарач байларындан бирининъ къадыны Мерьемни, бир вакъытларда мектепте дегиль, онынъ тизесининъ эвинде, гизли оларакъ, окъумагъа-язмагъа огреткен эдим. Бабасы пек диндар эди. Эгер шу кичкене къызчыкънынъ гизлиден менде окъугъаныны бильген олса, бельки эпимизни де ольдирир эди. Лякин Мерьемчик пек акъыллы, атик къызчыкъ эди. Меним гизлиден кетирип берген китапларымны Мерьем кергеф тюбюне къойып окъуй эди. Мен Мерьемнинъ тоюнда да булунгъан эдим, шу вакъытта Мерьем бир аманлыкъ тапып манъа: «Афыз агъа, мен сизинъ къарарсыз буюк алидженаплыгъынъызны ичте унутмам. Ким биле, бельки ойле кунь келир, мен де сизге бир эйилик эте билирим» деген эди. О, кyнь кельди. Барып, шуны Мерьемге хатырлатайым. Эгер бир афта зарфында къайтып кельмесем, бильинъиз ки, мен чёльнинъ бир еринде, бузлап къалдым. Озюмде азачыкъ такъат сезсем, чарем олса, сизлерге бираз ашайт тапып кетиририм, деп козьлерининъ яшыны сильди, бизнен сагълыкълашып кетти. Анам агьлап къалды, Ильми къардашым даа кичкене, анамнынъ менден гъайры сырдашы ёкъ. Эв сувукъ, тезек ёкъ, аш ёкъ, энди бабам да ёкъ. Бойле агъыр вазиетте инсанлар джысман зайыфлыгъыны дуя, хусусан къадынларнынъ фанатик дуйгъулары кескинлеше, бир де-бир шейге инанмакъ истей, анам козьлерини юмуп, эки тизине - экимизнинъ башларымызны къойып, дудакъларыны къыбырдатты , кимгедир... ялварды, дуа этти.

Саба мен эски миндерчик устюнде уянгъанда анам оджакъ башында чёль чайы къайнатмакъта, чёль чайында витамин чокъ олса керек, онынъ ичине бир сахарин ташлап, бирер мешребе чай ичсек, баягъы тойгъан киби оламыз, дамарларымызда къан юрьгенини, ичеклеримизде сыджакъ шингенлик олгъаныны сеземиз. Бунынъ озю энди эджель иле курешюв демек. Мен буны яхшы бильдим. Читалы бетли къокъла не олгьаныны айтсам, яшлар, атьта элинден туткъанда озю юрьген къокъла саиби къызчыкълар кулелер. Лякин эвельки балалыкъ иле бугуньки балалыкънынъ бири-биринден не къарар фаркълы экенини анъларлар. Бугуньки омюрге даа юксек къыймет кесерлер.

Читалы бет къокъла – чита деп, сыгъырлар бузавлагъанда бузавчыкъларнынъ базылары, индже зар иле къаплы догъа. Бойле ал инсан баласында да расткеле. Ойле догъгъан балагъа: «кольмек ичинде догъды, бахтлы оладжакъ» дейлер. Ама бузавчыкънынъ устюндеки шу индже зарны алып къуруталар да, балаларгьа берелер, къыз балалар шу зарларны алып, дёрт кошелеп кесе, беяз парчадан тёгереклетип беш капик, я да учь капик устюне къаплангъан без ве капикнинъ артына бир сюйрю чёп къойып, оны богъазындан багълап, инсан бетине бенъзетильген шу беяз тёгерекке къара макъара йипинден къара къашлар, козьлер ве бурун ясайлар. Бетини, тюбине памукъ къойып, къабарталар, дудакъларында мyтлакъа къырмызы йиптен ве янакъларында тёгерек, къырмызы парчачыкълардан монлешки япып, онынъ устюни шу читанен къаплайлар. Сонъ къокълагъа къол-аякъ, кевде тикиле. Къокъла къадын олса антер, эркек олса шалвар ве камзол кийдириле. Къадын къокълаларына баланынъ озь сачындан кесилип сач да такъыла, ондан сонъ къокъланынъ башына бир йипек парчасындан шарф илиштириле. Сонъ къокъла - къыз яхуд келин сайыла. Иште бойле къокъла тикмеге бильген къызчыкълар чебер бала адыны алалар. Мен ойле къокълалар ясамагъа уста эдим. Койнинъ чокъ къьзчыкъларына, чита кетирселер, ясап бере эдим. Анам манъа бу ишимде де чокъ ярдым эте эди.

Анам он яшындан кергеф (нагъыш ясагъан тезья) башына отуртылгъан. Бу ишни яхшы биле эди. О, пек дюльбер орьнекли шербентилер, фырлантылар, учкъурлар, юзбезлер нагъышлай, атьта «мыкълама», кълабдан феслер, киселер, антер къапакълары мыкълай эди. Феслерге кълапдандан пускюллер, балаларнынъ сачларына, феслерине такъмакъ ичюн боюнджакътан «назарлыкъ»лар оре ве чешит тюслю кягъытлардан, муреккеп оймалар ясай эди. Бу оймаларнынъ кичкене сойларыны китаплар, абийиклер ичине, буюк кягъытлардан оюлгъанларыны исе фукъарелер пенджерелерине перде ерине асып къоя эдилер. Анам догъма джумерт, эр итияджлыгьа ярдым этмеге севген бир къадын эди. Анам чили къокъла ясамакъны ве орьнеклер оймакъны манъа да огреткен эди. Булардан гъайры, о, вакъытларда къадын-къызлар мутлакъа кетен токъумагъа да бильмеге борджлы эдилер. Чюнки фукъаре къорантасында кетен токъумагъа бильмеген къадынгъа «бир шей бильмез джиддий ханым» дениле (анам кетенни пек индже ве йипек кенар токъуй эди), бойле къадын озь къорантасына, бала-чаласына файдасыз адам сайыла эди.

Иште, бойле, чёль чайынен гьыдаланып, эртеси куню акъшамгъа еттик. Азбаргъа къаранлыкъ тюшкенде шиддетли къар бораны пенджеренинъ замаскасыз джамыны пек ойната, къапыларнынъ эски тахталары арасындан уфюрген къарлы ель эв ичинде босагъа огюнде бир къарыш къар обалай. Бойле вакъытта къапыны къакъмай, эвге къомшу къадын кирди. Онынъ элиндеки эски сепет ичинде бир къач дане балабан къой тезеги къойылгъан. Тезеклер буюк ве къалын эдилер. Демек ки бир тезекнен оджакъны бир кунь сёндюрмей якъмакъ мумкюн. Тасавур этинъиз, аш олмагъан бир эвде сыджакъ да олмаса, онъа ким чыдар? Демек, бичаре къадын бизим вазиетимизни енгиллештирмек ичюн кельген, бойле алидженаплыкъ бала зеининде биле унутылмаз, буюк тесирлер къалдыра, анам къадынгъа агълап-агълап тешеккюрлер айтты.

Мераметсиз байлар, кулаклар агъырлыкълар, зорлыкълар нетиджесинде къурулгъан Совет девлетини сунъий ачлыкъ иле ёкъ этмек, халкъкъа «мына сизинъ большевик акимиетиныз» демек истей эдилер. Атеш ялтырады. Чёль чайы эв ичини кене къокъутты. Анам ве мен, оджакъ башында отурамыз, атьта дёрт яшындаки Ильмичик биле аячыкъларыны атешке узата, кулюмсирей. Чокъкъа бармай, эпимиз бир ёргъан тюбюнде къызынып юкълап къалдыкъ. Гедженинъ бир маали олгъан – къапымыз къакъылгъан киби кельди. Анам ве мен уяндыкъ, динълендик, эбет, къапы къакъылмакъта... ким экен? «Киринъиз!» деп къычырды анам. Шашыладжакъ шей, бала сеси ишитильди: «ачынъыз, бузладым» деди о, агълаяракъ... Анам дераль турды, къапыны ачты. Къар бораны, санки озю де ушюген, баладан эвель эвге кирип, къызынмагъа ашыкъкъан киби, ичери толды, шу къар думаны арасындан къаранлыкъ эвде секиз-докъуз яшларында бала корюнди. Анам оны оджакъкъа таба чекти. Бала чырлакъ-чыплакъ эди. Аркъасында кучюк торбачыгъы, тиленджи балачыкъ атеш янында ерге йыкъылды. Анам машанен тезеклерни тюрткеледи, атеш дераль ярыкъланды, анам къандильни якъты. Балачыкъ тишлерини шакъырдатып къалтырамакъта ве агьламакъта. «Огъулчыгъым, сен кимсинъ? Бойле кеч маальде, ёлларда юрьмеге къоркъмайсынъмы? Я бир ерде бузлап къалсанъ?- анам агъламсырады. – Ах, яраббим! Бизим бабамыз да бойле алларда къарын, эвге келип еталмаса, эвлятларым, не япармыз?» деп меним ве тиленджи балачыкънынъ башыны сыйпап, озюнинъ арды кесильмез козь яшларыны сильди. Огъланчыкъкъа сахаринли чай пиширди. «Ич, огълум, къызарсынъ!– деди онъа,– сонъ юкъларсынъ. Ярын Алла бельки къысмет берир, иншалла!»

Огьланчыкъ бираз джанланды ве янындаки торбачыкъны ачты. Ичинден бир чанакъ, яхуд эки фунт къадар тары чыкъарды, дикъкъатнен анама бакъып, «алынъыз, бираз къавурынъыз. Оны бираз уфкъаласанъ, къабакълары тюше, тюйлери къала, сонъ пиширирсинъиз... » деди бала. Анам баланынъ акъылына ве ферасетине тааджипленсе керек, оны къучакълады, озю текрар агълады. Тарыны тюйге чевирип ве паста ясап, ичине сахарин къойды, ойле лезетли, ойле яхшы зияфет олды ки, сютке пиширилип, ичине ягъ къойылггъан олса биле тап бу къадар дамлы олмаз эди,- деды анам.- Ашанъыз, эвлятларым, бельки бу сабийнинъ аягъы огъурлыдыр, бельки тезден бабанъыз да келир.

Керчектен де, эгер шу гедже бизлер тек чай ичювнен къалгъан олсакъ, бельки сабагъа чыкъып, бабамызнынъ кельгенини корюп оламаз эдик. Чюнки бизлер пек фарыгъан, пек такъатсизленген эдик. Бабам кельген куню бизим ичюн энъ буюк байрам олды. Мерьем апте озю бай къадыны олса да, бабасы факъыр, озю де инкъилябдан эвель ёкъсуллыкъ не экенини корьген ве бильген экен. Мерьем къызгъаныч байгъа дуйдырмай бабамнынъ чувалына, котерип олгъаны къадар, ашайт къойып, озюни къошдаки чобанлар янында туткъан, къар тынгъан сонъ бабам ёлгъа чыкъкъан. Ким биле, бельки дюньяда ойле Мерьемлер, яхуд ойле тиленджи, лякин юреги темиз инсанлар тапылмагъан олса, омюр не къадар манасыз олыр эди! Чокъ шукюр ки, дюньяда ямандан чокъ, яхшы бар.

Ички сынфий душман арекетлери, дженк йыкъынтылары шараитында башыны котерип, маддий джеэттен къавилешип етиштирамагъан девлетимизде енъи инкътисадий сиясет тадбикъ этильди. О вакъытларда ватанымыз – агъыр хасталыкъны енъип чыкъкъан мазаллы адам киби эди ки, бу джесурнынъ яраларыны яхшы этмек ичюн яхшы эким керек эди. Шу енъишни темин эткен ве хасталыкъны тедавий этмеге бильген, мемлекеттеки бутюн хасталыкъларнынъ экими Ленин олды.

Ленин акъкъында дюньяда бинълернен китаплар язылып, онынъ мемлекет халкъларынынъ эсареттен къуртулувда улу кучь экени такъдир этильди. Ленин дюньяда биринджи социалистик девлетнинъ ребери олды. Къыйынлыкълар яваш-яваш эксилип, аят озь чыгъырына мине башлагъанда, шу девирдеки куньлернинъ биринде азбарымызгъа эки огюз екили араба кирип кельди. Арабада бир къадын, эки бала бар эди. Мен шу вакъытта азбарда эдим, кельген мусафирлерни танымагъаным ичюн эвге чапып кирдим, бизге мусафир кельгенини анама айттым. Анам ве бабам азбаргъа чыкътылар Анам, къучагъыны ачып: Джемиль! Джемиль, тувгъаным! – деп агъламсырап, мусафирге таба чапты. Арабадан саде кийимли, узун бойлы адам тюшти. О, меним дайым Джемиль Керменчикли эди. Дайым, анамнынъ къучакъ ачып чапкъаныны корюп, къолуны юкъары котерди: токъта! – деди анама ве шу ашагьыдаки шиирни окъуды. Мен о вакъытта шу шиирни эзберлеген эдим, аля ядымда.

деген сонъ, анам иле къучакълаштылар. Дайым шу вакъытта чёль беттеки Къыркълар койинден кельген эди.

Дайым ве онынъ къарысы Асие енъгем, огъулчыгъы ве къызчыгъы арабадан тюштилер. Эвимизде акъикъатен байрам башлады. Эм козь яшлар, эм йырлар, эм чалгьы-чагъана. Джемиль дайым кемане чалувда пек кямиль эди. Эр кес йырлады. Мен дайымнынъ тизинден тюшмедим. Онынъ йырларыны пек бегене эдим. Анам иле дайым къошулып:

деген гъает муреккеп аэнкли, эски халкъ йырыны йырладылар. Мен бойле йырларнынъ манасыны шу яш чагъымда, эльбетте, анълап оламай, лякин эзгилерини чокъ бегене эдим. Шу гедже пек кеч ятылса да, дайымнынъ азбарда махсус анам ичюн окъугъан шиири зеиниме синъген эди, сабагъа къадар юкълап оламай, шу шиирни йырламакъ ичюн, бильген йырларымдан бирининъ макъамына уйдырып бакътым. Ниает «Нерелисинъ, Асие ханым?» йырынынъ макъамы онъа келишти. Саба чай ичильгенде мен о, йырны йырладым. Дайым севингенинден, мени къучагъына алып, юкъары котерди де, манъа дикъкъатнен бакъып, анама хитабнен деди: тата, бу къыз осип-буюсе, оны мутлакъа бир чалгьыджыгъа ходжагъа бермек керек, башкъа чаре олмайджакъ, гъалиба, - деп кульди, эписи кулюшти. Мен тек кеманеджи ходжагъа бараджагъым, дедим. Бу къатты сёзюме, эльбетте, даа зияде кульдилер. Дайым бизде бир афта булунды, ондан сонъ мен Джемиль дайымны корьмедим.

Ачлыкътан сонъ бабам Алма боюндаки Ойсынкъы деген койде оджалыкъ этти. Мен энди дёрдюнджи сыныфта окъуй эдим, лякин балалыкътан китаплар ичинде оськенимденми, бильмейим, бабамнынъ китаплары арасындан къалынджа китаплар къыдырып, окъуп башладым. Бир дефа арап арифлеринен язылгъан ве къапында дюльбер къыз сурети олгъан «Джанан» деген бир китап таптым, лякин алгъанымнен не ичюндир, бабам манъа бу китапны окъумагъа мусааде этмез беллеп, оны эр кестен гизлеп окъуй башладым. Китапта ойле левхалар бар эди ки, окъуп башлагъанымнен «Джананны» севдим. «Джанан» пек татлы сеснен йырлагъан бир къыз олып, онынъ дюльберлиги себебинден бир хаин адамнынъ элинден къурбан кеткенини анълап, анам иле бабамнынъ арасы пек келишикли экенине севиндим.

Бир гедже китапны ёргъанымнынъ кенарындан азачыкъ тышкъа чыкъарып, лампаны пек котермейип (чюнки Ильмий иле къошыкъ тёшекте ятамыз) «Джананн»ы окъуй эдим. Баш уджумда бабам пейда олгъаныны эслемедим. О, элимдеки китапны чекип алды. Бабам мени ичте урмай тургъан, лякин бу китап севги акъкъында олгъанындан, шимди китапны алып кетер, бельки, китап шкафыны килитлер, бельки манъа бир шамар да тюшюрир деген дуйгъу иле бабамнынъ козьлерине бакътым, о да манъа козьэтип турмакъта эди. «Дерслеринъни азырладынъмы?- деп сорады о. Мен эписини азырлагъанымны, атьта язымны темизге чекип къойгъанымны айттым. (Мен асабий оськен бала олгъанымдан, «Насреддиннинъ мектюби киби», аджеле язсам, язымны озюмден гъайры кимсе окъуп оламай эди). Бабам кулюмсиреди, сонъра, бойле кучюк арифли китапны яткъан еринъде окъумакъ зарарлы экени хусуста мени тенбиледи. Мен турып, бабамнынъ бойнуна сарылдым: баба,- дедим, Джанан анама бенъзей, сеси де пек гузель!

Бабам китапны тёшегим устюне ташлап кетти.

Чокъкъа бармай, аначыгъым апансыздан хасталанды. Албуки, бу апансыз хасталыкъ дегиль экен, ачлыкъ йылы балаларым къыйналмасынлар, деп ашны озюнден къытып, бизлерге къаптыргъан аначыгъым джысман чокъ зайыфлагъан, къансызлангъан. Учь баланынъ анасы, отуз эки яшында яш фидан джигер хасталыгъына огърагъан. Анам кунь-куньден чыракъ киби иримеге, япракъ киби сарармагъа, гуль киби солмагъа башлады. Экимлернинъ, халкъ тедавий усулларынынъ файдасы олмады. Аначыгъым эр кунь, яткъан еринде зайыф, индже эльчиги иле бир шейлер яза эди, сонъра озю чешит макъамлар иле оларны тыныкъ сеснен йырлай эди. Лякин козьлери даима яшлы, мени исе тёшегинден узакълашкъанымны истемей эди. Сачларымны элине алып, бир омуздан дигер омузгъа атып: бу сачларны энди ким тарар, ким орер,- деп ах чеке эди. Мен бу сёзлернинъ манасыны анъламакъ истемейим. Не ичюн ойле дейсинъиз, ана? Мен тарарым, сиз орерсинъиз, иш эр вакъыттаки киби олур. Мен энди он бир яшындам». Анам юксек ирадели эди, сесининъ къалтырагъаныны манъа дуйдырмагъа истемей. Бир дефа козьлерини юмды да: «сен даа кичкенесинъ, эвлядым!» деди. Мен анамнынъ фикирини анъладым. Сонъра о, козьлерини ачмай: бабанъны чагъыр,-- деди. Битам... эпимиз анамнынъ янында эдик.

Йигирми биринджи январь куню бабам мектеп балаларыны топлап, агъыр давуш иле: «балалар, бугунь дюнья пролетарларынынъ ве Советлер девлетининъ даийси Ленин вефат этти, деди. Эр кес аякъкъа турсын. Бугунь Москвада ве дигер шеэрлерде иш ве ёл арекетлери токътатылды. Бугунь мемлекетте матем куню» деди ве балаларны эвлерине къайтарды. Бизлер вакъианы тамамынен анъламасакъ да, агъыр вазиетни сездик. Ватан матем ичинде эди. Бугунь январьнынъ йигирми биринджи куню. Инсанлар, атьта табиат джансыз, титис, сувукъ. Аначыгъым аля козюни ачмай, узанып къолумны тутты: «къызчыгъым, манъа «Отьме бульбуль» йырыны сёйле!» деди. Козьлери яшлы, юреклери дерт бийлеген, черелеринде къан къалмагъан бабам ве битам шашып турдылар. Анам риджасыны текрарлады. Сарарып, ирип биткен элини меним башым узерине къойды, денъиз киби мавы, бюллюр киби айдын козьлеринен мазюн-мазюн бакъты. Мен, сесим къалтырамасын, деп къоркъып, акъырындан йырлап башладым. Бакъынъыз ки, инсаннынъ омюри музыка ве йыр иле багълы олса, о олюм дакъикъасында биле эджель аджджысыны йыр иле енгиллештирмек истей экен. Мен бу фикирге, озюм осип, буюп ве йыр ашкъы олгьан сонъ кельдим. Йырнынъ сонъки бейитини мен, анам ве бабам фигъан ичинде текрарладыкъ, сонъра мен эвден азбаргъа, ёлгъа, борангъа чапып чыкътым.

Эки саат даа кечкен сонъ анам аятта ёкъ эди.

Бир йылдан сонъ экинджи ана кельди. «Oreй» сёзю манъа, ничюндир, сенекни, тикенни, яни санчылувны хатырлата эди, лякин такъдир бизге тебессюмле кельди. Огей анам — меръаметли олып чыкъты. Бабам мени пек севгени ичюнми, пек яш экенде оксюз къалды депми, ёкъса, тербиеленювиме, окъувыма ве атьта табиатыма зарары олмасын депми, меним акъкъымда джиддий тюшюнгени ичюнми, бир кунь, меним иле, балабан адамнен дертлешкен киби лакъырды этти. Иште, къызым, сен он бир яшындасынъ, иштен-кучьтен зары ёкъ, назик, юфкъа беденли, тек йырлап, къокъла ойнап, китапчыкълар окъуп, затен огълан балалар киби чапкъалап юрюп, эр шейни огренмеге авес бир къыз баласынъ, къардашынъ Ильми де яш, о бир шей бильмей, энди анасыны унутты, агьанъ Усни шеэрде окъуй, сен шеэр мектебине авушып, интернатлы мектеп омюри кечирмеге азыр дегильсинъ. Бир тюшюн — не япайыкъ? Иште, бакъ, эвимиз ананъ сагъ-селямет олгъандаки киби темиз-сюслю дегиль. Чамашыр ювмакъ, аш пиширмек, атьта эв тюбю сыламакъ да меним ишим. Битанъ бизде яшамагъа истемей. Мен де сени тап Сюйренге — онынъ огей балалары арасында яшамакъ ичюн берип оламайым деди бабам... ве козьлери яшланды.

Мен де энди чокътан агъламагъа азырлангъан эдим. Бабамнынъ боюнуна сарылдым ве, бетине бакъмай: «бир ана тап да ал, тек меним бегенгенимни, анама бенъзегенини ал! » дедим ве окюрип агъладым.

— Онъа анам дерсинъми?— деп сорады бабам.

— Бильмейим... бегенсем, ничюн айтмайым?— дедим.

Арадан эппи вакъыт кечти. Бир кунь бабама, тап Акъмесджитке барып, къара, ири козьлю, чуллы сачлы бир къызны корьмесини теклиф эттилер. Экимиз кеттик... Мен къызны корьгенимнен, яваштан бабамнынъ янына келип, къулагьына: О, мияв къушкъа бенъзей, мен къачып кетерим, онынъле эвде отурмам,— дедим. Бабам гъарип, гъалиба, шашмалады, бир къаве ичип, мени алып эвге къайтты. Манъа дарылмады, лякин меним иле лакъырды этмеди. Бир кунь даа «апай» корьмек ичюн Азек коюне бардыкъ. Мен, бизге косьтерильген къадыннынъ буруны пек ири экенини корюп, кулюп йибердим ве бабама гизлиден башымны: «ёкъ» деп салладым. Бичаре бабам кене манъа бир шей демей, эвге къайтты ве ёлда: «кимге бенъзей шу?»— деп озь башына кульди. Мен: «къыргъыйгъа» дедим.

Бабам текрар шахылдап кульди. «Вай, бу сенинъ эр шейге мана тапмагъа бильгенинъ... мени, гъалиба, тул къалдыраджакъ!» деди. Арадан бир йыл даа кечкен эди, мен эвде иш япмагъа баягъы огрене башладым ве бабам мени мектепке берген сонъ истеген къадыныны аладжакътыр дие, базан кедерлене тургъан эдим. Бир кунь бабам бедеркасыны екти: Сакъавгъа кетемиз, деди. Бу - гъает кучюк, элли-алтмыш ханелик бир кой. Бир эвге кельдик, бизни анам киби сарышын кельген, мавы козьлю, отуз беш ашларында, томалакъча кельген бир къадынчыкъ къаршылап алды, бабама: «буюрынъыз, Афыз агъа! – деп ёл бергенинен, артыңда мени корюп, бирден. – Вай, аначыгъым, бу насыл къокълачыкъ? – деп къычырды, мени къучакълады, опьти ве шу эснада узун сачларымны элине алып, мени охшады, мен бильмем, бу арекет бирден анамнынъ севгисининъ текрары киби, бутюн вуджудымны арекетке быракъты, мен агъладым, Сафие апте, затен бабама къулакъ асмагъан киби, менимле огърашты, элиме бир шейлер берди, софада (чичек севгенимни бильген киби) череплерни, алельхусус, энъ севимли «купе чичек»тен узюп алып, сачларымны четке чекип, къулакъларыма такъты, бабам эвде насылдыр эркек кишилернен сёйлешмекте эди. Мен Сафие аптенен эвге киргенде, оны бабама керек къадын бу экенини сезип, бир ара тапып, бабамдан: «Сафие апте эвге шимди бизнен кетеджекми?» деп сорадым. Бабам манъа къурназлыкънен бакъты да, къулагъыма: «Кимге бенъзей?» – деди. Мен кульдим: «Яхшы... озюнъиз билирсинъиз. Ады да анамнынъкине бенъзей» дедим. Бабам ве мен, экимиз де мемнун олып, эвге къайттыкъ. Бабам, Сафие ана бир афтадан сонъ бизим эвге келеджегини, никях къыйыладжагъыны ве меним шу келеджек мусафирлер огюнде де, бугуньки киби, тербиели отурмам кереклигини айтты. Айтты ама, менимчюң севимли Сафие аптенинъ озюнен берабер эки де балачыгъы, бири алты яшында чубар бетли, чиркин Фатмачыкъ, экинджиси дёрт яшында кучюк Асанчыкъ олгъаны акъкъында сусты. Анам кельген куню мен арабада бу эки, чиркин ве кучюк балачыкъларны корьгенде о, къадар мугъайдым ки, тал агъладым, атьта янъы «анама» ана демейджегимни, шу дакъикъада озь анамнынъ къабирине барып агъламакъ, бабамны, мени алдады деп, ольген анама «чакъмакъ» истедим. Мен шаштым, лякин дердимни кимге айтайым? Ве не япайым? Огей ана сёзю — яш юрегимни тешти, лякин эв толу мусафир, мени эр кес макътай, не къадар яхшы къызчыкъ, кадяларыны север. Ана, энди къызлар чокълашты дейлер. Ильмичик балаларнен энди дост олды, ама мен гъает агъыр алда къалдым ве юрегиме шу дакъикъада ачув кирди, бабамны куньледим, анамдан, онынъ балаларындан куньледим, атьта юрегимде: бир чаре тапылса да, шу балалар эвден ёкъ олсалар, биталары олса, анда кетселер, деген истек догъды. Лякин чаре ёкъ эди. Мен оларны ич бир вакъыт севмемеге сез бердим. (Менде бир чиркин хусыр бар, оны, биле-биле, бу куньге къадар енъип оламайым). Мен затен мераметли адам олсам керек, элимден кельген ярдымны кимсеге ред этмейим. Лякин юзю чиркин адамны, алельхусус бедаат баланы, севип оламайым, озюм дюльбер олмасам да, пек чиркиң сималарны, атьта бир достымнынъ биринджи огълуны, кичкене сабийни корьгенде, баланынъ агъызы пек балабан киби корюнгени ичюн онъа: «Вай, достым, бир кунь даа догъмагъан олса, тек «агъыз» олып догъаджакъ экен» — дедим, достым меним бу фена табиатымны билип, манъа дарылмады, айланып ходжасына бакъты: «Мен санъа, Сабрие бу сабийге илле бир осал шей айтыр демедимми...»

Иште, бойледже, мен огей къардашларымны севмедим ве чокъ вакъыт, атьта оларны де чимчип, де тишлеп агълата эдим. Бичаре анам, керчектен де, меляике къадын эди, бир йыл ичинде мени озюне эсир алды, мен оны пек севдим, балаларны аджый ве оларгъа ашны даима вакъытында бере эдим. Ниает, мен Акъмесджитке, мектепке кеттим. Сафие анам эр афта эринмей, манъа Тав-Бадракъ коюнден эв ашлары пиширип келе эди. Рухий джеэттен пек тербиели бу саде къадын меним бала чагъымдаки тербиемни, бус-бутюн озю идаре этти, мен базы бир табиатларым — иш северлигим, инсаниетлигим ве дост беллеп, душманларымны афу этюв адетлерим ондан огренильген шей. Онынъ гузель хатиресине бугунь де юрегимден тешеккюрлер айтам. Огейлер эписи ойле олса эди!

Анам ольген сонъ бабам меним сонъу ёкъ яныкъларымны не иле сёндирмекнинъ чарелерини къыдыра эди. Бир йыл мен асыл да йырлап оламадым. Бабам да бундан къоркъа эди.

Куньлернинъ биринде бабам Чавкелик къаясындан манъа бир чавке баласы алып кельди, чавкечик тунч къара эди. Бабам: «Мен бала экенде бир чавке тутып, онынъле эки йылдан зияде огърашып, ниает, попугай киби сёйленмеге огреттим» деди. Сен, къызым, сабырлы ол. Затен адынъ «Сабыр» демек, бу чавкечикке сёйленмеге огрет, санъа эм эглеңлже, эм де адамларны шашыргъан бир хызмет олур, деди. Мен бабамнынъ бу сёзлерине тааджиплендим ве шубелендим: чавке адам дегиль де, о насыл сёйленеджек? — дедим. Бабам манъа, ойле олса, динъле къызым, санъа Джемиль къарт бабанъдан ишяткен бир икяемни айтайым, деди. Сен буны мытлакъа анъларсынъ ве манъа инанырсынъ. Биль ки, дюньяда бир къач тюрлю къушлар бар, оларнынъ базыларыньнъ богъазларындаки сес безлерининъ къурулышы тыпкъы инсаннынъки киби ола. Меселя: попугай, Африка мемлекетлеринде яшагъан къушлардан сайыла. Бойледже, инсанлар озьлерине эглендже, атьта къазанч эльде этмек ичюн бу къушларны базан парагъа сатмакъ ичюн оларгъа сёйленмекни огреткенлер. Мен даа къач йыллар эвельси, попугайлар акъкъында бир журналда окъугъан эдим. Ингильтереде адамнынъ биринде эки дане сёйленген попугай ола. Олар даима къафесте яшайлар. Бириси: «Мен сизни чокътан севем» деген джумлени, дигери озь саибининъ адыны, фамилиясыны ве яшагъан сокъагъыны, эвининъ номерасыны айтмагъа биле экен. Куньлернинъ биринде попугайларнынъ саибининъ кучюк огълу къафеснинъ къапагъыны ачып, попугайларны сербестликке йибере. Къушлар учып кетелер, артыкъ оларны тутмакънынъ ве тапмакънынъ чареси ёкъ. Къушлар бир денъиз ялысында пейда олалар. Бириси бир къызнынъ омузына къона: «Мен сизни чокътан севем» дей. Къыз эльбетте, айран къалып, къушны тута ве онъа суаллер бере, попугай, шу учь сёзден башкъа шей агренмеген, эп бир джумлени текрарлай. Дигер попугай шу ялыда башкъа бирисининъ омузына къонуп, озь саибининъ адыны-ёлуны, эвини айта. Нетиджеде къушларны кетирип саибине берелер. Саиби, эльбетте, пек севине, лякин: «Озь тилим—озь душманым»... дегенлери шу экен, деп тюшюне, яни къушлар сёйленмеге бильмеген олсалар, бельки текрар къафеске келип кирмез, сербест олур эдилер.

Бабам да манъа шунъа бенъзеген икяе сёйледи. Адамнынъ бири попугайларгъа сёйленмекни огретип, оларны сата, шу тиджарет иле яшай экен. Бир кере попугайлары арасында пек кутюр, анкъав сою расткеле. Лякин попугай озю дюльбер, корюмли джынысдан экен, адам шу дюльбер къушнен йылларнен чекише, онъа зорнен бир къач сёз огретип ола. О да шойле сёзлер: «Онъа шубе екъ» деген учь сез. Башкъа ич бир сёз бильмей. Не сорасанъ – «онъа шубе ёкъ» дей.

Саиби попугайны базаргъа алып чыкъа, онъа пек юксек фият къойып, муштери беклеп тура. Зенгиннинъ бири попугайны эслей ве фиятыны сорай. Сатыджы «бинъ лира» дей. Зенгин пек тааджиплене. «Юз дане сёз бильген попугай эки юз лира тура. Сизнинъки алимми ёкъса?» дей. Сатыджы: «эльбет, эфенди, бу попугайнынъ бильмеген шейи ёкъ, истесенъиз соранъыз!» дей. Зенгин, меракъланып, попугайны элине ала, онъа хытап этип: «эй, папагъан, сен юнанджа къонушасынъмы?» дей. Попугай: «онъа шубе ёкъ» деп джевап бере. Зенгин шаша ве даа чокъ суаллер бере, папагъан эписине: «онъа шубе ёкъ» деп текрарлай. Зенгин бинъ лираны сайып бере, попугайны алып кете. Эвге кельген сонъ бутюн аиле топлана, бинъ лиралыкъ попугайнынъ лакъырдысыны. динълемек истеп, онъа пек чокъ суаллер берелер, заваллы, попугай, озюнинъ бильгенинден таймай, «онъа шубе ёкъ» дей бере. Ниает, зенгин ве онынъ къорантасы сатыджынынъ къурназлыгъыны анълап, попугайгъа: «сен бизим, эпимизни алдадынъ бизлерни эшеклер сырасына къойдынъ дейлер. Гъарип попугай текрар оларнынъ хатирлерини тапып: «онъа шубе ёкъ!» дей.

Иште, къызым, эгер сенинъ чавкенъ де шу истидатсыз попугайгъа бенъземесе, сабырынъ етишсе, чавкенъ мытлакъа сёйленир, деди бабам. Мен чавкеге Арап деген ад къоюп, оны мутлакъа сёйлендирмек эшкъына тюштим. Затен балалыкътан табиатымда бир хусусиет сезе эдим. Бир шейге авес этсем, оны мутлакъа огренем, атьта эвде эшья, урба киби уфакъ бир истек догъса биле, шуны япмагъандже юрегим раатлыкъ бильмей. Бойлеликле, мен безмей-усанмай, арапнен мешгъуль олдым. Ашыны, яхуд сувыны вакъытында бердим. Арекетлерине даимий суретте дикъкъатле козь эттим. Арап пек ач олса, ачувланса, озь тилинен манъа: «Чанъ! Чанъ! Чанъ!» деген киби къычыра эди. Бабам: «Сен онынъ къулагъына, «Сабрие! Эт бер!» деген учь сёзни куньде бир къач керелер айтсанъ, о, сенинъ береджек ашынъ не экенини бильмедиги такъдирде биле, сесинъиннъ аэнкине алышыр ве аш азим этиджи безлери чалышып, оны аш ашамагъа меджбур этерлер. Буйдан исе «рефлекс» дуйгъусы келип чьгкъар. Шойле усулнен, арап бир кунь сенинъ элинъде эт корьгенде: «Сабрие! Эт бер!» деп багъырыр...» деди бабам.

Эппи вакъытлар кечти, чавке иле мешгъулиетим девам этти. Чавкем къарпыз озеги, къавун кесечиги, юзюм данеси, алельхусус, эт парчасы пек севе эди. «Арап» дегенде чанъ, чанъ — деп джевап бере. Озюне, арап дегиль, зенджи деген олсам, даа да келишикли оладжакъ экен, чюнки чавкем тунч къара, пек дюльбер ве чымры къушчыкъ эди. Сёйлемеге огренмезден эвель, оны эв ичинде, къафесинден чыкъарып алыштырдым. Къафесинден чыкъа, легендеки салкъын сувда ювуна, къанатларыны керип, пенджереден ичери кпрген кунеште къуруна эди. Сонъ бизлер, яни бутюн мектептеки бизим сыныф талебелери, эписи, арапнен мешгъуль олдыкъ. Бизлер энди арапны, аягъына йип багълап, азбаргъа чыкъарып кездире башладыкъ. О, учуп, сачакъкъа къона, башкъа ерде учкъан чавкелер сюрюсининъ сеслерини ишитсе, оларгъа ялварыр киби чанъкильдей, лякин учуп кетмеге ынтылмай. Анам ольгең сонъ бильген ильки севинчим — шу чавке олды. Арапкъа аш бермеге, оны тутмагъа, менден башкъа кимсенинъ акъкъы ёкъ эди. Бир кунь, саба турып, арапкъа эт алып бардым, чавке манъа такисини ачып: «Шаврие, эт бер!» деп къычырды. Арап «с» арифини айтып оламай эди. Мен къувангъанымдан эсимни джоя яздым. Шу куню бутюн кой балалары, атьта эсли-башлылары арапнынъ «Шаврие, эт бер!» дегенини ишиттилер. Ондан сонъ, онынъ янына барып, эвдекилерден кимнинъ адыны текрарласанъ, деръаль шу адны текрарлай эди. Суальге джевап бермей, озю корьмегендже бир шей истемей, лякин энди сербест учуп юре, азбаргъа якъын булунгъан минареге къонмагъа севе, ама арап—деп багъырдыммы, «арап, арап» деп, учуп келип, меним омузыма къона: «Шаврие, шу бер!» дей эди. Мен оны чагъыргъанда, даима къолумда бир шей тута эдим. Бизлер: «баба» десек, о да деръаль, «баба, баба, баба» деп текрарлай эди. Арап сонъ-сонъуна къомшу азбарларына да учуп бара башлады. Бизге якъын азбарда Зеиде деген факъыр бир къадын къомшумыз бар эди. О заваллы бутюн вакъыт бир шейлер ямай, тике, балалары иле огъраша, Арап онынъ янындаки макъарасыны, оймагъыны хырсызлап эвге кетире, раф устюнде, юксек ерде сакълай эди. Бу «хырсызлыкъ» неден догъды, биз билип оламадыкъ. Арап озюни кимсеге туттырмайып, тек манъа таби олувы яхшы адет эди. Мең оны бириси алып къачар деп къоркъмай эдим. Арап тап сонъунда ойле мешур олды ки, якъың койлерден адамлар келип, оны корюп «бу шейтан иши» деп кете эдилер. Бабам бу сёзлерге куле, мен исе къопая эдим.

Ама, балалыгъымнынъ энъ къыйметли хатиреси олгъан Арапчыгъым да бир кунь душман шерине огърады. Бир кунь бабам къорантамызны топлап, Бахчасарайгъа учь-беш куньге мусафирликке кетеджегимизни айтты. Мен шу дакъикъада, я арап?! деп къычырдым. «Арапны бильмеген еринъе алып кетмек олмаз, Зеиде аптеге эманет этермиз, къафесинде онъа эр кунь аш, сув берир, арап эр шейге алышты... учар-кезер о, асрет чекмеге бильмей» деди. Лякин меним бала юрегим, бир фаджиа сезген киби, инъледи. Атьта агъладым, мусафирликке кетмейджек олдым. Бабам къатты табиатлы адам, Зеиде аптеге эр шейни анълатты, Зеиде апте де эр шейни япмагьа сёз берди. Мен затен Арапны севмеген адам ёкъ беллей эдим. Албуки айваннынъ да инсандан душманы ола экен.

Ниает, бизлер кеттик, Арапчыгъым къалды. Мусафирликде бир афта насыл даяндым, бильмейим. Арапны эр кунь тюшюмде коре эдим. Афта ичинде къонакъбайлар шу къадар ялвардылар, бир тюркючик биле айтмадым. Мен чавке ичюн асрет чектим.

Арап бир-эки кунь Зеиде аптенинъ къойгъанларыны ашай, сонъра Зеиде апте оны унута, Арап та Зеидени унута, башкъа къылыкълар огрене, этрафдан озюне гъыда къыдыра башлай, ойле этип, бир къомшу къартийнинъ софасындаки устю ачыкъ къатыкъ бардагъына къонып, ашамагъа башлай. Мераметсиз къартий, «къатыгъъмны арамлады кяфир къуш» деп, яваштан барып, арапнынъ къуйругъындан тута, богъазыны сыкъып ольдюре. Бу вахшиликни азбарда балалар корелер, лякин къартийнинъ къатыгьы пек къыйметли олса керек, арапнынъ атьта олюсини биле балаларгьа бермей, барып абдестханеге ташлай.

Мен келип бу фаджианы ишиткен сонъ, бир айдан зияде аш ашамай, сув ячмей, зайыфлап, азып-тозып, агълап юрьдим. Атьта арапчыгъым деген йыр биле чыкъардым. Меним дердимни «душман» къартанадан гъайры, эр кес анълай, мен исе къарт ананынъ тез ольгенини истей эдим. Бу балалыкъ кедери меним адетлеримни денъиштирди, манъа шу къыйын вакъытларда да бабам ярдым этти. «Сен, къызым, энди балабан олдынъ, тюшюнип бакъ, къарт анай оны мутлакъа сенинъ арабынъ экенини бильмегендир, бильсе де, бельки азачыкъ богъазыны сакъкъан, лякин олюп кетер демегендир, энди озю де пешман. Сен хаста яткъанда, келип ялварды, барып, къызынъны бир окъуйым да... ёкъса, алла къаршысында джевап береджегим,— деди. Унут энди шу къайгьыны, — деп юрегимни алды бабам. Бундан сонъ бабам мени Акьмесджитке докъузйыллыкъ нумюне мектебине алып кетти.

Балалыкъ битти. Яшлыкъ башлады.

