İç kimseniñ ömüri diger adamdaki ömürniñ tekrarı degil. Er kesniñki başqa-başqa. Ve episi, fikirimce, diqqatqa lâyıq. Men bu satırlarnı, özümni-hususiy qabiliyetke saip ve imtiyazğa aqlı şahs dep yazmayım. Yazam... çünki yazmağa vaqıt keldi. Men uzun ömür keçirdim. Menim hızmetim daima halqımnıñ büyük ayatı ile sıqı bağlı edi. Men ömürimniñ yollarında neler körgenimni ve kimler ile rastkelgenimni ikâye etem. Kim bilir, belki bu satırlarda bir kimseler içün faydalı sözler tapılır, belki olarnı oquğan kimselerniñ qalplerinde ruhiy qozğalış doğar, alicenap bir şeyler aqqında tüşünmege mecbur olur.

Men ikâyemni pek uzaqtan başlayım. Menim babamnıñ babası, küreşçi Cemil denilgen bir pelvan olğan. Balalığımda, babamnıñ aytqan ikâyelerinden birisini hatırlayım. Evellerde zevq-sefa, eglenceler, halqnıñ ayatına köre, başqa ola edi. Bayramlarda – seyranlarda, hıdırlezde, dervizalarda küreş ve at qoşuları adet edi. Bularnı özüm de bilem. Cemil qart babam mazallı, atlet yigit eken. Özü Bağçasarayda doğup-ösüp, zengin adamnıñ qapusında ırgat olğan, bayramlarda zenginlerniñ şahsiy küreşlerinde iştirak etken ve meşur küreşçilerni yeñgeni içün namı ketken.

Cemil pelvan, yekâne oğlı Kerimni, özü kibi, cail qalğanını istemey, onı oqutmaq peşine tüşe. Babam Kerim Nacini on doquz yaşında Bağçasaray medresesine bere, o oqup, aytuvlı afız desturinı ala, şu yılı ocalıqqa başlay. Babam zeinli, bol tabiatlı, cümert, musafirçen, insanperver adam edi. Çoq şey körgen, çoq yol yürgen, çoq oquğan ocalardan olıp, Alma boyu, Haçı boyu köylerinde çoq yıllar ocalıq etti.

Anam, Bağçasarayda hasap Mustafanıñ birden-bir nazlı qızı Saide olğanı alda, işte çeber, özü keten toqur, mıqlama, kise, şerbenti, fırlanta, yavlıq, yüzbezler, uçqurlar, kergef nağışları yasar, bularğa örneklerni tiker edi. Şu vaqıtlarda oqumaga, bir idarede işlemege aqqı olmağan tatar qızları, böyle ince sañatlar ile oğraşa, qocağa çıqqanda, bütün ev kereklerini öz elleri ile azırlay, böyle işler büyük üner esap etile edi. Bularnıñ episinden başqa menim anamnıñ er keske mensüp olmağai qtymetli bir hususneti daa - onıñ pek dülber, yüksek, hoş seske malikligi edi. Anam özü çeşit maqamlarğa sözler uydurıp yırlar edi. Demek, şairlik hasiyeti de bar edi. Anamnıñ sesi halq arasında şu derecede nam bergen ki, toylarğa barsa, qadınlar odasında qapılarnı qapatıp, bir qaç yır aytmasını rica ete emişler, anam yırlap bitirgen soñ qapılar açılğanda, qapılar ögünde toy adamları toplanıp, içeride yırlağan qadınnıñ kim ekenini bilmey, diñlep tura, oña, alğışlar yagdıra ekenler. Künlerniñ birinde, yani oraza bayramı arfesinde, babama köyniñ (bu iş Azek köyiinde ola) mazini kelip: "afız oca, sizge pek büyük ve gizli ricam bar, - dey. Bu aqşam temçit ezanını refiqañız Saide hanım minarege çıqıp oqumasına musaade etiñiz. Geceniñ bir maalinde onı kimse bilmez. Bu çuqurlarıma qara topraq tolğanca bu sırnı saqlarım. Bu iş pek meraqlı. Siziñ mazin oquğan ezannı işitmek küç. Onıñ sesi yoq. Vallai, oca! Bu menim zıtıma pek tiydi, mollanıñ maqsadı - bu köyge köçüp kelmek ve menim balamnı-çağamnı kelirsiz qaldırmaq" degen. Babama bu teklif meraqlı kelgen. Aqiqaten, gece anamnıñ minarege çıqıp, ezan oquğanını mazinden ğayrı kimse bilmeycek, mazin ise bunı, öz zararına olğanı içün, kimsege aytmaycaq, lâkin babam geceniñ bir maalinde yüksek minare üstünden anamnıñ tatlı sesi nasıl yañğıraycağını tasavur etip, razı olğan. Anam: "qadın sesi ekeni duyulsa, ülemalar qıyamet qoparırlar, sizni dinge, şeriyatqa qarşı dep, aqaretlerler ve atta ocalıqtan çıqarırlar" degen. Lâkin babam öz qararından dönmegen, özüniñ hayalları ile anamnı qandırğan: "seniñ sesiñ asıl da qadın sesine degil, yaş erkek sesine beñzey, kimse şübe etmez. Yañı mazin kelgen derler" degen. Anamnıñ sesi, aqiqaten, keskin, lâkin qaba qadın sesi edi, onıñ içün olmalı, elbette, menim sesim de qabaca, yavi kontralto sayıla. Niayet, anam ve babam minarege çıqqanlar, yaz mevsümi eken. Azek köyü minaresi ğayet dülber ve yüksek, sukünet içinde, er şey ay şavleleri altında göñülde, tatlı isler uyantmaqta. Anam ezannı öyle bir tatlı aenk ile oquğan ki aqiqatta bu - ezan degil, güzel yır olıp çıqqan. Saba bayram... cemaat cuma camide namaz qılğan soñ, gece temçit ezanı ğayet mücezeli oqulğanını ve mazin efendiden bu künge qadar içte böyle hoş ses işitilmegenini qayd etken. Lâkin qurnaz mazin özüni qattı tutıp degen: "men oraza bitkenine, saba bayram olacağına sevingenimden, allanıñ şöyle bir mücizesine nail oldım", dep halqnı ayrette qaldırğan.

Men bu ikâyelerni, artıq ikâye diñlemege, añlamağa qabiliyet elde etken son babamnıñ ağızından işite edim. Qıymetli babam ise, maña beñzep, çoq söylenmege, ömür vaqiaları ikâye etmege seve edi.

Özüm 1912 senesi iyül 12-de Bağçasaray şeerinde doğdım. Ailemizde, evel ölgen balalardan soñ, ağam Abduraman-Üsni, menden soñ qardaşım Abdulla-İlmi dünyağa kelip, ailemizde menden soñ qız bala olmağan. Şu sebepten babam menim balalığım biraz nazlı, "oppa" keçkenini ve şunıñ içün de lağabım "çaçi qız" ekenini aytar edi. Çaçi - atik, çevik, canbaz demek olıp, bazan anamnıñ menim içün: "bu çaçi zaten öglan olıp dogğan olsa, bizge yengil olur edi degeni" hatirimde.

Men babamnıñ yaralı alında, yanındaki diger yaralı arqadaşı ile cian muarebesinden qaytıp kelgenini bilem. Şu künü evimizde em aglavlar, em de oyun-külküler çoq olğan edi. Men o vaqıtta üç-dört yaşında edim. Men endi beş yaşlarında eken vaqıtımda, bir kün babam evge pek eyecanlı kelip, anama epimizni çabik-çabik kiyindirtip, özleri de kiyinip, acele sürette Hansaray bağçasına alıp ketti. Biz bağçaga barğan son, zornen yol tapıp, içeri soquldıq, sevinçli, külküli adamlar çeşit sözler aytıp bağıra. Babam bizlerni anamnıñ yanında qaldırdı, özü eline bir qırmızı bayraq aldı, babam kibi yaş adamlarnıñ qollarındaki bayraqlar üstünde beyaz boyanen iri arifli sözler yazılğan, bayraqnen beraber, halq toplanğan yükseklikke çıqtıq, babamnıñ minberde pek bağırıp nutq söylegeni aydın-açıq, daa dün olğan kibi hatirimde ve köz ögümde tura. İnsan balalığında körgen şeylerini aman-aman episini bile.

Bu arada babam bagırıp bir şeyler aytqanda, anam sakinden bizlerni öpkelegen olıp, quçaqlağanı da aqılımda. O, yüzü açıq qadınlardan edi. Lâkin daa soqaqlarda beyaz ferece-maramağa, yaşmaqlarğa bürünip-surünip yürgenler az degil edi.