1926 сенеси мен энди он дёрт яшында олып, Симферополь шеэринде Школьный сокъагъында нумюне мектебине кельдим. Озюм догъма шеэр баласы олсам да, балалыгъым койлерде кечкени себебинден шеэр меним аятымда буюк денъишме олып корюнди. Меним бабам, чокъ корьмеге, чокъ юрьмеге севген адам. Алма ве Хачи боюнынъ пек чокъ койлеринде оджалыкъ эткенинден шу койлюлернинъ эписи меним балалыгъымны биле ве эр бири мени озю коюнде догъды деп сая. Атьта меним, бир йырджы оларакъ, адым, халкъ арасында энди баягъы белли олгъаңда, меним озюме: «сен Азеклисинъ, яхуд сең Ойсункъылысынъ, хусусан шеэрге Тавбадракъдан кельгеним ичюн, сонъки йылларда эр кес мени Тавбадракълы зан эте эди. Лякин кой муити, анги кой олса-олсун, манъа догьмуш ерим киби келе эди. О себептен, шеэрдеки интернат ве студентлик омюри бирден агъыр корюнди. Лякин, айтып кечкеним киби, дюньяда яхшы адамлар-яманлардан чокъ, о себептен интернатта мени биринджиде Эмине апте къаршылап алды. Мен омюр бою шу инсанпервер къадыннынъ фамилиясыны билип оламадым, о, эр кеснинъ аптеси эди. Эмине апте о вакъытларда отуз, бельки отуз беш яшларында шырныкълы, сары сачлы, мавы козьлю, муляйим лакъырды этиджи къадын эди. Не ичюндир бильмем, бабам мени онынъ къолуна теслим эткенде: «Эмине ханым! Бу бизим бала озю зийрек, темиз, кескин зеинли..: айтылгъан сёзни тез синъирип ала, бираз оппа осьти, ама энди о адети де кечти, тербиесиз дегиль, дембель дегиль, тек бир хусуры бар, о да аман-аман бутюн вакъыт йырлап юрьмеге севе, атьта базан тюшюнджеге далса, сыныфда дерс вакъытыyда биле йырлап йибермеси мумкюн, мен онынъ эм бабасы, эм оджасы олгъаңымдан, бельки тельбевлерни бираз бошагъандырым, лякин кимерде сыныфда биле йырлагъаны ичюн, утансын деп, балалар къаршысында, язы тахтасы артында аякъ устюнде турдырып, джезалагъанда, джезада булунгъаныны унутып, яваштан йырлап башлагъан вакъытлары да ола эди. Буны о, мени инджытмакъ ичюн япмай эди. Мен оны чокъ тешкердим, о мени пек севе, лякин йырны, гъалиба, менден зияде севе» деди. Эльбетте, бойле алгъа талебелер куле, бабам озю могъая эди. Бабамнынъ энъ буюк хусурымны шимди ильки корьген адамына, бу къадынгъа айтып, мени мында бир озюмни ташлап кетеджегине чокъ джаным агьырды. Шу ерде озь-озюме къатий сёз бердим. Бир даа, ич кимсеге йырламайджагъым ве, пек йырлайджагьым кельсе, Къая-Башына чыкъып, кимсе корьмеген ерде йырлайджагъым. Къая-Башыны мектепке кельгенде эслеп, пек бегендим. Чюнки о къаялар, Бадракъ кою къаяларына бенъзейлер. Меним энди бу иште теджрибем бар. Тавбадракъ дагълы-къаялы, дюльбер койчик эди. Бизлер агъам иле мектеп артындаки къая устюне чыкъып, отура эдик. Агъам трубаны пек яхшы чала ве пек де юксек сеснен йырлай тургъан. Экимиз мусабакъалашып йырлай, сеслеримиз узакъларгъа кетип, акс сада олуп, озюмизге къайтып келе эди. Акъшам иштен къайткъан адамлар озен четинде токътап, махсус бизлерни динълей эдилер. Агъам дюльбер бир денъизджилер йыры биле эди. Мичман-Джонс, шу йырны йырласам, агъам труба чала, кимер ерлеринде манъа къошулып йырлай, пек дюльбер дуэт олып чыкъа эди. Бизлерни тек иштен къайткъан дегиль, софасында раатлангъан, азбарында ишлеген койлюлер де ишите ве алгъышлай эдилер.

Мен бу кечкен куньлерни хатырлап тургъанда, Эмине аптечигим башымны сыйпады: «Теэссюф, бойле хусур эр кесте олмай, афыз агъа, деди.— Меним Шерифе деген къардашчыгъым ве онынъ досты Шефикъа деген къызчыкъ бар, олар да йырламагъа севелер ве пек гузель йырлайлар. Демек, учь бульбулюмиз оладжакъ. Къасвет этменъиз, Керим оджа. Бу «хусур» табиатнынъ буюк бахшышыдыр».

Бундан сонъра Эмине апте манъа даима сайгъы, урьмет иле бакъкъаныны сезе эдим. Базы вакъытларда, джума куньлеринде мени эв емегине чагъырып, сыйлай, озю мектеп азбарында, аптесининъ эвинде яшай эди. Бу севимли яш къадьш—Осман Акъчокъракълы оджамызнынъ балдызы эди. Меним халкъ йырлары йырламагъа бильгениме Осман оджам пек севине: «бойле йырларны къайдан биле бу бала?» деп тааджиплене ве мени текрар-текрар йырлатып динълей эди.

Осман Акъчокъракълы татар медениети тарихында, ады алтын сув иле язылмасы ляйыкъ, гъает юксек бильги севиели адамларнынъ бириси эди. О вакъытта бизим мектепте Кърымынынъ мешур оджалары дерс бере эдилер. Бу бизлер ичюн буюк ифтихар эди. Осман оджа йырлагъаным ичюнми, эдебиятны севгеним ичюнми, мени гуя башкъа бир талебе эсап эткен киби, эйбетлей, манъа бедий эдебият китаплары, пьесалар бере, оларны окъумамны тевсие эте эди. Бу тевсиелер меним сонъындан саньат саасындаки дуйгъуларымнынъ шекилленмелерине, шубэсиз, ярдым эттилер деп тюшюнем. Бундан башкъа, о вакъытларда бизим мектепте теджрибели оджалардан Керим Джемалединов, Усеин Одабаш, Решид Бахчеван, Шумин киби юксек медениет саиплери дерс бермекте эдилер. Бойле адамлар элинде окъумакъ меним ичюн буюк гъурур эди. Лякин, айгиди, сени балалыкъ! Яшлыкъ! Языкълар олсун, бу имкянлардан кереги киби файдаланып оламадыкъ.

Бойле этип, меним шеэр аятым башлады. Шу куньлер ич акъылымдан чыкъмазлар. Меним такъдиримде муим роль ойнагъан бир ал даа олды ки, о да — меним, кене шу нумюне мектебинде, музыка оджасы Варвара Ханбековада ильки кере ноталарны огрене башлавымдыр. (Илериде бу акъта тефсилятлы сёз оладжакъ). Варвара Карповна мени, Шерифени, Шефикъаны, Джемилени ве Адилени бирдең сечип алды. Бизлерге эсасланып мектеп хоры мейдангъа кетирди. Сыныфда музыка дерси вакъытында, мен дерсимни эр кестен эвель язып азырлап, чабик-чабик дерснинъ «йыр» къысмына кечильмесини беклей, дерсини тез япмагъанларгъа тарсыкъа эдим. Еримде раат отурамай, къыбырдай бергенимни корьген оджам, кулюмсиреп: «дурюс отур, Джемилева (баба фамилиям) шимди йырлайджакъмыз» дей эди. Сыныфда энъ кескин сесли мен олсам керек, хорда эр йырнынъ етекчиси мен ола эдим.

Огъланлардан затен кимсе йырламай эди. Шерифе, Шефикъа, Джемиле ве Адиле юкъары сыныф талебелери, мен исе озь сыныфымызда намлы йырджы эдим.

Сыныф аркъадашларым ве достларым акъкъында да бир къач сез айтайым. Затен меним табиатымда кибарлыкъ ич олмады. Керчек, инсаннынъ бир мустакъилиети олмакъ, яни озюнинъ достыны, яхуд душманыны бири-биринден айырды этмеге, озь акъикъатыны, табий имкянларны, истидатны къорчаламагъа бильмек меним табиатымда олмады ве мен бу хусурнен омюр бою къыйналдым, атьта мушкюль алларгъа къалдым. Меним ачыкъ гонъюлли олувым: эльбетте, пек буюк табиат хусуры, мен оны биле-биле, онынъле курешип оламадым. Мен бу хусурым ичюн атьта догъмуш огьлумдан тазир ашадым. Бир кунь огълума бир шахс мени ынджыткъаны хусусында шикяетлендим, огълум манъа: «ана, джанынъ агъырмасын, сенинъ саделигинъ озь сынъырыңдан чыкъа, яни, русча айткъанда, сен простофилясынъ! деди. Чюнки сен омюрде эр кесин озюнъ киби беллейсинъ, яманны-яхшыдан айырып оламайсынъ. Меселя, меним хырсызланувым меселеси... (бу хусуста илериде сёз аладжакъ), яхуд дост деп бильгенлеринъ душманларынъ олып чыкъувы. Айтаджакъ олсам мисаль чокъ. Сен эр шейге разы оласынъ. Ич бир шейни ред этип оламайсынъ. Шай этип, о, мени утандырды.

Меним бутюн сыныф ве мектеп аркъадашларым манъа дост олып корюне эдилер. Табиатым бойле экенини анълагъан, менден бир къач яш буюк Эмине Велиева деген сыныфдашым бир кунь манъа: «Сабрие, мен сени — догъмуш къардашым сайып, сеини тербиелев ишинен мешгъуль олмакъ истейим. Разысынъмы?» деди. Мен бираз тааджиплендим ве азачыкъ ынджындым, «сагъ ол, Эмине апте! — деп джевап бердим. — Мен сени апте деп билирим, лякин мен насыл тербиесизлик яптым ки, сен мени тербиелевнен мешгъуль олмакъ истейсинъ?— дедим. О кульди: «Тербиесизлик япмайсынъ, лякин эр къалпакълыгъа бабам дейсинъ, атьта энъ буюк сырынъны биле гизлемеге бильмейсинъ. Бойле кетсе, омюринъде бир сыр къалмаз, лякин бойле саделикнен санъа аятынъда файда дегиль, даима зарар келир» деди. Мен Эмине аптени, экинджи муребием деп, юректен севдим. Ондан сонъра, акъикъатен, Велиева меним догъмуш аптем киби олды. О, акъыллы, бильгили къыз эди. Йырны пек сезе, лякин озю йырламай эди. «Мектепни битирсем, сиясет иле огърашырым, оджа олсам биле, сиясет дерси беририм» дей эди. О, акъикъатен, Советлер ве коммунизм къуруджылыгъы огърундаки курешлерде, Улу Ватан дженкинде джесюрлик косьтерип, эляк олды. Мен Эмине апте акъкъында илериде даа тефсилятлы икяе этеджегим.

Биз Эминенен о дередже достлаштыкъ ки, атьта «дуйгъулы» мектюб алсам, джевабыны ондан сорамайып язмаз эдим.

Куньлерин биринде шеэр багъчасында, тереклер салкъынында дерс азырламагъа баргъан эдим. Китабымны ачып, окъумагъа далып киткеним. Партия мектебинде окъугъан таныш яшларындан бири келип яныма чеккенини дуймай къалдым. О затен мусааде сорамадан, къаршыма чыкъып отурды ве мени китабымдан айырып лакъырды этмеге, манъа севги хусусында бир такъым суаллер бермек башлады. Мен онынъ айткъанларынынъ эписини атьта таманынен анъламай эдим. Сонъра о бирден башымдан тутты да, озюне чекип, янагъымдан опьти. Мен неге огърагъаныины бильмедим. Биринджи кере олгъан бу яшлыкъ арекети мени пек шашырды. Лякин озюмни эльге алып, огъланнынъ юзюне гузель бир шамар ерлештирдим ве онынъ янындан къачип кеттим. Нефесим тутулып интернаткъа кельгенде, Эмине кроватында ятар эди. Меним пек эеджанлы, атьта козьлерим яшлы экенини корип, еринден сычрап турды ве мени къучакълап багърына басты. Мен онынъ бойле анаджа севгисинден пек зияде тесирлендим ве башымны онынъ омузындам алмайып, онъа багъчада олгъан ишни айттым. Сёзюмни битирип, даа зияде солкъылдап агъламагъа башлагъанда, Эмине мени озюнден айырды ве «мына санъа бир шамар да менден» деп, янагъыма къуветли урды. Мен даа зияде агълап башладым. Башкъа къызлар да меним агълагъанымны ишитип, себебини сорамагъа ве Эминени тазирлемеге башладылар. Эмине кимсеге сёз бермейип: — Ишинъиз олмасын, шамарны не ичюн ашагъаныны о биле, — деди ве мени огютлей башлады. «Шимди сени урмагъа акъкъым бар, чунки сен манъа «аптем» дейсин. Эгер сен шимди менден шамар ашамасанъ, кене шу огълан яхут даа бириси багъчада къаранлыкъ тюшкен сонъ «лафкъа чагъыргъанда» ве сени белькиде къучагъында отурткъанда, сен балалыгъынъа барып «къазагъа» да къала билесинъ. Шуны биль ки, сен киби къызларгъа «къазагъа» къалмакъ шей дегиль. Анъладынъмы? Бу куньден сонъ менсиз бир ерге кетмейджегинъе сёз бер» деди. Мен бу «дерс»ни эбедий унутмадым.

Бундан сонъ къызлардан да, огъланлардан да чокъ достдарым олды. Оларынъ чокъусы аджаип инсанлар эдилер. Лякин мунисибетлеримизде мени чокъ худжур алларгъа къалдыргъан «достларым» да олды. Озюни самимий дост косьтерип, эбедий хиянет юрекли сойлары да олды. Буны мен чокътан сёзсем де, эр кесни озюм киби зан этюв табиатым денъишметенинден, оларгъа ич бир вакъыт сен манъа дост дегильсинъ деп оламадым. Гонъюльден узакълаштым, лякин ара-сыра корюшмек, атьта достане лакъырдылар этмек сырасы келе. Бойле аллар, эбет, эр кесте оладыр. Лякин насыл олса да, чокъ адий олмакъ керекмей экен, яни инсанда озьджесине менлик де олмакъ шарт экен. Хатриме озь менлигини танымакъ хусур сайылмагъан бир факт кельди; яни инсан керек вакътында озь къадрини ве озюнинъ дереджесини, къыйметини бильмек ве керек олгъан ерде оны бильмегенге бильдирмек керектир. Меним айтаджагъым, эльбет, озюмни бу буюк шахсларнен къыясламакъ дегиль, лякин шойле шейлер барлыгъыны тасдыкъламакъ истейим. Меселя, улу Пушкин «Мен озюме ич ольмейджек эйкель яптым» шииринде озюнинъ къыймети акъта ачыкъ айта. Буны ич ким яман менлик деп сая бильмез. Экинджи мисаль. Бир кунь Берлинде сокъакъ бою Бетховен иле Гёте кете экенлер. Къаршыларьна падишалары Людвиг каретанен кельмекте экен. Людвиг даа оларгъа якъынлашмаз эвель Гёте шляпасыны чыкъарып онынъ каретасы кечип кеткенге къадар башыны эгильтип тура. Бетховен исе шляпасыны биле чыкъармай, башыны да эгмей, Людвигге селям бермейип кете. Экинджи куню Людвиг Бетховенни озь сарайына чагъырта ве ондан не ичюн Гёте мени кереги киби селямлады, сен исе башынъны юксек тутып кечип кеттинъ? — деп сорай. Бетховен кулюмсиреп: «Мен, Гёте шаирлернинъ падишасы беллей эдим, ама о падишалар шаири экен» деп джевап бере. Бойле мисаллер атьта эр бир адамгъа да озь хасиетлерининъ къыйметини бильмеге эсас бере деп таныйым.

Мен энди алтынджы сыныфта эдим. Драмтеатрде Сара Байкинанынъ он беш йыллыкъ юбилейи кечириледжек ве онда «Боз йигит» пьесасы ойналаджакъ эди. Театр артисти, истидатлы балетмейстр Ибраим Халилов (о заман Къазандан тасиль алып кельген эди) ве Ибадулла Грабов «Боз йигит»те ойнамакъ ичюн яшлар ве къызларны сайламагъа бизим мектепке кельдилер. Мени де шу талебелернен сечип алдылар. Санада бир сырагъа тизильгенде, режиссёр Джелял Меиннов меним яныма келип: — Я бу чипчени де неге сайладынъыз? — деди. Эр кес кульди. Сонъ менден, къач яшындасынъ къызым,— деп сорады. Мен 16-гъа кирем дегенде, кене эписи кулюштилер. Джесаретимни топладым да: — Мен «Ненкеджан ханым»да хорда йырлагъан эдим,— дедим. Джелял агъа, о вакъыт мени затен эслемесе керек, бирден: «О-го! — деди.— Демек, сен йырлайсынъ. Я сесинъ бармы? — деди. Кене кулюштилер. Мен индемедим. Не нчюн кульгенлерини анъламадым. Пек кичкене корюнсем керек. Ёкъса затен, «балагъа» ошагъан къияфетим бар эдими? Шимди де шу куньлер хатриме тюшкенде языджы Раим Тынчеров озюнинъ Озьбекстанда меним яратыджылыгъым акъкъында «Эеджан чокърагъы» адлы очеркинде «сабий бетли бу кьадын» деп язгъаң эди. Эбет, мен бельки балалыкътан бу яшларыма кельгендже «сабий бетли» олып къалгьандырым. Белли ки, къадын халкъы ичюн яш корюнмек эльверишли экенлигини билип, Раимге дарылмагъа биле себеп тапамадым. Лякин, эй-ат!.. Не къадар «сабий бетли» олсанъ да, омюрнинъ насыл къарсанбаларындан кечкенинъ, аятнынъ къачынджы басамагъында тургъанынънынъ излери мытлакъа инсан юзюнде акс олуна.

Къыскъасы, шу вакъытта Сара аптенинъ юбилейинде ойналгъан «Боз йигит» драмасынынъ хорында мен гузель бир йырчыкънынъ соло къысымыны йырлагъан эдим. Ама, не ичюндир, о хатиримден чыкъкъан. Лякин пьесанынъ фаджиалы мундериджеси ве алельхусус Сара апте ве Ибадулла Грабов, бугуньки киби козюмнинъ огюнделер. Пек буюк истидаткъа малик шу намлы артистлерни залда насыл алгъышлагъанларыпы корип, мен шу адамларнынъ бахтына сукъланып, интернаткъа кельген сонъ ёргъан тюбюне башымны сокъуп агълагъан эдим. Чюнки артистлик «севдасы» мени верем киби кемире эди. Затен Сара аптеге бакъып, санагъа севда олмамакъ мумкюн дегиль эди. О озюнинъ тыпкъы бульбуль киби сесинен, буюк артистлик истидаты иле тазе ачкъан гульни, даа бильмем бир сырды кобелекни, яхут бир «ури» къызыны анъдыра эди. Онынъ къыясы ёкъ эди, шунынъ ичюн меним бутюн варлыгъым, арзум мытлакъа Сара апте киби артист олмакъ эди... Лякин озь хаялларымны биревлерге айтмагьа утана здим. Чюнки артист демек, бу гъайрьг табий муджизели адамлар, деп эсап эте эдим. Сара апте озюнинъ кийинюв одасындан чыкъкъанда, онъа дуйдырмадан, артындан етип, я этегине я да белинедже саркъкъан зумбуль киби къара сачларына токъуна эдим. Атьта о сачларнынъ парик олгьаныны да бильмен эдим. Парик такъкъанларыны биринджи кере корьгенде, языкъсынып козьлерим яшланды. Меним озь сачларым о вакъытта Сара аптенинъ «паригинден» узун эди. Мен оларны къызгъанмай Сара аптеге берир эдим, «тек мени эслесе де, менден сораса да, мени эвине, ич олмаса, хызмет этмеге чагъырса да», дей эдим... Сана ичюн мен эр шейге разы эдим. Лякин шу кучюклигим, шу «сабии бетли»гим меним санада пейда олмамны беш-алты йыл кеч къалдыргъандыр.

Затен бизим Кърым театри артистлерининъ аман-аман сексен файызы пек истидатлы адамлар эдилер. Меселя, та шу йылларда артист олып сонъундан эм режиссер, эм буюк драматургымыз, языджымыз Умер Ипчини ким унутыр. Онынъ ады татар саньаты ве драматургиясында, эдебиятында буюк ер ишгъаль этти. Умер агъа чешит мундеридже ве мевзуларда он беш пьеса яратты. Олардан «Ненкеджан ханым», «Пичен базары», «Айлан, айлан джельтирмен», «Шаин-Герай», «Фаише», «Душман» ве иляхри пьесалар орта яшлы ве эслибашлы адамларнынъ хатириндедир. Яшнынъ ве къартнынъ юрегинде терен излер къалдыргьан «Куреш» пьесасы киби эсерлерни ким унутыр? Яхут да «Зейнеб тизени» окъуп, гонъюль козь яшлары тёкмеген «ана» олгъандырмы?

Бизим «санъат» адамларымызны хатырлагъанда, меним яшлыгъым девириндеки гъает истидатлы саньаткярларымызны анъмай кечалмайым. Меселя, халкъымызнынъ энъ намлы, энъ севимли артистлери агъа-къардаш Париковлар, яшлардан Зоре Билялова, Майнур Ишниязова, Айше Диттанова, Джелиль Абдураман, Мурат Измайлов, Мерьем Ибраимова ве Фатма Аметова, Ватан огърунда къурбан кеткен Решид Асанов, Али Теминдар киби буюк истидатлар, Сервер Джетере, Гъани Мурат, Нурие Джетере, Халид Гурджи ве башкъалар.

Бизим саньатымызнынъ акъикъатен гъуруры сайылгъан бойле адамларымыз кечмишни ве келеджегимизни айдынлатыджы, инсанлыкъ борджуны акълагъан буюк истидатлар олгъаныны яшларымызгъа хатырлатмакъ истейим. Озюм де шойле адамлар иле озь вакътында якъын мунасебетте, сыкъы алякъада булунгъанымны хатырлап, оларнынъ азиз хатирелери огюнде баш эгем.

Лякин мен бу адамлар арасына кеч къошулдым. Чюнки «Нумюне мектеби»ни битирип, комсомол ёлланмасы иле койге оджалыкъкъа тайин этильген эдим. Ама оджалыкъ иши, бала тербиеси гъает муим хызмет олдьтгъыны бильсем де, меним юрегим, бутюн хаялларым санада эди. Мектеп йылларында аз вакъыт белли артистлер арасында аралашып юрювим мени шу санагьа йипсиз багълады...

Мектепни битирген кунюм хатиримде энъ шерефли куньлерден бири олып къалды. Шу куню элимизге оджалыкъ «дестур»и алып, белли дереджеде бильги саиби мутехассыслар сыфатыңда омюрге ильки адым атмагъа акъ къазандыкъ.

Мен мектепни гузель битиргенлер сырасында эдим. Айны вакъытта, бутюн мектепте «белли йырджы» намыны да алгъан эдим. Шунынъ ичюн мектепни битириджилер шерефине авескярлар концертине азырлыкъ корюнгенде, «Джемилева, (меним къызлыкъ фамилиям ойле эди) бугунь акъшам сен де йырлайджакътырсынъ, эбет» дегенлер чокъ эдилер.

Тантаналы акъшамнынъ биринджи къысмы биткен сонъ, талебелернинъ иштираки иле концерт оладжагъы илян этильди. Концертни алып бармакъ ичюн санагъа мектепнинъ энъ дюльбер ве истидатлы талебеси Усеин Фаикъ чыкъты. Усеин Фаикъ яшлыгъындан саньатны севгени ве истидады барлыгъы ичюн нумюне мектебини битирген сонъ Москвагъа барып саньат окъув юртунда окъуды ве кинорежиссёр олды. Дженктен сонъ чокъ йыллардан бери Къазахстан киностудиясында режиссер олып чалыша. Къазахстанда нам къазангъан артист унванына малик олды.

Усеин санагъа чыкъкъанынен, залда енгиль гурюльти, эеджан асыл олды. Бунынъ себеби, Усеин озюнинъ дюльберлигинен чокъ къызларнынъ дикъкъатыны джельп эткен эди. Атьта бу себептен, бир кунь дивар газетасында Усеинге бенъзетилип дюльбер огълан ве онынъ этрафында бир такъым къызларнынъ ресими ясалгъан эди. Ресимнинъ тюбюне «Усеин Фаикъ — къызларгъа ляйыкъ» сёзлер язылгъан эди. Шу куньден сонъ чокъ вакъыткъадже бу эки сатыр онынъ лагъабы олып къалгъан эди.

Концерт башланды. О вакъытларда концертлерни мытлакъа хорнен башлар эдилер. Хор исе башта «Ешиль ада» адлы марш иле башланыр эди. Шу маршнынъ музыкасы ве сёзлери инсанларны къараманлыкъкъа, эмекке, гъайретке чагъыра эди. Меним акълымда бир бейити къалгъан:

Бундан сонъ оюнлар, йырлар, бир перделик кучюк комедия ойналды. Эр вакъыттаки киби, мени санагъа энъ сонъунда чыкъардылар. Бунынъ себеби шу олса керек ки, мен чыкъкъан сонъ ёрулмакъ бильмей йырлай бере эдим. Мен санада ич утанмай ве чекинмен эдим. Тек юрегим чападжакъ атчыкъ киби коксюме сыгъмай чапалана ве тез-тез башласам да, дей эдим. Мен чыкъышымны «Арафат дагъы»ндан башладым. Чокъ йырладым. Энъ сонъунда, о вакъыт мот олгъан, «Эльва» деген шакъа йырыны йырладым:

Бу йырны да иджра эткен сонъ мектеп мудири санагъа чыкъып, мени мектебимизнинъ унутылмайджакъ къызларындан бири сыфатында макътады ве омузыма денъиз тюсте мас-мавы сачакълы шарф ташлады. Севинчимден башым кокке тийди. Юрегимни кене мытлакъа артист олув авеслиги къаплады. Лякин не япмалы? Мен бу гедже артист дегиль де, оджалыкъ шаадетнамесини алгъан эдим.

Иште, бойлеликле, мен Тав-Бадракъ койине еди йыллыкъ мектепте 3-нджи ве 4-нджи сыныфларгъа дерс бермеге ёлланылдым. Бу мектепнинъ директоры меним бабам Керим оджа эди.

Бабам озь ишини пек севген ве пек гузель беджерген адам эди. Лякин энди къыркъ йылгьа якъын оджалыкъ эткен, бедендже зайыфлангъан, ачлыкътан ве анамнынъ олюминден сонъ, бус-бутюн денъишкен, зайыфлашкъан эди. Бабам мени бир кунь иш одасына чагъырды ве сексен дереден сув кетирип, озюнинъ хасталыгъы агъырлашкъаныны (о рактан ольди) ве мытлакъа меним «тойымны корьмек» истегенини айтты. «Сени эвлендирген сонъ, сагъ олсам, сен не десенъ шуны япарым, атьта алий мектепке, институткъа да кирменъе разы олурым. Тек башта мени севиндир. Эвли олгъанынъны корейим. Мен санъа киев сайладым ве онъа сёз бердим» деди. Мен эсимни джойгъан киби, тилим тутулып къалдым. Сонъ эсимни топлап:—Киев де сайладынъызмы?— дедим.

Бабам: «Эбет сайладым, чюнки сен даа севги не олгъаныны ве атьта аят не олгъаныны бильмейсинъ», деди. Мең бабамны теджрибели, бильгили адам деп биле эдим, лякин не ичюн меним шахсиетимни менден сорамадан озю чезгенине акъылым етмеди. Екъса бу агъыр хасталыкънынъ укюми экенми дедим. Бабам манъа сен даа «севги» недир бильмейсинъ деди. Лякин о янъылды. Мен энди эки йылдан бери севги атешинде яна эдим.

Бундан эки йыл эвель яз татилинде койге кельген эдим. Къомшумыз балджы къарт, музыканы пек севгенинден, онынъ огълунынъ досту колхознынъ бухгалтери олып чалышкъан йигит кеманесини алып оларгьа сыкъ-сыкъ келе экен. Бир кунь азбарда, онынъле раст келиштик. Къолунда кеманеси бар эди. О манъа бакъты да:— Гузель къыз! Сен энди балабан олгъансынъ, тек агъанъ чалгъан трубаны динълеме, кель меним кеманемни де динъле, бельки санъа янъы бир йыр огретирим,— деди. Яш артыкъ кемалында олып, тышкъы корюниши де тюзгюн, дюльбер, сачлары къувырчыкъ, узун бойлу эди. Манъа бирден санада корюльген «джесюрлер»нинъ бирини хатырлатты ве бутюн вуджудымда ильки кере насылдыр, анълашылмаз хош дуйгъу асыл олды. Атьта тизлерим кучьсизленген киби олды. Мен бир сёз айтмайып, аякъ устюнде къатып къалдым. Яш исе джесаретли экен, риджасыны текрарлады ве манъа догъру юрип, «къоркъма, гузель, мен адам ашамайым» деп шенъликле кульди. Мен биринджи кере ойле татлы кулькю ишиттим ве балджынынъ софасына насыл этип баргъанымны озюм де дуймадым.

Яш деръал кеманесининъ кьулакъларыны бурып, манъа бакъып кулюмсиреди де «бунынъ къулакъларыны бурмасанъ ялан айта, сен отур» деп, сет устюнден ер косьтерди. Бу арада балджы къарт чыкъты. Мени корип, «отур къызым бираз музыка динъле, мен шимди сизге бал да чыкъарырым» деп, ичери кирип кетти. Лякин къапысындан ичери киргенде кеманеджининъ козюне ойле бакъты ки, козьлеринде «мен пек тез келип сизге кедер этмем» деген мана бар эди. Яш кемане чалды. Мен озюмни туталмадым, йырлап йибердим. Яш исе чалувыны токътатып, тили тутулгъан адам киби манъа тикилип, бакъып къалды. Бу бакъышны котералмай еримден турып, эвимизге къачып кеттим.

Экинджи куню саба, мен яткъан одамнынъ ачыкъ пенджересинден яныма такъ этип кягьыткъа чырмалгъан таш тюшти. Бу меним севги бостаныма тюшкен биринджи таш эди. Биринджи кере энъ саф, энъ хафиф эль иле язылгъан севги сёзлерини окъудым. О мектюпте мен дюньянынъ энъ дюльбер, меляике къызы, энъ татлы сесли бульбули, энъ къокъулы зумбули, акъбардагъы, мелевшеси, энъ юксек учкъан къарылгъачы, энъ гузель къатмерли гулю олып тасвирлениле эдим. Бундан сонъ биз кеманеджим иле куньде дегиль бир кере, атьта секиз он кере мектюп языштыкъ. Бизим азбарымыздан бир къач адым кенарда, озен четиндеки къалын къавакъ тереги ве онынъ тюбюнде буюк бир беяз кесме таш бар эди. Ташнынъ тюбюнде кимсеге корюнмеген ве кимсенинъ акъылына кельмейджек ерде къувуш бар эди. Иште шу къувуш бизим «почта къутумыз» олды. Биз экимиз де айры-айры де мен, де кеманеджи шу ташнынъ устюне барып отурамыз; "почтамда яткъан мектюпни яваштан алып, онынъ ерине джевабыны кьойып кеткенимизни кимсе бильмей эди. Бу иш манъа санки муджизе киби тесир эте эди. Шуны хатырлайым ки, мен учь ай койде олгъанымда бир кунь «почта» бош олмады.

Кеманеджи эбет, кой яшы эди. О язда берекет топлангъан вакъытта идареде отурмай, даима чёльде, багъчада, бостанда яхут арманда юрип, ёрулгъанына бакъмадан, уйле емеги вакътында «почтагъа» келип кетмеге ара тапа эди. Базан бир мектюп ерине, эки мектюп ташлап «бельки бир къач саат келип оламам, буларны окъуп тур» деп яза эди. Не вакъыт чалыша, узун-узуң севги мектюплерни не вакъыт яза, анълап оламай эдим. Мен исе эвде анама ярдым этем, азбарда бостанны чапалайым, эв хызметини де битирем, сонъ отурып мектюплерге джевап язам, энди чокътан латин элифбесине кечильсе де, арабча пек тез язмагъа бильгенимден ич бир мектюпни джевапсыз къалдырмай эдим. Бу тарафта исе бабам мен ичюн азырлагъаи «киевни» эвимнзге сыкъча кельмесини тенбилесе керек ки, о адам бизге эр кунь келе эди. Лякин о бабамнен чокъ лакъырды эте ве озю де колхозньнъ реиси олгъаны ичюн мен онынъ бизге чокъ кельгенининъ себебини затен анъламай эдим. Менимле муамелеси гузель эди. Базан кулюмсирер, базан насыл китаплар окъугъанымны сорар эди. Албуки о мени энди «парасы берильген» малы эсап этип, «эшья менимки» деп бакъа зкеи. Бу мунасебетни мен, тап той олгъангъа къадар анъламадым. Бабам манъа той хусусында кесен-кес къарарыны айткън сонъ мен той геджеси къачарым деген къатты къараргъа кельген эдим. Лякин бу фикримнн кеманеджиге насыл бильдирейим? Бизге мытлакъа козь-козьге корюшмек керек эди. Мен, асыл эвленмек фикринден узакъ эдим. «Бираз теджрибе корьсем, бабамнынъ сагълыгъы тюзельсе, институткъа кирернм деп хаяллана, атьта кеманеджимни де окъутмагъа меджбур этерим» дей эдим.

Бизим козь-козьге корюшмемиз, бир кунь озьлюгинден олды. Бир кунь манъа яшлар ве къызлар дагъгъа емиш джыймагъа кетеджеклерини айттылар. Тав-Бадракъ дагъларында бутюн яз бою кийик джилек, фындыкъ, къызылчыкъ, ювез, аджджы алма, ахлап ве даа чокъ емишлер пишип турар эди. Мен де къызларңен дагъгъа кеттим. Эр кес гуя пек муим ишнен мешгъуль: биревлер емиш къыдырып юре, севгилилер ойнаша, кулюше, чалышалар, чокъракътан бири-бирини суваралар, яшлыкъныпъ бахтлы куньлерини кечирелер. Лякин мейва джыймакъны да унутмаз эдилер. Сентябрь айы эди. Эндң къызылчыкъ тамам къувамына келип пишкен, атьта къызылчыкъ тереклерининъ тюп-лери гуя къырмызы атлас тёшельген киби. Биз кеманеджи иле чокътан тереклернинъ сыкъча еринде тена бир ер тапып отурдыкъ. Энди торбаларымызда къышлыкъ татлыгъа етеджек къадар къызылчыкъ топлагъан эдик.

Меним орюльген сачларым отургъанда ерге тие, тургъанда белимден чокъ ашагъы саркъа эдилер. Къошулып багълангъан сачларымнынъ ерге токъунгъаныны корьген «ашыкъ кеманеджи» даяналмаса керек, кеманесини четке ташлап сачымнынъ бирини элине алды ве озюнинъ бойнуна сарды. Сонъ атешли козьлеринен манъа бакъып, «мына энди эбедий манъа багъландынъ» дедн. Мең онынъ бакъышындан къоркътым. Мен деръал сачымны чекип алдым да, аякъкъа турып, емишни котералмай эгилип тургъан армут теречигинден узанып армутлар узьмеге башладым. Бу арекетимде узун сачым эбет, ерге узанып, салланып кеманеджининъ козю огюнде «ойнагъан» бу дакъикъада о, джебинден чакъысыны чыкъарып меним сачымдан бир топчыкъ кесип алгьан. Мен бир далдан экинджиге авушып талгъын сеснен йырлагъанда, буны дуймай къалгъаным. Бираздан кеманесининъ давушы ишитильди.

— Артыкъ отурмакъ мумкюн, эеджаным сакинленди,— деди кеманеджи. Айлаиып бакъсам, о узанып яткъан еринде чала эди.

— Санъа не олды я, эеджаным кечти дейсинъ? — дедим.

— Бильмейим, сени корьсем ойле эеджанланам, юрегим ярамай ола, сонъ кече,— деди. Мен бу намуслы яшнынъ генчлик атешини анъламай кульдим.

Бизлер бираз къапынгъан сонъ, чичек джыймагъа башладыкъ. Бу дагъларда баарьден башлап акъбардакъ, мелевше, пейгъамбер дёгмеси, лялелер, келин чичек, пападие ве даа пек чокъ чичеклер ача ве бу ерлер ялан дюньяньнъ дженнетине чевириле эди. Бундан да гъайры мында кийик балкъурт ювалары тапылыр ве олар чокъ койлюлерни къышлыкъ бедава балнен темин этер эдилер. Затен Тав-Бадракъ халкъынынъ къышлыкъ якъары ве атьта эр кеснинъ эвиндеки «къыйма тахтасы» да, бу дагъларда оськен къарт джевиз тереклеринден ясала эди. Къыйма тахтасы мытлакъа джевиз агъачыидан олур эди, чюнки джевиз агъачыны тёгерек этип пычып алсанъ, онынъ асла ярчыгъы чыкъмай эди. Иште, бу акъикъий ве табий «дженнет»те мен ве кеманеджн акъшам къаш къараргъаныны дуймадан эп келеджек омюрнинъ «планларыны» къурдыкъ. Бизлер койге къайтып кельгенде атьта патрач джыйгъанлар биле къайткъан эдилер. Патрач ойле бир терек япракълары ки, озьлери къырмызыджа олып, айва япрагъы киби тёгерекче келелер. Бу япракъны топлар, къурутыр, сонъра Багъчасарайгъа алып кетип «табанаджы» артеллерине териджилерге теслим этер эдилер. О япракълар иле тери боялай эдилер. Олар эм дюльбер, атлас киби ялтырай ве озюне махсус бир къокъу иле къокъур эдилер. Бнзлер койге киреяткъанда, кузь пичени юклеп къайткъан арабаларгъа расткельдик.

Арабаларгъа расткельдик ама, олар да бизлерни корьди ве эльбетте «сырымызны» анълап кулюмсиредилер. Саба даа янъы бульбуллер йырлашмагъа башлагъанда дагъгъа кирип, чыкълы отлар, оленлер арасында, этеклеримизни, аякъларымызны сылатып, шенъ-шерамет башлагъан кунюмизнинъ сонъу меним ичюн къоркъунчлы, атьта телюкели олып чыкъты. «Я шимди бабам я да агъам бильселер, меним алым не олур» дедим кеманеджиме. О кене кеманесини чыкъарып, «Къаным санъа элял олсун, гизли сырлар беян олсун» тюркюсини айтты.

Яш юрегим темиз еринден къопты, сачларым сыланып тап энъсеме япыштылар. Кеманеджи манъа джебинден меним сачымдан кесип алгъан бир къач тель сачны чыкъарды да, оларны тель-тель айырып, кеманесининъ къулакъларына сармагъа башлады. Мен тааджип иле бакъып турдым. «Ана, энди сен менимле эбедий бир ердесинъ, энди меним кеманем тек сенинъ сесинъ иле ве тек меним ичюн йырлар» деп, озь кеманесини опьти. Онынъ козьлери яш толу эди. Бизлер той геджеси Акъяргъа, онынъ аптесининъ эвине къачмагъа ве бу иш ичюн тойдаң эвель поездгъа Алма станциясындаң билет алмагъа, тойнынъ энъ гурьдели вакътында кимсеге дуйдырмай къачмакъ ичюн анълашып (чюнки кеманеджи де той чалмагъа келеджек эди), бири-биримизге кесен-кес сёз бердик. Эвимнзнинъ тёпесиндеки къая устюне кельгенде, кеманеджи мени бирден къучакълап котерип алды ве бир къач кере фырландырды. Сонъ мени бошап, ярын «почтагъа» бармагъа унутма деп, козьден гъайып олды.

Мен азбаргъа киргенде, энди къаранлыкъ олса да, анам гъарипчик мердивен устюнде мени беклеп тура эди. Мени корьгени киби, сёгип башлады:

— Вай сени тербиесиз, недир бу япкъанынъ, сонъу намуссызлыкъ олып чыкъмасын, сени ольдюрирлер. Сен энди нишанлы къызсынъ, танъда кетип, ятсыда къайткъан къыз бу, не демек? Бабанъа, Сюндюс достуна кетти дедим. Агъанъ исе эр шейнн биле, ат минип сени дагъгъа къыдырмагъа кетти. Эгер биревнен корьсем, олюсини кетиририм деп кетти,— деди о.

Мен пек къоркътым, анама сарылып агъладым. Анам, «тез кир де еринъе ят, агъанъа чокътан кельди, Сундюсте экен» дерим. «Индемей ят, бельки къолайлы кечер. Лякин энди эвден бойле ялынъыз кетишинъ сонъки кере олсун, етер энди», деди.

Яныма отурып козьлеримни сюртти, башымны сыйпады. «Дердинъни айт къызым, менден гизлеме, кимни севесинъ?» деп сорады анам. Мен агъладым, бабам бергенге бармам дедим.

Бу арада къапыдан агъам кирип кельди ве бир сёз айтмай къулакътозыма ойле бир шамар ерлештирди ки, козьлеримден атеш кельгенине бельки чыдар эдим, лякин бурнумдан ал къан фышкъырды. Анам мени къучакълап ашханагъа алып чыкъты. Агъама айланып:— Етер, бабанъ дуймасын, балалыгъына баргъан, тюшюнирлср демеген, Сундюсте отурып къалгъан,— деди.

Мен учь куньгедже къавакъ терекке баралмадым. Бабам бир шей бильмей, лякин меним зияде махсунлигимни дуя эди. Сонъ «почтамыздан» бир кереден он мектюп алдым. Лякин бизим сырымызны пичен топлап къайткъаң арабаджылар анълап, бабама, агъама, атьта нишанлыма бильдиргенлер. Манъа айтмайып, бирден «той» илян этильди. Мен кеманеджини бир даа не тойда, не ёлда коралмадым. Бабам онынъ бабасына риджа эткен ве оны Багъчасарайгъа «тютюн» юклю арабанен йибергенлер. Шу куню мени «той» япып, севмегениме бердилер. Той менден зияде, алельхусус менликли киев ичюн буюк шадлыкъ эди.

Меним азаплы омюрим башлады. Мен артыкъ агъыр аякълы эдим. Бабам бус-бутюн ятып къалды. Мектеп манъа ве Мензе оджапчеге къалды. Экимиз де яш эдик, пек къыйын эди. Бабам январда вефат этти. Меним севгим дегиль сёнмек, атьта даа зияде азапкъа чевирильди. Мен кеманеджини ич олмаса, узакътан корьмек ичюн къыш, сувукъ, къар демей, эки къопкъа алып узакъ къуюгъа сувгъа бара эдим. Лякин оны бир кере коралмадым. Къавакъ тереги почтасы да гъайып олды. Ондаки ташны кимдир о ерден ёкъ эткен...

Бир баарь куню эди. Пенджере ачыкъ. Мен энди аналыкъ беклеп чалышмай, халкътан утанып ёлгъа да чыкъмай эвде отура эдим. Къоджам саба эрте турып колхоз идаресине кеткен. Серин танъ ельчиги мени де уянтты. Козюмни ачып пенджереге бакътым. Пенджереде балабан бир топ гуль ве гуллер арасында къалын бир конверт корюнип тура эди. Мен севинчимден эр дердимни унуттым. Мектюпни акъикий севдалыкъ козьяшлары иле окъуп, эр сатырыны опьтим. Лякин, эй-ят!.. Не файда? Севгилим манъа, кене де «къачмакъ»ны теклиф эте. Эр шейге разы экенлигини бильдире. Мен исе артыкъ къачмакъ файдасыз олгъаныны анълагъан эдим. Чюнки энди ана-бабасы оны да зорлап эвлендирген эдилер.

Бойледже, меним севгисиз къоранта омюрим девам этти. Къайнанам мени чокъ север эди, энди бираз огълуна да алышкъан эдим. Бабам ольген сонъ аналыгъым да чокъ балаларнен къалды. Оларгъа ярдым керек эди. Тезден биз Багъчасарайгъа кочьтнк. Огълум анда догьды. Сонъра Симферопольге кочьмек керек олды, чюнки къоджам комвузгьа окъумагъа кирди. Мен шеэр четиндеки Битакъ кою мектебинде оджалыкъ яптым. Эвде баланы бакъмакъ ичюн ярдымджы оларакъ аналыгъымпынъ огей къызыны янымызгъа алдыкъ. Онынъле апте-къардаш киби яшармыз сандым. О менден он яш буюк эди. Бизнен бир йыл къадар яшады. Баланы яслиге алып бара, эвде емек пишире, мен исе оджалыгъымны девам этем. Куньлернинъ биринде иштен къайтып кельгенде, эвде ич кимсе ёкъ эди. Бала бир озю кровать устюнде ята эди. Эвде исе ич бир эшья къалмагъан. Бала бакъкъан «аптемиз» де эвде ёкъ. Мен гъает бичаре алда чаптым-чапкъаладым, къомшулардан сораштырдым, кимсе бир шей корьмеген. Къоджам дерстен кельгенде, мен шашкъын алда бош ода ичинде агълап отура эдим. «Хырсызны» чокъ къыдырдыкъ. О куньден сонъ «аптемиз» Айше къайтып кельмеди. Меселе анълашылды, лякин онынъ не ичюн бойле хаинлик япкъаныны анълап оламадыкъ. Биз бу адамны агъыр куньлеринде эвимизге алып «апте» сайдыкъ. Барымыз, ёкъумыз иле болюштик. Бу насыл алчакълыкъ ки, атьта баланынъ юргъанчыгъыны биле алып кеткен?! Бу ишке алем шашты.

Арадан бир къач ай кечти. Мен сувукъланып агъыр хасталандым. Юксек дередже арарет иле зайыф алда тёшекте ятам. Балам да, меним хаста сютюмни эмгенинден олса керек, сыджагъы юксек эди. Бирден къапы ачылды ве ичериге бизим «аптемиз» кирди. Мен козьлериме инанмадым, абдырадым. Шпмди бу къадын мени ольдюрип кетсе де, мен озюмни къорчалап оламам деп къоркътым. Хырсыз исе, санки бизим огюмпзде сучсыз бир адам киби, келип мени къучакълады ве агълап менден афу сорамагъа тутунды. Манъа устю-башы урьян-пурьян олгъаныны, озю ёллар ичинде къалгъаныны ве мени зорнен къыдырып тапып, менден эляллыкъ истеп кельгенини, омюрде бир кере янъылгъаныны исбатламагъа тырышты. Мен оны акъикъатен аджыдым ве эвимизде бир гедже ятмасына мусааде эттим. Лякин баланынъ бабасы бу ишке насыл бакъар деп тюшюндим. Хырсыз манъа озь азапларыны анълатып отургъанда, къапыдан къоджам кирип кельди. О «мусафирни» корип пек шашты ве деръал оны эвден къуваджакъ олды. Лякин мен токътаттым. О шимди бу къыш геджесинде, бу боранда, къаранлыкъта къайда бараджакъ? Токъунма, саба турып озю кетер. Бабам: «Къомшунъ сени ташнен урса, сен оны ашнен ур» дей эди. Айды, тюшюнмей бир алчакълыкъ япты, биз оны багъышлайыкъ, дедим.

Къоджам саба кетеджекте: — Мен бугунь дерстен сонъ Тав-Бадракъкъа барып анамны кетирейим. Сенинъ хасталыгъынъ узайджакъкъа бенъзей. Лякин бу алчакъ къадын бизим къапыны унутсын, буны анъла, деди. Бираздан сонъ «аптемиз» юкъудан уянды. Меним яныма келип, муляйим сеснен: «Сабрие, сиз экинъиз де манъа инанынъыз. Мен энди озь намуссызлыгьымдан видждан азабы чекем. Бер манъа Марленни, ич олмаса, консультацнягъа алып барайым. Сенинъ хаста сютюнъни эмип, о да хасталангъандыр», деди. Мен деръал инсанларда эрте-кеч видждан дуйгъусы уяна экен деп севинип, яткъан еримде баламны ешиль атлас юргъанчыгъына сарып, хаин аллякъ къадыннынъ къолуна озь элимнен туттырдым ве тез къайтып кельмесини риджа эттим. Чюнки бала бир къач саат эммесе, меним даа зияде сыджагъым котерилир, даа зияде хаста олурым. дедим.

Къадын, баланы алып кеткен сонъ, бираз раатланыр киби, юкълап къалгьаным. Эки – учь саат юкълап уяндым, лякин эвнинъ ичинде насылдыр титислик, сувукъ сезиле. Соба сёнип къалгъан. эвимнинъ шырныгъы хаста бебейим де янымда ёкъ. Саатке чевирилип бакъсам, энди учь саат кечкен. Олар чокътан кельмек кереклер. Аджеба не олды? Бутюн вуджудымны къоркъу басты. Турайым кетейпм десем, еримден къыбырдап оламайым, козьлеримни къапыгъа тикип ятам. Энди акъшам къаранлыгъы басты, балам да ёкъ, «хырсыз» къадын да ёкъ. Ёкъ, ёкъ, ич кимсе ёкъ! Пахыл киби, бир къомшу биле шу куню къапымны ачып бакъмады. Мен артыкъ эсимни джойгъан киби олам, чаресизим, бир чаре корьмектен аджизим. Бутюн гедже бойле азаплар иле кечти. Саба ачылды, мен эп агълай-агълай имдат беклеп ятам. Не тюшюнмеге бильмейим. Ниает, къомшу къадынлардан бири хатыр сорап кельди. Ич бир ерде корюльмеген ве ич кимседе олмагъан бойле алгъа о да шашты. Бу дешетли фаджиа бир афта девам этти. Мен бутюнлей эсимни джойып ятып къалгъаным. Бутюн тувгъанларым, дост-эшлерим башымнынъ уджунда мына-мына оледжек деп, яныкълап отура экенлер. Мен о вакъытта йигирми яшында даа олюмге ляйыкъ олмагъан яш инсан эдим. Агъам, къардашым ве къоджам бутюн койлерни, шеэрлерни долангъанлар, газета ве радиода илян берильген. Не къазадан ольгенлер, ие де айдутча ольдюрильгенлер арасында бала ве къадын джеседи ёкъ экен. Шу куньлерде манъа белли психиатор доктор Балабанны кетиргенлер ве о эссиз яткъаиым меним файдама олгъаныны айтып, этрафдакилернинъ гонъюллерини алып, тынчландыргъан.

Мен исе яры эссиз алда ята эдим, яни базы вакъыт этрафымдаки сеслерни ишитем, лякин нелер айтылгъаныны анълап фикир эталмайым. Бутюн вакъыт козюмнинъ огюнде балачыгъымны озь къолларымнен ешиль атлас юргъанчыгъына чырмагъаным ве шу дакъикъада бебегимнинъ манъа шашып-шашып бакъкъан эки юзюм козьчиги, бедениндеки юксек дередже сыджакътан гуль киби къызаргъан яначыкълары, кираз киби къырмызы, оймакъ киби кичкене агъызчыгъы ве эльчиклерини юргъан тюбюне къойгъанымда истемейип эки – учь кере юргъандан тартып чыкъаргъаны ве оны чырмалгъан алда «тез къайтып кель джаным» сёзлери иле хаин, алчакъ, мераметсиз, видждансыз шу джанавар къадыннынъ элине бергеним ич бир дакъикъа козь опомден кетмей тура эди. Демек, мен яры эссиз бейут алда ята эдим. Иште, бойле ал, инанынъыз, еди кунь девам этти! Буны айтмасы ве язмасы къолай, лякин оны чекмек?!

Лякин инсан эр чешит агъырлыкъкъа, эр азапкъа даяна экен. Ниает, такъдир манъа текрар кулип бакъты.

Дешетли вакъианынъ единджи геджеси эди. Бирден къулагъыма «Сабрие, баланъ, баланъ, сенинъ баланъ» деген кескин сес ишитильди. Мен, гуя бир афта яры эссиз алда булунмагъаным, яткъан еримден сычрап турып, насылдыр умют этильмеген къувет иле къапыгъа атылдым. Янымдакилер затен не олгъаныны анъламадан, мени кольмекнен азбаргъа чыкъып къачаджакъ ве энди керчектен де акъылыны ойнаткъан беллеп. къапы янында мени къучакълап арткъа чектилер. Мен исе. шу сесни текрар ишитип, янымдакилерине айтып етиштиралмадым, къапы ачылып къучагъында чулларгъа чырмавлы бала киби богъча иле фигъан къопарып къомшу къадын кирди. Эр кес абдырады, мен исе бирдең оиынъ элинден «богъчаны» чекип алдым ве кирли чулларны ачып опынъ ичинден козьчиклери юмукъ, бетчиги патильджан киби мораргъан арыкълыкътан бети, тени бурюшкен бебегимни чыкъарып алдым. Онынъ азгъын яначыкъларыны корьгенде, балам ольген беллеп кескин сеснен багъырып текрар эсимни джойып йыкъылып къалгъаным. Не къадар вакъыт кечкен бильмейим, козьлеримни ачкъанда, эр кес балачыгьымнынъ башында «агъызы къыбырдай башлады, эндн юта, мына бакъынъыз» деп, баланынъ агъызына чай къашыгъы иле татлы чай юттыра эдилер. Мегер бала еди куньгедже бир шей ютмагъан, ялынъыз агъызынынъ кенарларында къара отьмск бур-тюклери къатып къалгъаны ве дудакълары этрафында бир къара алкъа асыл олгъанындан анълашылды ки, о хаин къадын бир парча чавдар отьмегини боз парчасына чырмап оны соска киби багълап, баланынъ агъызына эмизлик этип къаптыргъан. Сабийим бир афтагъадже тек шу шекильде гъыдаланып олюм алына кельген ки, бир кунь бир гедже затен эльчиклерини ачалмады.

Меним къорантамнынъ севинчи сынъырсыз эди. Лякин бу къадар буюк джинаетнинъ джезасыны чекмеге ляйыкъ шу чапкъын къадыннынъ тапылмасы шарт эди. Шунынъчюн агъам ве баланынъ бабасы, бала тапылгъанынен сокъакъкъа чапып чыкъып, о къадынны къыдыргъанлар. Баланынъ бедени даа сыджакъ олгъанындан джинаетчи къадын шу къомшу эвден пек узакъ кеталмагъандыр деп, шу этрафтан къыдыраракъ, сокъакънынъ башындаки «Ширкет къавеси» денилъген мусафирханенинъ азбарына кирип, джинаетчини акъикъатен шу азбарнынъ араба къапысы артындан тапып, милициягъа теслим эткенлер.

Меним бу агъыр алымдан хабердар олгъан мектебимнинъ мемуриети манъа баламнен берабер раатланмакъ ичюн, профсоюз тарафындан Симеизге эки айлыкъ санаториягъа путёвка бердилер.

Чокъкъа бармай махкеме олды. Анда эр шей ачыкъ-айдын анълашылды. Бизим «апте»ге бенъзеген айры унсурлар озьлери ичюн Москва, Ленинград киби буюк шеэрлерге барып, андан орталыкъта къыт олгъан темиз къаве. зейтун, пирнич ве иляхри малларны алып спекуляция япувны хауфсызлаштырмакъ макъсадынен бир яшына кьадар кучюк баланы хырсызлап, гуя яш балалы ана киби ёлгъа чыкъа экенлер. Демек, олар инсанларгъа хас энъ азиз хасиеттен яни балагъа, балалы анагъа айрыджа урьмет ве итибардан, эйи муамеледсн озьлерининъ пис макъсадлары ичюн файдалана экенлер. Эбет, хырсыз къадыннынъ элинде бала олса, не онынъ озю ве не де янындаки мал толу сепетлери, торбалары ич кимседе, хусусан милицияда шек-шубе догъурмай ве атьта онъа поездгъа невбетсиз билет алмагъа ярдым этелер, рыкъма-рыкъ вакъытларда онъа ер тапып берелер ве иляхри. Бойлеликле хырсыз, спекулянт къадын ёлларда ич бир хауфсыз ве атьта итибар иле юре. Иште, бизим «аптемиз» Айше де мисли корюльмез бу алчакъ, джинаий усулдан файдаланмакъ ичюн меним къозучыгъымны хырсызлагъан.

Мен затен, омюримде бойле джинает. бойле махкеме биринджи кере корьгенимден, махкемеджи манъа сёз бергенде не демеге бильмедим. Бала шукюр, янымда, озюм де тюзельдим деп, «о энди озю рухий азап джезасыны чеккендир, йиберинъиз оны козюмден ёкъ олсун» дегенде, махкеме залында отургъанлардан бирининъ «гъарипчик, баласы ёкъ олгъанда делирген, аля даа акъылыны топлап оламай» деп фысилдагъаныны ишиттим.

Джинаетчиге сёз берильгенде, о догърудан-догъру хырсызлыкъ ве спекуляция иле огърашкъаныны ве бу эндн экинджи кере бала хырсызлагъаныны айтты. Сонъ онъа текрар суаль бердилер. «Не ичюң сен, бу къадынгъа бир кере ойле буюк джинает яптынъ, яни эвини темизлеп кеттинъ де, сонъ насыл этип бир даа къоркъмайып онынъ баласыны да хырсызламагъа джесарет эттинъ?» дедилер.

Джинаетчи аякъкъа турды да: «Эгер дюньяда шу баласы хырсызлангъан къадынлар киби, эр кеске ишангъан, эр къалпакълыгъа бабам деген адамлар чокъ олса эди, меним киби теджрибели хырсызлар асла къолгъа тюшмез эдилер» деп, озь зенаатынен гъурурланыр киби кулюмсиреп ерине отурды.

Махкеме онъа еди йыл апсхане джезасыны берюв къарарыны чыкъарды.

Мен шу дакъикъада онынъ юзюне бакътым ве юрегимде бир ынджынув ис эттим. Бабам да, аналыгъым да пек яхшы адамлар эдилер, инсанларгъа тек яхшылыкъ япар эдилер. Бу джинаетчн къадынны исе якъын танышымнынъ оксюз баласы олгъаны ичюн аналыгъым эвимизге алып, озь баласы киби бакъкъан, осьтюрген эди. Ама сонъунда о бойле джинаетчи олды. Мен «не ичюн омюрде, табиатта бойле акъсызлыкълар ола аджеба, аналыгъым ве бабам олип кеттилер, ама бойле унсурлар яшай ве ким биле даа кимлерге ве не къадар зарар кетирирлер» деп, тюшюнджели алда агъыр дуйгъулар иле балачыгъымны алып эвге къайттым.

Бала хырсызланув фаджиасындан сонъ, бизим аиле яшайышымызда пек анълашылмаз «аллар» ола башлады. Къоджам эвге пек кеч къайтып келе ве затен кельмеген вакъытлар да ола. Мегер о меним устюме башкъа бир къадыннен кезе ве онынъле яшай экен. Бу алны ишитмек мен ичюн пек агъыр эди. Бу адам меним биринджи саф севгимни парчалап, таптап, мени озь омюрине багълады. Мен оны севип оламасам да, баламнынъ хатири ичюн такъдириме табий олгъан эдим.

Куньлерден биринде къоджамнынъ мусафирханеде озюнден чокъ буюк яшта бир къадын иле «зевкъ» кечиргенини озь козюмнен корип рухий азаплар чекерек, козьяш тёкюп кельдим ве баланы алып эвден кетмеге къарар бердим. Мен эвден чыкъаджакъта къоджам къайтып кельди ве:— Сен не япасынъ?! Акъылынъны джойма, мен сени ич бир якъкъа йибермем. Кель, анълашайыкъ, унут бу акъылсыз ишимни,— деп, мени къандырмагъа башлады. Эбет, манъа буны унутмакъ къолай дегиль эди. Лякин даа янъы джеэннем азапларындан къуртулып, балачыгъымы тапып, оны осьтюрмеге башлагъанда айырылмакъ не къадар агъыр ве чнркин иш. Бойле шей яш комсомол ве совет оджасы-нынъ шанына келишмегенини анълап, къорантамны бозмамагъа къарар бердим. Бойлеликле, омюр озь ёлунен кете башлады.

Бир кунь иштен къайткъанда Субхи кинотеатри диварында дюльбер илян корьдим. Илянда буюк арифлернен «Татар концерти» деп язылгъан эди. Бир шейге бакъмайып, деръал, концертке билет алдым. Эвге кельгенде къоджамнен арамызда буюк дава чыкъты. «Мен сени концертке йибермем, озюм де бармам» деди о. Меним ичюн исе бу концерт гуя, янъы башлайджакъ омюримнинъ къапысыны ачаджакъ ве шунынъчюн мен анда мытлакъа бармакъ кереким деген кучьлю сезги манъа къанатлар такъты ве мисильсиз джесарет берди. Мен къоджамнынъ айткъанына бакъмайып, огълумны къомшугъа быракъып концертке кеттим. Биринджи кере санада татар тилинде концерт кореджегим. Озюм концерт демек не олгъаныны да бильмейим. Сабырсызлыкънен беклейим.

Ниает, перде яваштан эки тарафкъа чекильди ве санагъа узун бойлу йигнт чыкъты. О, залны девамлы козьден кечирди ве джиддий, ачыкъ, муляйим сеснен сейирджилерге хытап этип:

— Бугунь сизнинъ огюнъизде саньатта биринджи адымларыны япаяткъан артистлеримиз чыкъаджакълар. Бу концерт мпллий саньатымыз ичюн буюк мувафакъиеттир. Бу ишлернинъ тешкилятчысы бизим яш истидатлы композиторымыз Яъя Шерфединов аркъадаштыр! — деди ве пешинден санагъа чыкъкъан Шерфединовны халкъкъа такъдим этти. Композитор демек не олгъаныны мен нумюне мектебинде окъугъанда, музыка дерсинде чокъ ишиткен эдим. Шимди исе козюмнинъ огюнде, санада джанлы композиторны корьмек меним ичюн буюк бир вакъиа эди. Мен агъызымны ачып, тааджип иле онъа бакъып къалдым. Шерфединовнынъ элинде кемане бар эди. Кеманени корьгенде, меним бутюн теним чимирдеди, ильки севгимнинъ кеманесини хатырлап, бир тюрлю олдым. Шерфединов исе кеманесини котерип классик татар аваларындан «Тым-тым»ны чалды. Бу макъамны биринджи кере ишиттим ве шу татлы кемане эзгиси меним гонълюмде ойле бир ис догъур-ды ки, гуя дюньяда затен «Тым-тым»дан башкъа музыка ёкъ...

Концерт девам эте. Бир къач яш къызлар ве огъланлар «Къара сувнынъ дерт кошеси» оюныны ойнадылар. Сонъ шиирлер окъулды. Хатиримде, концертни алып баргъан яш студент Мемет Нузэтнинъ «Иджрет» шиирини ве Маяковскийден Ленин шиирини окъугъан эди. Сонъра санагъа узакълардан учып кельген дженнет къушу киби гъает шырныкълы, дюльбер юзьлю, узун бойлу, мыхлама фес кийген, онынъ устюне индже ялтыравукъ пуллар иле нагъышлангъан ве «пуллы бур-юмчик» денильген ешиль фырланта ташлангъан оюнджы чыкъты. Устюнде гульгули атлас антер, аягъында тап къартаналар кунюнден къалгъан, телли терликлер (эвельде келин-къызлар ичюн эльнен нагъышланып махсус тикильген атлас яхут къадифе аякъкъаплар, оларнынъ окчеси олмай, артлары ачыкъ, лякин бурунлары къапавлы олып, сюйрю уджлары тёпеге котерилип, къайыкънынъ буруныны анъдыралар) бар эди. Атьта бойле терликлер хусусында йыр биле бар эди.

Иште, шу терликлер, иазик белинде исе йипишли къушагьы ве къушакънынъ кумюш шерти устюнде тизилип тургъан он эки дане сулюклери оюнджынынъ дюльберлигине дюльберлик къоша эди. Эбет, мен бойле кийинген оюнджы къызны да биринджи кере корьдим. Бирден сананынъ артында давул, зурна иджрасында акъай авасы янъгъырады, ве санагъа перилерге бенъзеген Сафие Шерфединова ханым чыкъты. О бираз ойнагъан сонъ, агъыр ава енгиль, шенъ «къайтарма»гъа чевирильди. Сонъ сананы айланып, усталыкъ иле ойнагъан «ури къызлары» кибн дюльбер оюнджы хаял киби санадан ойнап чыкъты.

Мен о дередже джошкъун эдим ки, атьта, халкъкъа къошулып эльчырпмагъа биле унуткъаным. Бойле алда булунгъаным дакъикъада санагъа узун бойлу, гъает гузель эндамлы, эсмери юзьлю, узун, лякин устюне пек уйдурылып тикильген къырмызы къадифе антерли яш къыз чыкъты. Чыкъты ама, мен энди озь еримде отурып оламадым, аякъкъа къалкътым. Чюнки зал тюз олып, меним огюмде отургъан адамларнынъ башларыңдан сананы заметнен корем. Шимди санагъа чыкъкъан къыз йырджы олгъаны ичюн мен аякъ устюнде сабагъа къадар турмагъа разы эдим. Ама шу меляикени якъындан корьмек арзусы юрегимни къаплады. Мен атьта сананынъ энъ огюне барып, ерде чёмелеп отургъан бир чокъ балаларнынъ арасына къарышып чёмельдим ве йырджыгъа тикилип къалдым. Санагъа чыкъкъан Эльмаз Алиева эди.

Эльмаз Алиева 1912 сенеси Симферопольде демирджилер къорантасында догъгъан. Агъа-къардашлары чокъ экен. Энъ буюклери Рамазан Алиев курешчи пельван экен. Къорантада бала чокъ олып, яшавлары агъыр олгъанындан Эльмазны оджалар техникумына интернаткъа бергенлер. Лякин Эльмазда чокъ дюльбер, гурь, татлы сес барлыгъы анълашылгъан сонъ 1930—31 сенелери Радиокомитет мейдангъа кетирильгенде, оны радиогъа йырджы этип алгъанлар. Эльмаз Алиеванынъ энъ яхшы йырджылардан олып, биринджи кере ачыкъ санада халкъ огюнде япкъан чыкъышына, энъ бахтияр адамлардан бириси оларакъ мен де расткельдим. Эльмаз башта «Джельтирмен» сонъ «Эки кийик» ве энъ сонъунда, Шерфединовнынъ о вакъытта даа яш шаир Ыргъат Къадыр сёзлерине язгъан «Комсомолка» йырыны йырлады. Залда ойле кучьлю эльчырпмалар, ойле алгъышлар котерильди ки, буны сёз иле тариф этмек мумкюн дегиль. Меним атьта козьлерим яшланды. Санагъа композитор Шерфединов ве шаир Ыргъатны чагъырдылар. Олар Эльмазнынъ элини опьтилер. Мен исе бойле юксек истидаткъа малик адамларгъа сукъланып, озюмнинъ де шу санагъа чыкъып бир йырчыкъ айтып агъламакъ истегенимни айтмагъа янымда балалардан гъайры кимсе ёкъ эди.

Алгъышлар чокъ девам этти. Мени исе ойле дуйгъулар сарып алды ки, шу дакъикъаларда баламны да, къорантамны да, атьта оджа оларакъ ярынки дерслерге азырланмакъ кереклигини де унуткъаным. Ялынъыз санадаки бахтияр адамларнынъ не къадар къыйметли, дюньяда бутюн зенгинликлерден устюн байлыкъкъа менсюп экенликлерине сукъланып авес эттим. Озюм де санагъа чапып чыкъаджакъ къараргъа кельдим. Лякин, не япайым? О буюк адамларнынъ огюне барып, мен де бираз йырламагъа билем деп насыл айтайым? Олар бельки йырламакъ, ойнамакъ, чалмакъ ичюн махсус мектеплер битиргендирлер? Ёкъ, энъ яхшысы мен эвге къайтайым да, ярын шу Эльмаз деген къызны тапып шу «Комсомолка» йырынынъ сёзлерини алып огренейим, дедим. Йырнынъ макъамыны шу дакъкъада огренген эдим. Мен затен музыканы эр даим бир - эки кере динълегенде огренем. Сёз-лерни де тез огренем. Мектепте шиир окъувда аман-аман эр кестен устюн чыкъа эдим.

Мектепте окъугъанда Абдураим эфенди деген тиль дерси оджамыз бар эди. О бизге сыкъ-сыкъ шиир окъута эди. Бир кунь о бизге кене шиир окъумакъны теклиф этти. Башта Акъманайлы ногъай баласы Ферит Батыров окъуды. О, шиирни ифадесиз тарзда пек янълыш окъуды. Эр кес кулюшти. Сонъ оджа мени чагъырды. Мен шиирни котеринки сес иле гузель этип окъудым. Оджа пек макътап, манъа аля ишарети къойды ве Феритке бакъып, «тек севги шиирлери язып, окъуп юрьме де, Джемилевадан нумюне ал» деди. Ферит мугъайды, талебелер кульдилер. Мен севиндим, лякин Феритни аджыдьм. О, пек терен маналы олмаса да, гузель къафиели сатырлар тизмеге биле эди. Бир кунь о манъа севгисини шиирий шекильде анълатмагъа истеп, шойле чынълар уйдургъан эди:

Иште ойле, кечмишни хатырлап ве бугуньки ильки татар концертинден алгъан теэссуратымны, яхшы-яман не олса да омюрдешим иле болюшмеге ашыкъып эвге кельдим. Эйат!.. Эвде мени, акъайына севгиси олмаса да, аилеге итаат эткен аджиз яш къадынны бир фаджиа даа — айрылыкъ беклей эди. Бунынъ да устюне о манъа баламны бермеди. Меним энъ агъыр куньлерде азаплар чеккен юречигим парча-парча олды. Энди юрьген ёлумны козьлерим корьмей. Чюнки гедже-куньдюз, эвде, ёлда, атьта мектепте дерс вакътында биле балаларгъа бакъып агълап йибере эдим.

Бу ал алты ай девам этти. Сонъ совет къануны боюнджа биз ресмий суретте айрылдыкъ. Баланы эбет, манъа бердилер. Бахтым къолума къайтып кельди. Кене къавуштыкъ. Кичкене сабийчигим о къадар азаплар чекти ве пек асабий олып осьмекте эди. Оджалыкъ девам эте. Баланы сабалары балалар багъчасына алып кетем, андан мектепке дерске чапам. Сонъ кене балалар багъчасына, кене эвге. Иште ойле.

Меним аман-аман эр дерсимнинъ сонъунда «йыр дакъикъасы» ола эди. Балаларнен борабер мектеп йырлары йырлар эдик. Озюм джогърафияны эр дерстен зияде севе эдим. Балаларны харита янына чыкъарып шеэрлерни косьтеринъиз ве шу шеэрлер акъкъында нелер бильгенинъизни айтынъыз, дей эдим. Бир кунь талебелерден бирини харитагъа чыкъаргъанда, манъа бакъты да: «Оджам, Багъчасарайдан башлайыммы?» деди. Мен баланынъ макъсадыны апъламасам да, башла дедим.

— «Биринджиде, Багъчасарайда Пушкин булунгъан, «Козьяш чешмеси» акъкъында дестан язгьан. Экинджиде, багъчасарайлылар тюркю айтмагъа пек уста экенлер»,— деди о. Мен баланынъ бойле анълатувына шашып «я бойле фикирни саиъа ким айтты, мен, гъалиба, сизге багъчасарайлылар яхшы йырлайлар демеген эдим де», дедим. Бала «манъа бабам айтты, сиз Багъчасарайлы экенсинъиз ве онынъ нчюн эр кунь дерстен чыкъаджакъта бизге тюркю айттырмай, сыныфтан чыкъармайсынъыз» деди. Баланынъ сёзлери мыскъылмы, шакъамы, ёкъса макътавмы — не деп тюшюнмеге бильмедим. Балаларгьа исе мен багъчасарайлы олгъаным ичюн дегиль де, дюньяда йырламакъ яхшы шей, бу инсан ичюн буюк рухий байлыкътыр, дедим. Ве шу ерде анамнынъ «Отьме бульбули»ни хатырладым. Дерстен сонъ багъчагъа кирип баланы алып къайттым. Собасы чокътан сёнген эвнинъ ичи гъает сувукъ, титис эди. Пенджеренинъ джамларында аяздан асыл олгъан бузлы орьнеклерге хайли вакъыт бакъып къалдым ве озь-озюме: «Меним яшайышым бойле къаладжакъмы, бу баламны мен бир озюм насыл осьтюрир экеним?» дедим. Озюм пек янъгъызсырай эдим. Сокъ-акъта сувукътан улугъан копекнинъ сеси биле манъа «ахмакъча адий табиатынъ ичюн, эр кеске инангъаныиъ ичюн бу такъдир санъа ляйыкътыр, акъылсыз къадынчыкъ» деген киби келе эди. Санки эр увулды манъа «ох чала» эди. Мен баламны коксюме бастым да, йырладым:

Агълап-агълап тойгъан сонъ, озюмни эльге алдым ве козьлерим янъы дюнья корьген киби бирден къурудылар. Шу арада беклемеден къапы ачылып, баламнынъ бабасы кирип кельди. О энди дефаларджа барышмакъны теклиф зткен эди. Кене шу теклифнен кельген. Бу хусуста мен чокъ тюшюидим. Мен оны чокъ дефа афу эттим. Не япмалы, кене де багъышламакъ керек олды. Барыштыкъ. Омюр бираз енгиллешти. Ниает, бир къарар турмуш къурып башладыкъ. Гъайретли, яш оджалардан олгъаным нчюн мени Швейпром профсоюзына авуштырдылар. Алтынджы единджи сыныфларда дерс берднм. Айлыгъым да артты.

Шу вакъытта пек меракълы, истидатлы бир къызчыкъкъа расткельдим. Онынъ бутюн арекетлеринден, даима йырлап юргенинден мытлакъа артистка оладжагъы белли эди. Къызчыкъны мен пек севдим ве дерстен сонъ къалып онъа йырлар огреттим. Бир къач йылдан сонъ о керчектен де артистка олды ве Къырымда, Бакуда, Москвада ве даа пек чокъ шеэрлсрде концертлер берип, озюни о вакъытта янъы чыкъкъан ойнап йырламакъ жанры иле танытты. О къыз багъчасарайлы олып, беллн шаиримнз Энвер Селяметнинъ аптеси, гъает истидатлы оюнджы Лютфие ханым Селяметова эди. Онынъ буюк артистка олмасына дженк кедер этти. Лютфие шимди Бакуда яшай.

Мен озюмнинъ саньат алемине адым аткъан ильки йылларымда пек чокъ аджаип адамларнен, акъикъий саньаткярларнен корюштим, олар иле чалыштым. Бу ал меним бутюн илеридеки саньат иле сыкъы багълы такъдириме буюк тесир быракъты. Бойле саньатпервер шахслардан бири профессиональ музыкаджы пианистка Варвара Карповна Ханбекова эди. О, докъсан яш яшап, даа якъынларда Москвада вефат этти. Меракълы ери шу ки, бу сынъырсыз музыка севдасы узакъ омюрининъ сонъуна къадар эр кунь саба турып, пианино башына кечерек, бир ава чалмаса я да бир татар йыры йырламаса, саба емегине маддеси олмаз эди. Чюнки бу къадын затен музыка алеми шараитинде, яни Москвада та Римский-Корсаков девиринде консерватория битирген ве эрмени халкъынынъ белли саньаткяры Ханбековнынъ аилесинде догьа. Табий ки, кичкене Варячыкъ да ильки адымларыны аткъанда, пианиногъа догъру адымлагъандыр. Истидатлы музыкаджы Ханбеков та о вакъытлардан башлап, бизим халкъ музыкамызны джандан севген ве онынъле джиддий огърашкъан, чокъ татар йырлары ве аваларыны топлап ишлеген ве оларны эр вакъыт чала экен. Онынъ гъайры ишлеген бир чокъ халкъ авалары ноталарынынъ эльязмалары аля даа сакълы турмакъта.

Вакъты келип, Варвара Карповна да Москва консерваториясыны битире ве уста пианино чалыджы ола. О да бабасындан даима ишитип тургъан татар халкъ аваларыны юректен севе ве халкъ музыкасынынъ инджеликлерини, бутюн сырларыны огрене. Оларнынъ эвинде эрмени аваларынен бир сырада, бутюн вакъыт татар музыкасы да чалына, мусафирлер кельгенде исе бутюн акъшам концерт бериле. Варвара Карповна бабасы ве бутюн къорантасы киби. тсмиз татар тилинде лакъырды эте эди. О татар мектеплеринде музыка ве хор дерслери бере эди. Мени элимден тутып, саньат багъчасына нльки адымлар аттыргъан, шу аджаип багъчанынъ емишлерининь ильки далыны таттыргъан биринджи музыка оджам Варвара Карповнанен мен 1921 сенеси нумюне мектебинде расткелиштим. Онъа къадар мен музыка дерси, музыка китабы ве атьта нота не экенини бильмей эдим.

Меним пек хатиримде, балалыгъымда анам ольген сонъ, бабам бир кунь грампластинка кетирдн. Сонъ барып койнинъ фельдшеринден «храмофон» деген ве трубасы балабан замбакъ чичегини анъдыргъан буюк къуту алып кельди. Онынъ устюне шу къара табакъкъа бенъзеген тёгерек пластинканы къойды ве манъа: — Мына къызым, бакъ, шимди трубанынъ ичинден бу къара табакънынъ устюне язылгъан тюркю ишитиледжек. Буны пек гузель сесли эркек йырлай, шу йырны яхшы динъле. Оны бир къач кере чалдырмакъ мумкюн. Бу шей акъшамгъа къадар бизде тураджакъ. Эгер йырны яхшы огренсенъ, санъа йипек антер алырым, —деди. Пластинка айланып башлагъанынен трубадан музыка ишитильди. Бу мен ичюн бир муджизе, тасвирленильмеси кучь, анълашылмаз севинч эди. Трубадан инсаннынъ вуджудыны чимирдетиджи, козьлерини яшландырыджы татлы сес йырлай эди. Лякин йырньшъ макъамы шу дередже муреккеп ки, мен асла шу йырны огренип олурым беллемедим.

Мен о вакъытта он учь яшында олып, энди чокъ шей анълай эдим. Лякин йырнынъ сёзлерининъ манасыны анъламадым. Бабам йырнынъ сёзлерини язып алды ве маналарыны анълатты. Сонъ яваш-яваш пластинканынъ артындан йырламагъа, огренмеге башладым. Энди мен йырлап токътагъан пластинканы озюм кочюрмеге огренген сонъ, бабам, иште, акъшамгъа къадар чал, динъле, огрен деди ве одадан чыкъып кетти.

Меним огюмде араб арифлери иле язылы шу сёзлер тура эди.

Бу йыр анасындан айрылгъан, оксюз къалгъан къозыньнъ агълавы, ферьяды эди. Эбет, мен бу йырнынъ манасыны, озюмнинъ оксюз къалып агъладыгъым, «меледигим» куньге бенъзеттим. 0 вакъытта, анам ольген куню эр кес дженазеден къайткъан ве «джанаш» берильген сонъ, савутлар ювулгъан арада мен бабама, битама дуйдырмадан эвден къачып, устюмде ешиль антерчик, аякъларымда галошлар иле анамнынъ къабрине барып, онынъ устюнде фигъан къопарып агълап, серилип къалгъаньм. Къышнынъ дешэти, ерде яткъан къалын къар ве кучьлю боран мени токътаталмады.

Иште, шу «Къозы» йырыны бойле авеслик иле огрендим ки, бабам эки сааттан сонъ манъа чанакънен шорба кетирип кельгенде, мен козьлерим яшкъа толып бабама «Къозы»ны йырладым. Бабам да агълады... Мени анълады. Бундан сонъ о манъа ишандыргъан антер ерине грамофон алгъан эди.

Иште, о вакъытта Варвара Карповнанынъ музыка оджасы экенлигини анълагъанымнен ашыкъып онынъ янына бардым да: «Сиз нота билесинънзми?» дедим. Оджа манъа дикъкъатнен бакъты ве меним суалиме джевап ерине «я сен билесинъми?» деп сорады. Мен бираз къызарсам керек, Варвара Карповна шимди мен эр шейни айтырым, бар ралеге отур, деди. Шу куню мен ильки кере къара тахта устюнде бор иле беш сыра этип сызылгъан сызыкъларны корьдим ве шу сызыкъларнынъ устюне, тюбюне ве арасына ясалгъан чокъмарчыкъларгъа «нота» денильгенини анъладым. Пек тааджип эттим. Оджа дерстен кеткен сонъ, сыныфта бир озюм къалып, тахта устюне борнен пек чокъ бешер-бешер сызьгкълар сызып, оджа язгъан киби оларнынъ устюне, тюбюне ве орталарына ноталар язып огрендим.

Экинджи кере музыка дерси башлайджакъта, мен ичимден «оджам мени чагъырса да, ноталарны язып косьтерир эдим» деп ашыкътым. Оджа сыныфкъа кирди. Башындаки шляпасыны чыкъаргъанынен гуя меним истегимни ишиткен адам киби манъа бакъып:— Джемилева, кель бу якъкъа, — деди. Мен эм севиндим, эм бираз къоркътым. Я догъру язалмасам... Боюм да тахтагъа зорнен ете эди. Оджам хытап этип: — Айт бакъайым, «до» нотасы не ерде языла, ондан сонъки нотанынъ ады недир? — деп сорады. Мен айттым. Сонъ, сыранен чызыкълар чызып, араларына ноталарны ве оларнынъ адларыны яза билесинъми, деди. Бутюн сыныф манъа дикъкъатнен бакъып турды. «Эгер мен шимди язалмасам, сонъ манъа оджа бир шей огретмез ве бутюн сыныф мени кулер, дедим де, тахтада беш сыра чызыкъ чыздым. Биринджи чызыкънынъ тюбюне нохут киби ортасы ачыкъ бир тёгерек ясап. онынъ ортасына чызыкъ къойып, оджагъа бакътым. «Мына бу «до» деп нотанынъ тюбюне адыны яздым. Оджам турып яныма кельди ве: «Аферин, Джемилева, башкъаларыны да яза билесинъми?»— деди. Мен бутюн еди нотанынъ ерлери ве адларыны там догъру язып, текрар «аферин» къазанып ериме отурдым.

Шу куньден сонъ мен Варвара Карповнаны юректен севдим, о да мени пек бегенди. Сыныфымызда исе мен музыка дерсининъ «билимлиси» деп танылдым. Оджамыз бизге музыка хусусында чокъ меракълы дерслер берди. Варвара Карповна меним сесимни бегенип, озю пианинода чаларакъ, чокъ йырлата ве озю де манъа бильген йырларыны огрете эди.

Иште, о девир мени саньат алемине якъынлаткъан ильки басамакъ олды.

Мектепни битиреджек йылым кельди. Яз татилинде кене Тав-Бадракъкъа бардым. Багъчасарайда дервиза оладжагъыны ишиткен эр кес онъа азырланмакъта эди. Мен бабама, биз де мытлакъа барайыкъ, деп ялвардым. Эвеля Къазбиельге Аблязиз эмдженъе барайыкъ, ондан сонъ не оладжагъыны анда бакъармыз, деди бабам. Къазбиель коюнде яшагъан эмджем эр вакъыт дервизаларда ат къошусында иштирак эте эди. Биз дервизадан учь кунь огюне эмджемнинъ эвинде мусафир олдыкъ. Эмджем меним оськениме, энди етишкен къыз олгъаныма шашып къалды. Бабам къопайып: «Бу йыл, къысмет этсе, къызымыз оджапче оладжакъ», деди. Эмджем бираз ал-хатир сорашкъан сонъ, бизлерни юрегине сыгъмаз къуванчы — Акътабанны косьтермеге алып чыкъты. Эмджемнинъ, Акътабандан гъайры, эки аты, арабасы, леленкасы да бар эди. Лякин Акътабан ахырда о атлардан айры больмеде тура. Ахырнынъ диварында онынъ джугени ве хусусий япынджасы асувлы. Меним козюме бирден япынджа чалынды, о вишне ренкли къадифеден олып, устюне чешит тюсте гуллер, чичеклер нагъышлангъан, кенарларында узун сары йипек сачакълары бар. Япынджаны бабам да пек бегендн, макътады.

— Бойле япынджалы ат къошуда озмаса, айып олур!— деди.

— Бильмейим, агъа! Лякин озюни ярым йылдан бери къошугъа азырлайым. Эр кунь ишимни быракъып, базан ашымны-сувумны биле унутып, саатлернен Акътабаннен огърашам.

Эмджем атнынъ йипек киби йылтыравукъ къара, узун ялынларыны сыйпады. Ат, акъикъатен, къокъла киби эди. Тюси торы, манълайы къашкъа, тобукъларында, махсус япылгъан къыскъа чорапчыкълар киби беяз ёлакълар бар. Атнынъ озю чокъ буюк ве юксек дегиль, лякин аякълары юксек, башы пек дюльбер. Акътабанны бегенмемек мумкюн дегиль. Эм бутюн Къазбиель кою къошусы кене бу ат алмасына дуаджы. Биз эмджемиен эки кунь девамында чалгъы-чагъана, эглендже, йырлар огренюв иле мешгъулъ олдыкъ. Бу сефер эмджем манъа «Къайышым санъа элял олсун» тюркюсини огретти. Озю эм кемаие чалды, эм аджаип сеснен йырлады.

Ниает, дервиза куню кельди. Эмджем, саба бизлер тёшектен тургъапджа, Акътабан иле койнинъ этрафыны айланып кельген, атны энди кереги киби эгерлеген, яраштыргъан. Арабалар койлюлер, балалар, къадынлар, эркеклернен толу, эр кес тойдаки киби кийинген-къушангъан, базыларынынъ эллеринде сепетлернен емиш, ашайт. Яш къадынлар келинлер киби кийинген, арабаларгьа толушып, эмджемнинъ къапысы огюндеки топракъ ёлдан Багъчасарай бетке кетелер. Бизлер де леленкагъа отурдыкъ. Эмджем Акътабаннынъ устю булашыр деп, устюне минмейип, бизим леленканынъ аркъасына багълады, озю бизим янымызда ерлешти. Саба ели юзьлерни охшай, сачларны сыйпай. Ёл исе о дередже дюльбер, дерсинъ махсус той арабалары юрьмек ичюн ясалгъан. Эки якълап юксек сельбилер джыйынгъа ойнамагъа чыкъкъаң къызларны анъдыралар. Артымыздаки арабада кельген деликъанлы яшлар: «Меним атым Акътабан, мен атымны макътамам, мен атымны макътасам, къошуны алмай токътамам» деп йырлайлар. Мен де халкъкъа къошулып, «Акътабан»ны йырлайым. Эмджем башымны сыйпап: «Ах, сен не ичюн огълан олып догъмадынъ» дей. Онынъ озюнинъ де учь къызы бар.— «Огълан олгъан олсанъ, сени Акътабангъа минип чапмагъа огретир эдим» деп, эпимизни кульдюре.

Энди узакътан, дервиза мейданындан, чалгъы сеслери ишитильди. Ниает, Багъчасарайгъа кельдик. Алма бою койлеринден баргъанда, Багъчасарайгъа эки ёлнен кирмек мумкюн: «Кемеркъапы»дан ве «Дарагъач»тан. Бизлер дарагъач тарафтан кельдик, чюнкн дервиза мейданы о тарафта эди. Этрафта адамлар чокъ. Оджакъларда ашлар пишмекте, чешит кебап, сарма, долма къокъулары чыкъа, къадайыф саанлери тютемекте. Бизлер де шу инсан дерьясына къарыштыкъ. Бабам манъа: «Чачи, сени сербест быракъам, лякин халкъ дагъылып башлагъанда шу балабан чоюн къазанлар башындаки ашчылар янында мени беклерсинъ. Ач олсанъ да о ерге бар, санъа аш берирлер,— деди.