Meger bu – üriyet, 1917 senesiniñ oktâbr inqilâbı eken. Bayraqlar üstünde ulu Leninniñ: "Bütün akimiyet şuralarga keçsin!" sözleri yazılğan.

Soñra ağır künler, içki duşmanlarnıñ qatilligi sezildi, sınfiy küreş keskinleşti. Vetandaşlar cenki devam etti. Yoqsullıq, hastalıq, açlıq keldi. Şu vaqıtta bizler, beş can, Bağçasaray civarında İteşel degen köyge köçtik. Babam anda ocalıgını devam etti. İteşel yüz hanelik küçük bir köyçik olıp, şorbacısı pek hain Vasil degen zengin bir kulak edi. İnqilâbdan biraz qorqsa da, özü kibilerni toplap, gizli bir ükümetçik qurup, halqnı Sovetlerge qarşı qoymağa ve halqnı özüne tabi etmege tırışa edi. Şu vaqıtlarda açlıq kelip çıqtı, kulaklar zahire ve diger erzaqnı saqladı, halqqa bermediler. Köyçik özü zahirecilik ile ögraşsa da, sade ealide sıçan közüne sepmege un yoq edi. İşte, böyle vaqıtta babam em balalarnı, em büyüklerni aylıqsız-yıllıqsız oquttı. Mektep de yoq edi, özümiz damı topraq bir evde yaşar edik, şu bina em mektep, em de ev edi. "Oquv ileride sizlerni böyle künlerden, küçlüklerden qurtaracaq, çareñiz ölgance oquñız" dey edi babam. O, Vasil bayğa barıp, ev eşyalarımıznı - "anamnıñ qızıma" dep saqlağan beş-on altınını, atta özüniñ ziynetli yipek şalını, urbalarını unğa deñişip, bizlerni açlıqtan saqlay edi. Niayet, evde er şey satılğan, iç bir şey qalmağan soñ, babam öz talebelerine, yazğa qadar dersler toqtağanını ilân etti. Bu vaqıtlarda men özümniñ oqumağa ne vaqıt başlağanımnı bilmesem de, güzel oqup yaza edim, atta qurannı da maqamnen oquy edim. Qartlar meni diñlep, ağlay, anam ise, aç olsun, toq olsun, daima acınıqlı bir maqam, ya da kimse işitmeycek kibi yavaş sözler ile yırlay edi. Kimerde babamnıñ hucur baqışını eslep: ey, Kerim, sen taaciplenme, adam, yırlasa, er şeyni unuta, dey edi. Şu yılnıñ qışı pek merametsiz, qattı, suvan edi. Bir şiirden hatirimde qalğan eki satır şu açlıq qışını oldıqça tolu tasvir etmekte edi.

Künlerniñ birinde qorantamız açlıqtan endi dayanılmaz bir alğa keldi. Atta er kün birer çanaçıq ekmeksiz "çaymaça"nı aşap bitirgen soñ bizlerni açıq ocaq içinde yanmaqta olğan "tezekateşi" başına toplağan babamnıñ çeşit ikâyelerini diñlep, anamnıñ tizinde yuqlap qalğanım. Uyanıp turdım, ayrette qaldım. Ağam Abduraman menim betimi, saçlarımnı sıypap: "çaçi-çaçiyçik, tur! Saña peksmet ketirdim" demekte. Peksmet torbaçıqnen ögümde tura, anam ve babam sevindiler. Men, közlerime inanmadım. Agam Bağçasarayda "Örnek" fabrikası yanındaki mektepte oqup, internatta yaşay, üner ögrene edi. O ğarip er kün özüne berilgen ekmekten ceviz kibi bir parçaçıq qoparıp alıp, talebelerge köstermey, quruta ve gizli bir yerde torbaçıqta saqlay eken. Torbaçıq bayağı tolğan soñ, dostları Kennan Qutubzade, Şevqiy Kermençikli ile bizlerni yoqlamağa kelmesinmi? Böyle künge, bundam büyük bayram, insaniyetlik körmek mümkünmi? Bizim sevinçimizniñ qararı-qantarı olmadı. Şu künü bizim evde bayram yaptıq. Anaçığım ağamlarnıñ kelgenine şu qadar sevindi ki, deral turıp, eñ qara künge dep saqlağan bir yipek poşusını sandıqdan çıqardı, alel-acele Vasal baynıñ qızına çaptı, tezden bir çanaq tozlı un ketirdi, sofanıñ divarında qararıp, qurup qalğan at etinden eñ soñki qıyma parçalarını sıdırıp alıp, köbete pişirdi. Köbete öyle lezetli edi ki, açlıq yılından çoq yıllar keçken son, köbete aşağanda, mıtlaqa şu at köbetesini hatırlay edik. Çünki o, köbete bizge ayat bergen edi. Şu köbete bizlerniñ damarlarımızda suvumaqta olğan qanımıznı areketke ketirgen edi. Babam kemanesini eline aldı, anam da bir eski elek qasnağını dare etti, çala başladılar. Men belime bir çarşaf parçası, başıma anamnıñ eski şalını bağlap, deral kelin oldım, yırladım ve oynadım, ağam, Şevqiy, Kennan yırladılar, oynadılar, qolum qomşu toplandı, muzıka ve yır er keske "açlıqnı" unuttırdı.

Meni er kes öpe, ohşay edi. Bilmem qansız, kiçkene betçigim, halqnıñ yüreginde meramet doğura, bilmem yırlarım olarnıñ qalplerini coştıra. İteşel köyüniñ halqı, ne içündir bilmem, çöl şivesinde söylene ve adları da çöl adları edi. Qazbiyeli Ablâz emcem o vaqıtta maña bir noğay şaqa yırı ögretken, men o vaqıtta şu yırnı yırlap, halqlarnı pek küldürgen edim. Şu yırnıñ bir beyiti alâ hatirimde.

Böylece, bizni ayatnı sevmege ögretken babaçığım bir kün, evde artıq büllür kibi, temiz quyu suvundan başqa aşamağa iç bir şey qalmağanını körip, anama ve maña dedi: "İteşelniñ yaqınlarında Qaraç degen köy bar, anda ağa-qardaş dört pomeşçik yaşay, olarnıñ dört-beş biñ qoyunı bar, köyde ise episi elli-altmış hane eali. Olarnıñ episi – şu dört baynıñ ırğatları alıp yaşay. Sovet akimiyeti qurulğanına baqmadam, bu baylar alâ halqnıñ canını-qanını suvurmaqtalar, lâkin sevgili qadıncığım Saide ve qara köz qızçığım çaçiyçik, maña inanıñız, bizler ölmey baarge çıqsaq, mutlaqa bu zenginlerniñ akimligi biter. Men buña eminim. Lâkin o, künlerge yetmek içün bugün sizlerni ve üç yaşındaki İlmiçigimizni alla yoluna qaldırıp, Qaraç köyüne ketmege qarar berdim.

Qaraç baylarından biriniñ qadını Meryemni, bir vaqıtlarda mektepte degil, onıñ tizesiniñ evinde, gizli olaraq, oqumağa-yazmağa ögretken edim. Babası pek dindar edi. Eger şu kiçkene qızçıqnıñ gizliden mende oquğanını bilgen olsa, belki epimizni de öldirir edi. Lâkin Meryemçik pek aqıllı, atik qızçıq edi. Menim gizliden ketirip bergen kitaplarımnı Meryem kergef tübüne qoyıp oquy edi. Men Meryemniñ toyunda da bulunğan edim, şu vaqıtta Meryem bir amanlıq tapıp maña: "Afız ağa, men siziñ qararsız büyük alicenaplığıñıznı içte unutmam. Kim bile, belki öyle kün kelir, men de sizge bir eyilik ete bilirim" degen edi. O, kyn keldi. Barıp, şunı Meryemge hatırlatayım. Eger bir afta zarfında qaytıp kelmesem, biliñiz ki, men çölniñ bir yerinde, buzlap qaldım. Özümde azaçıq taqat sezsem, çarem olsa, sizlerge biraz aşayt tapıp ketiririm, dep közleriniñ yaşını sildi, biznen sağlıqlaşıp ketti. Anam aglap qaldı, İlmi qardaşım daa kiçkene, anamnıñ menden ğayrı sırdaşı yoq. Ev suvuq, tezek yoq, aş yoq, endi babam da yoq. Böyle ağır vaziyette insanlar cısman zayıflığını duya, hususan qadınlarnıñ fanatik duyğuları keskinleşe, bir de-bir şeyge inanmaq istey, anam közlerini yumup, eki tizine - ekimizniñ başlarımıznı qoyıp, dudaqlarını qıbırdattı , kimgedir... yalvardı, dua etti.