Мен бугунь бойле буюк «той»ны биринджи кере кореджегим. Озюмнинъ бойле сербест быракъылгъаныма пек севиндим. Демек, мен энди акъикъатен «етишкен» къыз экеним, дедим.

Дервиза къошудан башлады. Эр кес аякъта, къошуда чападжакъ атларгъа япынджалар орьтюльген, ат чапарлары устьлерине минген алда, ёлнынъ уфугъына бакъып туралар. Къошуда иштирак этеджеклернинъ эр бириси мытлакъа биринджи кельмеге истей. Эм инсаннынъ бу куньджилик, ярышчылыкъ дуйгъусыны атлар да сезселер керек. Эгер сезмеселер, башларыны созып, къулакъларыны яткъызып, терге пишип, олюмден къачкъан къурбан киби, огге чапмаз эдилер. Дженк-те кавалерияда олгъанлардан ишиткен эдим, анда да атлар, къаршыдан ургъан атеш, топ ве къуршунларгъа бакъмадан, устюнде отургъан адамны эп огге алып бармагъа, телюкеден алып чыкъмагъа ынтыла экенлер. Къошуда чапкъан атлар да эписи шойле дуйгъуда олсалар керек. Иште, энди атлар корюне, тоз чанъгъытып келелер ве халкъ эки якъкъа болюнип, атларгъа кечип кетмек ичюн ёл бермеге тырыша. Бу дервизанынъ энъ шаматалы бир дакъикъалары эди ки, кимсе-кимсени корьмей, эр кес огге, энъ огде сырагьа чыкъмагъа истей. Мен де ич артта къалмагъа севмейим. Эм боюм да кичкене. Онынъ ичюн, мен илле чаресини тапып, халкънынъ гурьлигинден-сыкълыгъындан зор иле кечип энъ огге чыкътым. Энди корем, эр кес къычыра: «Ана, ана, Акътабан огде! Кене Акътабан огде!» «Екъ, бу Акътабан дегиль!» Атлар терлеп, эписи беяз олгъанлар, устьлеринде къар тюсте копюк. Керчектен де, Акътабан огде. Дигер эки – учь ат да Акътабаннынъ аман-аман янында, башма-баш кельгендай корюне, лякин бир къурсакъ, яхут бир баш артталар. Акътабаннынъ устюнде Аблязиз змджем затен озюне ошамай, о, атнынъ устюне йылан киби созулып, къулакълары арасына башыны къойгъан, тек башындаки къырмьзы такьие корюне, аякълары исе бутюн атнынъ боюнджа, эллеринде джугеннинъ къыскъа тизгини, Акътабанны ялынъыз къара йипек ялынларындан бир де ярысындан тёпеге котерилип багълангъан къара, гурь къуйругъындан танымакъ мумкюн.

Анълашылмагъан шамата, алгъышлар, чалгъы сеслери, бала давушлары ичинде Акътабан биринджи келип, зки къазыкъкъа багълы ешиль лентаны узип, ель киби кечип кетти. Онынъ артындан башкъа атлар да кечтилер. Сонъ, халкъ топары кене бир ерге къошулып, инсан дерьясына чевирильди. Атлылар бир – эки верст даа кетип, сонъ япынджалары аркъаларында, акъырын юрюш иле халкъкъа якъынлашкъангъа къадар дервиза, низамы бозулгъан сербест бир джемиет олды ки, шу вакъыт бала-чагъа, ана-баба — зр кес бири-бирлерини къыдырды, багъырышты, ашады, сув ичтилер.

Мен де энди ач олдым. Эм де бабамны корип, эмджемнинъ Акътабаны енъгенине, эр кестен зияде севингенимни айтмакъ истедим. Ашчы аджи-анамнынъ, балабан къазан башында долангъаныны корип, янына бардым ве онъа якълашып: «Мен Керим оджанынъ къызы олам» деген эдим, артымдан бириси сачымдан тутты: «Керчекми!»— деди шакъанен. Бу бабам эди.

Бизлер бабамнен аш ашагъанда, эмджемнинъ атыны бири-биримизге макътап битиралмадыкъ.

Ниает, халкъ дервиза мейданынынъ этрафыны сарып алды. Насылдыр адам Акътабанны етеклеп ве змджемни де къолуидан тутып, мейданнынъ ортасына чыкъарды. О, Акътабаннынъ энди экинджи дервизада къошуны алгъаныны ве даа озю учь яшында ат олса да, ондаки дюльберлпк, джуйрюклик аз атларда расткелъгеиин» айтты. Биринджи ер ичюн устюне ады язылы къол саати ве бир де «Фахрий ярлыкъ» беремиз деди о адам ве эмджемнинъ элине мукяфатларны туттырды. Чалгъыджылар онъа ава чалдылар.

Энди бутюн халкънынъ дикъкъатыны буюк куреш джельп этти. Бундан сонъ, дервизанынъ энъ меракълы, меним ичюн атьта Акътабандан да къыйметли ери кельди. Дервизанынъ эглендже къысымы башлады. Мейдангъа намлы оюнджы Хайри Эмир-Заде чыкъты.

Мен Хайрини «Алим» адлы фильм чыкъарылгъанда, бизим мектепке келип шу фильмде кучюк бир эпизодлы рольни ойнамакъ ичюн алтынджы сыныфта окъугъан алчакъ бойлу, лякин дюльбер юзьлю Якъуб Мемет деген огъланны сечип алгъан вакъытта корьген эдим. Шимди о, эллерини джайып ортагъа чыкъты ве озь оюнларынен эр кесни мефтун этти. Узуң бою, атлетик эндамы, чокъ дюльбер эркеклик сынлары, ири козьлери, гурь къашлары, къара сачлары, кок къалпа-гъы устюнде чобан урбасы, сантырач кольмек, къара шалвар, аягъында чарыкълар, къара къайышларнен йылан киби сарылгъан беяз чылгъавлар, омузларындакн узун чобан таягъы козюмнпнъ огюнде эбедий къалды. Шимди ойнагъан «Чобан оюныны Хайри Эмир-Заде озю иджат этип, биринджн кере Симферопольде ве сонъра бутюи дервизаларда ойнагъан эди. Ойле дюльбер, ойле эеджанлы. ойле чебер ойнады ки, буны тасвир этмек мумкюн дегиль. Бу аджаип оюнны баягъы йыллар кечкен сонъ экннджи неснль оюнджылардан Усеин Бакъкъал текрарлады. Усеин Бакъкъал Хайри Эмир-Заде киби энъ намлы оюнджыларымыздан бири сыфатында бутюн омюрини санагъа, халкъ саньатына багъышлады. 0, кърым миллий оюнларындан «Агъыр ава ве къайтарма», «Чобан оюны» иле 1926 сенеси Берлинге барып, бутюндюнья яшлар фестивалинде иштирак эткен адам эди. Хайри дервизада «Чобан оюны»ндан сонъ кене озю иджат эткен «Эшкъия» оюныны ойнады. Бу оюн исе «Чобан оюны»ңдан мундеридже ве шекильдже бус-бутюн айрылгъан джесюр оюн эди. Бу оюнгъа да, эр кес айретте къалды ве Хайри Эмир-Заденинъ мамюр истидадына девамлы эльчырпмалар иле буюк къыймет кесильди. Мен шу куню дервнза мейданынынъ ортасына чапып чыкъып, бир тюркю айтмагъаныма пек яндым. Иште, шу миллий спорт байрамы -— дервнза пек айдын бир омюр парчасы оларакъ даимий хатримде къалды. Бу дервизаны айрыджа хатырлагъанымнынъ себеби шу ки, о вакъытта Хайри Эмир-Заденинъ ойнагъаныны озь козюмнен корип, артистликке текрар ве текрар авес эткен эдим. Чюнки къоранта омюримдеки уйгъунсызлыкълар, башыма кельген шахсий фаджиалар баягъы вакъыткъадже мени эр шейден сувундыргъан эдилер. Лякин омюрде бойле истидатлы адамларгъа сыкъ-сыкъ расткелювим мени, кеч олса да, саиьат ёлуна минмеге себеп олгъандыр беллейим.

Варвара Карповна Ханбекованен 1932 сенеси тесадюфен ёлда корюштим. Корюштик ама, мен Варвара Карповна иле, музыка иле багълы мектеп йылларымны хатырлап, гуя анамны корьген киби, оны чапып барып къучакъладым. Озюм мектептен дерстен къайта эдим. Чабик-чабик барып яслиден баланы алмагъа ашыкъам. Оджамны корьгенимнен эписини унуттым. Оджам да мени корип севинди: «Джемилева, сен къайда ёкъ олып кеттинъ я, мен сени эки йылдан бери сораштырып юрем»—деди. «Мен де сизни чокъ хатырлай эдим»— дедим ве Варвара Карповнагъа башыма кельгенлерни бир - эки .сёзнен къыскъадан айттым. Оджам меним аджыныкълы омюриме шашты ве манъа: «Сен бильмейсинъ, мында Симферопольде радиокомитет ачылды, шимди анда яш йырджыларны, чалгъыджыларны алалар, сени чокъ араштырдым, энди бир якъкъа йибермем. Юрь, шимди берабер радиогъа барайыкъ, сени анда динълеп бакъсынлар» — деди.

Мен пек севиндим ве шу дакъикъасы хатриме «Субхи» кинотеатринде корьген концертим тюшти. «Бизде, бизим халкъта, артистлер бар экен, мен анда насыл барайым? Менден асыл артист олурмы? Лякин шу «Субхи»де корьген адамларым киби артистлер янында булунсам, бельки бир шейлер огренир эдим. Тек тюркю айтув артистлик сайылса эди, мен къоркъмаз эдим» — деп тюшюндим. Чюнки мен сесимнинъ къуветли олгъаныны ве не къадар йырласам да ёрулмагъанымны биле эдим. Затен меним индимде артист демек, табиаттан тыш бир шахс эди.

Эр алда, мен оджамнынь теклифини ред этип оламадым ве онынъле берабер Гоголь сокъагъында буюк бинадаки радиокомитетке бардыкъ. Анда, студияда бизни ильки корьген адам Яъя Шерфединов олды. Студияда ондан башкъа Эльмаз Алиева, Мемет Абселямов ве Бадахян деген эрмени йигити бар эди. Мен Шерфединов ве Эльмаз Алиева къаршымда тургъанларыны корип, бус-бутюн шашмаладым. Къызардым, утандым, не япайым экен деп, атьта терледим. Иште, бойле алымда Варвара Карповна мени Шерфединовнен таныш этип:— Мына сизлерге бир къач кере сесини макътагъан къызым Джемилева будыр, лякин о энди Джемилева дегиль, Эреджепова олгъан ве атьта ана олып да етиштирген,— деди. Эписи кулюшти. Яъя агъа манъа мураджаат этип:— Керчекми, Эреджепова? Къана, ойле олса, бизге бир йырлап косьтерчи. Варвара Карповна сени бизге пек макътады, бир динълейикчи,— деди. Мен утанып. оджама бакътым, о манъа козюни къымып, рояльни косьтерди ве къулагъыма эгилип: «Сабрие, мектепте йырлагъанынъ киби, къоркъмай, чекинмей йырла. Мен эминим, сен мени масхара этмезсинъ»,— деди. Мен утана-утана, бир къач йыр йырладым. Ама озюм бутюнлей йыргъа берильгеним. Рояльнинъ сеси тынгъан сонъ, озюме кельгенде, ильки корьген адамларым къарардан зияде айретте къалып, манъа бакъып тургъанларыны корьдим. Бу бакъышлардан меним йырлагъанымны бегенгенлерини дуйдым. Варвара Карповна исе, «иште мен борджымны эда эттим, сизге къыйметли «хаммал» таптым, энди онынъле озюнъиз ишленъиз» деген киби, оларгъа бакъып турды. Бундан сонъ бир къач саат ичинде меним омрюмде бекленильмеген шейлер олып кечти. Мен озюмни саргъуш киби дуйдым. Нелер айтылгъаныны, неге сёз бергенимни биле анълап оламадым. Мени радиокомитетнинъ реиси Суфьян Бекиров да динъледи ве шу ерде, музыка ребери Яъя Шерфединов иле анълашып, радиогъа йырджы вазифесине ишке алмакъ къарарына кельдилер. Ве шу куню акъшам манъа яш темашаджылар театри бинасында ачыкъ концертте йырламакъны теклиф эттилер. Деръал тюкяндан меним ичюн мелевше тюсте мот антер ве юксек окчели аякъкъап алдылар. Мен оларны кийип, сахнагъа чыкътым.

О вакъытта йигирми яшта эдим. Устюмде мелевше тюс антер, къою кестане тюс сачларым белимден ашагъы саркъалар, аягъымда мот аякъкъаплар. Бойлеликле, мен баламнынъ яслиде къалгъаныны унутып, юкъарыда айткъаным киби, гүя саргъуш бир алда Варвара Карповна иле догъру яшлар театри бинасына барып кирдим. Зал буюк эди. Атьта балконы да халкъ иле толу, залгъа киргенде айран къалдым. «Субхи» киносынынъ темашаджылар залына бенъзей. «Ёкъса, мен де энди артист олдыммы?» — деп, озюмни тюш корьгенге бенъзеттим. Концерт башлады. Мында Сафие ханым, Усеин Бакъкъал ойнадылар. Усеин агъанынъ алты яшында къызчыгъы «Томачыкъ» аджаип ойнады, сонъра Эльмаз Алиева чыкъты, кене шойле алгъышлар иле «Комсомолка»ны, «Эки пугъу», «Дегирменджи» йырларыны йырлады, ойнады. Мен исе дуду-къуш киби кийинген алда, эеджанланып, къоркъып, бугунь бутюн кунь башымдан кечкенлерни хатырлап, «балам не олды экен, эвде не бар экен, ходжам не дер экен»—киби фикирлер мени азаплап тургъанда, бирден конферансье келип:— Эреджепова, юринъиз, сизинъ чыкъышынъыз,— деди. Меним юрегим «Акътабан»нынъ юрегн киби урды. Санагъа насыл чыкъкъанымны билъмейим. Варвара Карповнанынъ чалгъаны, арды-сыра пек чокъ йырлар айткъаным, халкънынъ шу геджеси манъа косьтерген юксек севги дереджеси, мени акъикъий артистка оларакъ къаршылагъанлары, мени санадан йибермек истемегенлери, текрар-текрар санагъа чагъыргъанлары ве, ниает, конферансье чыкъып: — «Яваш олуньыз, достлар! Бу къызчыкъ артыкъ бизимки, ве келеджек музыка ве йыр саньатымызнынъ пионерлеринден бири олып, илериде, ким биле, белькиде, саньат йылдызы оладжакъ»,— деген сёзлери зеинимде эбедий къалды. Саньат ёлумдакн нльки адымымда бойле юксек шурет къазангъаныма гонълюм къарарсыз шадланды. Бойлеликле, о акъшам—меним сана омрюмнинъ биринджи басамагъы олды.

Ходжам, эр не къадар яш, совет адамы олса да, озюнинъ «мен акъайым» деген адетлерини ташлап оламады, бизлер, чокъкъа бармай, текрар ве бутюнлей айырылышмагъа меджбур олдыкъ. О меним огюме: «Я сахна, я мен» — деген меселени къойды. Мен исе бу къадар вакъыт хаялымда ташыдыгъым санагъа къавушкъан вакъытымда, мени энди андан чекип алмакъ мумкюн дегиль эди.

Меним радиогъа киргенимни халкъ пек тез бильди. О вакъытта радиода йырламакъ — янъылыкъ эди. Чюнки Къырымда радио ялынъыз 1930 сенеси чалышып башлады ве биринджи ярым йылы штатсыз олып, ялынъыз Амет Озенбашлы ве Исмаиль Али радиода «Янъы люнья» газетасындан хаберлер окъуй эдилер. Радионынъ не олгъаныны ве бир ерде сёйлеиген адамнынъ сеси насыл этип эр ерге ишитильгенини анъламагъан адамлар пек чокъ эди. Мен озюм де ридио студиясыны биринджи корьгенде козълериме инанмадым: кичкене бир демир къутучыкъ, ама сеси алемге ишитиле. Буны анъламакъ зор эди. Башта радиодан тек хаберлер окъулгъан олса, сонъра ондан Эльмаз Алиева йырлады, Мамут Рефатов сантыр ве базан Эннан Керменчикли къавал чалды.

Радио сесини биринджи кере ишитип башлагъан халкъ, чешит суаллер иле чокъ мектюплер язды. Мен 1932 сенеси радиокомитетке ишке киргенде, базы койлерде радиолар пейда олып башлагъан эди. Меним ишимде шу вакъытта пек зевкълы бир ал олып кечкен эди. О алгъа бизлер чокъ вакъыт кулип юрьдик. Куньлернинъ биринде Хапысхор койинден махсус бир колхоз азасыны Симферопольге ёллап, шу радиокомитет деген ерни, анда йырлагъан адамларны тапып, озь козюнънен корь де, олар анда керчектен йырлайлармы, ёкъса бу бир муджиземи, билип кель, дейлер. Кельген адам джесаретли, киргин олса керек, радиокомитетни тапа, мында радиодан татарджа окъугъан адамны манъа косьтеринъиз дей. Онъа радио дикторларындан Эсире Шемьи-заде ве Ильяс Бахшышны косьтерелер. Адам кене къанмай, манъа оларнынъ шу тюркю айткъан сойыны да косьтеринъиз, дей. Шу ерде биз студияда Варвара Карповна иле репетиция япып тура эдик. Адамгъа, мына бу Эреджепова, радиодан онынъ сесини ишитесинъиз иште, йырлагъанларнынъ бириси одыр, таныш олунъыз, дедилер. Адам эвеля манъа дикъкъатнен бакъты сонъра:— Къызым, я сен анги тру-банынъ ичине кирип йырлайсынъ да, сесинъ бутюн Хырыма ишитиле?— деди. Бизлер кульдик, онъа микрофонны косьтердик. О кене де инанмады. «Манъа колхозджылар дедилер вар да, шу трубадан озюнъ эки агьыз сёз сёйле, биз де билейих дедилер» — деп инатланды койлю. Шу Хапысхор колхозыңдан кельген адамны сонъки хаберлерге къошып озьлерининъ колхозы акъкъында, бир къач сёз айттырмагъа къарар берильди. Бизлер эпимиз меракънен бу адамиынъ чыкъышыны динълемеге азырландыкъ. Башта диктор озюнинъ сёзлерини айтты, сонъра: «Шимди Хапысхор колхозджысы Осман агъа сёзге чыкъаджакъ. Дикъкъат! Динъленъиз!» деп, о адамгъа микрофонны косьтерип эли-нен ишмар этти. Осман, бирден эеджанланды, озюне айтмакъ ичюн азырланылгъан сёзлерни бус-бутюн унутты: «Ахайлар, бу меним, хабысхорлы Османым. Машина ичюн копчеклер алдым, раат олун»— деди. Диктор Осман агъанынъ айтылмайджакъ сёзлерни айткъаныны анълап, микрофонны къапатты. Эр кеснинъ кульмектен ичлери-бавурлары къатты. Осман агъа исе бираз мугъайып, бизлерге бакъты да:— Не гулейсиз? Я мен кендим ойле сёйлемеген олсам, олар инанаджахлар ёхса, эр кес мана трубадан кендинъ сёйле деди, колхоз реиси де, колхоз машинасына мытлах копчек тапып гель, деп тенбиледилер. Студияда булунгъанлар даа да гурьдели кулюшти, Осман агъа исе радио не олгъаныныы корип ве анда бир тюрлю балабан труба олмагъанына инанып, Хапысхоргъа къайтты.

Иште, радио бойле этип бизим къырымлыларгъа буюк бир янъылыкъ илим-техника енъиши олып кельген эди.

Мен шу биринджи концерттен ве эр кунь бериле башлагъан чыкъышлардан сонъ динълейиджилерден пек чокъ макътавлы мектюплер алдым, атьта ёлда биле мени пек чокъ адамлар токътатып, суаллер берип, радиодан озьлери истеген йырларыны йырламамны риджа эте эдилер. Бойле ал, эльбетте, сахнагъа ильки адым аткъан ят саньаткяр ичюн пек татлы ис. Лякин бу макътавлардан меним ич «башым айланмады», менликке, къопайлыкъкъа кьапылмадым. Мен энди мутехассыс йырджы олмакъ ичюн, мытлакъа йырлав къанунларыны бильмек, теджрибели рус йырджыларындан огренмек ашкъына къапылдым. Тамам шу вакъытта, радиокомитет янында яш йырджылардан хор тешкиль этильгенде, Москвадан бир группа саньат мутехассысы кельди. Олар радио янында топлангъан йырджыларны динъледилер. Бу джумледен мени де динълеп, «бу къызны хоргъа къошмай, ялыиъыз музыканынъ ве йырнынъ къанунларыны огретмск ве онынъле айрыджа чалышмакъ керек, чюнки онда табий кучьлю сес бар» — деген хуляса чыкъардылар. Иште, шу куньдеи башлап, мен профессор Черновкъа, профессор Бегараткъа къатнап, музыка дерслери алдым, нота огрендим. Сонъра мени Москвадан кельгеп йыр оджасы Винарскаянен таныш эттилер. О манъа махсус дерслер, мешгъулиетлер тайинледи, йыр къанунларыны огретти. Мен ондан хусусан догъру нефес алув къаиделерини огренднм. Албу исе догъру нефес ала билюв йырджы ичюн энъ эсас шейлерден бири экен. Нефеси етишмеген, сёзни олмайджакъ эджаларгъа болип йырлагъан адам даа йырджы дегиль экен. Иште, бойле йыр къанунларыны, аз олса да, огренмейиндже, дегиль опера-ларнынъ арияларыны, адий халкъ йырларыны биле кереги киби йырламакъ къыйын экен. Демек, сеси олгъан киши эр шейни йырлар деген фикир, къатиен янълыш фикир. Онынъ ичюн, йырламагъа авесли ве акъикъатен сеси бар адам, мытлакъа йырлав къанунларыны менимсемек керек. Бильмейим, меним шимди эсиме кельген бу къаиделер илериде оладжакъ йырджыларгъа файда берирми, ёкъмы? Берсе, пек мемнун олур эдим. Музыка, йыр алеми затен дюньяда энъ кучьлю ишлерден биридир. Лякин чокъ языкъ ки, бу ишке аля енгильден бакъкъанлар ве саньаткярлыкъ инсангъа табиат тарафындан берильген энъ буюк, энъ къыйметлн бахшыш олгъаныны анъламагъанлар барлар. Бу ерде мен бираз огге кетип, 1965 сенеси Ташкентте олгъан бир вакъианы хатырламакъ истейим.

Бир кунь эвде къапым къакъылды. Ачсам, къаршымда таныш олмагъан бир къадын тура. Мен тааджипленмедим, чюнки манъа чокъ адам келе, танымагъанлар танымакъ ичюн, таныгъанлар субетлешмек ичюн, базы яшлар, къызлар айры йырларны язып алмакъ нчюн келелер. Меним къапым даима ачыкъ, тёрюм бош. Селямлаштыкъ. Киринъиз, буюрынъыз, дедим. Къадын орта яшлы, орта дередже кийимли, эр шейи орта, лякин ялынъыз бильги даиреси недендир пек тар олгъаныиы мен бираздан сонъ анъладым. — Узун сёзнинъ къыскъасы,— деди къадын,—мен буюк риджанен кельдим. Халкънынъ бир белли адамысыиъыз,— деп макътап ташлады. Мең макъсат не олгъаныны аля анълап оламайым. Чюнки базан ойле адамлар ола, атьта меним ич алып береджегим олмагъан саадан биле менден фикир сорайлар. Не япмалы, имкяныма коре, дюньягъа бакъышымнынъ севиесине коре, ойле суаллерге де джевап бермеге тырышам. «Меним бирден-бир къызым бар,— деп башлады къадын,— энди он алты яшында. Мектепте окъуп оламады, эп сыныфта къалды, ниает, балабан къыз олды. Энди мектепке бармагъа утана, эм барса да, файдасыз, сонъра оны, бир зенаат огренсин деп, тикиш фабрикасына тикиджиликке ерлештирдим, джаным, тувгъаным, не беллейсинъиз? Анда да чул тутмады. Бир шей огреналмады, иштен чыкъардылар. Андан сонъ бельки алыш-вериш ишини огренир деп, элине базы бир уфакъ-тюфек алып берип базаргъа чыкъардым. Тувгъаным, акъыз, халкънынъ еди – секиз яшында баласы отура, бабасынен, даа десенъ, бабасыз да, помидор сата, бу меним серсемим оны да беджералмады. Шунынъ ичюн, сизни буюк артистка сайып, огюнъизге кельдим. Къызымны артистликке алмаз экенсинъизми?» Мен ачувымпы зорнен туттым да, ондан сорадым:— Онынъ артист олгъаныны ничюн истейсинъиз, талантлымы ёкъса?— дедим. Къадын озюни сыкъмадан: «Ёкъ, талант чарпсын, мен онынъ талантыны-малантыны анъламайым. Сизлер, тувгъаным. чокъ шеэрлерде, койлерде, аман-аман дюньянынъ ярысыны корип, ойнай, йырлай юресинъиз. Шунынъ ичюн айлыкъ да аласынъыз, дюньяда сизден раат адам ёкъ» - деди. Меним энди ачувланмагъа да, дарылмагъа да икътидарым къалмады. Бу лакъырды энди эвимде олмагъан олса, бельки бир ляйыкъ сёз тапалмай, къадыннынъ янындан кетер эдим, лякин бу адам меним эвимде… не япайым? Къадын манъа козьлерини тикип, джевап бекледи. Мен бираз озюме кельдим, озюнъиз къайда чалышасынъыз, деп сорадым. «Мен чамашыр ювам, анда пек зарарлы, яш къызнынъ сабун бувында терлегенини истемейим» - деди. Мен бираз тюшюндим де, къадынгъа не айтмагъа бильмейип: - Ойле олгъанда, сиз эки йыл даа бекленъиз де, къызынъызны озюне бенъзеген эркекке беринъиз, деп сёзюмни кестим. Къадын кетти. Лякин мен шу геджеси юкълап оламадым. Арасы чокъ кечмеди дигер къадын иле расткелиштик. Сокъакъ бою одыр-будыр лакъырды этип кете эдик. О бирден сёзюни кести де: - Эреджепова, сорамакъ айып олмасын, сизинъ эсас ишинъиз къайда? – деп сорады. Мен бойле суальни ич ишитмеген эдим. Чюнки меним отуз беш йылдан бери йырджы экенимни энди эр кес биле беллей эдим. «Эгер бу къадын мени асыл да танымаса, фамилиямны къайдан биле? Фамилиямны биле экен, йырджы экенимни ничюн бильмей? Бильмесе – бильмей да, мени мытлакъа эр кес бильмеге борджлы дегиль» - деп тюшюндим. Къадынгъа бакътым да: «Багъышланъыз, сиз мени танымайсынъыз, гъалиба» - дедим. Къадын бирден: - Не ичюн, яхшы таныйым, ансамбльде йырлайсынъыз да» - деди. «Ойле олса, меним эсас ишим къайда экенини не ичюн сорайсынъыз?» - дедим. Къадын пек сыкъылмады. Тефтишини девам этип: - «Айлыкъ алгъан еринъиз къайда, деп сорайым да» - деди.

Мен текрар бойле къолайсыз алда къалгъаныма тааджплендим: «Куньдюзлери текстильде чалышам, акъшамлары санагъа чыкъып, сизлерге йырлайым» — дедим. «Я эр кунь чешит шеэрлерге насыл барып етиштиресинъиз?» Бу кулюнчли шей олып чыкъты. «Шукюр, самолётлар бар, эр ерге учьп барам»— дедим. Иште, саньат ишинде бойле вакъиаларгъа да расткелине, не япмалы? Бойле вакъиалар акъкъында дюньяджа белли итальян йырджысы Тоти Дальмонте: «Эр бир йырджы, яхуд артист аятынынъ бир де бир фасылында озюне бир образ къыдырмакъ ве яратмакъ керек»— деген. Онынъ ичюн, бойле буюк артистлер энъ худжур аллардан биле озюне дерс алгъанда, меним киби кучюк бир шахснынъ затен такъдирге шикяет этмеге акъкъым да ёкъ. Ялынъыз аяттан дерс, даима дерс алмакъ керек.

Бойледже, мен яваш-яваш йыр къанунларыны менимсемеге ве эски халкъ йырларыны мукеммель йырламагъа огрене башладым. Бизлер яваш-яваш радио янында баягъы адам олдыкъ. Эльмаз. мен кельген соңъ, кетти. Сонъ Алиме Сулейманова, Муневер Алиева, Зейнеп Люманова, Эдие Топчы кельдилер. Эркеклерден исе солист оларакъ ялынъыз Мемет Абселям бар эди. Сонъ радио янында хор мейдангъа кетирильди, хорда эркеклср ве къадын сеслери чокъ эди. Музыка медениетимиз котерилип башлады. Хорнен артыкъ рус классик йырлары йырланылды. Композиторлардан Яъя Шерфедииов, Ильяс Бахшыш ве истидатлы яш авескяр Абибулла Каври сонъ вакъытларда земаневий музыка байлыгъымызны куньден-куньге юксельттилер. Мен исе озь репертуарымны даима кенишлетмеге ве зенгинлештирмеге, оны чешит миллетлернинъ йырлары иле зийнетлемеге тырыша эдим. Бундан башкъа, русие композиторларыңдан ве чет мемлекет классиклеринден йырлар. романслар алып, ана тилимизге чевирип йырлай эдим. Меселя, биринджиде, Чайковскийнинъ «Меним атешим» йырыны, Моцартныиъ «Айнени», Шубертнинъ «Латарна»сыны, Бетховеннинъ «Дагъ сычаны» йырыны, азербайджан, эрмени, озьбек, къазах, къазан татар йырларыны да иджра эттим.

О вакъытта радиода музыка редакторы олып чалышкъан Решат Рефатов (композитор Асан Рефатовнынъ агъасы) бир кунь: *Санъа гъает кучь бир шаркъ йыры йырлайым, эгер шу йырны Варвара Карповна иле бир геджеде огренип кельсенъ, сенинъ истидадынъа ляйыкъ къыймет кесерим» — деди. Мен озюмде истидат олгъаныны, яхут олмагъаныны исбат этмеге ич бир вакъыт ынтылмадым. Решат Рефатовнынъ теклиф эткен йыры акъикъатен меракълы эди. Мен деръал онъа ашыкъ олдым ве Варвара Карповнагъа бу тюркю иле мешгъуль олмакъны риджа эттим. О йырнынъ нотасыны язып алды. Сёзлерини Решат агъа озю язып берди.

Бутюн гедже оджамнынъ эвинде, юкъламадан, агыр макъамлы бу йырны огрендим. Саба Рефатовкъа «имтиан» береджек эдим. Ниает, саба ачылды, Варвара Карповна да турды. Меним юкъламагъапымны корип:— Сен уяндынъмы? Сонъ насыл, йырнынъ макъамы хатиринъде къалдымы,— деди. Мен севинчнен йырны бутюнлей йырлап чыкътым. Оджам мени кене макътады, затен йыргъа ниаетсиз авеслигинъ сенинъ гъайретинъе гьайрет къоша, шунынъ ичюн сен ёрулмагъа бильмейсинъ, деди. Сонъ мени, Решат агъа динъледи. Онынъ мемнун къалгъаныны, турып мени опькенинден анъладым. Шундан сонъ «Шевкъынъле хаялынъ» сымарыш концертлеринден ич тюшмедн. Бу йыр затен, эркек адам адындан йырланылгъаны ичюн, онынъ мундериджесине кирмек, шу йырда образ догъурмакъ меним ичюн гъает кучь эди. Лякин эр тюрлю йырны тамамийле огренип йырламакъ ичюн бойле зорлукъны енъип, озюнъе рухий гъыда алып, чокъ чытырманлыкъларны кечмек керек ола. Четтен бакъкъанда, козьге къолай корюнген йырдҗылыкъ бойле бир иш. Лякин бизим миллий музыкамызнынъ табий зенгинлиги, эльбетте, йырларнынъ гузель йырланылмасына озю гъайрет бере.

О девирде манъа чокъ ярдымы тийген Решат агъанынъ къорантасы — бабасы Мамут эфенди, къардашы Асан Рефатов бизим миллий музыка медениетимиз тарихында муим ер туталар. Решат агъа озю гъает истидатлы адам олып, бутюн къырым йырларыны, алельхусус Багъчасарай ёлагъы йырларыны, мукеммель биле эди. Озю пек гузелъ мандолина чала ве йырлай эди. Меним йырлагъаи йырларымнынъ ишленильмесинде онынъ чокъ файдасы олды. Биринджиде, Решат агъа бизим эдебий тилимизни яхшы биле эди. Меним тилимни ве дикциямны тюзетювде буюк ярдымы олды. Мен, Решат агъадан баягъы Багъчасарай йыры огрендим. Решат агъанынъ бабасы Къырымнынъ энъ уста сантырджысы эди. Сантыр озьбек халкъынынъ «чанга» деген музыка алети. Мамут эфенди (лагъабы «такъа-тукъа» эди) саитырны ойле чала эди ки, ишиткенлер онынъ усталыгъыны ич бир вакъыт унутамай эдилер. Ойле аиледе догъгъан Асан Рефатов Бакуда консерватория битирип, йигирминджи ве отузынджы йылларда чокъ музыка эсерлерн яраткъан биринджи алий малюматлы композиторымыз олды.

Онынъ «Чора батыр» адлы опера шекилли музыка эсери, «Янгъара батыр» музыкалы драмасы ве дигер эсерлери о девирде татар театрининъ эсас репертуарыны тешкиль эттилер. О вакъытларда Решат Рефатов, Айше Рефатова, Хайри Эмнр-Заде, Асан Нагаев там манада саньат усталары олдылар. Сонъундан Асан Рефатов «Арзы къыз» драмасыны да язып башлагъан эди, лякин сонъуна чыкъалмай, фаджиалы вефат этти.

Меним сесиме о «Эки пугъу» адлы халкъ йырыны виолончель ве пианино ичюн ишлеген эди. 1936-нджы йылда, мен Москвагъа Бутюнсоюз радио фестивалине Къырымдан йырджы оларакъ кеттим. Анда мукяфатлангъанлар сырасында эдим. Шу вакъыт радиофестивальнинъ екюнлейиджи концерти Чайковский адына концерт залында олды. Концертте мен, Асан Рефатовнынъ виолончель, пианино ве меним сесим ичюн ишлеген «Эки пугъу» йырыны ве «Ногъай бейитлери»ни йырладым. Шу концерт меним хатрымда эбедий къалды. Биринджиде, шу мешур концерт залыңдан бинълернен козьлернинъ манъа бакъып тургьаны меним ичюн буюк мукяфат эди. Экинджиде, шу залда Буюк опера театрининъ дирижёры Голованов, халкъымызнынъ энъ медений, алий табакъасына менсюп адамлардан Мамут Недим, Асан ве Решат Рефатов ве дигерлер бар эди. Сахнада исе о вакъытларныиъ саньат йылдызлары, дюньяджа белли эрмени йырджысы Ирма Яунзем, Шаратальяи киби артистлер арасында мен, яш татар къызы йырладым. Шу акъшам шахсен меним алгъан алгъышларым, меним ичюн залны титреткен эльчырпмалар ве мени текрар-текрар чагъырып, атьта конферансьеге сёзюни девам эттирмей меним йырларымнынъ текрар йырланылмасы ве сананынъ артына Голованов озю келип, меним къолумны опип: «Бу Къырымнынъ анги багъынынъ бульбули, бу баланынъ сесини бойле ким яратты?» — демеси меним ичюн эбедий унутылмайджакъ адисе эди. Шу концертнинъ мувафакъиети, меним къазангъан шуретим, зан этсем, шу йылларда бизим музыкамызнынъ да, башкьа миллетлернинъки киби эфир вастасынен бутюн мемлекетке ве атьта Ватанымыз сынъырларындан кечип, узакъ мемлекетлерде биле музыка севиджилернинъ кьулагъына етишмесине себеп олды. Бизим музыкамызнынъ зенгинлиги, дюльберлиги акъкъында белли композитор, Спендиаровнынъ къызы язгъан китабындаки сатырлар юрекни гъурурландыра, текрар-текрар музыкагьа, алельхусус бизим халкъ саньатымызгъа тюкенмез севги догъура. Китапта Спендиаровнынъ анасы Кефеде ходжагъа чыкъкъанда, тойда мешур рессам Айвазовский де бар экен. Той геджесинде келин фортепиано чалып, татар йырларыны иджра этюви, атьта татар тилини бильмеген мусафирлерни айретте къалдыргъаны хусусында языла.

Бизим гъает зенгин халкъ йырларымыз затен умумий бир музыка медениетини тешкиль этселер де, базы йырлар озюнинъ тили, мундериджеси, ритми джеэтинден бири-биринден чокъ айырылалар. Бунынъ себеби, Къырымда халкъ тилининъ учь эсас шивеге: ялы бою, орта ёлакъ ве чёль тараф шивелерине болюнювидир. Ялы бою музыкасына ве йырларына тюрк ве балкъан мемлекетлери музыкасыиынъ буюк тесири олгъан. О йырлардаки сёзлернинъ де чокъусы тюркчеден кечип, адийлешип, ерлн шивеге кирип къалгъан. Меселя, ялы бою макъамынен иджра этильген манелерни алайыкъ.

Ялы бою йырлары эсасен чокъ созулмай, эксери аллар ойналмагъа мумкюн шекильде йырланалар. «Ёсмам», «Эминем мантар топлаюр», «Къамуш», «Бир топ гуль», «Шинанай», «Эдием» ве днгерлер шу джумлесиндендир. Затен музыка ве йыр халкънынъ хусусий чизгнлерини акс этиджи кузьгю. Иште, ялы боюнынъ дюльберлиги, табий гузеллиги музыкада ойле акс этильген, яни оларда шенълик ве оюн ритми чокъ олгъан.

Орта ёлакъта кениш даркъалгъан йырлар ве оюн ритмлери де башкъалар. «Къайтарма»лар биле бири-биринден фаркълылар. «Арафат дагълары», «Меджбур олдым» киби йырларнынъ тиль хусусиети ялы боюна якъын, лякин макъамлары бутюнлей башкъа. «Эй, гъазылар», «Керем». «Умер оджа» ве даа пек чокъ йырлар шу ёлакънынъ махсус хусусиетлери иле айдын-ачыкъ багълылар.

Чёль тарафыны алсакъ. мында да эр йыр шу тарафнынъ хусусиетини акс эттирмекте. Бу тарафнынъ йырлары тиль джеэтинден ялы бою ве орта ёлакъ йырларындан айырды этилелер.

Бу чынъларнынъ макъамлары да, сёзлери киби, терен маналыдыр. «Акътабан», «Орнынъ ёлу», «Джельтирмен», «Джанай» киби пек чокъ чёль тараф йырларынынъ да озьджесине дюльбер, зенгин музыка инджеликлери бар.

Бойлеликле, бизим бойле чешитли, зенгин музыка саньатымызнынъ энъ намлы меркези Багъчасарай эди. Багъчасарай затен, кучюк шеэр олгъанына бакъмадан, анда яшагъанлар пек чокъ зенаатлар эльде этип, пек чокъ унер саиби олгъанлар. Меселя, энъ юксек къуйымджылыкъ Багъчасарайда башлагьан ве чокъусы андан тёреп, Симферополь, Кезлев ве дигер ерлерге даркъагъан. Териджилик (табанаджылыкъ), аякъкъапчылыкъ, къалайджылыкъ ве дигер эснаф ишлерининъ, чешит миллий емеклернинъ иджат ери де Багъчасарай олгъан. Бунынъ себеплери чокъ, эльбетте. Лякин эсас себеби — Къырымнынъ эр бир кошесинден зенаат усталарынънъ, эснафларнынъ мында топлангъаны-дыр. Атьта къадынлар биле къол ишлери чеберлигинде—кетен токъув, нагъыш ишлев, килим токъув, мыкълама киби къадын унерлерини менимсевде чокъ илери кеткенлер.

Бутюн буларны козь огюне алгъанда, юкъарыда сёйледигимиз киби, чалгъыджылыкъ ве йырджылыкъ саасында да Багъчасарай башкъа ерлерден айырылып тургъан, мешур чалгъы усталары мекяны эсап этилир.

Малюм ки, эвель вакъытларда халкъымызда чалгъы чалмакъ. ресим япмакъ ве дигер унерлер дин тарафындан ясакъ этильген, гунях сайылгъан. Бунъа бакъмадан, истидатле догъгъан адамлар мытлакъа чалмагъа, йырламагъа, ойнамагъа бильгенлер. Ама энъ аджыныкълы ери шу ки, къадынларгъа йырламакъ, ойнамакъ, яхут чалмакъ — ич акъылгъа сыгъмагъан гунях деп билинген. Куньлерден бир кунь, къартбабам, битам ве анам гедже арабанен тойдан къайта экенлер. Къартбабам затен анамнынъ, яни къызынынъ йырлагъаныны пек севе ве эвинде кимсе олмагъанда оны йырлатып зевкълана экен. Тойдан къайткъанда, гедже ай ярыкъ, ёл бош, кимсе ёкъ, арабада ялынъыз озь къорантасы олгъаны ичюн къызына:— Саиде, бир «Дерт ичюн чыкътым лукъмане, бир чаре булмадым, кездим» десе, къызым,— дей. Анам деръал йырны юксектен туттыра, пек эеджанланып йырлай. Лякин артларындан байнынъ бири фаэтоннен келе экен. Бойле дюльбер къадын сесини ич бир вакъыт ишитмегенинден, пек тааджипленип, арабанынъ артындан еткен ве озю фаэтондан тюшип, арабанынъ огюне чыкъаракъ, атларныиъ башыны тутып токътаткъан. Эеджанлы алда къартбабама якъын келип, саргъуш сесиле сат манъа бу къадынны, санъа юз алтын беририм, деген. Анам ве битам деръал юзлерини сакълагъанлар. Къартбабам арабадан тюшип, бир шей демей, байнынъ къулакъ тозына бир шамар ерлештирген. Бай бекленильмеген юмрукътан ерге юварлангъан. О, ерден семиз кевдесини котернп, турып, неге огърагъаныны анълагъандже, арабанынъ изи ёлдан гъаип олгъан. Бундан сонъ къартбабам къызына тенби этип: «Мукъайт ол, къызым, бу сес сени белягъа къалдырмасын»— дей экен. Иште, шу девирлерде, табий, ким биле не къадар нстидатлар озь халкьынынъ саньатыны котерювден, дюньянынъ энъ къыйметлн байлыкъларындан бири олгъан музыка ве йыр иле халкънынъ рухий дюньясыны зенгинлештирювден марум олгъанлар.

Улу Октябрь инкъилябы, ниает, саньатымызнынъ бу фаджиалы алына сьнъыр чекти, халкъ яратыджылыгъына, саньаткъа, шу джумледен, йырджы къадынларгъа да кениш ёл ачты. Симферопольде миллий драма театри мейдангъа кетирильген сонъ, халкъ ильки артист къадынлардан Ава Кълычева, Эмине Челебиева, Мелишеванынъ сеслерини ишиткен. 1930 сенеси радиода ресмий оларакъ илькиде Эльмаз Алиева йырлап башлай. 1932 сенеси мен пейда олдым. Шу вакъытларда мен чокътан халкъ арасында белли олгъан Багъчасарайлы усталарнен, пек музыкаль ве яхшы сесли кеманеджи Аппаз Уста ве оныпъ чалгъы такъымы, аджайип кларнетчи Исмаиль Меджит, Сулейман Мемиш, трубаджы Ахтем киби адамларгъа къошулдым. Меним йырджылыкъ усталыгъымда, халкъ фольклорыны пек яхшы бильген аджайип классик йырларымызны темелинден бнльген Аппаз Устанынъ пек буюк ярдымы олды. О мени севди ве манъа чокъ йырлар огретти. Олар, яни Багъчасарай чалгъыджылары, радиода афтада бир кере махсус сымарыш концертлерине келе эднлер. Шу чалгъыджыларнынъ келеджек куньлерини мен дёрт козьнен беклей эдим. Чюнки эр кельгенде, Аппаз агъаны базан эвиме алып келем, базан догърудан-догъру студиянынъ софасында, я да азбар ичинде къайда бош ер тапсам, шу ерде оны якъалап, манъа бир янъы йыр огретмесини риджа эте эдим.

Бойле куньлерден биринде Аппаз Уста:

деп чалды ве йырлады. Мен айретте къалдым. Аппаз Устанынъ янында отура эдим, оны къучакълап опьтим де, деръал бейитлерни язып алдым ве онынъ артындан йырнынъ макъамыны огрендим. Бу йыр Аппаз агъанынъ агъызындан шу къадар дюльбер чыкъа эди ки, мен оны шу гедже эр сеферки киби, севда олып огрендим.

Бундан бираз вакъыт сонъра, Аппаз Устанынъ чалгъы такъымынен берабер Москвагъа ильки кере пластинка яздырмагъа кеттик. Москвагъа радиокомитетнинъ бутюн йырджылары: Муневер Алиева, Алиме Сулейманова, Зейнеп Лёманова, Эдие Топчы, Мемет Абселямов ве мен кеттик. Не ичюн бильмем, бизим халкъымызда йырлагъан къадынлар — йырлагъан эркеклерден чокъ эди. Эркеклерден ялынъыз Мемет йырлай ве онынъ гурь ве татлы (тенор) сеси бар эди. Лякин ильки йылларда, сес оджасы Меметнинъ сесининъ диапазоныны ве тембрини яхшы анъламайып, онынънен янълыш дерс алып барып, сесини баягъы бозды. О вакъытларда буны кимсе фаркъламады, лякин Мемет баргъан сайын яхшы йырлайлжагъы ерде, ярамай йырлап башлады. Сонъра бу меселе анълашылды ве Меметнинъ сес оджасы денъиштирильди. Бир къач ай ичинде Меметнинъ сеси тюзельди, сонъра пек чокъ рус классик йырларыны иджра этти. Чайковскийнинъ «Евгений Онегин» операсындан Ленскийнинъ ариясыны йырлады, онъа «татарларнынъ Лемешеви» дегенлер олды.

Ондан сонъ драмтеатрде Умер Эмиров, Асан Джелялов, Мурат Измайлов киби эркек йырджылар да пейда олдылар. Лякин, не ичюндир, шу вакъытларда театр артистлери иле радио арасында багъ пек аз эди. Гузель сесли адамлардан файдаланмагъа билинмей эди. Театрде чокъ гузель сесли къадынлар да бар эди. Фатма Аметова, Реан Арифова, Сание Налбандова ве дигерлер. Чокъ языкъ ки, шу адамларнынъ музыкадаки истидатлары вакъытында танылмады, бу меселеге эмиет берильмейип, олардан кереги киби файдаланылмады. Меселя, азербайджан композиторынынъ «Аршын мал алан» музыкалы комедиясы бизим драма театримизде шу къадар гузель ойналды ки, бу акъта эр ерде гузель фикирлер язылды. Анда Гульчехрени ойнагьан Реан Арифова, Асиени ойнагъан Фатма Аметова, Телллини ойнагъан Зоре Билялова, Аскерни ойнагъан Асан Джелялов, Сулейман бейни ойнагъан Мурат Измайлов, Велини ойнагъан Билял Париков, халаны ойнагъан Айше Пармакъсызова, Султан бейни ойнагъан Эдем Ниметулла ве даа чокъларынынъ чыкъышлары газеталарда шерефленди, макъталды, халкъ севгисини къазандылар. Ама оларнынъ йырлары радиода язылмады, пластинкаларгъа кечирильмеди. Бунынъ киби, гъайып олып кеткен талантлар бизде чокъ олды. Бизим буюк бир хусурымыз шунда ки, медениети юксек халкълардан унер алмагъа биль-меймиз, озь истидатларымызнынъ къадирине етмеймиз, истидатсыз адамлар киби олып къаламыз. Ве бунынъле саньатымызгъа, медениетимнзге чокъ зарар кетиремиз. Меселя, радиода йырлагъан артистлерни алайыкъ. Алиме Сулейманованынъ гузель сеси бар эди. Халкъ оны бегене эди. Ондан сонъ кельгенлерден Мунире Алиеванынъ яхшы сопрано сеси бар эди. Зейнеп Лёманованынъ сеси де гъает хош олып, халкъ йырларыны гъает мукеммель биле ве там инджеликлеринен йырлай эди ве аля йырламакъта. Бундан сонъра гузель сесли Эдиемиз кельди. Эдие озюни халкъкъа илькиде радио концертлеринде танытты ве севдирди. Эдиенинъ сеси пек юксек, къудретли ве гурь эди. Москвагъа пластинка яздырмагъа баргъан вакъытымызда онынъ сесине де гузель къыймет кесильген эди.

Бизлерге медениет реберлери тарафындан, ничюндир, кереги къадар эмиет берильмей эди. Бизим киби яшларгъа джиддий ёл косьтерильмеди. Москвагъа, Ленинградкъа барып окъумакь мумкюн эди. Лякин кимсе ёлланып окъутылмады, ама башкъа ерлерден кетип окъудылар. Меселя, Азербайджан озюнинъ Мамедовыны Италиягъа ёллап, окъутты. О андан «Бульбуль Мамедов» олып кельди, соньундан улу артист олды.

Истидатле догъгъан балаларны озь истидады бойынджа окъутмагъа тырышмагъан ана-баба, озь баласынынъ къайдыны чекмей, деп эсап этиле. Къырымлы къыз Гульсюм Сейдаметова консерваторияны окъуп битирди, Лякин халкъкъа белли олмай, башкъа ерлерде ишлеп юрьдн, озь халкъынынъ медениети ичюн белли бир хызмет косьтерип оламады.

Ильки сефер пластинкада озь сесинъни ишитюв инсан ичюн анълашылмаз тесир догъура. Инсан атьта озюнинъ сесини танымай, башкъасы йырлагъан киби келе, лякин гонълюнъ котериле, озюнъде татлы бир гъурур, анълашылмагъан менлик сезесинъ. Иште, бойле, биринджи кере озь сесини динълеген Аппаз Уста Москвада, студия ичинде «тешеккюр козьяшлары» иле агълагьан эди.

Мен онынъ янына чапып баргъанда, Аппаз агъанынъ козьлери яшлы, озю де кулюмсиремекте эдн. «Балам, бакъса сен бу муджизеге! Бир демирджи огълуны Багъчасарайдан бойле аджаип сарайларгъа чагъыртып, онынъ йырлагъаныны пластинкагъа язып алып, бутюн дюньягъа ишиттирюв, бу ялынъыз Советлер мемлекетинде мумкюн олгъаныны мен шимди анъладым. Севинчимни кимнен болюшмеге бильмейим, сен де къуванасынъмы, къызым?»— деди о. Мен озюм де тыпкъы ойле дуйгъулар ичинде эдим. Бу биз ичюн, эльбетте, пек буюк иш, пек буюк севинч, Ленин миллий сиясетининъ бир енъиши эди. Бундан сонъ биз Аппаз агъалар иле, Москвада ве Симферопольде чокъ керелер ленталаргъа йырлар яздырдыкъ.

Бинъ докъуз юз отуз докъузынджы йылда, Аппаз агъаларнен ильки кере «телевизорда» концертлернен чыкъышта булундыкъ. Бу даа бир муджизели вакъиа эди ки, бизлер затен, «телевидение» не экенини бильмей эдик. Шу концертте буюк эрмени халкъ артисти 1936 сенесн Чайковский адына концерт залында корюштигимиз йырджы Шаратальян, кене Ирма Яунзен ве мен эдик. Мен кучюк экранда Шаратальянны кинода корем белледим. Мана шу ерде булунгъан тех-никлер бунынъ кино олмагъаныны ве тездеи мен де, Шаратальян киби, кичкене экранда корюнеджегимни айттылар. Пек худжур шей... Тааджипленмемек мумкюн дегиль. Шу телевизор концертинде (о вакъытта телевизор эр кес ичюн дегиль эди) Аппаз Уста чалды, Нурие Джетере исе «Тым-тым»ны ойнады.

Биз дженкке къадар Багъчасарай чалгъыджылары саесинде музыка саньатымызны кениш алемге чыкъара бильдик.

Телевизорда концертимиз гузель кечкени ичюн бизлерни экинджи куню Буюк театрге, «Багъчасарай чешмеси» балетини бакъмагъа давет эттилер. Озюмиз «Киев» мусафирханесинде яшай эдик. Мен Аппаз агъаларнынъ эписинден «ачыкъ-козь» адам оларакъ оларны метрогъа алып бардым. Аппаз агъа, гъарип, «бу поезд пек тез юре, меним юрегим онъа даянмаз»— деп кетмейджек олды. «Бир шей олмаз... тек къапыгъа якъын отурынъыз, тюшменъиз онъайтлы олсун!»— дедим. Тюшеджек еримизге кельдик. Къапы ачылды, эпимиз тюштик, энъ сонъунда Аппаз агъа тюшеяткъаида, быджагъынынъ этеги къапы арасында къысылып къалды. Аппаз агъа, зеваллы, пек къоркъты, быджа-гъынынъ енълеринден эллерини тез-тез чыкъарып етиштирди, лякин индже саде басмадан тикильгеи эски быджакъ эр кеснинъ козю огюнде кетеяткъан поезднинъ къапысы арасында «къара байракъ» киби ельпиреп козьден гъайып олды. Станцияда олгъанлар эписи кулюштилер. Аппаз агъа, гъарип, къычыра-къычыра, вагоннынъ пешинден баягъы багъырып чапты. Биз экинджи станциягъа барып, быджакъны алып, текрар арткъа къайттыкъ ве ёлумызны девам эттик. Ниает, Буюк театрге кельдик. Оладжакъ шейге чаре ёкъ, дегенлери догъру экен. Бизге берильген алты билетнинъ учю партерге, учю учюнджи ярускъа экен. Аппаз агъа, Исмаиль агъа, мен — учюмиз партерде отурдыкъ, дареджи Сулейман, Ахмет ве Мемиш юкъары чыкътылар. Бильген киши киби, мен озюмдже оларны тенбиледим, «Янъычыкъ быджакъ белясындан къуртулдыкъ, анда юкъарыда, тегин отурынъыз, бир шейлер даа чыкъарманъыз» — дедим. Сёз берип кеттилер. Кеттилер ама, олар бойле театр залыны, бойле балетни биринджи кере корелер де. Бираздан балет башлады, зал чым-чырт, эр кес дикъкъатнен сахнагъа бакъа. Затен, бу мешур балетни севмемек мумкюн дегиль. Темашанынъ энъ дюльбер, энъ меракълы дакъикъаларынынъ биринде, пек худжур ал олып кечти.

Тынч зал ичинде, юксектен, учюнджи ярустан дареджи Сулейманнынъ сеси янъгъырады. «Аппаз, ал мынавы быджакъны, къапыгъа чыкъ мен бездим, къайтам энди!» — деп къычырды, быджагъыны учюнджи ярустан ашагъы, партерге, бизим устюмизге атты.

Бир куньде эки кере «быджакъ белясы». Экинджи сеферкиси метродаки «комедия»ны бастырды. Залда аджизлик арекетлери, кийик садалар котерильди, чюнки эски быджакъ авада ельпиреп, ялдап, этеклери джайылып, юксек мода иле кийинген-къушангъан ханымларнынъ устюне къара парашют киби саркъып тюшти. Мен неге огърагъанымны бильмедим. Аппаз Уста аякъкъа турып, адамларнынъ башлары узерине тюшеяткъан быджакъны узанып тутты. Бу ишке бутюн зал шашты. Мен, сахнада не олгъаныны биле корип етиштиралмай масхара олып, утанып, вестибюльге чапып чыкътым.

Мусафирханеге кельген сонъ, зеваллы Сулейман агъаны чокъ тазирледик. Онъа дарылдыкъ. Гъарип, шашмалап: «Я бездим де, къызым, бир шей анъламайым да, къызлар аякъларыны котере берелер... башкъа шей ёкъ!» Дейджегим, балет де ойле битти.

Гъарип Сулейман агъаны къабаатламагъа акъкъымыз да ёкъ эди. О заваллылар инкъиляптан чокъ вакъытлар эвель догъып, чаризм вакъытында джаилликтен ве факъырлыкътан башкъа бир шей бильмегенлер, ялынъыз озьлерининъ чалгъыджылыкъ истидады иле яшагъан, кечингенлер. Эбет, етмишке кельген адамны мен, даа янъ йигирми едини толдыргъан къадын насыл анълап олурым?

О йылларда Ялтада тешкиль этильген махсус оюн ве йыр ансамбли аз вакъыт ичинде чокъ шейлер япты. Ансамбль Къырымнынъ эр еринде, хусусан курорт шеэрлеринде аджаип концертлер бере эди. Анда пек чокъ оюнджылар, йырджылар, чалгъыджылар ве буюк хор бар эди. Оларнынъ программасында къырым халкъ йырлары, авалары, оюнлары олмакънен берабер, мемлекетимиз халкъларынынъ оюн ве йырлары да бар эди. Шу вакъытларда нам берген оюнджылар Рустем Гъазиев, Рефат Асанов, Нусрет Шабанов, къадынлардан Анифе Чолакъова, Селиме Аблаева (Челебиева), Саиде Турупчы, йырджылардан энъ дюльбер, бульбуль сесли Джумазие Турупчы ве дигерлер бар эди. Башымызгъа апансыздан дженк дешети тюшмеген олса, шу ансамбль сонърадан гъает парлакъ медениет оджагьы оладжакъ эди. Анда пек истидатлы яшлар ве къызлар топлангъан эди, дженк чокъ умютлерни телеф этти. Саньатта омюрлерини шу ансамбльде башлагъан ве тап къартлыгьына къадар саньаткъа садыкъ къалып хызмет эткенлерден кларнетчи Мемет-уста Абибуллаев, оюнджы Селиме Челебиева, Нусрет Шабанов милллй музыка ве оюн саньатымызнынъ пионерлери ве ветеранлары олып къалдылар. Хусусан, менимле он беш йыл айырылмай чалышкъан, сахнада озюни пек истпдатлы оюнджы оларакъ косьтерген Селиме Челебиева, озюнинъ табиатындаки иш северлигини, ёрулмазлыгъы ве даима озь оюнларынынъ инджелиги, дюльберлиги устюнде усанмадан чалышувынен озюни халкъкъа севдирген гъает эеджанлы, темпераментли оюнджы олды. Селименинъ аджаип «Тым-тым» оюныны, онынъ къуш къанаты киби къалтырагъан пармакъларыны, йылан киби майышкъан, сылджыргъан къолларыны санада корип де, джошмагъан сейирджи ёкъ эди.

Сайгъылы окъуйыджым! Мен элиме къалемни, куню-кунюнен тизилип кеткен мемуар язам деп алмадым, чюнки онъа кучюм етмейджегини яхшы билем. Лякин озюмнинъ бир дереджеде олса да, саньатымызнен багълы муреккеп омюримдеки айры вакъиалар, адиселер, чешит саньат адамларынен корюшювлерим, оларнен бирликте чалышувым хусусында шахсий хатырлавларым, теэссуратларым ве фикирлерим яш несильге бельки файдалы олур деп, акъылымда къалгъан ади-селерни кягъыткъа алмагъа гъайрет этем. Эбет, мен саньатымызгъа, озь ишиме мунасебети олмагъан бир чокъ шахсий рухтаки делиллерни язып, сизлернинъ башынъызны кутьмек истемейим. Ама барып да, базы ерлерде керексиз, яхут змиетсиз сатырлар язгъан олсам, буны буюк хусур саймазсынъыз беллейим. Чюнки меним затен чокъ сёйленген ве кечмиш вакъиаларгъа, оларны хатырлавларгъа айрыджа эмиет берген бир нукъсаным бар, бунынъ ичюн мени афу этинъиз. Бойле нукъсаным олмаса эди, бу язылар да пейда олмаз эди.

Инсан бир хатырлап башласа, кечмиш омюрден акъылыиа чокъ шейлер тюше экен. Ашагъыда икяе этмек истеген вакъиам кене меним саньатымнен багълы бир кесечик. Мен мектепнинъ бешинджи сыныфында окъугъан вакъытымда Симферопольде «Баян» кинотеатринде биринджи кере кино корьгенде, театрге ве йыргъа авесленгеним киби, кино артисти олмагъа да пек арзу этип, чокъ «севдальгкъ» чеккен эдим. Лякин насип олмады. Бутюн омюрим ялынъыз йыргъа берильди. Башкъа истеклерим ерине кельмедилер. Зан этсем, 1935 сенеси олса керек, Ялта киностудиясына Одесса киностудиясындан «Запорожьялы Донай артында» фильмни чыкъармагъа кельген эдилер. Бунынъ себеби, мында Хансарайдан ве Ялы бою корюнишлеринден файдаланмакъ ве ханлыкъ омюринден бир эпизод чыкъармакъ зарурлигинде экен. Шу эпизодда бир къадын сеси эки татар йыры йырламакъ керек олгъаны ичюн мени шу фильмге йырламагъа чагъыргъан эдилер. Меним ролюм ве вазифем Хансарайнынъ сыкъ пармакълыгъы артындан йырламакътан ибарет эди. Анда меним симам затен сечильмей. Лякин сесимнинъ о вакъыттаки яшлыкъ къувети иле «Меджбур олдым» ве «Пенджереден къар гелир» йырларыны юректен йырлагъан эдим. Манъа Яъя Шерфединовнынъ ёлбашчылыгъы алтында Аппаз Устанынъ чалгъы такъымы зиль туткъан эди. Кинофильмнинъ баш режиссёры меним сесимни пек бегенип, менде киноартист икътидары барлыгъыны къайд этти ве мени Одесса киностудиясыиа ишке кирмеге давет этти. Табий, бу фурсат да эльден къачты, чюнки ходжамнынъ хатирини къыймакъ истемедим, бу теклифтен ред этмеге меджбур олдым. Лякин о вакъытта бир ай буюк саньат усталарынен бир ерде чалышып, оларнынъ озь ишине не къадар юксек севги ве садыкълыкъ иле янашкъанларыны корип, озюме чокъ дерс алдым. Олар бир къач сатырлы ве атьта бир сёзни онлардже дефа текрарламакътан, яни эр кересинде сеслерине башкъа-башкъа аэнклер бермектен къачынмайып, ниает, озь макъсадларына ирише эдилер. Яни артист, йырджы бир кучюк эпизодны там догъру иджра этмек, яхут бир кучюк йырны кереги киби йырламакъ, оны динълейиджилернинъ юрегине еткизмек ичюн чокъ эмек сарф этмек керек ола эди. Биз де ойле япса эдик, саньатымызны даа зияде юксельте билир эдик. Айгиди сени, денбеллик ве джиддиетсизлик! Саньаткъа дикъкъатсызлыкъ! Олар медениетимиз ичюн пек зарарлы. «Запорожьялы Донай артында» фильми экрангъа чыкъкъан сонъ мен пек чокъ адамлардан, шу джумледен Ирма Яунземден хайырлав мектюплери алдым. О мектюплерни хатырлап, кино артисти олмакъ ичюн окъумагъа кетмегениме чокъ языкъсынып юрьген эдим.

Халкъымызнынъ музыкагъа олгъан севгисини исбатлагъан мисаллерден хатириме бир адисе даа кельди. Куньлернинъ биринде биз Хапысхор койине Берекет байрамы мунасебети иле концерт бермеге чагъырылдыкъ. Багъчасарай чалгъыджылары ве Эреджепова мытлакъа кельсинлер деп, махсус сымарыш олгъан. О вакъытта автобус деген шей ёкъ эди, гастроллерге юк машинасы иле барыла эди. Симферопольден Хапысхоргъадже юз километр ташлы-топракълы, энишли-ёкъушлы, чокъракълары шырылдагъан ёллар. Машина эп кете, ниает, бир дагъ этегинде раатланмакъ, бираз къапынмакъ ичюн токъталдыкъ. О вакъытларда ёлларда ашханелер, буфетлер ёкъ, эр кес узакъ ёлгъа чыкъкъанда, эвден ашайтыны алып чыкъа. Кузь куню ашайт чокъ, дженнет боллугъы... Бнзлер помидор, сарымсакъ, къатыкъ, экмек алмагъа унутмадыкъ. Базылары атьта йымырта биле пиширип алгъанлар. Эр кес богъчасындакини чыкъаргъан сонъ бир банкет столы киби софра безенди. Зий-чув, шакъа-къората иле къушлыкъ япамыз, чюнки шеэрден эрте чыкътыкъ. Бу арада бириси биз отургъан ерден бир къач адым кенарыда чокъракъ барлыгъыны корип: — Эй, джемаат! Келип бир коринъиз! Бу «зем-зем» сувы!— деди. Мен, сарымсакълы экмектен сонъ пек сувсагъан эдим, тута-тут, чокъракъкъа чаптым, тиз чёкип, эгилип, салкъын сув ичтим. Шу дакъикъада йырджы олгъанымны, акъшам юзлернен адам мени динълемеге келеджегини унуттым. Сакъынгъан козьге чёп тюшер, дегенлер. Шу чокъракътан чалгъыджылар да, оюнджылар да сув ичтилер, кимсенинъ сеси къарылмады. Меним сесим ойле къарылды ки, гуя учь гедже токътамай йырлагьаным. Он – он беш дакъикъадан сонъ сесим бус-бутюн къапалды. Мени керчектен де къасевет басты. «Мен не япарым?» Аркъадашлар мени ятыштыралар, бириси: «сыджакъ сют ичерсинъ, кечер кетер» — дей, дигери: «шимди койге барсакъ, бал тапармыз, ашарсынъ... кечер кетер» — дей. Бириси даа: «къоркъма сен, бир къач йымырта ичерсинъ, сесинъ тюзелир кетер» — деп шакъалаша. Лякин «ойнайман, кулемен, ойнашым эсимден чыкъмай» — дегенлери киби, шакъаларгъа ырджайсам да, озюм мына-мына агълайджагъым. Ниает, койге барып еттик. Койнинъ баласы-чаласы, яшы-къарты клуб огюнде эдилер, бизни бутюн кой джемааты самимиетле къаршылап алды. Концертнинъ башламасына баягъы вакъыт даа бар, бизлерни колхоз реисининъ эвине давет эттилер. Бардыкъ. Отуртмагъа ер тапмайлар, балалар къапылардан, пенджерелерден ичери бакъып, «ана, ана, ерде отургъаны Эреджепова» — деп, пармакъларынен мени косьтерелер. Мен утанам. Яваштан къонакъбайнынъ къадынына ёлда бираз хасталангъанымны, азачыкъ сыджагъым котерильгенини айттым. Бичаре къадын не айтсам, эписини кетирди. Манъа бал къаптырды, сют ичирди, Содалы сувнен богъазымны чайкъадым, эки йымырта ичтим. Йымырта ичюв адети бус-бутюн бош, файдасыз шей экен. Сес олмагъанда, я да сувукъланып ангина олып богъазынъ къарылгъанда, йымыртанынъ зерре къадар файдасы ёкъ экен. Хатиринъиздеми, «Шенъ яшлар» фильминде режиссёр махсус, шу халкь иджадындан мисаль алгъан: сессиз къыз бир сепет йымырта иче, ич файдасы олмай, яни йырлап оламай, ама хызметкяр къыз, хызмети эснасында бир шейсиз бульбуль киби йырлай. Меним о вакъытта йымырта ичкенимнинъ себеби шашмалав белясы олды. «Итимал, денъиз янар» деген умютнен ичтим. Лякин файда бермеди, акъшамгъа якъын сыджагъым котерильди, сесим бус-бутюн къапалды.

Акъшам зал адамгъа толды, сес-шамата, бизимкилер сахна артында кийинелер, азырланалар. Мен, оксюз киби, къарарсыз яныкълап, кенарда отурам.

«Бинъ алтынгъа бир сёз» керек олды. Ниает, конферансье санагъа чыкъты, халкъ тынды. Эр кес кулер юзьнен, шадлыкънен сахнагъа козь тикти, мен исе кенардан, перде арасындан халкънынъ саньаткъа, музыкагъа, йыргъа не къадар буюк севги беслегенини корип, эм севинем, эм де озюмнинъ тюшюнмей япкъан янълышлыгъыма бинъ пешман этем. Бир къач оюн ойналды, авалар чалынды. Гурьдели эльчырпмалар иле конферансье бир шейлер даа айта башлагъанда, залда гурульти къопты. Бир адам сахнагъа чапып чыкъты, Сувдагъ шивесинен: «Улан, бу яптыгъыныз недир я? Андадыр бу Эреджепова дегенлери, биз оны беклейих, етер даа, бу бизе яптыгъыныз... «чал да ойна, чал да ойна»... Эреджепованы чыкъарыныз!»

Залда шамата къопты.

Сейирджилер сёз бирлигинен: «Андадыр Эреджепова, бизни алдадыныз, госьтериниз оны бизе, чыхсын сахная!» - деп къычырдылар. Конферансье бир шей айталмай, меним элимден тутып, санагъа чыкъарды. Мен элимни котердим, халкъ сусты. «Джемаат, риджа этем, мени афу этинъиз! Мен хасталандым» - дедим къарыкъ сеснен. Зал кене гурульдеди. Сахнада меним яныма кельген бир колхозджы, халкъкъа бакъып: «Ахайлар, мен бир шей сёйлейджем! Динъленъиз! – деди о. – Эреджепова шимди бизе бир йыр йырламаса, билетлери гери хайтарырых… артистлернинъ хабааты ёх, бизи алдадылар. Бу хадын Эреджепова дегильдир. Онынъ сеси харылмаз», Мен темиз шаштым… агъладым. Залда текрар шамата чыкъты, ниает, конферансье халкъны токътатты. Меним керчектен де мен олгъанымны, лякин ёлда сувукъланып, сесим къапалгъаныны айтты. Халкъ бираз инангъан киби олды, лякин шу сахнадаки адам: «Ойле олса, бизе сёз версинлер… секиз марта Эреджеповайы бизе гетирип, доюнджа тюркю сёйлемесине» - деди. Бу сёзлерге адамлар гурьдели эльчырптылар. Шай этип концертимиз ойле къолайсыз кечти. Бизлерни эвлерге мусафир дагъыттылар. Мени кене реиснинъ эвине алып бардылар. Мен анда секиз марта мытлакъа келип, истегенлери къадар йырламагъа текрар сёз бердим. Ве ойле де яптым. Учь айдан сонъра колхоз, унутмайып, бизге текрар машина ёллады ве Хапысхоргъа барып концерт бердим. Халкънынъ аман-аман бутюн сымарышларыны эда эттим, истегенлери киби йырладым. Шу вакъытта мен халкъымызнынъ саньаткъа не къадар буюк севги беслегенини анъладым ве мени шу къадар буюк урьметнен динълеген халкъыма тешеккюрлер бильдирдим.

Бойледже, мен, халкъымыз саньаткъа бойле буюк урьмет, севги беслегенине севинип, озюм де бу саньаткъа юректен хызмет эткениме гъурурлана эдим. Бу ерде мен адий кишилернинъ саньатымызгьа саньат адамларына севгисини ве мунасебетини косьтериджи бир къач мисаль кетирмек истейим.

Бир кунь къадын достларымдан бириси иле Пушкин сокъагъы бою кете эдик. (О вакъыт энди омюр аркъадашым Мемет Абселямов эди). Ёлумызны кестирип, огюмизге Эюп адлы бир демирджи яш чыкъты ве бизни токътатып селямлашты. О манъа: «Акъшам радиода сёйлеген тюркюлеринъиз ичюн бинъ яшанъыз!» деп, элиндеки гульдестени узатты ве менимле баягъы вакъыт сёйлешип турды. Достым, ничюндир, кенаргъа чекилип, манъа ве къаршымдаки ишчи урбасы кийген огълангъа ачувлы-ачувлы бакъмакъта эди. Мен бу мемнуниетсиз бакъышнынъ манасыны анъламадым, чюнки йигит манъа, йырджыгъа озюнинъ йырдан алгъан теэссуратыны, хошнутлыгъыны бильдирмекте эди.

Яш кеткен сонъ достым яныма келип: - «Шашам санъа акъыз, недир бу япкъанынъ? Мен сенинъ еринъе шу олмайджакъ грузчикнен ярым дакъикъа лакъырды этип турмаз эдим»,— деди. Мен достымнынъ бу акъылсыз чиркин сёзлерине керчектен ынджындым ве онъа ляйыкъ джевап берейим деп ойланып кетеяткъанымда, къаршымызгъа кулип-кулип белли эким профессор Сунстрем чыкъты. Доктор шляпасыны чыкъарып незакетле меним элимни опьти ве шойле деди:- «Ханым, кечкен афтада радиодан йырлагъан «Чингене романслары»нъыз мени отуз йыл арткъа къайтарып, бутюн яшлыгъымны хатырлатты. Шу къадар гузель йырладынъыз ки, асыл Кето Джепаридзеден фаркъынъыз ёкъ. Яшанъыз, ханым, яшанъыз! Хусусан:

Валлаий, шу дередже эеджан, шу дередже джошкъун юрек сизинъ киби назик къадыннынъ коксюне насыл сыгъа экен деп шашам...

Сунстрем кеткен сонъ мен достыма айланып: «Иште, бунъа халкъ севгиси, халкъ урьмети дерлер. Мен исе халкъ ичюн, саньат ичюн хызмет этем» дедим.

Меним омюримнен таныш олмагъанлар, яхут, меним артистлик омюримни аз бильгенлер бельки буны макътанчакълыкъ деп анъларлар. Ёкъ, янъылманъыз, достлар, бу макътанчакълыкъ дегиль, бу халкъымызнынъ саньаткъа буюк севгиси, бу озь миллий саньатыны чичеклендирип, оны намус ве гъайрет иле халкъкъа етиштиргенлерге косьтерильген алельхусус урьметтир. Ниает, бу меним йыргъа, музыкагъа севдалыгъым ве бутюн омрюм онынъле огърашувым, эмегим бош кетмеди демектир.

Меним омрюмде масалгъа бенъзер вакъиалар чокъ олды. Мына бир мисаль даа. Дженктен сонъ мен текрар къорантасыз къалдым. Омюримнинъ къыйын вакъытлары эди. Иште, о вакъытта Абибулла Джеппар деген бир адам манъа бир йыл зарфында эр ай пара ве посылка ёллап турды. Эгер бойле алидженаплыкъ олмагъан олса, мен бельки шимди шу сёзлерни де язалмаз эдим.

Бу адам ильки кере манъа ярдым къолуны узаткъанда: «Бу ярдым санъа тек бир «Меджбур олдым» йыры ичюндир», деп язгъан эди. Иште, бойле мисаллер меним омюримде пек чокъ олды. Булар, эбет, кучюк, эмиетсиз шейлер, лякин халкъ севгисини ачыкъ-айдын исбатлагъан делиллердир.

Бир мисаль даа. Белли оюнджымыз, «Къайтарма» ансамблининъ балетмейстери Аким Джемилев меним яшлыгъымны шойле хатырлай. «1935 сенеси эди. Мен де энди ойнай эдим, лякин йырны да оюндан зияде севе эдим. Табиат манъа ялынъыз музыка ишитмеге ве, шундан себеп олса керек, азачыкъ ойнамагъа авеслик берген, эгер бираз да «сес» берген олса, валлаий, гедже-куньдюз йырлар эдим. Иште, шу 1935 сенеси Багъчасарайда буюк бир топлашувдан сонъ концерт оладжакъ эди. Мен сана артына энди урбаларымны авуштыра ве оюнгъа азырлана эдим. Шу арада бу акъшам Эреджепова келеджек деген лакъырды ишитильди. Мен къулакъларыма инанмадым. Эреджепова фамилиясы артыкъ эр кеске белли, лякин озюни якъындан корьмек ве атьта онынъле бир концертте иштирак этмек, бу керчекми деп хаялланып тургъанда, «а-на, Эреджепова кельди» дедилер. Мен Эреджепованы узун бойлы, пек мазаллы, эркек сымалы бир къадындыр деп тасавур эте эдим. Чюнки ойле кескин дюльбер сес бала къияфетли яш къызда олмасы мумкюн дегиль эди.

Айланып бакъсам, алчакъ бойлы, индже, назик лякин пек тюзгюн къияфетли, узун сачлы, гуль чырайлы бир «къызчыкъ» (мегер, бу къызчыкъ энди ана эмиш) санагъа догърулды. Боюнында индже бир алтын зынджырчыкъ, башкъа зийнети ёкъ. Бизлернен селямлашып эль тутушты. Мен де о вакъыт бала эдим. О манъа бакъып:— Вай, бу шейчик де ойнайджакъмы?» — деди. Мен козьлериме инаналмай бакъып къалдым. О санагъа чыкъкъанда, эгер зал язлыкъ олмагъан олса, мытлакъ залнынъ табаны-тахталары еринден кочер эди. Залда отурмагъа дегиль, аякъ устюнде биле турмагъа ер олмайып, бутюн исарлар устю тереклернинъ будакълары, юкъугъа яткъан къуш сюрюси киби балаларнен, халкънен толы. Олар эписи афишада Эреджепованынъ адыны корип кельгенлер. О йырлагъан сонъ «къопкъан къиямет» эбедий хатиримде къалды. Инсанны, артистни бу къадар севмек ола экен деп, айран къалдым. Сесининъ гурьлиги, дерьянынъ буюк далгъасыны анъдыра эди. Мен шу концертни омюр бою унутмадым ве озюм де эр вакъыт онынъ дереджесине котерильмеге тырыштым. Мен концерт залларында аман-аман эр сефер (бинълернен концертлер олгъандыр) шойле тюшюнем: «Эгер артист санада алгъан алгъышы къадар я да онъа узун омюр истегенлернинъ тилегинен омюр сюрсе эди, халкътан бу къадар алгъыш алгъан о адам ич ольмез эди» дейим. Затен, санада бир - эки саат «яшамакъ», омюрде бир йыл яшамакънынъ ерини мытлакъа тута. Чюнки санада инсан, бир озюнинъ омюрини дегиль, шу дакъкъада, шу йырда яраткъан образынынъ омюрини де яшай. Атьта темашаджынынъ омрюнде де иссеси ола. Залдаки бутюн дуйгъулар, санадаки адамгъа келип етише. Онынъ ичюн де сананынъ кенарына якъын келип темашаджыгъа тикилип бакъмакъ зарарлы сайыла».

Бинъ докъуз юз отуз докъуз сенеси бутюн мемлекетте биринджи эстрада конкурсы илян этильди. Эр республикадан ве автоном республикалардан йырджылар, оюнджылар, чалгъыджылар сечилип алынды. Къырымдан йырджы оларакъ мени ляйыкъ корьдилер. Оюнджылардан исе Анифе Чолакъ ве Рефат Асан сечильди, лякин Анифенинъ апансыздан хасталанувы себебинден онынъ ерине Нурие Джелилева кетти. Лякин саньатта ашыкъчанлыкънынъ, теджрибесизликнинъ не къадар зарары олгъаныны, ашыкъып, азырлыкъсыз япылгъан ишнинъ нетиджеси де яхшы олып чыкъмагъаныны къайд этмек истейим. Экинджи «тур» Ростов шеэринде кечти. Бизлер ич бир азырлыкъсыз олувымыз, атьта яхшы сана урбаларымыз ёкълыгьы, тышкъы корюнюшимиз де ич эстрада талаплары дереджесинде олмагъаны шу экинджи «тур»да пек козьге чарпты. Анда бутюн республикалардан бир къач юз адам иштирак этти. Конкурс бир афта девам этти ки, мен о вакъытта бизим эстрада джеэттен гъает зайыф олгъанымызны анъладым. Лякин артыкъ ярдым этмек, эксикликлерни тюзетмек кучь эди. Эр алда, шу бир къач юз адамнынъ ичинден меним сесим пек гузель танылып, учюнджи «тур»гъа Москвагъа ёлланылдым. Бизим «Чобан» ве «Агъыр ава» оюнларыны да пек бегендилер, лякин тышкъы корюнишимизнинъ зайыф олгъаныны да къайд эттилер. Бунда, табий, биз яш артистлер дегиль де, бизни азырлап ёллагъан ёлбашчылар къабаатлы эдилер. Не де олса, бизлер Москвагъа ёнельдик. Энди учюнджи нетидже «туры» башланды. Жюриде реис композитор Дунаевский, жюри азалары Тамара-ханым ве башкъалар бар эдилер. Конкурс йигирми эки кунь девам этти. Меним анда корьгенлерим эбедий хатримде къалып, манъа буюк бир мектеп олды. Ниает, бизлернинъ, яни къырымлыларнынъ чыкъаджакъ кунюмиз кельди. Шу куню эпимиз алельхусус эеджанлы эдик. Санада конферанс меним фамилиямны илян эткенинен кене Багъчасарай чалгъыджылары «Меджбур олдым»ны чалып башладылар. Аппаз агъанынъ кеманесинде йырнынъ башлангъыч музыкасы бир озю татар халкъынынъ инкъилябкъа къадар чеккен бутюн фаджиасыны акс эттире эди. Зал тым-тырыш. Анда иштиракчилер ве Москва темашаджылары меракънен бакъа ве динълейлер. Конкурста, адети узре, эльчырпмакъ олмай, лякин бегенильген номерлерге халкъ даяналмай, къанундан тыш иш япалар. Яни чыкъышта булунгьан артистни текрар санагъа чыкъмасыны ве озь чыкъышыны текрарламасыны истейлер. Иште, меним «Меджбур олдым» йырымны ве хусусан «Ногъай бейитлери»мни токътамадан он дакъикъа зарфында текрарламамны истеп «овация» котердилер. Ниает, Дунаевский турып «чанъ» къакъа берди. Халкъ бираз тынчланды, сонъ о: «Сайгъылы темашаджылар, сизлер концерт бакъмайсынъыз, бу конкурс, номерни текрарламакъ мумюн дегиль, вакъыт алманъыз» дегенде, зал текрар пек гурьдели эльчырпа башлады ве мени «Ногьай бейитлери»мни текрарламагьа меджбур эттилер. Шу куню корюлъген номерлерден мени ве Украинадан кельген бир къадынны Алябьевнинъ «Соловей»ини текрарламагъа меджбур эттилер. Бундан сонъ тенефюс илян этильди. Шу вакъытта Тамара-ханым биринджи кере меним элимни сыкъып тебрикледи ве мени «Московская» мусафирханесине озь ятакъ одасына чагъырды. Мен, Тамара-ханым киби буюк саньат устасыле эль тутушкъанымны ифтихар сайдым ве экинджи куню онынъ узурына бардым. О мени макътады, лякин сен даа яшсынъ, эстрадагъа чыкъмакъ ичюн пек чокъ къанунларны огренмек, санагъа чокъ чыкъмакъ керек, деди. Шу вакъытта о, менден бир Къырым йыры огренип алгъан эди. Озю де меним шу вакъытларда йырлагъан «Ромалым» йырыны динълеп, базы бир сёзлерининъ манасыны анълатып, о сёзлерни озьбекче догьру айтмамны огреткен эди. Бу конкурста о вакъытта биринджи лауреатлардан Шульженко, Кето Джепаридзе ве шу украиналы къыз биринджи учь ерни алгъан эдилер ве санада эстрада чыкъышында теджрибесиз бир къач яшкъа махсус диплом берген эдилер. Мен де шу яшларнынъ ичинде эдим. «Конкурс нетиджелери» серлевалы макъаледе конкурста пек чокъ истидатлы яшлар чыкъышта булунгъанлары ве илериде буюк артистлер олмакъ ичюн оларда бутюн имкянлар бар экенлиги хусусында язылгъан эди. Меним дипломым устюнде де «Истидатлы, гузель, бол, кескин, юмшакъ тембрли сеске малик, сана теджрибесини мытлакъа арттырмакъ керек», деп язылгъан эди. Симферопольге къайткъан сонъ мен санагъа чокъ чыкъмакъ, усталыгъымны арттырмакъ макъсадынен эм радиода, эм де КЭБ-де (Концертно-Эстрадное Бюро) ишледим. Бу меним осювиме чокъ ярдым этти. О вакъытларда КЭБ тарафындан Къырымнынъ эр шеэринде, эр курортында концертлер бериле эди. Бу концертлернинъ программалары пек меракълы олып, анда рус, еуди, эрмени, украин ве къырым халкъ йырлары, оюнлары кирсетиле эди. О вакъытта пек намлы шакъаджы артист Тепнернинъ чыкъышлары аля хатримде. Бу адам Зощенконынъ эсерлерини о дередже мукеммель окъуй эди ки, онынъ чыкъышындан сонъ залда девамлы кулькю котерилип, экинджи чыкъышы башланмасына чокъ вакъыт ёл берильмей эди. Белли ки, намлы рус юморист языджысы Михаил Зощенко озь икяелеринде эр куньки омюр эксикликлерни кескин суретте тенкъид эте. Бу икяелер динълейиджиде сонъ дередже тербиевий тесир къалдыра эди. Сатира, юмор омюрде ялынъыз халкъны бош ерде кульдюрмек ичюн дегиль де, айны вакъытта инсанларны эм ичтимаий, эм медений джеэттен тербиелевге догърултылгъан эдебий жанрдыр ки, ойле жанр иле бизим мутебер, мерум шакъа артистимиз Эмир-Амет Париков санада озь фаалиетинен буюк из къалдырды. Париков. о дередже талантлы артист эди ки, о перде артындан санагъа чыкъар-чыкъмаз, темашаджылар онынъ даа не айтаджагъыны бильмеселер де кулип башлай эдилер. Эмир-Амет санада адамларны кульдюрмек ичюн ич бир махсус арекет япмаз эди, лякин онынъ тюзгюн къияфетинде, узун бойлы ве гузель корюнишинде, буюк козьлюклеринде, балабан эллеринде насылдыр хош севинч, джошкъун сана илекярлыгьы сезилир эди.