Saba men eski minderçik üstünde uyanğanda anam ocaq başında çöl çayı qaynatmaqta, çöl çayında vitamin çoq olsa kerek, onıñ içine bir saharin taşlap, birer meşrebe çay içsek, bayağı toyğan kibi olamız, damarlarımızda qan yürgenini, içeklerimizde sıcaq şingenlik olğanını sezemiz. Bunıñ özü endi ecel ile küreşüv demek. Men bunı yahşı bildim. Çitalı betli qoqla ne ölganını aytsam, yaşlar, atta elinden tutqanda özü yürgen qoqla saibi qızçıqlar küleler. Lâkin evelki balalıq ile bugünki balalıqnıñ biri-birinden ne qarar farqlı ekenini añlarlar. Bugünki ömürge daa yüksek qıymet keserler.

Çitalı bet qoqla – çita dep, sığırlar buzavlağanda buzavçıqlarnıñ bazıları, ince zar ile qaplı doğa. Böyle al insan balasında da rastkele. Öyle doğğan balağa: "kölmek içinde doğdı, bahtlı olacaq" deyler. Ama buzavçıqnıñ üstündeki şu ince zarnı alıp qurutalar da, balalarga bereler, qız balalar şu zarlarnı alıp, dört köşelep kese, beyaz parçadan tögerekletip beş kapik, ya da üç kapik üstüne qaplanğan bez ve kapikniñ artına bir süyrü çöp qoyıp, onı boğazından bağlap, insan betine beñzetilgen şu beyaz tögerekke qara maqara yipinden qara qaşlar, közler ve burun yasaylar. Betini, tübine pamuq qoyıp, qabartalar, dudaqlarında mytlaqa qırmızı yipten ve yanaqlarında tögerek, qırmızı parçaçıqlardan monleşki yapıp, onıñ üstüni şu çitanen qaplaylar. Soñ qoqlağa qol-ayaq, kevde tikile. Qoqla qadın olsa anter, erkek olsa şalvar ve kamzol kiydirile. Qadın qoqlalarına balanıñ öz saçından kesilip saç da taqıla, ondan soñ qoqlanıñ başına bir yipek parçasından şarf iliştirile. Soñ qoqla - qız yahud kelin sayıla. İşte böyle qoqla tikmege bilgen qızçıqlar çeber bala adını alalar. Men öyle qoqlalar yasamağa usta edim. Köyniñ çoq qzçıqlarına, çita ketirseler, yasap bere edim. Anam maña bu işimde de çoq yardım ete edi.

Anam on yaşından kergef (nağış yasağan tezya) başına oturtılğan. Bu işni yahşı bile edi. O, pek dülber örnekli şerbentiler, fırlantılar, uçqurlar, yüzbezler nağışlay, atta "mıqlama", qlabdan fesler, kiseler, anter qapaqları mıqlay edi. Feslerge qlapdandan püsküller, balalarnıñ saçlarına, feslerine taqmaq içün boyuncaqtan "nazarlıq"lar öre ve çeşit tüslü kâğıtlardan, mürekkep oymalar yasay edi. Bu oymalarnıñ kiçkene soylarını kitaplar, abiyikler içine, büyük kâğıtlardan oyulğanlarını ise fuqareler pencerelerine perde yerine asıp qoya ediler. Anam doğma cümert, er itiyaclıga yardım etmege sevgen bir qadın edi. Anam çili qoqla yasamaqnı ve örnekler oymaqnı maña da ögretken edi. Bulardan ğayrı, o, vaqıtlarda qadın-qızlar mutlaqa keten toqumağa da bilmege borclı ediler. Çünki fuqare qorantasında keten toqumağa bilmegen qadınğa "bir şey bilmez ciddiy hanım" denile (anam ketenni pek ince ve yipek kenar toquy edi), böyle qadın öz qorantasına, bala-çalasına faydasız adam sayıla edi.

İşte, böyle, çöl çayınen gıdalanıp, ertesi künü aqşamğa yettik. Azbarğa qaranlıq tüşkende şiddetli qar boranı pencereniñ zamaskasız camını pek oynata, qapılarnıñ eski tahtaları arasından üfürgen qarlı yel ev içinde bosağa ögünde bir qarış qar obalay. Böyle vaqıtta qapını qaqmay, evge qomşu qadın kirdi. Onıñ elindeki eski sepet içinde bir qaç dane balaban qoy tezegi qoyılğan. Tezekler büyük ve qalın ediler. Demek ki bir tezeknen ocaqnı bir kün söndürmey yaqmaq mümkün. Tasavur etiñiz, aş olmağan bir evde sıcaq da olmasa, oña kim çıdar? Demek, biçare qadın bizim vaziyetimizni yengilleştirmek içün kelgen, böyle alicenaplıq bala zeininde bile unutılmaz, büyük tesirler qaldıra, anam qadınğa ağlap-ağlap teşekkürler ayttı.

Merametsiz baylar, kulaklar ağırlıqlar, zorlıqlar neticesinde qurulğan Sovet devletini suñiy açlıq ile yoq etmek, halqqa "mına siziñ bolşevik akimiyetinız" demek istey ediler. Ateş yaltıradı. Çöl çayı ev içini kene qoquttı. Anam ve men, ocaq başında oturamız, atta dört yaşındaki İlmiçik bile ayaçıqlarını ateşke uzata, külümsirey. Çoqqa barmay, epimiz bir yorğan tübünde qızınıp yuqlap qaldıq. Geceniñ bir maali olğan – qapımız qaqılğan kibi keldi. Anam ve men uyandıq, diñlendik, ebet, qapı qaqılmaqta... kim eken? "Kiriñiz!" dep qıçırdı anam. Şaşılacaq şey, bala sesi işitildi: "açıñız, buzladım" dedi o, ağlayaraq... Anam deral turdı, qapını açtı. Qar boranı, sanki özü de üşügen, baladan evel evge kirip, qızınmağa aşıqqan kibi, içeri toldı, şu qar dumanı arasından qaranlıq evde sekiz-doquz yaşlarında bala köründi. Anam onı ocaqqa taba çekti. Bala çırlaq-çıplaq edi. Arqasında küçük torbaçığı, tilenci balaçıq ateş yanında yerge yıqıldı. Anam maşanen tezeklerni türtkeledi, ateş deral yarıqlandı, anam qandilni yaqtı. Balaçıq tişlerini şaqırdatıp qaltıramaqta ve aglamaqta. "Oğulçığım, sen kimsiñ? Böyle keç maalde, yollarda yürmege qorqmaysıñmı? Ya bir yerde buzlap qalsañ?- anam ağlamsıradı. – Ah, yarabbim! Bizim babamız da böyle allarda qarın, evge kelip yetalmasa, evlâtlarım, ne yaparmız?" dep menim ve tilenci balaçıqnıñ başını sıypap, özüniñ ardı kesilmez köz yaşlarını sildi. Oğlançıqqa saharinli çay pişirdi. "İç, oğlum, qızarsıñ!– dedi oña,– soñ yuqlarsıñ. Yarın Alla belki qısmet berir, inşalla!"

Öglançıq biraz canlandı ve yanındaki torbaçıqnı açtı. İçinden bir çanaq, yahud eki funt qadar tarı çıqardı, diqqatnen anama baqıp, "alıñız, biraz qavurıñız. Onı biraz ufqalasañ, qabaqları tüşe, tüyleri qala, soñ pişirirsiñiz... " dedi bala. Anam balanıñ aqılına ve ferasetine taaciplense kerek, onı quçaqladı, özü tekrar ağladı. Tarını tüyge çevirip ve pasta yasap, içine saharin qoydı, öyle lezetli, öyle yahşı ziyafet oldı ki, sütke pişirilip, içine yağ qoyılgğan olsa bile tap bu qadar damlı olmaz edi,- dedı anam.- Aşañız, evlâtlarım, belki bu sabiyniñ ayağı oğurlıdır, belki tezden babañız da kelir.

Kerçekten de, eger şu gece bizler tek çay içüvnen qalğan olsaq, belki sabağa çıqıp, babamıznıñ kelgenini körüp olamaz edik. Çünki bizler pek farığan, pek taqatsizlengen edik. Babam kelgen künü bizim içün eñ büyük bayram oldı. Meryem apte özü bay qadını olsa da, babası faqır, özü de inqilâbdan evel yoqsullıq ne ekenini körgen ve bilgen eken. Meryem qızğanıç bayğa duydırmay babamnıñ çuvalına, köterip olğanı qadar, aşayt qoyıp, özüni qoşdaki çobanlar yanında tutqan, qar tınğan soñ babam yolğa çıqqan. Kim bile, belki dünyada öyle Meryemler, yahud öyle tilenci, lâkin yüregi temiz insanlar tapılmağan olsa, ömür ne qadar manasız olır edi! Çoq şükür ki, dünyada yamandan çoq, yahşı bar.