Онынъ халкъымыз аятындан алынгъан кучюк бир сана икяечиги пек хатиримде. Оны акъылымда къалгъаны киби кетирмек истейим.

«Бир заманда Озенбаш койинде даа кузьгю не олгъаныны бильмеген, корьмеген адамлар яшай экенлер,— деп башлай Париков икяесини.— Озенбашлынынъ бири бир кунь Ялтагъа тютюн сатмагъа кете. Тютюнини саткъан сонъ, бир шейлер алайым деп тюкянгъа кире. Бакъса, диварда ялтырап тургъан черчиве ичинде озюни коре. Лякин озюнинъ сыфатындан ич хабери олмагъаны ичюн кузьгю ичинде корьген адамыны озюнинъ бабасы беллеп «вай, не хадар бензер меним бабамын патретине» деп, чокъ тюшюнмеден шу «патретни» сатын ала ве кягъыткъа чырмап къоя. Учь кунь Ялтада кезген сонъ эвине къайткъан. Къадыны: «Эй, Ахмет не боле, чох юрдин Ялтаче?» деген ве элинде чырмавлы кягъытны бу недир деп ачып бакъмакъ истеген. Ахмет онынъ сабырсызлыгъына ачувланып, «тохунма», не олдыгъычы демем сана» деген де, кузьгюни тап арттаки одагъа барып сакълагъан. Ахметнинъ къарысы, онынъ юкълап къалгъаныны сабырсызлыкънен беклей. Ниает, о чырмавлы кягъытны ача ве кузьгюде гузель бир къадынны, яни озюни корип, пек ачувлана. Агълап Ахметни уянта, «сен бу намуссыз хадын ичюн учь кунь Ялтаче юрдинми?» деп къавгьа котере. Бу икяеге адамлар кулип, талакълары къата эди.

Иште, КЭБ концертлеринде мен де бойле Париков киби истидатлы адамлар арасына къошулып юрип, эп олардан огрене, унеримни арттыра эдим. Лякин сана омюринде пек чокъ зор аллар расткелине ки, эгер шу ерде зеининъ яхшы олмаса, озюнь азырджевап олмасанъ, халкъкъа масхара олмакъ бир шей дегиль. Ойле аллар менде де олды. Куньлернинъ биринде, санада халкъ огюнде Шерфединовнынъ «Къызыл аскер маршы»ны йырлайым. Йырнынъ текрарлангъан ерине, «некъратына» кельгенде, сонъки сёзлери бутюнлей башымдан учып кеткенлер, не япаджагъымны бильмейим. Бойле ал, санадан зал ичинде бир къолайсыз ал корьсенъ, яхуд яхшы бир танышынънынъ кулер юзюни, яхуд кускюн юзюни корьсенъ, я да йырлагъан йырынъны бегенмегенлерини сезсенъ ола. Инсан айтаджакъ сёзюни унута биле. Иште, шойле ал менде де олды. Мен йырлайым:

дедим, лякин шу сёзлерден сонъ экинджи бейитнинъ башындаки сёзлерни тапамайым. Озюмни джоймайым, янъылгъанымны, унуткъанымны халкъкъа дуйдырмайым деп тырыштым. Чюнки бир заводнынъ клубында кечирильген бу концертте чешит миллет векиллери булунгъаны ичюн мени анълагъанлар аздыр деп озюмни тынчландырдым ве башымны котерип «Айды, айды, айды»ны учь-дёрт кере текрарлай бердим. Ниает, залнынъ артындан бир адам еринден турып халкъ арасындан кечип, тап сананынъ тюбине кельди де, яваштан манъа: «Етер, Эреджепова, бир сёзни патлата береджексинъми сабая хадар», деди. Мен оны пек яхшы ишиттим, лякин залда кулькю ёкъ эди. Демек бу адамдан гъайры мени анълагъан ёкъ. Мен кереги киби сонъки эджасыны создым да санадан чыкътым. Эгер халкъ дуйгъан олса, эльбегте, бу санада йыкъылмакъ демек эди. Лякин акъикъатен меним частыма озюмни джоймайып, темашаджыларны эльде тутмагъа бильгенимден, кимсе бу «провал»нынъ фаркъына бармады ве эльчырпмалар кене гурьдели олды.

дедим ве экинджи сатыры хатырымдан чыкъты. Бу ерде озюмнинъ янъылгъанымны яни сёз унуткъанымны кимсеге дуйдырмадан:

деп озюм уйдурып йырлап йибердим. Бу залдакилер аман-аман эписи бизим халкъ эди. Ондан сонъра шу йырда, бу бейитнинъ экинджи сатыры ойле де олып къалды. Иште, бойле аллардан бири даа. Куньлерден биринде Мисхорда курорт залында йырлайым. Бу менимдже отуз единджи йыл эди. О вакъытларда, саналарда «чингене романслары» пек мот эди. Эбет, мен де девирден артта къалмайып, пек чокъ дюльбер романслар огрендим. Бугунь мен санада «Корабли» романсыны йырлайджагъым. Санагъа чыкътым, артыкъ концертнинъ сонъы эди. Залгъа бир козь ташлагъанымнен адамларнынъ элинде пек чокъ чичек дестелерини корип алдым. Мен деръал, бу чичеклер эписи концертнинъ тап сонъуна къадар меним ичюн сакъланылгъан деп ойландым, ве яшлыгъыма барып бу гъурур мийими къапласа керек. Варвара Карповна романснынъ башыны чалды, ама меним мийимде йырнынъ ялынъыз «Мы никогда друг друга не любили» деген биринджи сатыры айлана. Мен бу сатырны йырладым, лякин арты ёкъ, ич бир сёз ёкъ. Бу о къадар дешетли шей ки, буны айтмакъ, тасвир этмек мумкюн дегиль. Музыка девам эте, ама не Варвара Карповна, не де темашаджылар меним шу дакъикъада ольмеге азыр олгъанымны бильмейлер. Мен асыл турмушымны ве тавурымны денъиштирмеден макъамдан чыкъмайып чешит лигалар, паузалар, фортелер ве пианолар япып, эр сатырда айны шу «Мы никогда друг друга не любили» сёзлерини текрарладым. Бир бейитини бойле битирдим. Бейит арасы музыкасы чалынды. Мен кене тавурымны бозмайып, башым юкъары, азачыкъ тюшкюн сесимле «тельбевлер» къолымда, йырны къайда истесем анда чевирип, экинджи бейитни де ялынъыз шу юкъарыдаки сёзлер иле йырлап «джеэннем»ден къуртулгъан киби, теменна берип санадан чыкътым. Лякин мен энди бус-бутюн масхара олдым, шимди халкъ сызгъырмагъа, «долой халтуршицу» демеге башлар деп, сырымны, алымны кимсеге айтмагъа икътидарым къалмагъан вакъытта, конферанс къолумдан тутып мени санагъа тарткъалады. Меним чеккеленгенимни, санагъа чыкъмагъа истемегенимни коререк, о яваштан: «Сизге не олды? Бу къадар мувафакъиет, бу къадар чичек! Санагъа бир козь этинъиз, буны чыкъып алмагъан йырджы олурмы?»— деди. Керчектен де, санада дюльбер яшлар ве дюльбер къызлар, эллеринде гуль дестелери иле мени беклеп туралар. Залда исе эльчырпмалар о къадар къуветли ки, санки оларгъа шимди мешур Карузо йырлагъан киби. Мен даа зияде шашмаладым, чичеклерни къучагъыма сыгъдыралмай теменна берем, лякин козьлериме инаналмайым: «Ёкъса мен тюш коремми?»

Ниает, перде къапалды. Шаматалар даа тынмай, мен Варвара Карповнанынъ янына барып, омузына башымны къойып агъламагъа башладым. О да мени анъламай: «Айды, токъта, бойле буюк мувафакъиеттен сонъ бу табий ал эр кесде ола. Бу козьяшлар нам къазанмакъ, шурет къазанмакъ демектир» дей. Козьяшларымны токътатамайып, онъа: «Варвара Карповна, сиз де мени кулесинъизми? Я ишиттинъиз де, мен беш сёз иле эки бейит йырладым. Йырнынъ сонъуна къадар ич бир сёз даа хатырлап оламадым да», дедим. Оджам манъа тааджип иле бакъып: «Бу мумкюн дегиль, о сёзлер макъамнынъ эр сатырына келишмез ки...» деди.

Мен онъа ишнинъ тюбинден насыл чыкъкъанымны, атьта шу дакъикъаларда санадан къачып кетмек дереджесине кельгенимни айттым. Оджам меним икяеме шашып къалды ве о, озю пианино чалыджы олып, манъа чалып турып, бу «муджизе»ни яни акъылгъа сыгъмайджакъ бу алны дуймагъан сонъ, залда, эбет, буны кимсе сезмегенини анълап, сонъ дередже севиндим. Демек, мен акъикъий буюк артистлер киби, залны къолгъа ала бильгеним. Бу мен ичюң буюк къазанч эди. Эбет, татар йыры олса, мен шу ерде озюм сёзлер уйдурып къошар эдим. Я бу романс рус тилинде де. Барып да бир янълыш япып къойсам, буны сонъ дуймаджакъ адам да дуяр, даа зияде масхара олурым деп, о фикирден ред эттим. Чюнки мен рус тилини даа зайыф бильгенимни хатырдан чыкъармадым. Онынъ ичюн де манъа сонъра рус тилине чокъ дикъкъат этмек керек олды ве шу санада джаилликтен чектигим азап мени озь устюмде даа зияде чалышмагъа меджбур этти. Мен атьта, затен репертуарыма къошылмасы мумкюн олмагъан «Ленскийнинъ ариясы»ны огрендим. Ве мукеммель огрендим, чюнки Чайковский бу арияда йыр усталыгьына керек олгъан бутюн шекиллерге ер тапа бильген десем, янъылмам беллейим. Ондан сонъра «Средь шумного бала» ве «Ночь» романслары да меним ичюн пек файдалы эсерлер олып къалдылар. Иште, сана алеми бойле бир чокъ заруриетлер иле толу ки, саньатнынъ анги саасы олмасын, артистнинъ бильгиси эр тарафлы олмасыны, онынъ дюньягъа бакъышы кениш олмасыны талап эте. Чюнки сана омюрнинъ энъ айдын кузьгюсидир ки, бу кузьгюде, озь-озюнъни яхшы коре бильмек ве къусурларынъны сечмеге огренмек керексинъ.

О кунь омюрнинъ энъ аджаип куньлеринден бири эди. Мен затен «Нам къазангъан» ады теджрибели, сонъ дередже пишкин, мешур артистлерге бериле деп эсап эткенимден, озюмни бойле буюк адамлар сырасына къоймакъ хатириме биле кельмей эди. Мен, РСФСРде нам къазангъан буюк артист Сара Байкинаны алельхусус бир инсан дие, онынъ огюнде тиз чёкмек, онъа табынмакъ истей эдим. Керчек, сонъки йылларда, яни отуз бештен къыркъ сенесине къадар меним йырларым халкъ юрегинден ер алды, халкънынъ севимли яш йырджысы олдым демеге акъ берген эсаслар ёкъ дегиль эди. Чюнки пек чокъ радио динълейиджилернинъ мектюплери, саналарда халкънен даимий расткелишювлерим ве атьта тыш мемлекетлерден кельген мектюплер меним йырджылыкъ усталыгъымнынъ мукеммеллешкенини косьтериджи делиллер эдилер.

Къыскъасы, шу куню, яни 1940 сенеси ноябрь 6-да саба даа кроватымдан турмай китап окъуп ятам. Радиодан исе диктор сонъки хаберлерни окъуй. Бирден къулагъыма таныш адлар ишитильди. Мен бель устюне кельдим, диктор эп окъуй: «...Халкъ миллий саньатыны инкишаф эттирювдеки буюк хызметлери ичюн Къырым театрининъ артистлеринден Халид Гурджиге, Майнур Ишниязовагъа, Ибраим Халиловгъа, радиокомитет хадимлеринден композиторлар Яя Шерфединов ве Ильяс Бахшышкъа нам къазангъан саньат эрбабы унваны берильсин. Мен Меметке бу буюк саньат усталары ичюн севингенимни айтып етиштирмедим, диктор иляве этти: «...Халкънынъ севимли йырджысы Сабрие Эреджеповагъа нам къазангъан артист унваны берильсин...» Мен къулакъларыма инанмадым, атъта нефесим тутулды. Биз Меметнен бири-биримизге бакъып шашып къалдыкъ. Экимизни де даа ич бир вакъыт ис этильмеген худжур дуйгъу сарып алды...

Бираздан эвге къайнанам, къайнатам, къардашларым кирдилер, эр кес мени хайырлай, къучакълай секиршелер. Мен исе козь яшларымны токътаталмайым. Шу ань эсиме анам, бабам, атьта Джемиль дайым тюштилер. Олар, заваллылар, меним тап кучюкликтен йыргъа авеслигим, икьтидарым олгъаныны бильселер де, бир факъыр оджанынъ къорантасындан чыкъкъан къыз бала беш - он йылдан озь юртынынъ намлы йырджысы олур деген шей ич акъылларына кельмегендир. Мен эеджанландым... Радиодан, бири-биринден бу хаберни ишиткенлер келип хайырламагъа башладылар. Шу куню акъшам театр бинасында Москвадан кельген укюмет адамлары иле отькерильген байрам концертинде айрыджа джошкъунлыкъ иле йырладым. Байрам мунасебетиле меним «Колхозгъа севги» адлы шиириме Ильяс Бахшыш музыка язгъан эди. Шу акъшам мен о йырны да йырлап алгъышлар алдым.

Бойле юксек унван, шубесиз, озь севимли хызметим огюнде меним месулиетимни даа зияде арттырды. Эндиден сонъ халкъ къаршысында эр чыкъышым менден даа зияде джиддийлик, даа зияде месулиетлик талап эткенини мен ич бир вакъыт хатиримден чыкъармадым. Шу вакъытларда бизлер радиодан пек чокъ концертлер бергенимиз ичюн эр кимнинъ огюнде озь репертуарларыны даимий суретте тазелемек вазифеси тура эди. Шунынъ ичюн чешит миллетлернинъ йырларыны догъру йырламакъ ичюн о тильде сёзьлернинъ догъру айтылышыны, тиль хусусиетлери ве инджеликлерини огренмек керек ола эди. «Бир миллетнинъ тилинде йыр йырламакъ ичюн,— деген эди дуньяджа намлы йырджы Ирма Янузем,— мытлакъа шу миллетнинъ адетлеринен, онынъ яшайыш муитинен, миллий хасиетлеринен таныш олмакъ, ильк эвеля исе шу миллетнинъ тилинде насыл хусусиетлер бар, шуны огренмек шарттыр.

Къырымда яшагъан эрменилернинъ, урумларнынъ, еудилернинъ, украинлернинъ, булгъарларнынъ, тюрклернинъ йырларыны менимсемек ичюн махсус оларнынъ эвлерине, къоранталарына барып мени меракъландыргъан йырда сёзлернинъ насыл айтылгьаныны огрене эдим. Ялтада, тап дженктен эвёль тешкиль этильген «Озьбекстан» санаториясына барып, озьбек ве къазах йырлары огренгеним хатиримде. Бизим саналарымызда, театримизде чешит классик эсерлер терджиме олунып ойнала эдилер, лякин йыргъа кельгенде йырны эм терджиме этип, эм шу тильде йырламакъ бу янъылыкъ эди. Меселя, меним пек хатиримде ки, къырым миллий музыкасыны озюнинъ догьмуш саньаты киби севген, анълагъан, озюнинъ «Къырым эскизлери» эсеринен бизим музыкамызны дюнья юзюне чыкъаргъан Кефели намлы композитор Спендиаровнынъ «Гульге» деген романсынынъ бир бейитини эрменидже, бир бейитини де татарджагъа чевирип радиодан йырлагьан кунюмнинъ сабасы радиогъа бир топ эрмени динълейиджилери буюк гуль дестеси кетирип, манъа пек буюк тешеккюр айткъан эдилер. Бойле мисаллар меним йырджылыкъ омрюмде пек чокъ олды. Иште, озь саньатымызны бизлер кучюк Къырым ичинде чешит миллетлер иле агъа-къардаш киби достлыкъ муитинде, бойле интернациональ рухта инкишаф эттире эдик.

Лякин, эй-ат! Бизлер, дюньянынъ энъ бахтияр адамлары олып, ана топрагьымызда саньатымызны энъ юксек дереджеге котермек, оны бутюн мемлекетке танытмакъ имкяны догъгъан бир девирде къан ичиджи вахший фашист джеллятлары Улу Ватанымызгъа эль узаттылар...

Эльвида, бахт куньлери!

Дженк... бу сёз дюньянынъ анги еринде олса олсын, инсаннынъ мийини бузлатмайып, юрегини сызлатмайып, вуджудыны титретмейип айтылмай. Дженк сёзюнинъ бутюн дешетини, манасыны биринджи джиан муаребесининъ зорлукъларыны, ватандашлар дженкининъ фелякетини корьген ве бильгенлер де, даа дженк не олгъаныны бильмеген яшлыкъ да яхшы анълай эдилер. Лякин XX асырнынъ айдутлары эсап этильген фашизм иле дженк этмекнинъ не демек олгьаныны о вакъьпта даа тасавур этмек биле мумкюн дегиль эди.

Июнь 22. Мен, ничюндир, пек эрте уяндым. Пенджере артында аджаип яз танъы. Саарь ельчиги беденимни салкъынлаткъан киби олды. Софанынъ перделери, гуя бири-биринен сырдашкъан киби, тосат-тосат ельпиреп алалар. Омюр саниелерини токътатмадан саймакъта олгъан токъмакълы дивар саатына козь ташладым — беш! Къалкъмакъ ичюн даа пек эрте. Мен ишке тап саат онда бармакъ кереким. Бугунь радиода меним сымарыш концертим бар, анда динълейиджилернинъ энъ зияде севип сымарлагьан йырларыны йырлайджагъым.

Бойле тюшюнджелернен сааткъа бакъып ятам. «Демек, даа учь саат юкъламагъа вакътым бар. Докъузда эвден чыкъсам биле, ишке кене эр кесден огюне барып чыкъарым ве йырланаджакъ 5—6 йырны репетиция япар да, сонъра барып Салгъыр четинде (анда озюмнинъ пек севген бир тена ерчигим бар эди) отурып, элимден ташлап оламагъан франсыз языджысы Ги Де Мопасаннынъ «Аят» романыны ич бир кедерсиз окъурым» деп хаялланам. Чюнки шу куньлерде огълум пионер лагеринде, аркъадашым Мемет исе Евпатория санаториясында раатлана эдилер. Уйлелик емек пиширмек керекмей, шеэр багъчасында, Салгъыр четиндеки кафеде бир – эки караим янтыгъы ашар ве кене де окъурым...» Бойле татлы хаяллар ичинде, кене юкъугъа кетмеге башлагъанда къапым къакъылгъан киби олды. Мен динъленип бакътым. Къапы текрар къакъылды. «Бойле эрте меним къапымны ким къакъаджакъ, аджеба?

Ресимде Радиокомитет янында миллий йырджылар группасы. Биринджи сырада, солдан: Зейнеп Люманова, Бейе Муртазаева, Сабрие Эреджепова, Сара Берман, Асанова; экинджи сырада: Тарнопольский, Эсире Шемьи-заде, Яъя Шерфединов (музыка ёлбашчысы), Варвара Карповна Ханбекова, Решат Рефатов; учюнджи сырада: Шерфе Ислямова, Мемет Абселямов, Алиме Сулейманова ве радио хадимлери.

Сют кетирген къадын секизде келе. «Телеграмма!.. Вай, я огьлума бир шей олгъан олса?» Ичиме кене «балама бир шей олды» деген къоркъу кирди. Мен бу къоркъу иле еримден турып къапыгъа якълаштым. Къапы энди къуветлидже урулды. «Ким о?» дедим, ама озюм почтальон сеси олур деп къалтырамагьа башладым. Къулагъыма бирден таныш бир достымыз арбий доктор Костянынъ сеси кельди. Эльбет, Костянынъ сеси: «Сабрие, къоркъма, ач, бу меним!» Мен: «шимди», дедим де, халатымны киймек ичюн кроваткъа къайттым, лякин бир саниеде башыма юз тюрлю фикир кельди. «Не демек бу? Костя арбий эким. Ёкъса, кене меним бир кимсем къазагьа къалдымы?..»

Къапыны ачтым. Огюмде Костя тура. Чырайы агъаргъан, юзю кедерли, гуя башына бир фелякет тюшкен адамгъа бенъзей. Мен бир шей сёйлемей, атьта «эвге кир» демеге хатриме кельмейип, онъа бакъып къалдым. Костя озюни эльге алып: «Мусаиде эт, эвге кирейим» деди. Мен къапыдан чекильдим. О, фуражкасыны чыкъарып, башында күльтеленген сары къывырчыкъ сачларыны сыйпады. Манъа Костянынъ сачлары сылакъ, юзю де терли киби корюльди. Ниает, мен: «Не олды санъа, бу насыл келиш?» дедим. Костя, сесинден кедерини гизлеп оламадан:—«Къоркъма, Сабрие, озюнъни тут, гъалиба дженк башлады... Манъа шимди телефоннен айттылар, немсе самолётлары янъчыкъ Севастопольни бомбалагъанлар».

Мен, шашып-шашмалап, агълап, «Вай, балам, балам «Артек»те къалды да... Меметим де Кезлевде. Мен энди не япайым, къайда барайым» деп козьлеримни Костягъа тикип къалдым. Сонъ шашкъанымдан онынъ омузларыны силькип: - «Костя, айтчы манъа, бу хайырсыз, фаджиалы хаберни санъа ким сёйледи? Ёкъса сен янълыш ишиттинъми?»— дедим...

Ай-ай, янълыш олса эди, меним шу дакъикъадан сонъки бутюн омюрим, халкъымызнынъ исе бутюн такъдири бойле аст-устюне чевирильмез эди... Ёкъ, бу ич кимсенинъ хатирини саймагъан къара акъикъат эди.

Иште бойле бахтлы тынч аятымызны виран эткен, мемлекетимизни харабеге чевирген, халкъымызнынъ башына мисли корюльмез мусибетлер кетирген, аналарны балаларындан, ходжаларны къадынларындан, агъаларны къардашларындан, эвлятларны юртларындан, ашыкъларны севимлилеринден айыргъан, бутюн инсанлыкънынъ тенинде савулмаз яралар ачкъан, меним исе бахтлы, мукъаддес хаялларымны, бутюн такъдиримни алт-усть эткен ве фаджиалы акъибетлери пек чокъ адамларнынъ юреклеринде аля девам эткен лянетли дженк башланды.

Табий, шу куньден башлап, эр шей денъишти, эр шей янъы тертипке кечти. Умумий мобилизация муджиби, аман-аман бутюн эркеклер джебэге кеттилер. Сокъакълар адамларнен толды, эр кеснинъ юзьлери джиддий ве атьта кедерли, эр кес къайдадыр ашыкъып, чапкъалап юрьген киби корюне.

Бизим радиокомитетте де денъишмелер олды. Радиодаки йырджыларны, чалгъыджыларны, Ялтадаки ансамбльнинъ оюнджыларыны топлап янъы ансамбль тешкиль эттилер. Мемет, мен, Ильяс Бахшыш ве даа башкъалар шу ансамбльге къошулдылар. Ансамбльнинъ эсас вазифеси джебэдеки аскерлер ичюн, госпиталлерде (Симферопольде, ялы бою санаторияларында энди госпиталлер тешкиль этилип, анда джебэден ильки яралылар кетирилип башлагъан эди) яралылар ичюн концертлер бермек, оларгъа медений хызмет этмек эди. Шу куньден башлап, биз джебэ ичюн, къызыл аскерлер ичюн махсус программа азырлап башладыкъ. Шу буюк программаны азырлав вакътында, даа сонъуна чыкъмадан, биз энди шеэр военкоматынынъ аскер топлав болюклеринде концертлер бердик. Программамызгъа арбий-ватанперверлик мевзуларында, аскерлер хусусында, Ватан ве партия акъкъында, «улу» Ленин акъкъында янъы-янъы йырлар кирсетильди. Лякин мен озь репертуарымдаки эски халкъ йырларыны да ич бир вакъыт унутмадым. Бу программада репертуарымны ойле тиздим ки, анда классик ве лирик халкъ йырларынен бир сырада, рус тилинде «Если завтра война», «Я тебя на подвиг провожала», «Полюшко, поле», «Москва моя» киби йырлар бар эди. Айны вакъытта, джебэдеки аскерлернинъ къараманлыкълары, Ватанны къорчалав хусусында янъы бир йыр пейда олдымы, оны деръал огренип алып, программагъа кошмагъа арекет эте эдик.

Бойлеликле, биз аскерлер дуракъларында, къазармаларда, госпиталлерде, арбий къысымларда концертлер бере башладыкъ. Ойле ола эди ки, аралары бири-биринден узакъ олмагъан чешит къысымларгъа барып, куньде 4-5 концерт бере эдик. Бизлер, эбет джебэнинъ ог ёлагъында булунмасакъ да, дженкнинъ дешэтли къокъусыны биз де сезе эдик.

Бир эпизод пек хатиримде. Зан этсем, август айы эди. Бутюн этраф ачыкъ чёль, тек аскер траншеялары. Шу куню дёртюнджи концертимиз эди. Кунь, затен сабадан пек зияде къыздырды, къайда сокъулмагъа бильмейсинъ. Эгер аскерлерге юкъламагъа имкян олса, олар къайда юкълайджакълар, бильмейим. Эбет, джебэде насыл юкъу олгъаны эр кеске белли. Бу ал сонъра композитор Соловьев-Седойнынъ йырында пек ачыкъ-айдын акс этильди:

Бу сёзлер пек гузель, лякин бизим шу куню концерт береджек чёлюмизде бульбуль дегиль, башынъа азачыкъ талда береджек бир терек де ёкъ эди. Аскерлер чёльнинъ ортасында, куннинъ къайнакъ саатинде бизим концертимизни динълемек ичюн чёль четинде кими ерге чёмелеп, кими багъдаш къурып отуралар, базы бирлери аякъ устюнде туралар. Концерт меракълы кете: оюнлар, йырлар, шиирлер. Артистлер эписи бирер «къараман» киби джесурлик косьтерип, не самолёт сесине, не де узакътан ишитильген топ гурультилерине къулакъ асмайып, озь ишлерини девам эттирелер. Концертнинъ сонъы якъынлашты, лякин оюнджыларгъа пек къыйын, чюнки ойнамакъ ичюн махсус тапталгъан ер ёкътыр. Сана ичюн чёльнинъ тюзче бир ери алына ве шу ерде де «сана» ве «зал» бельгилениле. Йырджыларгъа къолай, олар ичюн бир табуретканы да сана япмакъ мумкюн. Бойлеликле, оюнджылардан сонъ концертнинъ сонъуны екюнлеп «санагъа» мен чыкътым. Къызыл аскерлер эписи огюмде кулер юзьли, гуя дженктен хаберлери олмагъан сейирджилер киби туралар. Мен Шерфединовнынъ «Къызыл аскер маршы»ндан ве «Если завтра война» йырындан башлай эдим. О куньлерде бойле йырлар дегиль аскерге, йырджынынъ озюне де пек буюк эеджан бере эди. Чюнки йырджы шу дакъикъада бутюнлей озь йырынынъ образына кире, озюнъ де онынъ тесирине къаласынъ.

Бу сёзлерни айтып, бинълернен аскерлерни джесюрликке чагъыргъан сонъ, эгер душманнен козь-козьге кельген киби олсам, манъа да озюмни аскер киби тутмакъ кереклигини дуя эдим. Шуны да къайд этейим ки, дженк башлагъан куньлери махсус курс битирип, якъыджы бомбаларны насыл сёндирмек кереклигини, тревога вакътында халкъны шашмалавдан насыл къорчаламакъны, атьта керек олса, силянен де арекет этмекни огренген эдим. Лякин биринджи кере «нишангъа аткъанда, тюфекнинъ къуветли патлавындан къолум къалтырап, къуршуннынъ ялынъыз сесини ишитип, элимден тюфегим тюшип кеткени де пек кулькюнчли олгъаны хатиримде. Лякин юрек садыкъ ура эди.

Мен аскерлернинъ гурьдели эльчырпмаларындан сонъ невбеттеки «Къарасув меним озь базарым» йырыны йырладым. Бундан сонъ шу вакъытларда Н. Богословскийнинъ «Я на подвиг тебя провожала» йырыны башладым.

Бу сёзлер акъикъатен, эр аскерге, эр бир эркекке омюр аркъадашы, севгилиси, досты оны джебэге насыл озгъаргъаныны хатырлата, онъа юрек бере ве джесюрликке къозгъалта эди. Мен йырнынъ сонъки бейитини башлагъанда, кокте душман самолёты пейда олды. Лякин даа тревога башламай, мына-мына: «Ерге ятынъ!» эмири бёриледжек. Мен кокке бир козь этип алдым, самолёт эп якъынлай. Лякин йырымнынъ сонъки сёзлерини айтмагъа вакъыт бар... бир къач сание... Меним янымда кеманеджи Пинхусович тура, о бичаренинъ аягъы да зайыф, шимди самолёт якъынласа, къайда ве насыл чападжагъыны тюшюнсе керек ки, меним узун сана антеримнинъ этегинден тартып, «Битирсе шуны, Эреджепова, ана энди ашагъы энмекте!» деди. Мен сонъки сёзюмни, яни «Врагам отомстить за него» дедим де, «Ерге ятынъ!» командасы ишитилъди... Биз ятып етиштирмедик, янымызгъа буюк бомба тюшти. Ер-кок титреди, орталыкъ топракъ думанына толды, кимсе бири-бирини корьмей. Мен бомбадан манъа зарар кельмегенини дуйдым, чюнки бир еримде къан ёкъ. Башымны котерип бакъсам, эр кес яткъан еринден түрып огге чапа. Мен де чаптым. Самолётлар бир къач дане олдылар, оларны саймагъа, кокке бакъмагъа вакъыт ёкъ. Огде насылдыр, мектеп бинасы. Чокътан талебесиз виран къалгъан мектепнинъ къапылары ачыкъ, эр кес анда чапа. Бомбалар о якъ, бу якъ тюшелер. Дешэт!.. Ильки кере бойле дешэт ичинде къалгъанда, озюнъни джоя экенсинъ, адамлар энъ якъын кишилерини, атьта къары къоджасыны, къоджасы къадыныны унута, къайда къалгъаныны бильмей экен. Мен шу дакъикъада оны да тюшюнем. Бу не демек? Эгоизмми? Ялынъыз джанынъ сагъ къалсын я. Меним янымдакилер къайда? Меним омюрдешим Абселямов да меннен эди. О, къайда, ёкъса ольдими? Артыма бакъмагъа чаре ёкъ. Джан татлы, эп огге чапам... Ниает, мектепнинъ къара балабан къапысындан ичериге сокъулдым. .Лякин шу дакъикъада мектепнинъ бир кошесине бомба тюшсе керек, диварлары йыкъылды, эр шей тоз-туфан астында къалды. Мен йыкъылгъан дивар тюбинде къаладжакъ эдим гъалиба, бахтыма бир къуветли эркек эли мени котерип къучагъына алып чыкъты, йыкъыкъ диварлардан атлап, ве бизге якъын ердеки траншея ичине кирдик. Мени бойле олюмден къуртаргъан бизим ансамбльнинъ оюнджысы Кирюша деген грек яшы эди. Траншея ичи адам, аскер толу, тышарыда бомбалар патлай, зениткалар патырдай. Артистлерден бир къачыны корем. Лякин Кирюша корюнмей, о къайдадыр чапып кетти. Мен онынъ джесюр огълан, керчектен де эркек олгъаныны къайд этмек истейим ве шу ерде озь-озюме ишанч берем, демек энъ дешетли дакъикъада биле инсан инсангъа дост ола, башкъасынынъ олюм телюкесини де устюне ала ве озюнинъ де оледжегини унута экен, деп тюшюндим. Кирюшаны коралмадым, мегер, о, кене траншеядан чыкъып, ярдымгъа мухтаджаларгъа ярдым эте, оларны траншеягъа кирсете экен. Бомбалав эп девам эте...

Шу арада янымда яш аскер огъланчыкъ пейда олды. О, мени ярым саат огюне санада корьген. «Пек къоркътынъызмы, Сабрие ханым?» деди о манъа якъынлашып. «Бу биринджи кере олса керек, сонъ алышырсынъыз, чёль ичинде ятсанъ да, олмайджакъ олса, бир шей олмай. Душман тёпеден ата, бизлер ашагъыдан, иште дженк ойле бир дешет, къурбан олгъан ола, къалгъан къала ве кене озь ишини девам эте. Онынъ ичюн къоркъманъыз, иш бараджакъ ерине барыр. Шунынъ ичюн де сизге бу дакъикъада бир буюк риджам бар, шуны япалмазсынъызмы?» - деди. Мен яшнынъ юзюне тааджипнен бакътым. Онынъ юзюнде дегиль къоркъу эсери, атьта севинч бар киби. О меним тааджипленгенимни анъласа керек, кулюмсиреди. «Сиз меним риджама шашманъыз. Мен сизинъ адынъызны къач йылдан бери ишитип, сесинъизге, йырларынъызгъа ашыкъ олгъанлардан бирисим ве шимди сизден энъ севген бир йырымнынъ сёзлерини язып аладжагъым», деди.

Мен йигитнинъ бойле дакъикъаларда биле йыр хусусында тюшюнгенине эм шаштым, эм севиндим. Сонъ онъа кулип бакътым да: «Буюрынъыз, тамам йыр огрениледжек вакъыт», дедим. «Я не япайым, бельки бир даа сизни якъында коралмам, бойле фырсатны къачырмакъ олурмы? Ойле олгъанда, шимди тесадуфтен файдаланайым» деп, аскер къойнундан кучюк бир дефтер иле къарындаш чыкъарып: «Къаранфиль» деди. Сонъ иляве этип: «Мен бу йырнынъ макъамыны яхшы билем, лякин сёзлерини сизден сорап язмакъ арзусы менде чокътан эди, шукур бу кунни де корьдим. Бу манъа, Сабрие ханым, бир хатире олур. Меним адым Гъани. Мен Улукъол койинденим. Дженктен сагъ-эсен къайтсам, Симферопольге барып мытлакъа сизни тапарым, «Къаранфиль»нинъ акъкъы ичюн сизге бир ящик «Дюгене» армуты алып барарым. Азбарымызда, озь багъчамызда осе» деди де, меним сёйлеген бейитлеримни язып алды.

дегенде: «Мына шу бейитни манъа мытлакъа мектюпте язмакъ керек» деди... Бу арада «отбой» сеслерини ишитип адамлар траншеядан чыкъмагъа башладылар. Гъани меним элимни самимий сыкъты ве ашыкъып кетти.

Мен энди траншеядан чыкъмагъа азырлангъанда, янымда аркъадашым Мемет пейда олды ве манъа сарылып: «Вай, Сабрие, мен сени не къадар къыдырдым, ярабби шукур, сагъ экенсинъ», деп, мени опьти. Янымызда артист аркъадашларымыз да бар эдилер, эписи кульдилер. «Керчектен де, Мемет, сен озюнъден зияде Сабриенъни тюшюнгенсинъ, буны Кирюша биле эслеген» дедилер. Мемет, заваллы, эбет, утанды, лякин мен оны къабаатламадым, ойле алекетте не истесенъ ола.

Бойле аллар даа чокъ олды. Бир кунь акъшамки концерттен сонъ бизни бомбадан йыкъылгъан бир бозукъ бинагъа ятмагъа алып бардылар. Инсанлар асыл бири-бирине бенъземегени пек догъру экен. Меселя, мен дженк башлап, бомбалавлар сыкълашкъан сонъ, бир кере биле адеттеки киби союнып, яни тек «геджелик кольмек» иле ятмадым. Бомбалав башласа, эвден тез чыкъмагъа, яхут башкъа бир чарелер къыдырмагъа имкян олмасы ичюн союнмайып, урбанен ята эдим. Атьта кичкене Марленни биле, тек аякъкъапларыны чыкъарып яткъызыр эдим. Къапынынъ килитини биле ачыкъ къалдыра эдим. Лякин, базы адамлар «дюнья янса, хасыры ёкъ» деген киби, эр анги вазиетте ич бир шейге бакъмайып, озьлерининъ къылыфыны бозмай яшайлар. Бизим артистлеримизден бири, оюнджы Хатидже, дженк дегиль, бомба дегиль, истесе дюнья батсын, мытлакъа союнып, атьта анадан догъма олып ятмагъа алышкъан. Иште, шу геджеси бизни ярысы йыкъылгъан эвнинъ (о хастахане олса керек) бир къач койкалы одасына къойдылар. Бизлер, къадынлар бу одада, эркеклер исе дигер одада яттылар. Кунь бою арбий къысымларда берильген беш концерттен сонъ эр кес ёрулгъан ве бир къач саат раатлыкъ мытлакъ керек, чюнки ярын кене концертлер девам эттириледжек.

Яттыкъ... Ниает, куньдюз олып кечкен адиселер хусусында лакъырды да битти. Къатты юкъугъа далдыкъ.

Гедженинъ бей вакътында бир дешэт гудюрди къопты ама, юкъу серсемлиги иле къайсы тешикке кирмеге бильмедик. Азбаргъа тюшкен бомбадан эвнинъ пенджере ве къапылары ачылып кетти. Бизлер эпимиз кроватьлар тюбине сокъулдыкъ. Хатидже де анадан догъма яткъан койкасындан турып, кроватьнынъ тюбине сокъулгъан, лякин энди о кроватьнынъ тюбине башкъалар кирген ве диваргъа сыкъылгъанлар. Хатидженинъ башы кровать тюбине сыгъгъан, лякин арды, кевдесининъ чокъ къысмы тышарыда къалгъан. Бу арада этрафны бир бомба даа сарсытты. Мен Хатидженинъ бу худжур турушыны озюм яткъан койкамнынъ тюбюнден корем ве мени энди къоркъу дегиль де, кулькю сарды. Керчектен де бойле вакъытта адам сачмалап, пек къолайсыз алларгъа къала экен. Шу кровать тюбине башыны сокъмакъ, ёкъса къуртулмакъмы? ёкъ, эльбетте. Лякин инсан телюкеден, не ичюндир, башта башыны сакълай.

Ондан сонъ сабагъадже эпимиз озьлеримизнинъ кровать тюбинде яткъанымызны унутып, гъарип Хатидженинъ чыплакъ яткъан адетине ве онынъ бу геджеки вазиетине кульдик.

Иште, бойле кучюк бир вакъиа биле дженкнинъ не дередже фелякетли шей экенини яхшы тасдыкълай.

Октябрь айында бизим ансамбль ялы боюнда Ялтада, Алуштада, Симеиз ве Мисхордаки санаторияларда ерлешкен госпиталлерде яралыларгъа концертлер бермеге кетти. Бунда иш шараитимиз даа башкъа олды. Чюнки госпиталлерде залгъа келип концерт корьмеге алы-чареси олгъанлар пек аз эдилер. Бугуньки киби козь огюмде, концерт залларында олгъаны-оладжагъы он – он беш яралы ве бир къач эмшире олур эди. Ама бизим макъсадымыз тек юрьмеге ярагъан хастаны депиль де, палаталарда яткъан агъыр яралыларнынъ да рухыны котермек, истеклерини къа-наатлендирмек эди. Анда тек аскерлер дегиль, оларнынъ ичинде учуджылар да, денъизджилер де, офицерлер ве командирлер де бар эдилер.

Бир госпитальле концертимиз эки саат девам этеджек олса, эр палатагъа айры-айры киргенимиз ичюн дёрт – беш саат девам эте эди. Меним хатиримде, бир къырымлы денъизджи капитан яткъан палатагъа кирдим. Бу адамнынъ бир эли ве бир аягьы ёкъ, бундан гъайры къурсагъындан да бомба парчалары чыкъаргъанлар. Лякин озю пек мазаллы, сагълам адам олса керек, шу къадар агъыр яраланувдан къуртулып сагъ къалгъан, къорантасындан да хабер алалмай экен. Олар, эльбет, гъайыптырлар деп, бурчакъ киби тёкюльген козь яшларыны сюртип, манъа ялварды: «Эреджепова, омюримде сизни экинджи кере корем. Дженктен эки – учь йыл огюне сизнен бир тойда расткельген эдик. О вакъытта сиз чокъ гузель тюркюлер айттынъыз, олар аля меним хатиримделер. Шу вакъытта бутюн стол артында отургъанлар сизинъ сагълыгъынъыз ичюн къаде котердилер, мен де джан гонъюльден къадемни сизинъ къаденъизнен токъуштырмакъ истеп, элимни чокъ узаттым ама, манъа къысмет олмады. Чюнки сиз столнынъ бир башында, мен исе дигер башында эдим. О вакъытта сиз пек юксек сеснен бир йыр сёйлеген эдинъиз, адыны бильмейим, тек бир къач сёзи хатиримде: «Силяий, достлар, силяий, медет силяий, эввеля, къарайы, сонъра силяий». Мен шу йырны динълемек истер эдим, чюнки мен омюримнинъ ярысыны денъизде кечирдим. Инсанлар денъизде фелякетке огъраса топракъны, азиз топракъны корьмеге дуаджы олалар, «къара топракъ» корюндими, демек энди къуртулдыкъ демектир. Ойле бир алда къалсакъ, мен сизинъ шу йырынъызны даима хатырлай эдим. Риджа этем, шу йырны манъа йырланъыз, ким биле, бельки сагъ олып турсам, къорантамны да тапарым, энди денъизде олмасам биле, ич олмаса, бир къолымнен денъиз янында бир ишке ярарым...» деп ах чекти.

Янымдаки кеманеджи урумгъа «до минор аккордыны алынъыз» дедим, чюнки «Он биринджи айларны бильмей эди. Ах, бу ерде Аппаз агъаны къайдан аласынъ? Мен кеманеджиге бунынъ ольчюсиз йыр олгъаныны анълаттым. О мени анълады ве кеманесининъ джайыны созды. Мен юксектен алдырдым:

Мен йырымны битиргенде, капитан бель устюне котерильген, санки озюнинъ бутюн дердини унуткъан ве гуя дюмен артында турып, денъизден ялыны корьген киби козьлери ялтырай... Онынъ меним адыма ягъдыргъан алгъышларынынъ эсабы ёкъ эди. Бундан сонъ, о манъа бир къач агъыр йырлар даа айттырды. Мен, ёрулсам да ич ред этмедим.

Эр палатада учер, дёрдер йыр айтылса, концертнинъ сонъунда отуз – отуз беш йыргъа бара эди. Эки йырнен ич бир хаста мемнюн къалмай. Эписи «айды манъа бир йырчыкъ даа айт, о бир палатада эксик айтарсынъ» дейлер. Базан, бу госпиталь концертлери тойларны хатырлата эдилер. Чюнки тойда базы адамлар сымарлагъан йырынынъ адыны бильмей, макъамыны да бильмей, ялынъыз бир сёзюни, я да бир сатырыны айта. Шу сатыргъа бакъып йырны тапмакъ ве иджра этмек керексинъ. Меселя «Чая эндим»ни айт дейлер. Бу «Мавилем» деген йыр. Яхут «Бир гидерим, беш ардыма бакъарым»— бу «Зугуртлик» деген йырдандыр. Бойле аллар тойда дегиль, атьта шу госпиталлерде де расткельди. Бир кунь манъа яралынынъ бириси: «Я очень прошу, спойте мне песню «Нехристь татарин» деди. Тюшюн де тап, бакъайым бунынъ не экенини. Мен бираз тюшюнип турдым, тапалмайым. «Насыл йыр экен бу?» Лякин бильмейим демеге де истемейим. Биринджиде, о адам хаста, агъыр яралы, экинджиде, бельки мени озюндже сынап бакъадыр. Сонъ бирден хатриме кельди. «Вот мчится, тройка почтовая» деген рус халкъ йырыны йырладым. Хаста пек мемнюн олды ве шойле деди: «Мен бир адамнен сиз акъта дава эттим, о манъа Сабриенинъ бильмеген йыры ёкъ, насыл тильде десенъ йырлар, деди. Шимди сизинъ адынъыз манъа шу чокътан кечкен даваны хатырлатты. Сагъ олунъыз, о адам догърусыны айткъан экен» деди. Мен бираз утандым, сонъ бу сёзлернинъ янълыш фикир олгъаныны айтмагъа меджбур олдым.

«Биринджиде дюньяда эр тильде бутюн йырларны бильген йырджы олмасы ич мумкюн дегиль, бу масал шей. Сизге мени макътагъан адам янъылгъан. Лякин чокъ йырлар бильмек ве оларны гузель йырламакъ, эльбетте, яхшы шей. Онынъ ичюн шимди мен сизнинъ риджанъызны ерине кетиргенимден гъает мемнюним» дедим. Хастанынъ да хатири пек хош олгъан эди.

Иште, бойле Ватан къоруджыларына усанмай-талмай рухий ве маневий хызмет эткен аджаип коллективимизде пек чокъ талантлы артистлер, иджраджылар, музыка мутехассыслары бар эдилер. Табий, мен оларнынъ чокъусыны унуттым. Лякин озюмнинъ яхшы бильген аркъадашларымны, саньатымызнынъ белли векиллерини хатырлап кечмек истейим.

Булар: Усеин Бакъкъал, Ремзие Бакъкъал, Пакизе Бакъкъал, Шевкет Мамут, Асан Мамут, Эдем Шакиров, Ибраим Ибраимов, Кирилл Попондопуло, Селиме Челебиева, Фатьма Умерова, Мемет Абселям, Ильяс Бахшыш, Абибулла Каври ве даа пек чокълары, чалгъыджыларнынъ эписи чешит-чешит миллетлерден олгъаны ичюн адлары хатримде къалмагъан.

1941 сенеси октябрь 28-де бизим ансамбль Ялта ве Алушта госпиталлеринде гастроллерини битирип, Симферопольге къайтып кельди. 29 октябрьде раатлыкъ куню. Отузында саба ишке бардыкъ ама, къара хабер ишиттик — душман энди Джанкойге кельген дейлер... Бираздан бизге обком векили кельди ве ордумыз мувафакъ оларакъ ярым ададан чекильмеге меджбур олгъаныны бильдирип, «биз мытлакъа къайтып келирмиз, сизлер исе шимдилик ким насыл чаресини тапса, ойле ерлешсин. Элинден кельген ве имкяны олгъанлар дагъгъа чекиле билелер. Чаресини тапып, элинъизден кельген шекильде душманнен курешмеге арекет этинъиз. Сана ишлеримизни биз къайтып кельген сонъ девам эттирирмиз», деди.

Бойледже, бизлер ичюн къаранлыкъ куньлер башланды, эр ким озь чаресини озю корьмеге меджбур олды.

Манъа, бу хаберден сонъ аджеле суретте шеэрнинъ кенарында яшагъан къайнанамнынъ эвине бармакъ керек олды. Меркезий сокъкътан кетем. Къалдырымларда адам толу, эр кес къайдадыр чапкъалай, бир шейлер ташыйлар. Мен башта анъламадым. Мегер бу «ягъма» экен, яни тюкянларны «талакъа» эте экенлер. Беклемеден къаршыма Тахсин деген бир тюкянджы танышым расткельди. О, менимле селямлашты да, «Санъа бир шейлер керекмейми? Шимди мен тюкянны сонъки кере ачмагъа кетем, эки сааттен тюкянда бир шей къалмайджакъ. Халкъ эр шейни талап алсын, душмангьа бир шей къалмасын деген косьтериш берильди», деди. Мен бакъам, акьикъатен, адамлар бири-бирини уйтеклеп, тюкяннынъ къапысындан, пенджересинден кирип, керексе де, керекмесе де, не тапып олса, шуны ташыйлар. Бу пек дешетли манзара эди.

Шеэрнинъ сокъакъларындан исе аскер обозлары, атлары, топ-торазан акъынтысы ве инсан сюрюлери — эр шей къарышкъан, ана-баба куню...

Мен эп огге ынтылам. Бирден тревога башланды, сиренанынъ титиз сеси эр кесни теляшкъа тюширди. Энди адамлар къолундаки я да аркъасындаки «талакъа» шейлерини ташлап, башларыны сакъламагьа ер къыдыра башладылар. Шу арада шеэр устюнде къара хачлы титиз душман самолётлары пейда олдылар. Мен сокъакънынъ энъ къалабалыкъ еринде къалдым, адамлар о дередже къарыштылар ки, атьта шашмалап не тарафкъа кетеджегини бильмейлер. Юрьмеге, адым атмагъа чаре ёкъ, кими йыкъыла, кими басып кече... кими адамларны токътатмакъ истей, радиорепродукторлардан, «Сакъланынъыз! Сакъланынъыз!» давушлары текрарланыла. Бирден, шеэрнинъ инсан дерьясына чевирильген сокъакълары устюне бомбалар тюше башлады. Ер-кок бири-бирине къарышты, мен неге огърагъанымны бильмедим, къулакъларым тынды, козьлерим бир шей корьмей, аякъларым мени къаякъкъа сюйрейлер, бильмейим. Садовая сокъагъына еткенде шеэр устюнде самолётларнынъ экинджи группасы пейда олды... Кене бомбалар, кене гурюльти, о къадар къарарсыз дешет ки, бу манзараны къалем иле тасвирлемек мумкюн депиль. Меним огюмде он – он беш яшларында бир бала устюнде бир чувал ун иле тачканы уйтеп кете. Этрафта, ёлда аскерлер, олюлер, аякъ-къол парчалары, огьлан буларгъа бакъмайып эп огге чапа, тачкасыны ташламай. Бельки эвде онынъ къарт я да хаста анасы, къардашлары бардыр, бу унны оларгъа алып кетмеге ашыкъадыр. Мен онынъ артындан чапам, огюне чыкъалмайым, такъатым ёкъ, кечмеге ер де ёкъ... Бирден огюмде дешетли бир «патлав» къопты, эр ер атеш, думан... бала да, тачка да козюмнинъ огюнде тоз киби, чангъып ёкъ олып кеттилер. Мен Старопроточная сокъагъына чапам. Анда къорантам бар. Не олды, мен насыл ольмедим, не ичюн атьта яраланмадым, бильмейим. Бахтым бар экен. Озюмни артыкъ къайнанамнынъ азбарында корип, эсим башыма кельди. Мемет аркъадашым да анда етишип кельген. Топлашып тюшюнмеге вакъыт ёкъ, шеэрден чекильмек керек, лякин къайда? Душман Симферопольге Сарабуздан келе экен, шеэрде корюнмейлер, тек бомбалар ягъа. Лякин энди Алма станциясына, атьта Багъчасарайгъа ёл кесильген. Олар энди Багъчасарай тарафтан да шеэрге якъынлай ве шеэрни алкъагъа алып, эалининъ шеэрден чыкъмасына ёл бермемекни планлаштырсалар керек. Буны анъладыкъ, энди бизге бир ёл, Симферопольден отуз километр кенарда Бешев койчиги бар. О, дагъ этегинде ерлешкен кучюк койчик. Бизлер анда барып чыкъсакъ, андан дагъгъа чекильмек мумкюн оладжакъ. Къайнанам 50 - 55 ашларында, хаста, зорнен юре, корюмджемнинъ эки баласы бар, бири дёрт, бири алты яшындалар. Иште, Мемет, мен - эпимиз къолумызгъа ич бир шей алмадан къапыларны да килитлемей, эр шейни «алла ёлуна» ташлап, азбардан чыкътыкъ. Бизим эв ишчилер къасабасына узакъ дегиль, о ерге барып олсакъ, сонъ Бешевге топракъ ёлнен кетермиз деп ниетлендик.

Чыкътыкъ ама, балалар юралмайлар, оларны къучакъкъа алмакъ керек олды. Анасы бирини, агъасы бирини къучагъына алды, мен де къайнанамнынъ къолундан чеккелеп, ашыкъып, абдырап кетемиз. Энди уйле авды, бирден кок къарарып, ягъмур ягъа башлады. Эм ойле ягъа, санки Ватаннынъ яралангъаныны корип, онынъ яраларыны ювмагъа ярдым этеджек киби. Бизлер артыкъ шеэрнинъ четине чыкътыкъ, мысырбогъдай занларындан энди берекет алынгъан, лякин сабакълары даа ешильдже тура, эписи къурумагъан. Бирден кокте текрар душман самолётларынынъ гурюльтиси ишитильди. Тёпеге бакъып, эпимиз шашырдыкъ, санки дерсинъ кок юзюни къузгъунлар къаплагъанлар ве гуя эписи шимди бизим устюмизге урунаджакъ киби ашагъы энмеге башладылар. Биз джан аляметинен эпимиз мысырбогъдайлыкъ ичине чапып кирип ерге яткъанымызнен этрафта бомба патлады. Гуя дюньянынъ асты устюне чевирильди. Биз ичюн сычан делиги бинъ алтын олды. Мен йыкъылдым, топракъкъа япыштым, гуя анамнынъ къучагъына сыйыкъкъан киби, ерге сыйыкъып къалгъаным. Дёрт яшар Энверчик манъа ойле япышкъан ки, оны айырмакъ мумкюн дегиль. Эсимиз башымызгъа келип, козьлеримизни ачкъанда, Энверчик менден: «Енге пичем, киси (киши демей) бойле олеми ёкъса?» дей. Мен еримден котерилип тургъанда, эки тарафымда эки бала, мени де озьлерини де бутюн сылаткъанлар. Мен бунынъ ягъмур олмагъаныны анъладым, чюнки ягъмур энди токътагъан ве къамышлар арасы затен сылакъ дегиль эди... Олюм дешети къарт, яш демей экен, буюкке де, балагъа да бирдайын тесир эте экен.

Бойледже бир бомбалавдан даа къуртулып ёлгъа тюштик. Лякин бу фелякетте биз бири-биримизни джойгъанмыз, адамлар ичине къарышкъанмыз. Мен энди не къайнанамны, не балаларнынъ анасыны, не де къоджамны къыдырмайым. Ёлнынъ четинден абына-сюрине кетемиз, балалар экиси де менимле. Мен энди озюмнинъ оледжегимден де къоркъмайым. Мадамки дженкте акъсыз ерде миллионларнен адамлар олелер, барсын оларнынъ бири мен олайым. Лякин балалар?! Оларны къуртармакъ керек.

Биз ёл четинден, балалар юрип олгъанына коре, огге кетемиз. Шу арада арттан кимдир меним адымны айтып багьырды. Айланып бакъсам, бир ат екильген араба устюнде балалар, бир къач къарт киши бири-бирине сыйыкъып отуралар. Адамны танымайым, ама о мени таныса керек, бир шей сорамай, арабаны косьтерди «отур, азачыкъ ярдым олур» деди. Мен балаларны алсалар да разы эдим, озюмнинъ даа юрьмеге такъатым бар дедим. Балаларны алдылар, бираз даа кеткен сонъ, къайнанам, Мемет ве къардашы расткельдилер ве бизим сагъ къалгъанымызгъа пек шаштылар.

Бойлеликле, бизлер танъ агъармагъа башлагъанда Бешевге якъынладыкъ. Артымызгъа айланып бакъамыз — Симферополь бус-бутюн янгъын ичинде. Бу манзара душмангъа къат-къат кин-нефрет догъура эди. Бизлер койге якъынлашкъанда дагъ тарафтан топ сеслери кельди. Чокъкъа бармадан, биз даа койге кирмез эвель душман да Багъчасарай тарафтан етишип койге якъынлады. Уруш башланды. Къызыл Ордунынъ буюк бир къысмы уруша-уруша Бешев койи ичинден дагъгъа чекильмекте эди.

Дагъдан шу къысымнынъ топлары душмангъа къаршы атеш ачты. Душманнынъ аркъадан аткъан топлары бизим башларымыз устюнден кечелер. Бойледже, биз бинълернен адамлар, аскер ве топ атеши арасында къалдыкъ. Бала-чагъа фигъан котерелер, кимдир, багъыра: «Джемаат, сол тарафкъа бурулынъыз, чёлликке чыкъмакъ керек, бельки бала-чагъаны къуртара билирмиз», дей. Эр кес къоюн сюрюси киби бир шей анъламай, кими чапа, кими йыкъыла, ашыкъып чёль ичине синъип кетелер. Мен энди янымда, ким бар, бильмейим, халкънен берабер чапам. Лякин мен сол тарафкъа дегиль, койге чапам, чюнки меним огъланчыгъым, кичкене Марленим Меметнинъ Бешевде яшагъан къыз къардашы Эсманынъ эвинде. Мен энди барып, баламнынъ сагъ олгъаныны корьсем, башкъа ич бир шейден къоркъмайым, тек баламны корьгейдим, деп анда чапам. Частыма, Эсманынъ эки эви койнинъ четинде эди. Мен анда етип баргъанда, къайнанам, Мемет, къардашы, эки бала—эписи анда эдилер. Вай, балам! Балам, шукур, сагъ экен! Мен Марлениме къавуштым... Сабийим къувана. Лякин кой ичинде дженк, уруш кете, биревлер уджум эте, биревлер кери чекиле. Кой ичине топлар тюше, анда-мында янгъынлар, харебе... Бир къомшунынъ башыны топ алып кеткен, шу арада онынъ да лакъырдысы ола. Чёльге, ялынъыз чёльге чыкъмакъ керек, топ, атештен ялынъыз ойле къуртулмакъ мумкюн олгъаны анълашылды. Бираздан эпимиз чыкъып чёльге чаптыкъ. Эр кес башыны тыкъмагъа ер къыдырып чапкъалай, халкъкъа къошулып, кокке бакъып, ерге япышып ятамыз. «Шукур, бир севинчим, огълум меним багърымда, ольсем де къоркъум ёкъ», дейим. Топлар, балабан сини киби, къып-къырмызы атеш олып, устюмизден учып, узакъкъа, душман сюрюлери устюне тюшип патлайлар. Бойле уруш акъшамгъа къадар девам этти. Акъшам къаранлыкълашкъанда койге къайтмагъа меджбур олдыкъ. Шу гедже сабагъа къадар юкъламай, артыкъ саба душман койге киреджегини, дагъгъа чекильмеге имкян олмайджагъыны, балалар телюкеде къалгъаныны ойлап чыкътыкъ...

Бизим ичюн чешит къарсамбалар иле толу, душман эли астындаки къара куньлер башланды...

Сувукъ март куньлери, яни 8 март арфеси эди. Бизлер, бир къач къадын, достымыз Хатидженинъ эвинде топланып, сырдашып, лаф этип отурмакъ истедик. Хатидженинъ ходжасы аякътан зайыф олгъаны ичюн джебэге алынмайып, шеэр партия тешкилятынынъ косьтериши муджиби душмангъа къаршы гизли иш ичюн къалдырылды. Буны шу акъшам топлангъанлардан тек мен ве бир достымыз даа биле эдик. Биз топлангъан ода эски эвлерден бирининъ экинджи къатында эди. Бирден, ойле кучьлю гурульти къопты ки, мытлакъа эвнинъ ярысы йыкъылды белледик. Джамлары, рамлары бир къалмай къырылып, сепилип кеттилер, эр ерни тоз-думан басты. Мен шу ерде эвиме чапмагъа, баламнынъ янында олмагъа ашыкътым, лякин манъа эки сокъакъ кечмек керек эди. Сокъакъкъа атылып чыкътым, эр кес чапкъалаша, багъырыша — дешэт! Вокзал тарафкъа токътамай бомбалар ягъа, мен ашыкъып эвиме чапам. Бир арада башымны котерип кокке бакътым, авада бомба думанындан зияде беяз ири къар данелерине бенъзеп, пек чокъ кягъытлар учалар. Листовкалар! Бу бизимкилер! Мытлакъа бир дане алмакъ керек, ах, тез-тез тюшсе де... Патруллер, немсе аскерлери чапкъалаша, кимсени ерге эгильдирмейлер. Ниает, мен азбарыма еттим, эр ким бомбадан къоркъып сакълангъан. Азбар къапыдан киреяткъанда, дивар тюбинде илинип къалгъан бир къач листовканы корип севиндим ве эписини алып, эвиме чапып кирдим. Гъарип огъланчыгъым ве Мемет манъа сарылдылар. Олар манъа бир шей олгъандыр деп пек къоркъкъанлар. Сонъ Меметнен эеджанлы алда, ашыкъып листовканы окъудыкъ.

«Къийметли совет къадынлары! Сизлерни 8 март къадынлар байрамынен хайырлайым! Душман эли алтындаки къадынларгъа атешли селямымны ёллайым. Кьийметли къадынлар, душман сёзюне къанманъыз, Къызыл Орду сизлерни тезден азат этер, эмин олунъыз! Яшасын, Советлер Бирлигининъ сербест къадынлары!

ГРИЗОДУБОВА».

Агълама бакъайым! Бунъа юрек чыдармы?

Мен къыркъынджы сенеси Сочи театринде Гризодубованынъ янында отургъан эдим. Таныш олмагъа джесарет эталмадым. Шу куню санада о вакъытларнынъ энъ намлы эстрада йырджысы Вадим Козин йырлайджакъ эди. Мен шу дередже бахтиярым ки, къарары ёкъ: бир кереден эм Козинни, эм де биринджи Къараман-учуджы къадынны, Гризодубованы корьдим. Шу геджеси Козиннинъ йырларындан ве Къараман къадындан алгъан рухий джошкъунлыкъ дуйгъумны ич хатиримден чыкъармайым.

Вадим Козиннинъ хатиримде энъ зияде къалгъан бир йыры:

«Что ж ты опустила глаза, разве я не правду сказал?» сёзлеринен башлангъан итальян йыры эди. Эй-ат! Бутюн булар дженктен эвельки хатирелер, эди. Листовканы окъуп агълайым. Бойле куньлер ичинде азаплана, чекише, ялынъыз ольмемек ичюн чалышамыз. Театрдеки гизли тешкилят азаларындан якъын достларым Добросмыслов, Перегонец, истидатлы яш композиторымыз Абибулла Каври иле сыкъ-сыкъ корюше эдик. Олар манъа адамлар арасында дагъытмакъ ичюн Краснодардан кетирильген «Къызыл Кърым», «Красный Крым» газеталарыны, листовкаларны бере эдилер. Абибулла Каври къыркъ учь сенесининъ башларында душман тарафындан якъаланып Ватан огърунда къурбан кетти. Абибулланынъ буюк истидатле язылгъан йырлары халкънынъ рухунда яшамакъта.

Бойледже, оккупация вакътында, пек чокъ къурбанлар бердик, оларны анъмай кечмек мумкюн дегиль. Булардан бири меним мектеп аркъадашым, сыныфдашым, бутюн халкъкъа озь джесурлиги иле белли, Ватан ичюн озь аятыны аямагъан Хатидже Чапчакъчы эди.

Чапчакъчылар фамилиясы къырымлылар арасында кениш суретте белли олгъан. Къырымда биринджи сагълыкъ сакълав комиссары Халиль Чапчакъчы олды. Хатидже онынъ къардашларындан олып, нумюне мектебинде бизлернен бир сыныфта окъугъан эди. Биз Хатидженен пек дост эдик. О меним йырлагъанымны пек бегене ве эгер мен сенинъ киби йырламагъа бильсем, токътамай йырлап юрер эдим, «Меним адым Умер оджа» деп йырласа, дер эди. Хатидже озю гъает муляйим табиатлы, мераметли, лякин джесур арекетлери иле башкъа къызлардан айырыла эди. Хатидже акъсызлыкъ корьсе ич даяналмаз, мытлакъа онынъ огюни алмагъа тырыша эди. Бир кунь мен, Эмине Велиева ве Уммие Муртаза шеэрге кезмеге чыкътыкъ. Устюмизде ешиль гимнастёрка, тюбинде беяз кофта. Онынъ устюнде мытлакъа къара галстук, юбкаларымыз къою мавы — бунъа о вакъытта «комсомол урбасы» дер эдилер. Иште бойле пек «модно» кезген вакътымызда, Пушкин сокъагъында козюмизге фотоателье илишти. Кирдик, учь комсомол къыз фото чыкъараджакъмыз. Лякин бизим сачларымыз узун, экишер къалын сач орюльген, буны насыл ёлнен «модный» этейик? Фотограф бизге бир тарафы сынгъан эски плойка (сач бургъан алет) берди. Оны лампа ичине тыкъып къыздырдыкъ, сонъ самайларымыздан бирер топ сач кесип, огге сильген сачларнынъ уджларыны бурдыкъ. Бу арада плойка янакъларгъа да тийип пиширип ала, онъа да чыдаймыз. Ах, «модный» олмакъ ичюн къадын джынсы нелерге чыдамаз. Озюмиз, чырайларымыз гуль киби яш къызлармыз. Я затен къадын халкъы гузелликке тоярмы? Биз даа дульбер оладжакъ олдыкъ. Бир къач куньден барып фотоларны алып пек севиндик. Фотограф исе «мына бакъынъыз, къызлар, сизлерни дульбер олгъанынъыз ичюн витринагъа къойдым» деп, бизге пенджеренинъ джамы артындаки фотомызны косьтерди. Севине-севине мектепке кеттик, Карточкаларны ким корьсе, о бегене. Бизлерни алельхусус дульберлештирген къувурчыкъ зильфлер олгъаныны айталар. Арасы бир афта кечмеди, бизни мектептеки комсомол ячейкасы бюросынынъ гизли топлашувына чагъырдылар. «Мени не ичюн чагъыра экенлер, не къабаат ишледим экен, не бар, аджеба?» деп чокъ тюшюндим. Уммие меним пек якъын достым, о да тюшюне, къасеветлене, «ёкъса бизлер киногъа чокъ барамыз, театрге барамыз, шунынъ ичюнми экен» дей. Акъшамгъа къадар чешит ойлар ичинде къалдыкъ.

Бизлер одагъа киргенде, бюро азалары бизнен насылдыр бир джиддий тавурда селямлаштылар. Мектепте ячейка секретеры Амет Кямиль эди. О топлашувны ачты, сёзге киришти. «Аркъадашлар, бугунь кунь тертибинде тек бир меселе, лякин пек джиддий меселе бар,— деди. О бизлер тарафкъа джиддий назар ташлады ве девам этти.— Сабрие Эреджепова, Эмине Велиева ве Уммие Муртаза комсомол не олгъаныны унутып, комсомол шаныны кирлеп, мещанство иле мешгъуль ола башлагъанлар. Олар устьлеринде комсомол гимнастёркасы, кокюслеринде «КИМ» значогы олып, бакъынъыз, озьлерини не алгъа кетирген ве фото чыкъарткъанлар. Бу да аз ола деп, утанмайып оны витринагъа къойдырткъанлар. Олар озьлерининъ бу чиркин арекетлеринен дегиль тек озьлерини, бутюн нумюне мектеби къызларыны масхара эттилер. Яхшы ки, мен комсомол шанына келишмеген бу масхаралыкънынъ огюни алдым. Мына, бакъынъыз», - деди ве къойнундан бизим «къыйметли, дюльбер» фотомызны чыкъарып стол устюне къойды. Эр кес джиддий тавур иле фотоны къол-кьолдан юрьсетип корьдилар. Амет сёзюни девам этти: «Бакъынъыз, башларында бюро азасы Велиева, озю де булардан эки яш буюк. Мектепнинъ бульбули Джемилеваны коресинъизми? Я бакъынъыз, бу оттан алчакъ, сувдан тыныкъ Уммиечикке…» Мен бирден Эминенинъ юзюне бакътым, онынъ чырайы ап-акъ эди. Уммие гъарипчик ер ярылса, ерге киреджек киби. Бу арада биревлер даа сёзге чыкътылар эписи бизлерни масхара эттилер. Мегер комсомол олгъан сонъ, атьта дульбер антер биле киймеге олмай эмиш. Мен бу фикирнинъ янълыш олгъаныны ичимден текрарлайым ама, я инсан яш олгъанда, озюнден буюклер алдында акълы олса биле чокъ сейлемеге джесарет эталмай да.

Ниает, Амет къатый къарар къабул этильмесини ве бойледже, бизим учюмизнинъ де комсомолдан чыкъарылмамызны укюм этти. Бу артыкъ сынъырдан чыкъкъан бир джеза эди. Бунъа бакъмадан Кямилев озюнинъ дегенинден къайтмады, дигер бюро азаларындан бири-экиси къаршы олса да, эксериетининъ укюми иле бизни комсомолдан чыкъардылар. Бу биз ичюн ойле бир «фаджиа» эди ки, затен озюнъни ольдирмек бир шей дегиль эди. Бизлер о къадар итираз эттик, анълаттыкъ, ялвардыкъ, атьта агъладыкъ... кечмеди.

Бутюн мектеп бирден бизге терс чевирильген киби олды. Иште, биз ичюн шойле агъыр вакъытта достым Хатидже Чапчакъчы кимседен сакъынмай мени янына алды да: «Юрь, берабер шеэр комсомол комитетине барып анълатайыкъ, сизлерни мытлакъа комсомолгъа къайтарып алырлар ве Аметнинъ янълыш къарарыны озюне анълатырлар», деди.

Эмине ве Уммие файдасыз деп, кетмек исгемедилер. Мен Хатидженен кеттим.

Бизни анда итиразлар комиссиясынынъ реиси яхшы динъледи ве ариза язмакъны теклиф этти. Мен ариза яздым ве юрегимде бираз енгиллик таптым. Андан чыкъкъан сонъ Хатидже манъа чевирилип: «Айды, энди сёз бер, комсомолгъа текрар къайтарылгъан кунинъ къач тюркю истесем, шу къадар йырлайджакъсынъ», деди. Эки афта кечкен сонъ бизлерни комсомолгъа къайтарып алдылар, атьта имтиандан кечирип, бизим сиясий севиемизден мемнун къалдылар.

Мен шимди бу, кечмиштеки кучюк омюр парчасыны хатырлагъанда, элли йыл огюне омюрге насыл бакъыш бар эди де, шимди насыл, деп тюшюнем. Шимди базы яшлар зияде сербестликтен олса керек, мода пешинден чапып, адден зияде арекетлер япмакъ, къарарсыз бояланмакъ, афы сачлар такъмакъ, атьта тизден юкъары антерлер киймек ве иляхри. Булар эльбетте, яшлыкънынъ табий дульберлигини бозыджы арекетлер экенлиги, шубесиз, козьге чарпа. Мен ойле фикирдем ки, биз эсли-башлылар, ана-бабалар яшларны догъру тербиелемек, оларны бойле афы, суньий «дульберликке» ынтылувдан къорчаламакъ борджлымыз.

Достым Хатидже Чапчакъчы сонъра институтта окъуды, эким олды. О эвленди ве дженк башлагъанда алтын киби эки гузель къызчыгъы бар эди. Балалары яш олгъандан себеп, Хатидже дженкке кетмей, партиянынъ авалеси иле гизли тешкилятта чалышмагъа къалдырылгъан эди. Хатидже Симферопольде Карл Маркс сокъагъындаки арбий госпитальде чалыша эди. Лякин онынъ чалышувы немселер ичюн козь боявуч эди. Хатидженинъ эсас вазифеси госпитальден партизанпар ичюн чешит иляджлар ве тедавий материаллары эльде этип, дагъгъа ёнетмек эди. О, бу вазифени аля дереджеде беджерип, гизли тешкиляткъа ве партизанларгъа гъает буюк хызметлер япты. Айны вакъытта о, госпитальде немсе офицерлеринден арбий «сырлар» ишитип, оларны гизли тешкиляткъа бильдире эди. Лякин языкъ ки, халкъымызнынъ бу садыкъ къызы, эки яш баланынъ анасы, коммунист Хатидже Чапчакъчы 1943 сенеси гестапо элине тюшип, къурбан олды.

Эбет, Хатидже киби къурбанлар бизде аз олмады. Симферопольден Багъчасарайгъа кеткенде, совхоз каналы янында, кимсеге белли олмагъан бир бозукъ мезарда фашистлер тарафындан джанаварджа ольдюрильген ватанперверлер, шу джумледен Хатидже Чапчакъчы, Гульзаде Софу, Эдие Дагъджы, Сафие Эмирова, Фахрие Муртазаева ве даа чокъ къараман къызларымыз яталар. Бу ер даимий зияретке ляйыкъ ерлерден биридир. Къырым Зоясы олгъан мешур Алиме Абденнановамыз да бу сырададыр. Яш несиллер оларны бильмек ве япкъан ишлеринен гъурурланмакъ керек.

Бу къурбанларны хатырлар экеним, бир фаджиа даа эсиме тюшти. Фашистлернинъ чешит вахший эмирлери инсанларны шашыра эди. «Эгер не ерде бир немсе аскери ольдюрильсе, онынъ ерине ерли эалиден элли адам ольдюриледжек» деген сонъки эмирлеринден бирини окъугъанда этим-теним чимирдеген эди. Иште, шу эмирге бинаэн меним Хатидже деген экинджи бир достымнынъ акъайы да атылгъан эди. Онынъ ходжасы Мемет агъа махсус гизли иш ичюн къалдырылгъанлардан эди. Бир гедже олар яшагъан сокъакънынъ башында немсе солдатыны ольдюрип ташлагъанлар. Саба сокъакънынъ эр азбарына кирип, козьге илишкен адамны топлагъанлар. Невбет заваллы Мемет агъанынъ эвине де кельген. Эвде ялынъыз озю экен. Оны да «элли»лер сырасына къошып, машинагъа толдырып алып кеткенлер... Учь куньден сонъ къадыны, хорланып ольдюрильген Мемет агъанынъ джеседини, шу «элли» адам атылгъан ерден тапып, гедже алып келип, дженазесини къылдыргъаныны ве бу фелякетнинъ яныгъыны аля хатырлайым.

Душман энди шашмалай эди. Озюнинъ вахший планлары бозулгъаныны, Совет мемлекетини ич бир вакъыт енъмек чареси олмагъаныны анълагьан сонъ, даа зияде къутурды, партизанларгъа ярдым эткенлери ичюн Къырымнынъ юзлернен койлерини атешке тутып якътылар.

Меним балалыгъым кечтиги ве къыйметли бабамнынъ къабири булундыгъы Тав-Бадракъ койини, Бешев .койини, Мангъуш, Сабла киби Симферопольге якъын койлерни озь козюм иле корьген эдим. Бу койлерде чокъ танышларым, догьмушларым бар эди. Койлернинъ эксери адамлары дерма-дагъын опып къачып-кочип кеткенлер. Куньлернинъ биринде эвиме Тав-Бадракълы бир къадын кельди. Мен оны корип пек севиндим, насыл олып сагъ къалгъаныны тез-тез бильмек истедим.

О манъа койнинъ насыл якъылгьаныны, шу куню алтмыштан зияде адам ольдюрильгенини, бир чокъу тирилейин бензиннен якъылгъаныны, юзден зияде адам дагъгъа къачып къуртулгъаныны айтты. Буларны ишитмек, корьмек, бильмек ольгендже унутылмайджакъ дешэт эди...

Кетсин, кетсин де, о куньлер, бир даа кельмесин, бойле фаджиалернынъ шааты олмакъны алла душманыма биле насип этмесин.

Ниает, эр шейнинъ бир сонъу ола экен. Гедже не къадар къаранлыкъ олса да, эп бир вакъыты кельгенде, агъарып танъ ата экен. Бизлер ичюн шу къара оккупация куньлери де битти. Юкъарыда анъылгъан Гризодубованынъ листовкасында: «Эмин олунъыз, Къызыл Орду тезден сизлерни азат этер» деген сёзлер акъикъат олдылар. Шанлы Совет Ордусы аскерлери, шу джумледен бинълернен бизим къырымлы батырларымыз да хасис душманны азиз совет топрагъындан айдаштыра берип, Къырымны азат эттилер.

... Чокъкъа бармай бизлер Ленинабад шеэринде яшап башладыкъ. Ленинабад Таджикстаннынъ энъ къадимий шеэрлеринден бири олып, эски ады Ходженттир. Биз кельгенде анда бир сыра ири ишханелер бар эди. Анда кениш къуруджылыкъ ишлери алынып барылмакъта эди. Бир кереден таджик тилини ве музыкасыны бильмегенимден театрге кирип чалышмагъа имкян олмады. Шунынъ ичюн мени къуруджы къадынлар бригадасына бригадир тайин эттилер. Вазифемиз вагондан тула бошатып, оларны штабель этип къаламакъ эди. Агъыр иш олгъанына бакъмадан, биз гъайретнен чалышамыз. Чюнки дженк даа битмей, эр ерде иш ойле. Сонъра бизни «Палас» совхозына емиш джыймагъа ёлладылар. Анда кеч кузьгедже, сонъки юзюмлер джыйылгъангъа къадар чалыштыкъ. Лякин базы аркъадашларымыз бу Орта Асиянынъ сыджагъында урюк ашагъан сонъ арыкътан сув ичмеге мумкюн олмагъаныны бильмейип ичек хасталыгъына огърадылар. Бизим Васфие деген аптемиз де буны бильмегенинден леззетли урюклернинъ къурбаны олды.

Бойледже, мен майыс айына къадар чалыштым. Ниает, Майыс 9—Гъалебе куню! Чокътан бекленильген улу енъиш эльде этильгенини, дженк биткенини биз уйледе ишиттик. Инсан, затен пек буюк кедерден шашмалап къалгъаны киби, буюк къуванчтан да ойле шашмалай экен. Дженк битти дейлер, мен текрар сорайым: «Не дейсинъиз? Насыл битти? Къайдан ишиттинъиз?» Озюм къулакъларыма инанмайым. «Я мына, радионы динълесенъиз я, Москва айта!» дейлер. Радиода акъикъатен, Левитаннынъ юреклерни титреткен токъмакъ киби гурь сеси айрыджа бир севинч, шадлыкъ иле гурь янъгъырай:—«9 майыс! Гъалебе! Гъалебе! Енъиш!»—сёзлери токътамай текрарлана...

Шу куню бизлер, Ленинабадда яшагъан бутюн артистлеримиз, чалгъыджыларымыз топланып, Табашардаки кульче шахтёрларына Енъиш, козьайдын концерти бердик. Шу концерт ич хатиримден чыкъмай. Эр кес хошнут, артистлер де, динълейиджилер де. Биз истегенимиз къадар йырладыкъ, чалдыкъ, ойнадыкъ. Бу концерттен сонъ бизлерге озь ишханемиз янында ансамбль тешкиль этип чалышмагъа рухсет этильди. Бу комбинат арбий махсул чыкъаргъан гъает ири ишхане олып, онынъ пек чокъ цехлери, участкалары, шахталары, совхозлары бар эди. Биз бутюн бу ишчи коллективлеринде медений иш алып бармакъ борджлымыз. Бу бизим ичюн буюк ишанч ве, айны вакъытта, буюк месулиет эди.

Башта чалгъыджыларымыздан гузель оркестр мейдангъа кетирильди ве оюнджыларны, йырджыларны джельп этип, аман-аман алтмыш адамлыкъ ансамбль тешкиль этильди. Бу ансамбль иле биз чешит миллет йырлары ве оюнларындан тертип этильген программалар иле мувафакъиетле концертлер берип юрьдик. О вакъытта бизим санамызда ойнагъан яш къыз Ремзие Баккъал, сонъундан халкъымызнынъ белли оюнджысы олып, Таджикстанда нам къазангъан артист унваны алмагъа мувафакъ олды.

Бизим ансамбль аз вакъытта халкънынъ сайгьы ве урьметини къазанды, сонъра бизлерни Ленинабад шеэриндеки Пушкин адына музыкалы драма театрине къоштылар. Театрде мен пек яхшы адамларгъа къошулдым. Истидатлы, гузель сесли йырджылар бар эди. Хусусан, Зайнаб деген халкъ йырджысы манъа таджик йырларыны, таджик тилини огренювде чокъ ярдым косьтерген эди.

Къыркъ секиз сенесининъ февраль айы эди. Огде 8 Март къадынлар байрамы ве Таджикстан Юкъары Советине сайлавлар оладжакъ эди. Эки байрамгъа къызгъын азырлыкъ кете. Мен достым Зайнабнен бу хусуста сёйлештим. «Манъа ойле эки йыр огрет ки, оларны йырлагъанда меним таджик йырджысы олмагъанымны кимсе дуймасын» дедим. Зайнаб кулюмсиреп, сен бизим экмегимизни тутып аладжакъсынъ» гъалиба, деп шакъалашты. «Джан-юректен огретирим, чюнки сенинъ сесинъни пек бегенем» деди. Сонъ о йырлады, мен динъледим. Манъа озь сесиме, озь тембриме келишикли йырларны сечмек керек. Чюнки йырджы тек сесине коре дегиль, атьта озюнинъ ички дуйгъуларына уйгъун йырны сечип, оны да озю анълап йырласа, о вакъытта йырны эр кес анълая, эр кес бегене биле. Артистнинъ де санада вазифеси шу ки, динълейиджилерге анълатмакъ, севдирмек, оларгъа йырдан рухий леззет алдыртмакътыр.

Бойледже, мен «Хуш, он зомон» ве «Як буса» деген йырларны сечип алдым. Бу эки йырнынъ да макъамлары пек аджаип олып, сёзлери де инсанларнынъ энъ терен рухий дуйгьуларыны къозгъайыджы сёзлер эди. Мен бутюн февраль айы Зайнабнынъ ярдымы иле бу йырларны огренмеге чалыштым. Репертуарымда татар ве башкъа миллетлернинъ йырлары да бар эди. Лякин олар меним ичюн янъылыкъ олмагъанындан мен эсас репетицияларымны, эсас кучюмни шу эки янъы йыргъа бердим. Ниает, 8 Март байрамы ве сайлав куню кельди. Театримиз о къадар зийнетленди, яраштырылды ки, санки келин тюшеджек эв олды. Куньдюз сайлавлар кечирильди, акъшам исе буюк концерт бар. Рыкъма-рыкъ толу залда чешит миллет адамлары, тюрлю зенаат саиплери, ишчилер, инженерлер, языджылар, саньат усталары ве бутюн Республика Юкъары Советине сайланылгъан депутатлар бар. Ложада укюмет ёлбашчылары, месуль хадимлер отуралар. Артист, залда кимлер булунгъаныны бильсе, онынъ месулиети даа зияде арта, о даа зияде рухлана, джоша. Мен сананынъ артында таджик йырларымнынъ сёзлерини текрарлап, сесимни яваштан сынап юрем. Бирден конферанс яныма келип Сабрие ханым, бир номерден сонъ сиз чыкъаджакъсынъыз, деди. Мен чыкъмагъа азырландым ве фамилиям ишитильгенинен сербест адымлар иле санагъа чыкътым. Башта таджик йырындан башламакъ керек эди. Чалгъыджыларнынъ зиль тутувы алтында «Хуш, он зомон» деп, созып башладым. Бу йырнынъ башы, биринджи къысмы, бизим «Къара къыз» я да «Меджбур олдым» йырлары шекильде пек созылып юксектен башлана. Экинджи къысмы исе шенъ-шад аятны сёзсиз биле ис эттирген джошкъун ритмде эди. йырны битирип санадан чыкътым. Залда ойле къуветли эльчырпмалар, гурульти къопты ки, мен атьта къоркъа тюштим. «Ёкъса мен таджик сёзлерини догъру айтып оламадыммы? Бельки манъа бойле месуль концертте таджик йыры йырламакъ керекмей эди», деп ойланам. Лякин ишитем, залда йырнынъ текрарланмасыны талап этип, мени санагъа чагъыралар, бир чокъ керелер чыкъып теменна бердим. Хайыр этмеди... йырны текрар йырламагъа меджбур олдым. Бу вакъыт ложадаки месуль хадимлерден бири сана огюне келип манъа бир топ чичек узатты ве тебриклеп элимни сыкъты. Сонъ залгъа айланып, элини юкъары котерди. Зал тынчланды. «Аркъадашлар, бу янъы йырджы къызнынъ истидадыны ве дюльбер сесини алгъышламакъле берабер, мен онынъ таджик йырыны гъает джошкъун, догъру ве тесирли йырлагъаны ичюн озь адымдан таджикче тикильген миллий антер иле мукяфатланмасыны истейим. Барсын бу къыз бугуньден сонъ бизим санамызнынъ янъы бир бульбули олсун», деди. Мен артыкъ йырны нафиле огренмегениме эмин олдым. Бундан сонъра «Як буса» (бир опюш) йырыны да иджра эттим. Мувафакъиетлерим, мен беклемеген дереджеде олды.

Бундан сонъ не ичюндир, меним сагълыгьым бозыла башлады. Чокъ тюрлю хасталыкълар чектим, бир къач вакъытлар эвде отурып, азбар ишлери иле мешгъуль олдым. Тавукъ бакътым, къоян асрадым. Бу ишлериинъ де озюне махсус хусусиети, меракълыгъы, севинчи ола экен. Лякин эвде олсам да, менде йырламакъ истеги, азеслиги ич бир вакъыт эксильмеди. Хасталыкънен чекишсем де, янъы-янъы йырлар огренип, озь сесимни, къабилиетимни зайыфлатмамагъа тырыштым. Базан тойларда, джемиетлерде, аркъадаш отуршувларында йырлап, халкънынъ хатрини хошлай, озюмнинъ де гонълюмни ала эдим. Эвде исе къадын иши ич бир вакъыт битмей, бу йылларда Марленчик де осьти, онынъ тербиесинен, окъувынен даима мешгъуль олмакъ керек эди. Эв ишлеринден башкъа, о йыллары пек мот олгъан нагъыш ишлери иле пек къызыкъып огъраштым. Бу да инсангъа рух бериджи рессамлыкъ олып, айны вакъытта, асабийлигинъни сакинлештирир экен.