İçki sınfiy duşman areketleri, cenk yıqıntıları şaraitında başını köterip, maddiy ceetten qavileşip yetiştiramağan devletimizde yeñi inqtisadiy siyaset tadbiq etildi. O vaqıtlarda vatanımız – ağır hastalıqnı yeñip çıqqan mazallı adam kibi edi ki, bu cesurnıñ yaralarını yahşı etmek içün yahşı ekim kerek edi. Şu yeñişni temin etken ve hastalıqnı tedaviy etmege bilgen, memleketteki bütün hastalıqlarnıñ ekimi Lenin oldı.

Lenin aqqında dünyada biñlernen kitaplar yazılıp, onıñ memleket halqlarınıñ esaretten qurtuluvda ulu küç ekeni taqdir etildi. Lenin dünyada birinci sotsialistik devletniñ reberi oldı. Qıyınlıqlar yavaş-yavaş eksilip, ayat öz çığırına mine başlağanda, şu devirdeki künlerniñ birinde azbarımızğa eki ögüz yekili araba kirip keldi. Arabada bir qadın, eki bala bar edi. Men şu vaqıtta azbarda edim, kelgen musafirlerni tanımağanım içün evge çapıp kirdim, bizge musafir kelgenini anama ayttım. Anam ve babam azbarğa çıqtılar Anam, quçağını açıp: Cemil! Cemil, tuvğanım! – dep ağlamsırap, musafirge taba çaptı. Arabadan sade kiyimli, uzun boylı adam tüşti. O, menim dayım Cemil Kermençikli edi. Dayım, anamnıñ quçaq açıp çapqanını körüp, qolunı yuqarı köterdi: toqta! – dedi anama ve şu aşagıdaki şiirni oqudı. Men o vaqıtta şu şiirni ezberlegen edim, alâ yadımda.

degen soñ, anam ile quçaqlaştılar. Dayım şu vaqıtta çöl betteki Qırqlar köyinden kelgen edi.

Dayım ve onıñ qarısı Asiye yeñgem, oğulçığı ve qızçığı arabadan tüştiler. Evimizde aqiqaten bayram başladı. Em köz yaşlar, em yırlar, em çalgı-çağana. Cemil dayım kemane çaluvda pek kâmil edi. Er kes yırladı. Men dayımnıñ tizinden tüşmedim. Onıñ yırlarını pek begene edim. Anam ile dayım qoşulıp:

degen ğayet mürekkep aenkli, eski halq yırını yırladılar. Men böyle yırlarnıñ manasını şu yaş çağımda, elbette, añlap olamay, lâkin ezgilerini çoq begene edim. Şu gece pek keç yatılsa da, dayımnıñ azbarda mahsus anam içün oquğan şiiri zeinime siñgen edi, sabağa qadar yuqlap olamay, şu şiirni yırlamaq içün, bilgen yırlarımdan biriniñ maqamına uydırıp baqtım. Niayet "Nerelisiñ, Asiye hanım?" yırınıñ maqamı oña kelişti. Saba çay içilgende men o, yırnı yırladım. Dayım sevingeninden, meni quçağına alıp, yuqarı köterdi de, maña diqqatnen baqıp, anama hitabnen dedi: tata, bu qız ösip-büyüse, onı mutlaqa bir çalgıcığa hocağa bermek kerek, başqa çare olmaycaq, ğaliba, - dep küldi, episi külüşti. Men tek kemaneci hocağa baracağım, dedim. Bu qattı sözüme, elbette, daa ziyade küldiler. Dayım bizde bir afta bulundı, ondan soñ men Cemil dayımnı körmedim.

Açlıqtan soñ babam Alma boyundaki Oysınqı degen köyde ocalıq etti. Men endi dördünci sınıfta oquy edim, lâkin balalıqtan kitaplar içinde öskenimdenmi, bilmeyim, babamnıñ kitapları arasından qalınca kitaplar qıdırıp, oqup başladım. Bir defa arap ariflerinen yazılğan ve qapında dülber qız süreti olğan "Canan" degen bir kitap taptım, lâkin alğanımnen ne içündir, babam maña bu kitapnı oqumağa musaade etmez bellep, onı er kesten gizlep oquy başladım. Kitapta öyle levhalar bar edi ki, oqup başlağanımnen "Canannı" sevdim. "Canan" pek tatlı sesnen yırlağan bir qız olıp, onıñ dülberligi sebebinden bir hain adamnıñ elinden qurban ketkenini añlap, anam ile babamnıñ arası pek kelişikli ekenine sevindim.

Bir gece kitapnı yorğanımnıñ kenarından azaçıq tışqa çıqarıp, lampanı pek kötermeyip (çünki İlmiy ile qoşıq töşekte yatamız) "Canann"ı oquy edim. Baş ucumda babam peyda olğanını eslemedim. O, elimdeki kitapnı çekip aldı. Babam meni içte urmay turğan, lâkin bu kitap sevgi aqqında olğanından, şimdi kitapnı alıp keter, belki, kitap şkafını kilitler, belki maña bir şamar da tüşürir degen duyğu ile babamnıñ közlerine baqtım, o da maña közetip turmaqta edi. "Dersleriñni azırladıñmı?- dep soradı o. Men episini azırlağanımnı, atta yazımnı temizge çekip qoyğanımnı ayttım. (Men asabiy ösken bala olğanımdan, "Nasreddinniñ mektübi kibi", acele yazsam, yazımnı özümden ğayrı kimse oqup olamay edi). Babam külümsiredi, soñra, böyle küçük arifli kitapnı yatqan yeriñde oqumaq zararlı ekeni hususta meni tenbiledi. Men turıp, babamnıñ boynuna sarıldım: baba,- dedim, Canan anama beñzey, sesi de pek güzel!

Babam kitapnı töşegim üstüne taşlap ketti.

Çoqqa barmay, anaçığım apansızdan hastalandı. Albuki, bu apansız hastalıq degil eken, açlıq yılı balalarım qıynalmasınlar, dep aşnı özünden qıtıp, bizlerge qaptırğan anaçığım cısman çoq zayıflağan, qansızlanğan. Üç balanıñ anası, otuz eki yaşında yaş fidan ciger hastalığına oğrağan. Anam kün-künden çıraq kibi irimege, yapraq kibi sararmağa, gül kibi solmağa başladı. Ekimlerniñ, halq tedaviy usullarınıñ faydası olmadı. Anaçığım er kün, yatqan yerinde zayıf, ince elçigi ile bir şeyler yaza edi, soñra özü çeşit maqamlar ile olarnı tınıq sesnen yırlay edi. Lâkin közleri daima yaşlı, meni ise töşeginden uzaqlaşqanımnı istemey edi. Saçlarımnı eline alıp, bir omuzdan diger omuzğa atıp: bu saçlarnı endi kim tarar, kim örer,- dep ah çeke edi. Men bu sözlerniñ manasını añlamaq istemeyim. Ne içün öyle deysiñiz, ana? Men tararım, siz örersiñiz, iş er vaqıttaki kibi olur. Men endi on bir yaşındam". Anam yüksek iradeli edi, sesiniñ qaltırağanını maña duydırmağa istemey. Bir defa közlerini yumdı da: "sen daa kiçkenesiñ, evlâdım!" dedi. Men anamnıñ fikirini añladım. Soñra o, közlerini açmay: babañnı çağır,-- dedi. Bitam... epimiz anamnıñ yanında edik.

Yigirmi birinci yanvar künü babam mektep balalarını toplap, ağır davuş ile: "balalar, bugün dünya proletarlarınıñ ve Sovetler devletiniñ daiysi Lenin vefat etti, dedi. Er kes ayaqqa tursın. Bugün Moskvada ve diger şeerlerde iş ve yol areketleri toqtatıldı. Bugün memlekette matem künü" dedi ve balalarnı evlerine qaytardı. Bizler vaqianı tamamınen añlamasaq da, ağır vaziyetni sezdik. Vatan matem içinde edi. Bugün yanvarnıñ yigirmi birinci künü. İnsanlar, atta tabiat cansız, titis, suvuq. Anaçığım alâ közüni açmay, uzanıp qolumnı tuttı: "qızçığım, maña "Ötme bülbül" yırını söyle!" dedi. Közleri yaşlı, yürekleri dert biylegen, çerelerinde qan qalmağan babam ve bitam şaşıp turdılar. Anam ricasını tekrarladı. Sararıp, irip bitken elini menim başım üzerine qoydı, deñiz kibi mavı, büllür kibi aydın közlerinen mazün-mazün baqtı. Men, sesim qaltıramasın, dep qorqıp, aqırından yırlap başladım. Baqıñız ki, insannıñ ömüri muzıka ve yır ile bağlı olsa, o ölüm daqiqasında bile ecel accısını yır ile yengilleştirmek istey eken. Men bu fikirge, özüm ösip, büyüp ve yır aşqı ölgan soñ keldim. Yırnıñ soñki beyitini men, anam ve babam fiğan içinde tekrarladıq, soñra men evden azbarğa, yolğa, boranğa çapıp çıqtım.

Eki saat daa keçken soñ anam ayatta yoq edi.

Bir yıldan soñ ekinci ana keldi. "Orey" sözü maña, niçündir, senekni, tikenni, yani sançıluvnı hatırlata edi, lâkin taqdir bizge tebessümle keldi. Ögey anam — merametli olıp çıqtı. Babam meni pek sevgeni içünmi, pek yaş ekende öksüz qaldı depmi, yoqsa, terbiyelenüvime, oquvıma ve atta tabiatıma zararı olmasın depmi, menim aqqımda ciddiy tüşüngeni içünmi, bir kün, menim ile, balaban adamnen dertleşken kibi laqırdı etti. İşte, qızım, sen on bir yaşındasıñ, işten-küçten zarı yoq, nazik, yufqa bedenli, tek yırlap, qoqla oynap, kitapçıqlar oqup, zaten oğlan balalar kibi çapqalap yürüp, er şeyni ögrenmege aves bir qız balasıñ, qardaşıñ İlmi de yaş, o bir şey bilmey, endi anasını unuttı, agañ Üsni şeerde oquy, sen şeer mektebine avuşıp, internatlı mektep ömüri keçirmege azır degilsiñ. Bir tüşün — ne yapayıq? İşte, baq, evimiz anañ sağ-selâmet olğandaki kibi temiz-süslü degil. Çamaşır yuvmaq, aş pişirmek, atta ev tübü sılamaq da menim işim. Bitañ bizde yaşamağa istemey. Men de seni tap Süyrenge — onıñ ögey balaları arasında yaşamaq içün berip olamayım dedi babam... ve közleri yaşlandı.

Men de endi çoqtan ağlamağa azırlanğan edim. Babamnıñ boyununa sarıldım ve, betine baqmay: "bir ana tap da al, tek menim begengenimni, anama beñzegenini al! " dedim ve ökürip ağladım.

— Oña anam dersiñmi?— dep soradı babam.

— Bilmeyim... begensem, niçün aytmayım?— dedim.

Aradan eppi vaqıt keçti. Bir kün babama, tap Aqmescitke barıp, qara, iri közlü, çullı saçlı bir qıznı körmesini teklif ettiler. Ekimiz kettik... Men qıznı körgenimnen, yavaştan babamnıñ yanına kelip, qulagına: O, miyav quşqa beñzey, men qaçıp keterim, onıñle evde oturmam,— dedim. Babam ğarip, ğaliba, şaşmaladı, bir qave içip, meni alıp evge qayttı. Maña darılmadı, lâkin menim ile laqırdı etmedi. Bir kün daa "apay" körmek içün Azek köyüne bardıq. Men, bizge kösterilgen qadınnıñ burunı pek iri ekenini körüp, külüp yiberdim ve babama gizliden başımnı: "yoq" dep salladım. Biçare babam kene maña bir şey demey, evge qayttı ve yolda: "kimge beñzey şu?"— dep öz başına küldi. Men: "qırğıyğa" dedim.

Babam tekrar şahıldap küldi. "Vay, bu seniñ er şeyge mana tapmağa bilgeniñ... meni, ğaliba, tul qaldıracaq!" dedi. Aradan bir yıl daa keçken edi, men evde iş yapmağa bayağı ögrene başladım ve babam meni mektepke bergen soñ istegen qadınını alacaqtır diye, bazan kederlene turğan edim. Bir kün babam bederkasını yekti: Saqavğa ketemiz, dedi. Bu - ğayet küçük, elli-altmış hanelik bir köy. Bir evge keldik, bizni anam kibi sarışın kelgen, mavı közlü, otuz beş aşlarında, tomalaqça kelgen bir qadınçıq qarşılap aldı, babama: "buyurıñız, Afız ağa! – dep yol bergeninen, artıңda meni körüp, birden. – Vay, anaçığım, bu nasıl qoqlaçıq? – dep qıçırdı, meni quçaqladı, öpti ve şu esnada uzun saçlarımnı eline alıp, meni ohşadı, men bilmem, bu areket birden anamnıñ sevgisiniñ tekrarı kibi, bütün vucudımnı areketke bıraqtı, men ağladım, Safiye apte, zaten babama qulaq asmağan kibi, menimle oğraştı, elime bir şeyler berdi, sofada (çiçek sevgenimni bilgen kibi) çereplerni, alelhusus, eñ sevimli "küpe çiçek"ten üzüp alıp, saçlarımnı çetke çekip, qulaqlarıma taqtı, babam evde nasıldır erkek kişilernen söyleşmekte edi. Men Safiye aptenen evge kirgende, onı babama kerek qadın bu ekenini sezip, bir ara tapıp, babamdan: "Safiye apte evge şimdi biznen ketecekmi?" dep soradım. Babam maña qurnazlıqnen baqtı da, qulağıma: "Kimge beñzey?" – dedi. Men küldim: "Yahşı... özüñiz bilirsiñiz. Adı da anamnıñkine beñzey" dedim. Babam ve men, ekimiz de memnun olıp, evge qayttıq. Babam, Safiye ana bir aftadan soñ bizim evge kelecegini, nikâh qıyılacağını ve menim şu kelecek musafirler ögünde de, bugünki kibi, terbiyeli oturmam kerekligini ayttı. Ayttı ama, menimçüң sevimli Safiye apteniñ özünen beraber eki de balaçığı, biri altı yaşında çubar betli, çirkin Fatmaçıq, ekincisi dört yaşında küçük Asançıq olğanı aqqında sustı. Anam kelgen künü men arabada bu eki, çirkin ve küçük balaçıqlarnı körgende o, qadar muğaydım ki, tal ağladım, atta yañı "anama" ana demeycegimni, şu daqiqada öz anamnıñ qabirine barıp ağlamaq, babamnı, meni aldadı dep, ölgen anama "çaqmaq" istedim. Men şaştım, lâkin derdimni kimge aytayım? Ve ne yapayım? Ögey ana sözü — yaş yüregimni teşti, lâkin ev tolu musafir, meni er kes maqtay, ne qadar yahşı qızçıq, kadâlarını sever. Ana, endi qızlar çoqlaştı deyler. İlmiçik balalarnen endi dost oldı, ama men ğayet ağır alda qaldım ve yüregime şu daqiqada açuv kirdi, babamnı künledim, anamdan, onıñ balalarından künledim, atta yüregimde: bir çare tapılsa da, şu balalar evden yoq olsalar, bitaları olsa, anda ketseler, degen istek doğdı. Lâkin çare yoq edi. Men olarnı iç bir vaqıt sevmemege sez berdim. (Mende bir çirkin husır bar, onı, bile-bile, bu künge qadar yeñip olamayım). Men zaten merametli adam olsam kerek, elimden kelgen yardımnı kimsege red etmeyim. Lâkin yüzü çirkin adamnı, alelhusus bedaat balanı, sevip olamayım, özüm dülber olmasam da, pek çirkiң simalarnı, atta bir dostımnıñ birinci oğlunı, kiçkene sabiyni körgende, balanıñ ağızı pek balaban kibi körüngeni içün oña: "Vay, dostım, bir kün daa doğmağan olsa, tek "ağız" olıp doğacaq eken" — dedim, dostım menim bu fena tabiatımnı bilip, maña darılmadı, aylanıp hocasına baqtı: "Men saña, Sabriye bu sabiyge ille bir osal şey aytır demedimmi..."