Бу вакъытта Ленинабадгъа бир эстрада группасы кельди. Концерт оладжакъ куню оларнынъ энъ эсас йырджысы вокзалда тесадюфен озюнинъ дженкте гъайып олды деп эсап этильген ходжасыны расткетире. Вакъиа шойле ола: Вокзал мейданында арбий урбалы адам оларнынъ янындан кечеяткъанда, артистлер арасында озюнинъ къадыныны корип къала. Олар бири-бирине инаналмай бакъып тургъанда, къадын бирден багъырып эсини джоя ве йыкъыла. Янларына халкъ топлана. Бу ал зияде севинчтен олгъаны анълашыла. Лякин къадын шу акъшам концертке чыкъалмай ве ходжасы онынъ бундан сонъ да чыкъмайджагъыны илян эте. «Мен дженк биткенден бери къорантамны къыдырам, озюм узакъта яшай эдим, Москвада да бир темелли хабер аламадым. Дженк йыллары Орта Асиягъа чешит ерлерден пек чокъ адамлар кельгенлер деп ишиттим ве шунынъ ичюн къорантамны къыдырмагъа бу якъкъа кельдим. Бакъынъыз бу не къадар бахтлы расткелиш! Мен энди къорантамны озюмден бир дакъикъа биле айырмам, къадынымны сизинъ группадан алып кетмеге меджбурым, достлар»,— деген арбий урбалы адам.

Бундан сонъ группанынъ ёлбашчысы мен акъта ишиткен ве келип мени шу группада йырламагъа чагъырды. Мен, эльбетте, мемнуниет иле кетер эдим, я сагълыкъ мусаиде этмей де, дедим. Эр алда, Орта Асия шеэрлеринде бираз вакъыт чалышмагъа разы олып, оларгъа къошулдым. Сана шифасы мени текрар омюрге къайтарды. Мен хасталыгъымны да унуттым. Текрар концерт заллары, текрар чичеклер, алгъышлар... Лякин эй-ат! Инсаннынъ омюринде базы вакъыт ич озюне багълы олмагъан тесадуфлер, аллар, такъдир эскенджелери ола ки, оларгъа къаршы чыкъмакънынъ чареси олмай.

Мен де шойле вазиетте къалып, санадан текрар чекильмеге меджбур олдым. Бу сефер вазиет гъает агъыр ве джиддий эди. Бойлеликле, беш – алты йыл санадан, саньаттан узакъ олдым, лякин къальбимден ич бир дакъикъа саньаттан да, йырларымдан да айрылмадым. Аксине, ялынъыз йырларым иле хаста, гъарибане гонълюме аз да олса теселля бере, аятымны сакъламагъа тырыша эдим. Иште шойле, рухум зайыфламагъаны, йыргъа, саньаткъа севгим битмегени ичюн, аятнынъ энъ зор, энъ чытырманлы ёлларындан кечип, бутюн вуджут азапларыны енъип; текрар омюрге къайттым.

Эр йигит озь адынен анъылыр дегенлер. Онынъ киби, эр миллетнинъ де саньатында ойле бир музыка я оюн, яхут йыр бар ки, онынъ ады айтылгъанда насыл миллетке менсюп экенлигини бильмек мумкюн. Меселя, «молдованеску» сёзюни ишиткенде, я да шу ава чалынгъанда, ич бир янълышсыз бу молдованларнынъ энъ мешур оюны, экенлигини анълайсынъыз. Онъа акъикъатен молдован саньатынынъ эмблемасы демек мумкюн. Бунынъ киби мисаллер чокъ: кавказлыларнынъ «лезгинка»сы, украинлернинъ «гопак»ы, русларнынъ «барыня»сы ве иляхри. «Къайтарма»ны да бизим оюн ве музыка саньатымызнынъ эмблемасы деп эсап этмек мумкюн. Шунынъ ичюн 1957 сенеси мейдангъа кетирильтен татар халкъ оюн ве йыр ансамблине сонъундан «Къайтарма» намы берильди ки, о чокъ йыллар девамында саньатымызнынъ инкишафына буюк хызметлер этип, халкъымызнынъ ифтихары олды.

Ташкент шеэринде тешкиль этильген ансамбльнинъ теркибине эсасен саньатымызнынъ ветеранлары кирдилер ве оларнынъ этрафына топлангъан яшлыкъ иле ансамбль аля халкъкъа хызмет этмекте. Бу ансамбль намлы композиторымыз Ильяс Бахшыш ёлбашчылыгъында тешкиль этильди ве он беш йыл девамында онынъ талантлы реберлиги алтында осьти, гурьледи ве токъталып къалгъан саньатымызгъа янъыдан кучьлю сильтем берди. Эм ансамбльнинъ, эм де саньатымызнынъ бу девирде гурьдели инкишаф этювинде ве умумен земане профессиональ йыр ве музыка саньатымызнынъ осювинде Ильяс Бахшышнынъ хызметлери гъает буюк олды. Буны мен айрыджа къайд этмекни ляйыкъ таныйым.

Ильяс Бахшыш музыка саньаты алемине даа он докъуз яшында экенде, яни 1932 сенеси, Къырымда ильки радио мейдангъа кетирильген вакъытта къошулды. Дженктен эвельки шу 7—8 йыл ичинде о гъает семерели иджат этти, Къырым область театри ичюн чокъ музыкалар язды. Булардан энъ намлысы Яя Шерфединов иле бирликте язгъан «Арзы къыз» драмасынынъ музыкасыдыр. Бу пьесанынъ къыркъ йылдан бери севилип йырланылгъан йырларыны, онынъ увертюрасыны, Асаннынъ йырыны, Мисхор къызынынъ йырыны, яхут сонъки хорны ким юрегинде сакъламай? Бу пьесада ве дигерлеринде бизим севгили композиторымыз Шерфединов ве Бахшыш озьлерининъ истидатларыны тамамиле ачып, халкъкъа багъышладылар.

Бахшышнынъ «Багъчасарай чешмеси», «Алтын бешик», «Насредин оджа» пъесаларына язгъан музыкалары, хусусан андаки «Кель, Рустемим» яхут «Зерам да, Зерам» йырлары анги тойда йырланмай? Ильяс дженктен эвель Къырымда нешир этильген йырлар джыйынтыгъы ичюн чокъ халкъ йырларыны да мукеммель ишлеп азырлагъан эди. Чокъ языкъ ки дженк себебинден чокъ къийметли музыкаларнынъ ноталары ве аз да олса, язылып алынгъан магнит ленталары ве пластинкалар гъайып олдылар. Бу йылларда гъайип олгъан музыка эсерлеримиз пек чокътыр. Истидатлы композиторымыз Асан Рефатовнынъ да аман-аман бутюн язгъан эсерлери, халкъ йырларындан тертип этильген йыр джыйынтыкълары эльден гъайып олдылар. Пек аз йырлары халкъ агъызында къалып, Эдие Топчы, Сакине Налбандова киби федакяр адамлар тарафындан янъыдан иджра этильдилер. Дженк акъибетлеринден яш истидатлы композиторымыз, дженк къурбаны Абибулла Каврининъ эсерлери де дюнья юзи корьмей гъайып олдылар. Истидатлы къарт композиторымыз Яя Шерфединовнынъ да о вакъыттаки чокъ эсерлери акъылдан силинип, язылары гъайып олдылар.

Ильяс Бахшышнынъ халкъ ишинде энъ буюк хызметлеринден бири шудыр ки, о ансамбльде ёлбашчылыкъ вазифесини алып баргъан йылларында халкъ музыкасынынъ текрар чичекленмесине, текрар саналарда, радиода, пластинкаларда янъгъырамасына пек буюк хызмет этти. 1957 сенесинден 1972 сенесине къадар ансамбльнинъ бутюн программаларыны тизюв, оларнынъ музыка къысымларыны ишлев, янъы йырлар догъурув, ансамбльнинъ программаларында ойналгъан янъы пьесаларнынъ музыкаларыны язув, бутюн булар Ильяс Бахшышнынъ яратыджылыкъ эмегидир.

Базы адамларгъа программа азырланылды демек гъает адий шей олып корюне биле. Акъикъатта исе, бир концерт программасыны аль этмек не къадар муреккеп иш олгъаныны, бу иш иле мешгъуль адамлар яхшы билелер. Бунынъ ичюн программагъа киреджек йырларны, оюнларны, аваларны тюшюнип, тапып сечмектен башкъа, оларнынъ эписининъ музыкаларыны азырламакъ, эр бир йырджынынъ иджра этеджек йырыны онынъ сесине, икътидарына коре оркестр ичюн язмакъ, эр бир оюннынъ музыкаларыны ишлеп, шу аваны айры-айры чалгъы алетлери ичюн язып, чалгъыджыларгъа огретмек, бутюн номерлерни белли бир тертипке тизип, онларджа дефа репетициялар япып, терен мундериджели, маналы, ярашыкълы, зенгин программа япмакъ - бу буюк яратыджылыкъ. Ансамбльдеки эсас ишлерден гъайры, Ильяс Бахшыш радио ве пластинкаларгъа язылгъан пек чокъ йырларнынъ музыкаларыны да ишлеп азырлады. Меселя, меним сесим ичюн ильки татар тангосы (Шамиль Алядиннинъ сёзлерине) «Севдим сени» йыры ойле ишленильди ве бу йыр халкъ тарафындан буюк севги иле къаршыланып алынды. «Севдим сени» йыры халкъ музыка хазинесининъ гьает ярашыкълы джевэрлеринден бириси олып къалды.

Ильяс озю затен пек саде табиатлы, япкъан хызметини озю ич юксек котермеген алчакъ гонъюлли адамдыр. Мен онъа бу йырны меним сесиме ишлеп язгъаны ичюн пек севинип тешеккюр айткъанда, о «тапкъансынъ къуванмагъа шей» деп кульди. Онынъ бойле халкъ йырларындан меним ичюн ишлеп аэырлагъанлары сырасында: «Эки чешме», «Эреджебим», «Дерелер шума, шума», «Келин ве къайнана», «Къушакълы къыз» ве даа пек чокълары бар. Бу меним ичюн гъает буюк бахшышлар эди. Чюнки йыр аэнкининъ гузель ишленюви йырджынынъ мувафакъиетининъ темелидир. Меселя, гузель басмадан чиркин фасонлы антер тикип кийген дульбер къыз биле дульберлигини джоя, ама адий басмадан дульбер фасонда тикильген антер эр анги къадынны биле дульбер косьтерир. Иште, йыр макъамынынъ дульбер ишленильмеси де бойле буюк эмиетке маликтир. Ким бильсин, эгер Ильяс бу адий йырларны меним ичюн бойле ильванлап, зийнетлеп бермеген олса, бельки мен оларны йыр хазинемизнинъ тёрине къоялмаз эдим. Демек, йырджынынъ шурети муим дереджеде композиторгъа багълыдыр.

Ильяснынъ бу сонъки он беш – йигирми йыл ичинде саньатымызда япкъан ольмейджек ишлеринен бизлер Ильяс Бахшышнынъ акъикъатен халкъкъа япкъан бахшышы деп ифтихар этмелимиз.

Мен саньат адамларымызны хатырлар экеним, къарт композиторымыз Яя Шерфединовны анъмай кечалмайым. Яя Шерфединов факъыр къорантада догъып, халкъ арасындан чыкъкъан, сонъра Москва консерваториясыны битирип профессиональ музыкаджылыгъымызда муим ер туткъан итибаргъа ляйыкъ композиторымыздыр. Яя Шерфединов халкъымызнынъ музыка байлыгъына чокътан-чокъ йырлары иле кирди. Онынъ халкъ йырлары олып къалгъан «Тур, аркъадаш!» маршы, шу джумледендир. Шерфединов озь иджадында оркестрлер ичюн де баягъы эсерлер яратты, пьесаларгъа музыкалар язды. Бир чокъ халкъ йырларыны нотагъа чекти, ишледи. Радиода, саналарда Шерфединовнынъ йырларыны йырджылар авесликле иджра эттилер ве этмектелер, чюнки онынъ йырлары акъикъатен халкъ йырлары аэнкинде язылгъанлар. Шерфединовнынъ эсас ишлеринден бири шу ки, о омюр бою топлагъан халкъ яратыджылыгъы материаллары әсасында учь юз эллиге къадар халкъ йырларындан ибарет, миллий музыка фондымызда эбедий къаладжакъ «Янъра, Къайтарма» джыйынтыгъыны азырлап чыкъарды. Мен буны Шерфединовнынъ энъ шерефли иши деп эсап этем.

«Къайтарма» ансамблинде бу сонъки он беш – йигирми йыл ичинде халкъ музыкасы, йыр ве оюн саньатынынъ эски формаларыны шекильдже сакълап, социалистик мундеридже иле зенгинлештирюв саасында пек чокъ иш япылды. Бунда композиторларнен берабер, эльбет, ансамбльнинъ ветеранлары мерхум Эдие Топчы, балетмейстер Аким Джемилев, конферансье Аблямит Умеров, намлы оюнджы Селиме Челебиева ве башкъалар буюк хызметлер эттилер ве халкънынъ урьмет, севгисини къазанып, саньатымыз тарихында къалдылар. Бу йыллар ичинде бир сыра яш йырджылар да осип етиштилер. Булардан гъает зенгин, дульбер ве гурь сесли Урие Керменчикли дженктен сонъ ильки олып консерватория битиререк, озюмизнинъ ансамбльде севимли йырджылар сырасына кечти ве нам къазанды. Урие сесининъ дульберлиги ве гурьлиги иле буюк йырджы олмагъа икътидарлыдыр. Лякин усанмадан чокъ чалышмакъ керек. Халкъымызнынъ сайгъы ве урьметини къазанып кельген Осман Асанов ве Рефат Асановдан сонъ етишкен Февзи Билялов ве Рустем Меметов да халкънынъ бирер саньат фидаиларыдыр. Айны вакъытта Закир Абдуллаев, Зарема Алмазова ве башкъалар да саньатымыз ичюн буюк ишанч догъуралар. Ансамбль этрафында истидатлы композиторлар да осип чыкътылар. Къабул Сеитвелиев ве Февзи Алиев шу джумледендир. Къабул Сеитвелиев гъает истидатлы чалгъыджы олып, бу сонъки йыллар ичинде бир сыра аджаип йырлар язды. Къабулнынъ музыкасынынъ эсасы халкъ макъамларынынъ зенгинлигидир. Онынъ йырларыны динълесенъ, насылдыр терен, хош дуйгъулар сезесинъ, даима бир манзаралар, бир гузелликлер яхуд бир табий фаджиалар сезесинъ. Онынъ халкъ миллий аэнклеринде Ашыкъ Умернинъ сёзлерине язылгъан «Кусьме, дильбер, барышалым», Джевдет Аметнинъ сёзлерине язылгъан «Гонъуль дестаны», меним сёзлериме язылгъан «Азиз анам» киби йырларынынъ эр бири гузель манзараны анъдыргьан эеджанлы алемдир. Къабулнынъ гузель земаневий йырларында да джошкъунлыкъ сезиле. Онынъ меним «Памукъчы къыз» сёзлериме, Билял Мамбетнинъ «Шаян Бульбуль», Черкез-Алининъ «Къадедеш» шиирлерине язгъан йырлары, чалгъы алетлери ичюн язгъан «Къайтарма»сы ве базы вальслери яшлыкъ тарафындан истекнен иджра этилелер. Бойледже, Къабул халкъымызнынъ музыка хазинесине баягъы йырлар къошкъаны севинчли аллардан биридир. Чюнки музыка саньатынынъ илерилемесинде эр бир истидатнынъ яратыджылыгъы буюк озеньге къошулгъан айры ирмакътыр. Бу ирмакъларны бизлер дикъкъат меркезинден ич де тюшюрмемек керекмиз.

Яратыджылыкъ ишлеринен сонъки йылларда танылгъан Февзи Алиев де артыкъ белли истидатлар сырасына кирип, яш композитор адыны къазанды. Бу даа гъурургьа ляйыкъ алдыр. Февзи Алиев музыка яратыджылыгъыны даа якъында башлагъанына бакъмадан, озюни истидатлы, гъайретли саньатчы оларакъ косьтерди. Онынъ «Акълынъдамы?», «Эмине», «Айше», «Эй, огълан», «Акъан сувлар», «Султание» киби йырлары яшлар арасында гъает кениш даркъалды. Бу иш косьтере ки, Февзи земаневий яшлар ихтияджы «йипининъ» уджундан тутты. Саньаткяр ичюн бу буюк шей.

Илериде бу саада гьайретле хызмет этеджегине шубъэ къалдырмагъан бу гьает ишкузар адам макътавгъа ляйыкъ яшлардан биридир. Озь эсас иши музыка яратыджылыгъындан гъайры Февзи халкъ йырларыны топлай, язып ала, оларны ишлей, грампластинкаларгъа яздыра, яшлар арасында музыка пропагандасы иле талмай-безмей огъраша. Булар да алгъышкъа ляйыкъ ишлердир.

Бизим саньатымызда бу сонъки йылларда бир музыка устасы даа пейда олды ки, о да Эдем Налбандовдыр. Эдемнинъ даа чокъ олмаса да, озюне аит усулда язылгъан гузель земаневий йырлары бар. Шубесиз, халкъ ичинде артыкъ танылгъан истидатлы адамлардан биридир. Эдем озю Ташкент консерваториясыны хор дирижеры зенаатыны битирсе де, озю йыр ве музыка яратыджылыгъынен де огъраша ве илериде халкънынъ белли композиторы олмакъ арзусы иле хызмет эте.

«Къайтарма» ансамблинде менимле бирге уста чалгъыджылардан кларнетчи, къавалджы Мемет Абибуллаев чалышты. Мемет агъа дженктен эвель Ялта оюн ве йыр ансамблинде ве сонъра республика ансамблинде чалышты. Мында исе «Къайтарма» ансамблинде меннен берабер он эки йыл ишледи. Онынъ иджрасындаки «Эр дильде битмез», «Эшкъ иле», «Акъыз недир бу гузеллик» киби халкъ авалары ич хатирден чыкъармы! Мемет агъа акъикъатен къарт чалгъыджы оларакъ, озюнинъ бутюн усталыгъыны саньаткъа берди ве озю санадан чекилир экен, чалгъыджылыкъ эстафетасыны гъает истидатлы аккордеонджы огълуна берип, оны ансамбльге кирсетти. Неджип де баба зенаатыны гъайрет иле девам этеджек, музыка саасында намус иле хызмет этеджек ишанчлы яшларымыздан бири.

Ансамбльде чалышкъан халкъ чалгъыджысы, догъма талант Энвер Шерфединов да эски чалгъыджылар сулялесинден олып, кеманеде сонъ дередже индже усталыкъ иле иджра эткен «Тым-тым»ы, «Наргуз»и, «Пешраф»ы ве дигер халкъ аваларынен намы кетти. Энвернинъ пармагъы дареге тийгенде, о даре деръал татлы сесли бир чалгъы алетине чевириле. Энвер кемане чалса, онъа джошмакъ, онынъле къошулып йырламамакъ, яхут онынъ чалгъан къайтармасына ойнамамакъ мумкюн дегиль. Онъа халкъ арасында «яш Ашыр-уста» дейлер. Бу, акъикъатен догърудыр.

Саньатымызнынъ муим ве гъает мундериджели ярашыкъ, дульбер къысмы халкъ оюнларыдыр. Оюн затен, инсаннынъ къуванч, бахт, шадлыкъ ислерини акс этиджи саньаттыр. Чюнки гъам-кедер чеккен адам бир вакъыт секирип турып, эллерини джайып ойнамаз. Эбет, оюнда да омюрнинъ агъырлыкъларыны, гъам-кедерни косьтермек мумкюн, ойле оюнны оюн усталары иджат этелер, лякин оюн асылында шенълик, шадлыкъ ичюн догъгъан саньаттыр.

Халкъымызнынъ миллий оюнларыны илькиде бир тертипке чекип, олар эсасында махсус арекетлер уйдургъан, янъы оюнлар иджат этип, миллий профессиональ оюнджылыгъымызгъа темель къойгъан ве озь оюнларынен дервизаларда, саналарда халкъны мефтун эткен мешур оюнджымыз Хайри Эмир-Заде эди. Бу саньатны инкишаф эттирюв саасында о чокъ хызметлер япты. Ондан сонъ оюнджылыкъ саньатыны даа мукеммель профессиональ дереджеге котерген Къырымнынъ белли балетмейстери Усеин Бакъкъал олды. «Агъыр ава — къайтарма» ве бир чокъ дигер оюнларнынъ әсас иджатчысы Усеин Бакъкъал эди. О, дженктен эвель Къырымда юзлернен яш оюнджылар иле чалышты, олардан энъ истидатлылары сонъра ансамбллерде, театрде ойнадылар. Сонъундан оюн оджалары, яни балетмейстерлер олып етишкен Энвер Алиев, Иззет Добра, Нузэт Шабанов ве сонъ йылларда «Къайтарма» ансамблининъ балетмейстери олгъан Аким Джемилев озь вакъытында Къырымнынъ намлы оюнджылары эдилер.

«Къайтарма» ансамбли тешкиль олунгъан сонъ, Аким Джемилев ансамбльнинъ энъ яхшы оюнджыларындан бири оларакъ, пек чокъ чешит оюнларнен, хусусан «Агъыр ава ве къайтарма» иле санада шурет къазанды. Аким санагъа чыкъып, Селиме Челебиеванынъ къаршысында эллерини ачтымы, мейдангъа оюн къарталы чыкъты зан этесинъ. Селиме исе онынъ огюнде урий къызлары киби, сюзюле. Оларнынъ бу оюндан джошып бутюн зал гурьлегени, яхут бир йигитнинъ гъает джошып санагъа чапып чыкъаракъ оюнгъа къошулгъаны козь огюмде джанлана. Демек, тек йыр ве музыка иле дегиль, усталыкънен иджра этильген оюн иле де гонъуллерни сонъ дередже джоштырмакъ, юреклерни эеджанландырмакъ мумкюн экен.

Аким Джемилев ансамбльде балетмейстер олып чалыштыгъы девирде пек чокъ гузель оюнлар иджат этти. Меселя, о биринджи кере бизим миллий оюнларгъа йыр къошып ойнамакъны теклиф этти ве бойле усулда «Учь йигит» оюныны саналаштырды. Бу оюнда «Азбарында къуюсы бар» йырыны йырджы ве намлы оюнджымыз Рефат Асанов йырлап ойнады. Экинджи оюнджы Шевкет Мамутов да Къырымда белли оюнджыларындан эди. Учюнджи оюнджы Аким Джемилев озю эди. Бу учь йигит санагъа атеш киби чыкъкъанда, дегиль яшлар, къартлар да ойнамагъа джошалар. Санада оюн иджра этилир экен, Рефатнынъ гъает гузель, гурь, тенор сеси янъгъырай:

Иште, бу халкъ шакъа йыры эсасында къойылгъан оюн пек гузель эди. Аким бойле даа чокъ оюнлар иджат этти.

Сонъки программаларда эски халкъ йыры «Коньялы» макъамы эсасында къойылгъан «Йигитлер» оюны да гузель къаршыланылды. Акимнинъ балетмейстерлик истидадыны, онынъ оюн саньатымыздаки яратыджылыкъ хызметлерини бир къач сатыр иле ич ифаде этмек мумкюн дегиль. Бойле саньаткярларымызнынъ хызмети айрыджа язылмагъа ляйыкътыр.

Ансамбльнинъ биринджи концертинде мен озюмни ойле ис эттим ки, гуя санагъа биринджи кере чыкъам. Оркестр «Дагълар башында» йырынынъ макъамыны чала. Мен акъикъатен, гуя юксек дагълар устюнден шырныкълы ялыда тизилишкен халкъкъа бакъкъан киби, залгъа бакъам, рухий хаяллар къойнуна далам. Бирден йырнынъ татлы эзгиси мийиме урды. «Дагълар артындан догъа танъ йылдызы...» Мен янъыдан дюньягъа кельдим. Янъыдан та балалыкъ вакъытларым, дагълар къаялар устюне чыкъып агъамнынъ трубасынынъ сесини бастырмакъчюн тырышып йырлагъанларым хатриме кельдилер.

Бойледже, гъает гурьдели сана муити мени ве меним этрафымдаки аркъадашларны, ансамбльнинъ бутюн артистлерини текрар джоштырды. Концертлер буюк мувафакъиетлер иле, бутюн Озьбекстан шеэрлеринде, койлеринде, завод ве фабрикаларда, рыкъма-рыкъ толу залларда кечти. Концертлерде юзлернен алгъышлар, топ-топ гуллер юректе, санада баарь догъуралар. Мен о дередже джошкъунлыкъ иле чалышам ки, гедже-куньдюз озюме янъы репертуар догъурмакъле огърашам, къыдырам, эски халкъ макъамларыны, йырларыны тапам, оларны огренип, джулялап санагъа чыкъарам. О йырларны радиогъа, пластинкаларгъа яздырып, йыр хазинемизни зенгинлештирем. Бир чокъ алларда темашаджыларнынъ истегине, заманнынъ талабына бинаэн, башкъа миллетлернинъ йырларыны да иджра этем. Бу сонъки он беш йыл ичинде саналарда озбекче, русча, таджикче, къазахча, азербайджанджа, арапча, индусча йырлар йырладым.

Шу он беш йыл санада чыкъышларым меним саньатта усталыкъ севиеми олдыкъча юксельтмеге, халкъыма бар кучюмнен хызмет этмеге имкян бердилер. Чюнки мен мында яратыджылыкъ омрюмнинъ тамам пишкинлик деврини кечирдим, гъает истидатлы саньат усталары иле якъын мунасебетте булундым. Олардан хусусан Халима Насырова ве Тамара-ханымнынъ чыкъышларыны сыкъ-сыкъ корювим, оларнынъ чалышув усулларынен таныш олувым, оларнен атьта аркъадашлыкъ, достлыкъ мунасебети тапувым манъа буюк ярдым берди, булар эписи озюм ичюн буюк иджадий дерслер олды. Озьбекстаннынъ энъ метинли, энъ истидатлы йырджыларындан бири Халима-ханым Насырованынъ «Мен озьбек къызыман» деген хатырлавлар китабыны окъугъанда, дегиль ялынъыз оны, атьта бутюн белли озьбек саньатчыларынынъ аятларынен, оларнынъ яратыджылыкъ хызметлеринен таныш олдым. Халима-ханымнынъ санада яраткъан халкъ образлары устюнде насыл чалышкъаныны корьсенъ, саньат юксеклигине чыкъмакъ ичюн не дередже гъайрет ве себат, кучь ве эмек сарф этмек керек олгъаныны анълайсынъ.

Дюньяджа белли истидат Тамара-ханымнен мен та 1939 сенесинден танышым. Лякин Озьбекстанда бизим танышлыгъымыз якъынлыкъкъа, иджадий достлыкъкъа чевирильди. Мен бир кунь онынъ эвине баргъанда, анда Эрменистандан кельген эки яш пек татлы аэнкли эрмени йыры чалып отура эдилер. Тамара мени яшларнен таныш этерек: «Татарларнынъ энъ парлакъ йылдызы Сабрие ханум» деди. Мен бу сёзлер ичюн яшлардан утандым ве Тамарагъа бакъып: «Алтмыш яшкъа киреятам, «йылдызгъа» не ерим ошай я?» деп кульдим. Тамара кулюмсиреп меним омузымны таптады да: «Эйиси, сен бизге шимди бир «Джезвелерни йырлачы» деди ве мени керчектен де йырламагъа меджбур этти. Яшлар истидатлы чалгъыджылар экенлер, йырнынъ макъамыны деръал анълап алды ве, гуя бу йырны эр вакъыт чалгъанлар, манъа гузель этип зиль туттылар. Мен джошып, бир къач йыр даа йырладым. Тамара да манъа къошулды. Корюшювимиз бир концертке чевирильди. Сонъундан Тамара меним «Келин ве къайнана», «Джезвелер» йырларымны озь репертуарына къошмакъ ичюн язып алды. Иште, бизлер бойле достане мунасебетте эдик.

Инсан аяты затен муреккеп шей экен. Омюрде чокъ нукъсанларынъ, янълышларынъ ола. Ах, инсанда эки омюр олса эди, экинджисини ич бир янълышсыз кечирир эдим, дейсинъ. Эй-ат, омюр инсангъа бир кере бериле ве не къадар узун олса биле, азлыкъ эте. Арзу-умютлеринъе, макъсад-ниетлеринъе бир вакъыт сонъунадже еталмайсынъ, япыладжакъ ишлеринънинъ эписини япып етиштиралмайсынъ. Вакъыт келип, аятнен сагълыкълашаджакъ кунинъ әп якъынлаша. Ойле олгъанда, не япмалы ки, инсан омюрининъ сонъуна къадар бол юрек иле яшасын?

1972 сенеси майыс айында мен истидатлы бир адамымызнынъ аиле тантанасында булундым. Анда алтмыш-етмиш яшта адамлар чокъ эдилер. Тантана саиби де алтмышны кече эди. О, шу ердеки яшларгъа мураджаат этерек, шойле деди: «Къийметли достлар! Сизинъ тебриклеринъизге пек севиндим, сагъ олунъыз! Лякин сизге бир истегим бар, омюрде макъсадлы олунъыз, халкъкъа, Ватангъа намус иле хызмет этинъиз. Менимки киби илим унваныны сизлерге алтмышта дегиль де, отузда къыркъта эльде этмек насип олсун. Озь арзу-ниетлеринъизни омюрге кечирмеге ашыкъынъыз. Аят ойле шей, тез кечип кете. Аз вакъытта джемиет ичюн олдыкъча чокъ файдалы ишлер япып етиштирмек керексинъиз. Чюнки мен эким оларакъ айтам ки, инсан дюньягъа келе, кете, ялынъыз онынъ халкъ ичюн, джемиет ичюн япкъан ишлери къала. Сизлер тек бугунь ичюн дегиль, келеджек несиллер ичюн, умуминсанлыкъ ичюн федакярлыкъ япмакътан усанмамакъ керексинъиз». Бу адам белли онколог экимимиз, медицина илимлери докторы Тевфикъ Асанович Асанов эди.

Озюмнинъ бу хатырлавымда бир мешур саньат адамымызны даа анъмакъ истейим ки, о да ильки профессиональ композиторымыз Асан Рефатовдыр. Эльбет, бизим медений тарихымызда Асан агъадан да огюне чокъ музыка яратыджылар олгъан. Лякин чар девиринде оларнынъ истидатлары кениш ачылмасы, чичекленмеси ичюн имкян олмагъан. Меселя, ялы боюнда Афыз-Уста деген композитор олгъан. Бу адам гъает чокъ йырлар ве музыкалар яраткъан, озю ноталарыны да яза экен. Лякин озю чокъ юваш табиатлы, алчакъ гонъулли, муляйим адам экен. Музыкаларынъны Петербурггъа алып бар деген адамларгъа о, кулип: «Зарары ёкъ, меним аваларымдан сизлер лезет алсанъыз да етер» дей экен. Ве ойле де вакътиле вефат эткен. Халкъкъа къалдыргъан мирасы исе намсыз, адсыз халкъ макъамларына чевирилип къалгъан.

Бундан сонъ бизим халкътан консерватория битирип, композитор намыны илькиде Асан Рефатов алды. Асан агъа халкъкъа эвеля «Чора-Батыр» драмасына язгъан музыкасынен белли олды. Бу пьеса театрде та бизлер бала олгъанда ойналгъан... Бундан сонъ Асан Рефатов даа чокъ къыйметли эсерлер яратты. «Лейля ве Меджнун», «Таир ве Зоре», «Той девам эте» пьесаларына язылгъан музыкалар шу джумледендир. Онынъ «Оть, бульбулим», «Севданъ тюшти», «Баарь» киби бир чокъ йырлары йыр саньатымызнынъ алтын фондына кирдилер. Асан Рефатов халкъ йырлары ве макъамларыны топлап, нотагъа язып алып, 1929 сенеси биринджи татар йырлары джыйынтыгъыны нешир эттирди.

Дженктен сонъ Асан Рефатовнынъ йырларыны Эдие Топчы ве Сакине Налбандова янъыдан тазерттилер. Олар озьлерининъ хусусий иджраджылыкъ усталыкълары иле Рефатовнынъ унутылмаз йырларыны саньат хазинесине къошып, халкънынъ сайгъы ве севгисини къазандылар. Языкъ ки, мен озюм шахсен Асан агъанен чокъ корюшип оламадым. О, меним сесим ичюн ялынъыз «Эки пугъу» йырыны ишледи ве мен оны 1936 сенеси Москвада йырлап мувафакъиет къазангъан эдим. Асан агъа 1937 сенеси вакъытсыз вефат этти.

Меним бу языларымны окъугъан кишиде «бу Сабрие не ичюн озь аяты тасвиринден чыкъып, бир чокъ адамларны хатырлай» деген суаль пейда ола биле. Бунъа мен шойле джевап бермек истейим. Догърусыны айткъанда, манъа бу китапны язмагъа намлы языджымыз Шамиль Алядин себепчи олды. Шамильнен биз бир яштамыз, атьта бир мектепте окъудыкъ. О меним икътидарымны, эдебияткъа авес экенимни ве аз да олса, «шиирлер», йыр сёзлери яза тургъанымны билип, манъа озюмнинъ аятым ве йырджылыкъ фаалиетим хусусында хатырлавлар язмамны теклиф этти. Бу теклиф мени бираз шашмалатты ве баягъы вакъыт тюшюнип юрьдим: «Аджеба, мен кимим асыл, меним омюрим бойле хатырлав эсери ичюн ляйыкъмы, мен озюм ичюн не язарым», деп къыйынсындым. «Ёкъса бизде йырламагъа бильген, табиат багъышы гузель сеске малик адамларымыз азмы?»

Эбет, аятлары къалемге алынмагъа ляйыкъ, гурьдели фаалиетлери яш несиль ичюн ибрет олмасы мунасип композиторларымыз, артистлеримиз, саньат ве медениет эрбапларымыз чокълар. Шубэсиз, мен де бу гурь терекнинъ бир пытагъыдырым. Шай экен, озюм хусуста, озюмнинъ саньатым хусусында язмагъа керчектен де акъкъым бардыр. Лякин халкъынъ олмаса, этрафынъдаки саньат аркъадашларынъ, достларынъ, оджаларынъ олмаса, ялынъыз озюнъ бир шей дегильсинъ. Тек оларнен берабер, оларнынъ мусбет тесири, ярдымы саесинде, олар иле бир яратыджылыкъ муитинде булунаракъ, озюнъни саньат инкишафына алякъадар эсап эте билесинъ. Шунынъ ичюндир ки, озь аятым хусусындаки бу языларда юкъарыда адлары анъылгъан саньат адамларымызны хатырламамакъ мумкюн дегиль. Чюнки гурьлеп акъкъан буюк озен айры ирмакълардан асыл олгъаны киби, музыка ве йыр саньатымызнынъ да асылыны, тарихыны бу адамлар тешкиль этелер. Не бизим саньатымызны ве не де меним аятымны оларсыз тасавур этмек мумкюн дегиль. Иште, меселеге бойле янашув манъа элиме къалем алмакъ ичюн кучь-гъайрет берди. Меним омюримни хатырламакъ — саньатымызнынъ буюк бир гурьдели девирини хатырламакътыр, деп ишке тутундым. Бильмейим, макъсадыма етип олдыммы, ёкъма? Буны тайин этеджек сенсинъ, окъуйыджым.

Меним хатырлавларым, бедий эсер киби, белли бир тертипте язылмады. Эр алда, сенелери, девирлери бири-биринден базан чокъ узакълаштырылып язылгъан адиселерни, фикирлерни, мен беллесем, эр кес анълар. Шимди омрюмнинъ артыкъ сонъки басамакъларына аякъ баскъан вакътымда бир йырымны даа хатырламакъ мунасип деп эсап этем:

Мен энди омюримнинъ сонъки басамакъларыны сая башладым. «Аджеба, аят бойле, бир кунь къадар корюнмей сёнип, битип кетедир даа...» Лякин огде даа севинчли дакъикъаларым бар экен.

1964 сенеси Октябрь байрамы арфеси эди. Саба эрте къапымны къакъып, меним кичкене одачыгъыма халкъымызнынъ севимли шаири Эшрефимиз (Шемьи-заде) киргенде, бойле «вакъытсыз» келювнинъ манасы не экен деп тааджиплендим. Эшреф озюнинъ муляйим табиаты иле яваштан ичери кирди ве меним шашкъанымны корип: «Саба кезинтисине чыкъкъан эдим, бу ерден кечкенде сени хатырладым», деп токъталды. Сагълыгъымны, кейфимни сорагъан сонъ: «Сен насыл газеталар аласынъ?» деди. «Ленин байрагъы», «Известия» ве «Комсомольская правда», дедим. Я «Правда Востока?» деди. Мен «ёкъ» деген сонъ: «Айса, сени тебриклейим! Биринджи олып сени севиндирмек, озюмнинъ де севинчимни бильдирмек истедим. Мына, Озьбекстан Юкъары Совети Президиумынынъ ноябрь 6 Ферманы, окъу» деди. Окъудым ама, сонъки сёзлерден сонъ гуя тилим тутулып къалды: «...Сабрие Эреджеповагъа Озьбекстан ССРде нам къазангъан артист унваны бериле». Мен шашкъанымдан Эшрефнинъ бойнуна сарылып агъладым, кульдим... «Бу не къадар буюк бахт! Бу къадар буюк севинч меним кичкене юрегиме сыгъармы». Шу ань, гуя мени пек юксек дагъ устюне котердилер. Мен гуя учам, дагълар, денъизлер устюнде учам, йыр къанатлары устюнде учам. «Бу не демек, аджеба?! Демек, омюр даа девам эте, даа музыка янъгьырай!» Мен аман-аман къыркъ йыллыкъ йырджылыкъ фаалиетимде чокъ бахтлы куньлер корьдим, базан энишли-ёкъушлы ёллардан да кечмек сырасы кельди. Лякин эксери вакъыт ёлларым чичекли, гульдестели олды. Халкъ ичюн, саньат ичюн багъышлагъан эмегинъе бойле юксек къиймет кесильгени ялынъыз севинч, гъурур дегиль, бу айны вакъытта, мен дюньяда нафиле яшамадым демектир.

... Эй-ат, 1973 сенеси, апрель 24 куню кельди. Бугунь мен кене санагъа чыкътым, кене къаршымда, залда озь саньатынынъ къадирине етмеге тырышкъан севимли халкъым манъа эльчырпмакъта. Лякин бу меним сонъки кере санагъа чыкъышым, бу меним алтмыш йыллыкъ юбилейим. Бу меним аятыма, фаалиетиме белли бир екюн чекюв, сонъки кере джемаатча шерефлев, халкъымнынъ сонъки эльчырпмаларыны, сонъки алгъышларыны ишитмек демектир.

Эбет, бу ерде артыкъ «къач басамакъ даа къалды» демемек мумкюн дегиль. Мен буны биле-биле зал толу халкъыма, достларыма, атьта манъа «мени опь» деп узангъан учь яшында къызчыкъкъа биле озюмнинъ «екюн» тешеккюримни бильдирем. «Эй, Аллам, бу къадар буюк бахткъа, халкъ алгъышына насип олмакъ!» дейим озь-озюме. Бугунь мен йырламадым, достларым, талебелерим манъа йырладылар. Мен бугунь, мени саньат юксекликлерине котерген, манъа халкъымнынъ алгьышыны къазандыргъа санамнен сагълыкълаштым. Лякин, гонълюм йырлай ве сонъ нефеске къадар йырлайджакъ. Юбилей санасында чичек дерьясы! Мен исе озюмни гуя шу дерьянынъ ичинде къумгъа сапланмай ялдагьан кичкене бир балычыкъ киби дуям. Эльвида, санам!

Санагъа «эльвида» демек, бу тек алтмыш яш толды демек дегиль. Бу мен ичюн энди сана да ёкъ, илериге ынтылув да ёкъ, куньлемек де ёкъ, ашыкъмакъ да, азырланмакъ да ёкъ — бир шей ёкъ. Халкъ ичюн, саньат ичюн бутюн омюр бою хызмет этип алышкъан киши ичюн бу пек агъыр шей. Шунынъчюн санада юзлернен алгъыш сёзлери янъгъырагъанда, мен йырджы олгьаныма, артист дегиль, анджакъ йырджы олгъаныма биринджи кере ве бельки сонъки кере керчектен окюндим. Чюнки яшлары менден чокъ буюк «къарт» драма артистлери артыкъ чокътан «амплуа»ларыны денъиштирип, чешит къарт роллерини ойнап, озьлерини санадан айырмайлар, деп озюме чокъ языкъсындым. «Ах, заваллы «йырджы»,— дедим мен озюме,— эгер къартлыгъымнынъ башланмасы пенсиягъа озгъарылмакъ иле битеджегини эвельден бильген олсам, озюме мытлакъа экинджи зенаат эльде этмекни, яни драма артисти олмакъны шарт этер эдим. Мен озюм затен драма артистлигине чокъ авес эдим. Ансамбльде «Арзы къыз» пьесасы ойналгъанда, джариз къуда ролюни буюк истекнен азырланып иджра эттим. Лякин чокъ языкъ ки, бу меним биринджи ве сонъки драма ролюм олды. Эгер мен шу драма артисти олув истегимни де ерине кетирген олсам, тарен къартлыкъкъа къадар асыл санадан тюшмез эдим. Иште, меним аджиз гонълюм, яшлыгъымнынъ даа бир янълышыны гъает кеч анълап, къайгъыра. Не япмалы, эр шикяет такъдире.

Хатырлавымнынъ сонъунда, ара-сыра севип япкъан бир унеримни даа къайд этмек, яни поэзиядан узакъ олса да, къафиели сатырларнен шиир тарзда язылгъан сёзлеримни, дуйгъуларымны къайд этмек истейим. Сонъки йылларда бир сыра шиирлер язып бастырдым. Эбет, оларда озь фикирлеримни акъикъий шаирлер киби ифаде эталмадым, лякин сиз оларны анъларсынъыз беллейим.

Бир къач сёз де меним екяне огълум Марлен хусуста. Огълумнынъ такъдири менимкинен сыкъы багълы олып, манъа омюрнинъ чешит эниш ве ёкъушларындан, чытырманлыкъларындан кечмеге керек олувы себебинден онынъ яшлыгъы меним беклегеним ве истегеним киби олмады. Бала яш экенде истидатлары ёкъ дегиль эди. Эй-ат, кене йырларымнынъ бирини хатырлайым:

Шимди онынъ эки гузель къызы бар. Ким биле бельки, ич олмаса, Зульфирачыкъ битасынынъ бир чизгисини къабул этер, йырлар дейим. Чюнки онда меним балалыкъ сесим дуюла. Йырламагъа севе.

Эй, такъдир, ойле олсун! Аят, саньат йипи узюльмесин. Халкъ аяты, халкъ яратыджылыгъы эбедийдир.

Муаррирден ихтар: Бизим саифемизнинъ мухтерем мухлиси! Эгер де, даа шимдичик окъулып чыкъылгъан метнлернинъ язылгъан ве журналда дердж япылгъан девирлерине дикъкъат этильсе, мешур саньаткярнынъ – Сабрие Эреджепованынъ совет империясы черчивесинде корип кечиргенлеринден ялынъыз бир парчачыгъы десек аслыда мубалягъа олмаз. Башкъаджа сёйлейджек олсакъ, бу тарихий язылар, буздагънынъ (айсбергнинъ) энъ юкъары къысымыдыр. О заманлары догъру тюшюнмекнинъ – акъикъатны олгъаны киби ифаделемекнинъ чареси ёкъ эди… Бу да акъикъат!