İşte, böylece, men ögey qardaşlarımnı sevmedim ve çoq vaqıt, atta olarnı de çimçip, de tişlep ağlata edim. Biçare anam, kerçekten de, melâike qadın edi, bir yıl içinde meni özüne esir aldı, men onı pek sevdim, balalarnı acıy ve olarğa aşnı daima vaqıtında bere edim. Niayet, men Aqmescitke, mektepke kettim. Safiye anam er afta erinmey, maña Tav-Badraq köyünden ev aşları pişirip kele edi. Ruhiy ceetten pek terbiyeli bu sade qadın menim bala çağımdaki terbiyemni, büs-bütün özü idare etti, men bazı bir tabiatlarım — iş severligim, insaniyetligim ve dost bellep, duşmanlarımnı afu etüv adetlerim ondan ögrenilgen şey. Onıñ güzel hatiresine bugün de yüregimden teşekkürler aytam. Ögeyler episi öyle olsa edi!

Anam ölgen soñ babam menim soñu yoq yanıqlarımnı ne ile söndirmekniñ çarelerini qıdıra edi. Bir yıl men asıl da yırlap olamadım. Babam da bundan qorqa edi.

Künlerniñ birinde babam Çavkelik qayasından maña bir çavke balası alıp keldi, çavkeçik tunç qara edi. Babam: "Men bala ekende bir çavke tutıp, onıñle eki yıldan ziyade oğraşıp, niayet, popugay kibi söylenmege ögrettim" dedi. Sen, qızım, sabırlı ol. Zaten adıñ "Sabır" demek, bu çavkeçikke söylenmege ögret, saña em egleңlje, em de adamlarnı şaşırğan bir hızmet olur, dedi. Men babamnıñ bu sözlerine taaciplendim ve şübelendim: çavke adam degil de, o nasıl söylenecek? — dedim. Babam maña, öyle olsa, diñle qızım, saña Cemil qart babañdan işâtken bir ikâyemni aytayım, dedi. Sen bunı mıtlaqa añlarsıñ ve maña inanırsıñ. Bil ki, dünyada bir qaç türlü quşlar bar, olarnıñ bazılarınñ boğazlarındaki ses bezleriniñ qurulışı tıpqı insannıñki kibi ola. Meselâ: popugay, Afrika memleketlerinde yaşağan quşlardan sayıla. Böylece, insanlar özlerine eglence, atta qazanç elde etmek içün bu quşlarnı bazan parağa satmaq içün olarğa söylenmekni ögretkenler. Men daa qaç yıllar evelsi, popugaylar aqqında bir jurnalda oquğan edim. İngilterede adamnıñ birinde eki dane söylengen popugay ola. Olar daima qafeste yaşaylar. Birisi: "Men sizni çoqtan sevem" degen cümleni, digeri öz saibiniñ adını, familiyasını ve yaşağan soqağını, eviniñ nomerasını aytmağa bile eken. Künlerniñ birinde popugaylarnıñ saibiniñ küçük oğlu qafesniñ qapağını açıp, popugaylarnı serbestlikke yibere. Quşlar uçıp keteler, artıq olarnı tutmaqnıñ ve tapmaqnıñ çaresi yoq. Quşlar bir deñiz yalısında peyda olalar. Birisi bir qıznıñ omuzına qona: "Men sizni çoqtan sevem" dey. Qız elbette, ayran qalıp, quşnı tuta ve oña sualler bere, popugay, şu üç sözden başqa şey agrenmegen, ep bir cümleni tekrarlay. Diger popugay şu yalıda başqa birisiniñ omuzına qonup, öz saibiniñ adını-yolunı, evini ayta. Neticede quşlarnı ketirip saibine bereler. Saibi, elbette, pek sevine, lâkin: "Öz tilim—oz duşmanım"... degenleri şu eken, dep tüşüne, yani quşlar söylenmege bilmegen olsalar, belki tekrar qafeske kelip kirmez, serbest olur ediler.

Babam da maña şuña beñzegen ikâye söyledi. Adamnıñ biri popugaylarğa söylenmekni ögretip, olarnı sata, şu ticaret ile yaşay eken. Bir kere popugayları arasında pek kütür, anqav soyu rastkele. Lâkin popugay özü dülber, körümli cınısdan eken, adam şu dülber quşnen yıllarnen çekişe, oña zornen bir qaç söz ögretip ola. O da şöyle sözler: "Oña şübe yeq" degen üç sez. Başqa iç bir söz bilmey. Ne sorasañ – "oña şübe yoq" dey.

Saibi popugaynı bazarğa alıp çıqa, oña pek yüksek fiyat qoyıp, müşteri beklep tura. Zenginniñ biri popugaynı esley ve fiyatını soray. Satıcı "biñ lira" dey. Zengin pek taaciplene. "Yüz dane söz bilgen popugay eki yüz lira tura. Sizniñki alimmi yoqsa?" dey. Satıcı: "elbet, efendi, bu popugaynıñ bilmegen şeyi yoq, isteseñiz sorañız!" dey. Zengin, meraqlanıp, popugaynı eline ala, oña hıtap etip: "ey, papağan, sen yunanca qonuşasıñmı?" dey. Popugay: "oña şübe yoq" dep cevap bere. Zengin şaşa ve daa çoq sualler bere, papağan episine: "oña şübe yoq" dep tekrarlay. Zengin biñ liranı sayıp bere, popugaynı alıp kete. Evge kelgen soñ bütün aile toplana, biñ liralıq popugaynıñ laqırdısını. diñlemek istep, oña pek çoq sualler bereler, zavallı, popugay, özüniñ bilgeninden taymay, "oña şübe yoq" dey bere. Niayet, zengin ve onıñ qorantası satıcınıñ qurnazlığını añlap, popugayğa: "sen bizim, epimizni aldadıñ bizlerni eşekler sırasına qoydıñ deyler. Ğarip popugay tekrar olarnıñ hatirlerini tapıp: "oña şübe yoq!" dey.

İşte, qızım, eger seniñ çavkeñ de şu istidatsız popugayğa beñzemese, sabırıñ yetişse, çavkeñ mıtlaqa söylenir, dedi babam. Men çavkege Arap degen ad qoyup, onı mutlaqa söylendirmek eşqına tüştim. Zaten balalıqtan tabiatımda bir hususiyet seze edim. Bir şeyge aves etsem, onı mutlaqa ögrenem, atta evde eşya, urba kibi ufaq bir istek doğsa bile, şunı yapmağance yüregim raatlıq bilmey. Böylelikle, men bezmey-usanmay, arapnen meşğul oldım. Aşını, yahud suvını vaqıtında berdim. Areketlerine daimiy sürette diqqatle köz ettim. Arap pek aç olsa, açuvlansa, öz tilinen maña: "Çañ! Çañ! Çañ!" degen kibi qıçıra edi. Babam: "Sen onıñ qulağına, "Sabriye! Et ber!" degen üç sözni künde bir qaç kereler aytsañ, o, seniñ berecek aşıñ ne ekenini bilmedigi taqdirde bile, sesiñinñ aenkine alışır ve aş azim etici bezleri çalışıp, onı aş aşamağa mecbur eterler. Buydan ise "refleks" duyğusı kelip çgqar. Şöyle usulnen, arap bir kün seniñ eliñde et körgende: "Sabriye! Et ber!" dep bağırır..." dedi babam.

Eppi vaqıtlar keçti, çavke ile meşğuliyetim devam etti. Çavkem qarpız özegi, qavun keseçigi, yüzüm danesi, alelhusus, et parçası pek seve edi. "Arap" degende çañ, çañ — dep cevap bere. Özüne, arap degil, zenci degen olsam, daa da kelişikli olacaq eken, çünki çavkem tunç qara, pek dülber ve çımrı quşçıq edi. Söylemege ögrenmezden evel, onı ev içinde, qafesinden çıqarıp alıştırdım. Qafesinden çıqa, legendeki salqın suvda yuvuna, qanatlarını kerip, pencereden içeri kprgen küneşte quruna edi. Soñ bizler, yani bütün mektepteki bizim sınıf talebeleri, episi, arapnen meşğul oldıq. Bizler endi arapnı, ayağına yip bağlap, azbarğa çıqarıp kezdire başladıq. O, uçup, saçaqqa qona, başqa yerde uçqan çavkeler sürüsiniñ seslerini işitse, olarğa yalvarır kibi çañkildey, lâkin uçup ketmege ıntılmay. Anam ölgeң soñ bilgen ilki sevinçim — şu çavke oldı. Arapqa aş bermege, onı tutmağa, menden başqa kimseniñ aqqı yoq edi. Bir kün, saba turıp, arapqa et alıp bardım, çavke maña takisini açıp: "Şavriye, et ber!" dep qıçırdı. Arap "s" arifini aytıp olamay edi. Men quvanğanımdan esimni coya yazdım. Şu künü bütün köy balaları, atta esli-başlıları arapnıñ "Şavriye, et ber!" degenini işittiler. Ondan soñ, onıñ yanına barıp, evdekilerden kimniñ adını tekrarlasañ, deral şu adnı tekrarlay edi. Sualge cevap bermey, özü körmegence bir şey istemey, lâkin endi serbest uçup yüre, azbarğa yaqın bulunğan minarege qonmağa seve, ama arap—dep bağırdımmı, "arap, arap" dep, uçup kelip, menim omuzıma qona: "Şavriye, şu ber!" dey edi. Men onı çağırğanda, daima qolumda bir şey tuta edim. Bizler: "baba" desek, o da deral, "baba, baba, baba" dep tekrarlay edi. Arap soñ-soñuna qomşu azbarlarına da uçup bara başladı. Bizge yaqın azbarda Zeide degen faqır bir qadın qomşumız bar edi. O zavallı bütün vaqıt bir şeyler yamay, tike, balaları ile oğraşa, Arap onıñ yanındaki maqarasını, oymağını hırsızlap evge ketire, raf üstünde, yüksek yerde saqlay edi. Bu "hırsızlıq" neden doğdı, biz bilip olamadıq. Arap özüni kimsege tuttırmayıp, tek maña tabi oluvı yahşı adet edi. Meң onı birisi alıp qaçar dep qorqmay edim. Arap tap soñunda öyle meşur oldı ki, yaqıң köylerden adamlar kelip, onı körüp "bu şeytan işi" dep kete ediler. Babam bu sözlerge küle, men ise qopaya edim.

Ama, balalığımnıñ eñ qıymetli hatiresi olğan Arapçığım da bir kün duşman şerine oğradı. Bir kün babam qorantamıznı toplap, Bahçasarayğa üç-beş künge musafirlikke ketecegimizni ayttı. Men şu daqiqada, ya arap?! dep qıçırdım. "Arapnı bilmegen yeriñe alıp ketmek olmaz, Zeide aptege emanet etermiz, qafesinde oña er kün aş, suv berir, arap er şeyge alıştı... uçar-kezer o, asret çekmege bilmey" dedi. Lâkin menim bala yüregim, bir facia sezgen kibi, iñledi. Atta ağladım, musafirlikke ketmeycek oldım. Babam qattı tabiatlı adam, Zeide aptege er şeyni añlattı, Zeide apte de er şeyni yapmaga söz berdi. Men zaten Arapnı sevmegen adam yoq belley edim. Albuki ayvannıñ da insandan duşmanı ola eken.

Niayet, bizler kettik, Arapçığım qaldı. Musafirlikde bir afta nasıl dayandım, bilmeyim. Arapnı er kün tüşümde köre edim. Afta içinde qonaqbaylar şu qadar yalvardılar, bir türküçik bile aytmadım. Men çavke içün asret çektim.

Arap bir-eki kün Zeide apteniñ qoyğanlarını aşay, soñra Zeide apte onı unuta, Arap ta Zeideni unuta, başqa qılıqlar ögrene, etrafdan özüne ğıda qıdıra başlay, öyle etip, bir qomşu qartiyniñ sofasındaki üstü açıq qatıq bardağına qonıp, aşamağa başlay. Merametsiz qartiy, "qatığmnı aramladı kâfir quş" dep, yavaştan barıp, arapnıñ quyruğından tuta, boğazını sıqıp öldüre. Bu vahşilikni azbarda balalar köreler, lâkin qartiyniñ qatıgı pek qıymetli olsa kerek, arapnıñ atta ölüsini bile balalarga bermey, barıp abdesthanege taşlay.

Men kelip bu facianı işitken soñ, bir aydan ziyade aş aşamay, suv yaçmey, zayıflap, azıp-tozıp, ağlap yürdim. Atta arapçığım degen yır bile çıqardım. Menim derdimni "duşman" qartanadan ğayrı, er kes añlay, men ise qart ananıñ tez ölgenini istey edim. Bu balalıq kederi menim adetlerimni deñiştirdi, maña şu qıyın vaqıtlarda da babam yardım etti. "Sen, qızım, endi balaban oldıñ, tüşünip baq, qart anay onı mutlaqa seniñ arabıñ ekenini bilmegendir, bilse de, belki azaçıq boğazını saqqan, lâkin ölüp keter demegendir, endi özü de peşman. Sen hasta yatqanda, kelip yalvardı, barıp, qızıñnı bir oquyım da... yoqsa, alla qarşısında cevap berecegim,— dedi. Unut endi şu qaygını, — dep yüregimni aldı babam. Bundan soñ babam meni Akmescitke doquzyıllıq nümüne mektebine alıp ketti.

Balalıq bitti. Yaşlıq başladı.

1926 senesi men endi on dört yaşında olıp, Simferopol şeerinde Şkolnıy soqağında nümüne mektebine keldim. Özüm doğma şeer balası olsam da, balalığım köylerde keçkeni sebebinden şeer menim ayatımda büyük deñişme olıp köründi. Menim babam, çoq körmege, çoq yürmege sevgen adam. Alma ve Haçi boyunıñ pek çoq köylerinde ocalıq etkeninden şu köylülerniñ episi menim balalığımnı bile ve er biri meni özü köyünde doğdı dep saya. Atta menim, bir yırcı olaraq, adım, halq arasında endi bayağı belli olğaңda, menim özüme: "sen Azeklisiñ, yahud seң Oysunqılısıñ, hususan şeerge Tavbadraqdan kelgenim içün, soñki yıllarda er kes meni Tavbadraqlı zan ete edi. Lâkin köy müiti, angi köy olsa-olsun, maña dogmuş yerim kibi kele edi. O sebepten, şeerdeki internat ve studentlik ömüri birden ağır köründi. Lâkin, aytıp keçkenim kibi, dünyada yahşı adamlar-yamanlardan çoq, o sebepten internatta meni birincide Emine apte qarşılap aldı. Men ömür boyu şu insanperver qadınnıñ familiyasını bilip olamadım, o, er kesniñ aptesi edi. Emine apte o vaqıtlarda otuz, belki otuz beş yaşlarında şırnıqlı, sarı saçlı, mavı közlü, mulâyim laqırdı etici qadın edi. Ne içündir bilmem, babam meni onıñ qoluna teslim etkende: "Emine hanım! Bu bizim bala özü ziyrek, temiz, keskin zeinli..: aytılğan sözni tez siñirip ala, biraz oppa östi, ama endi o adeti de keçti, terbiyesiz degil, dembel degil, tek bir husurı bar, o da aman-aman bütün vaqıt yırlap yürmege seve, atta bazan tüşüncege dalsa, sınıfda ders vaqıtıyda bile yırlap yibermesi mümkün, men onıñ em babası, em ocası olğaңımdan, belki telbevlerni biraz boşağandırım, lâkin kimerde sınıfda bile yırlağanı içün, utansın dep, balalar qarşısında, yazı tahtası artında ayaq üstünde turdırıp, cezalağanda, cezada bulunğanını unutıp, yavaştan yırlap başlağan vaqıtları da ola edi. Bunı o, meni incıtmaq içün yapmay edi. Men onı çoq teşkerdim, o meni pek seve, lâkin yırnı, ğaliba, menden ziyade seve" dedi. Elbette, böyle alğa talebeler küle, babam özü moğaya edi. Babamnıñ eñ büyük husurımnı şimdi ilki körgen adamına, bu qadınğa aytıp, meni mında bir özümni taşlap ketecegine çoq canım agırdı. Şu yerde öz-özüme qatiy söz berdim. Bir daa, iç kimsege yırlamaycağım ve, pek yırlaycagım kelse, Qaya-Başına çıqıp, kimse körmegen yerde yırlaycağım. Qaya-Başını mektepke kelgende eslep, pek begendim. Çünki o qayalar, Badraq köyü qayalarına beñzeyler. Menim endi bu işte tecribem bar. Tavbadraq dağlı-qayalı, dülber köyçik edi. Bizler ağam ile mektep artındaki qaya üstüne çıqıp, otura edik. Ağam trubanı pek yahşı çala ve pek de yüksek sesnen yırlay turğan. Ekimiz musabaqalaşıp yırlay, seslerimiz uzaqlarğa ketip, aks sada olup, özümizge qaytıp kele edi. Aqşam işten qaytqan adamlar özen çetinde toqtap, mahsus bizlerni diñley ediler. Ağam dülber bir deñizciler yırı bile edi. Miçman-Cons, şu yırnı yırlasam, ağam truba çala, kimer yerlerinde maña qoşulıp yırlay, pek dülber duet olıp çıqa edi. Bizlerni tek işten qaytqan degil, sofasında raatlanğan, azbarında işlegen köylüler de işite ve alğışlay ediler.

Men bu keçken künlerni hatırlap turğanda, Emine apteçigim başımnı sıypadı: "Teessüf, böyle husur er keste olmay, afız ağa, dedi.— Menim Şerife degen qardaşçığım ve onıñ dostı Şefiqa degen qızçıq bar, olar da yırlamağa seveler ve pek güzel yırlaylar. Demek, üç bülbulümiz olacaq. Qasvet etmeñiz, Kerim oca. Bu "husur" tabiatnıñ büyük bahşışıdır".

Bundan soñra Emine apte maña daima sayğı, ürmet ile baqqanını seze edim. Bazı vaqıtlarda, cuma künlerinde meni ev yemegine çağırıp, sıylay, özü mektep azbarında, aptesiniñ evinde yaşay edi. Bu sevimli yaş qadş—Osman Aqçoqraqlı ocamıznıñ baldızı edi. Menim halq yırları yırlamağa bilgenime Osman ocam pek sevine: "böyle yırlarnı qaydan bile bu bala?" dep taaciplene ve meni tekrar-tekrar yırlatıp diñley edi.

Osman Aqçoqraqlı tatar medeniyeti tarihında, adı altın suv ile yazılması lâyıq, ğayet yüksek bilgi seviyeli adamlarnıñ birisi edi. O vaqıtta bizim mektepte Qrımınıñ meşur ocaları ders bere ediler. Bu bizler içün büyük iftihar edi. Osman oca yırlağanım içünmi, edebiyatnı sevgenim içünmi, meni güya başqa bir talebe esap etken kibi, eybetley, maña bediy edebiyat kitapları, pyesalar bere, olarnı oqumamnı tevsiye ete edi. Bu tevsiyeler menim soñından sanat saasındaki duyğularımnıñ şekillenmelerine, şübesiz, yardım ettiler dep tüşünem. Bundan başqa, o vaqıtlarda bizim mektepte tecribeli ocalardan Kerim Cemaledinov, Üsein Odabaş, Reşid Bahçevan, Şümin kibi yüksek medeniyet saipleri ders bermekte ediler. Böyle adamlar elinde oqumaq menim içün büyük ğurur edi. Lâkin, aygidi, seni balalıq! Yaşlıq! Yazıqlar olsun, bu imkânlardan keregi kibi faydalanıp olamadıq.

Böyle etip, menim şeer ayatım başladı. Şu künler iç aqılımdan çıqmazlar. Menim taqdirimde müim rol oynağan bir al daa oldı ki, o da — menim, kene şu nümüne mektebinde, muzıka ocası Varvara Hanbekovada ilki kere notalarnı ögrene başlavımdır. (İleride bu aqta tefsilâtlı söz olacaq). Varvara Karpovna meni, Şerifeni, Şefiqanı, Cemileni ve Adileni birdeң seçip aldı. Bizlerge esaslanıp mektep horı meydanğa ketirdi. Sınıfda muzıka dersi vaqıtında, men dersimni er kesten evel yazıp azırlap, çabik-çabik dersniñ "yır" qısmına keçilmesini bekley, dersini tez yapmağanlarğa tarsıqa edim. Yerimde raat oturamay, qıbırday bergenimni körgen ocam, külümsirep: "durüs otur, Cemileva (baba familiyam) şimdi yırlaycaqmız" dey edi. Sınıfda eñ keskin sesli men olsam kerek, horda er yırnıñ yetekçisi men ola edim.

Oğlanlardan zaten kimse yırlamay edi. Şerife, Şefiqa, Cemile ve Adile yuqarı sınıf talebeleri, men ise öz sınıfımızda namlı yırcı edim.

Sınıf arqadaşlarım ve dostlarım aqqında da bir qaç sez aytayım. Zaten menim tabiatımda kibarlıq iç olmadı. Kerçek, insannıñ bir mustaqiliyeti olmaq, yani özüniñ dostını, yahud duşmanını biri-birinden ayırdı etmege, öz aqiqatını, tabiy imkânlarnı, istidatnı qorçalamağa bilmek menim tabiatımda olmadı ve men bu husurnen ömür boyu qıynaldım, atta müşkül allarğa qaldım. Menim açıq göñülli oluvım: elbette, pek büyük tabiat husurı, men onı bile-bile, onıñle küreşip olamadım. Men bu husurım içün atta doğmuş öglumdan tazir aşadım. Bir kün oğluma bir şahs meni ıncıtqanı hususında şikâyetlendim, oğlum maña: "ana, canıñ ağırmasın, seniñ sadeligiñ öz sıñırıңdan çıqa, yani, rusça aytqanda, sen prostofilâsıñ! dedi. Çünki sen ömürde er kesin özüñ kibi belleysiñ, yamannı-yahşıdan ayırıp olamaysıñ. Meselâ, menim hırsızlanuvım meselesi... (bu hususta ileride söz alacaq), yahud dost dep bilgenleriñ duşmanlarıñ olıp çıquvı. Aytacaq olsam misal çoq. Sen er şeyge razı olasıñ. İç bir şeyni red etip olamaysıñ. Şay etip, o, meni utandırdı.

Menim bütün sınıf ve mektep arqadaşlarım maña dost olıp körüne ediler. Tabiatım böyle ekenini añlağan, menden bir qaç yaş büyük Emine Veliyeva degen sınıfdaşım bir kün maña: "Sabriye, men seni — doğmuş qardaşım sayıp, seini terbiyelev işinen meşğul olmaq isteyim. Razısıñmı?" dedi. Men biraz taaciplendim ve azaçıq ıncındım, "sağ ol, Emine apte! — dep cevap berdim. — Men seni apte dep bilirim, lâkin men nasıl terbiyesizlik yaptım ki, sen meni terbiyelevnen meşğul olmaq isteysiñ?— dedim. O küldi: "Terbiyesizlik yapmaysıñ, lâkin er qalpaqlığa babam deysiñ, atta eñ büyük sırıñnı bile gizlemege bilmeysiñ. Böyle ketse, ömüriñde bir sır qalmaz, lâkin böyle sadeliknen saña ayatıñda fayda degil, daima zarar kelir" dedi. Men Emine apteni, ekinci mürebiyem dep, yürekten sevdim. Ondan soñra, aqiqaten, Veliyeva menim doğmuş aptem kibi oldı. O, aqıllı, bilgili qız edi. Yırnı pek seze, lâkin özü yırlamay edi. "Mektepni bitirsem, siyaset ile oğraşırım, oca olsam bile, siyaset dersi beririm" dey edi. O, aqiqaten, Sovetler ve kommunizm qurucılığı oğrundaki küreşlerde, Ulu Vatan cenkinde cesürlik kösterip, elâk oldı. Men Emine apte aqqında ileride daa tefsilâtlı ikâye etecegim.

Biz Eminenen o derece dostlaştıq ki, atta "duyğulı" mektüb alsam, cevabını ondan soramayıp yazmaz edim.

Künlerin birinde şeer bağçasında, terekler salqınında ders azırlamağa barğan edim. Kitabımnı açıp, oqumağa dalıp kitkenim. Partiya mektebinde oquğan tanış yaşlarından biri kelip yanıma çekkenini duymay qaldım. O zaten musaade soramadan, qarşıma çıqıp oturdı ve meni kitabımdan ayırıp laqırdı etmege, maña sevgi hususında bir taqım sualler bermek başladı. Men onıñ aytqanlarınıñ episini atta tamanınen añlamay edim. Soñra o birden başımdan tuttı da, özüne çekip, yanağımdan öpti. Men nege oğrağanıinı bilmedim. Birinci kere olğan bu yaşlıq areketi meni pek şaşırdı. Lâkin özümni elge alıp, oğlannıñ yüzüne güzel bir şamar yerleştirdim ve onıñ yanından qaçip kettim. Nefesim tutulıp internatqa kelgende, Emine krovatında yatar edi. Menim pek eyecanlı, atta közlerim yaşlı ekenini körip, yerinden sıçrap turdı ve meni quçaqlap bağrına bastı. Men onıñ böyle anaca sevgisinden pek ziyade tesirlendim ve başımnı onıñ omuzındam almayıp, oña bağçada olğan işni ayttım. Sözümni bitirip, daa ziyade solqıldap ağlamağa başlağanda, Emine meni özünden ayırdı ve "mına saña bir şamar da menden" dep, yanağıma quvetli urdı. Men daa ziyade ağlap başladım. Başqa qızlar da menim ağlağanımnı işitip, sebebini soramağa ve Emineni tazirlemege başladılar. Emine kimsege söz bermeyip: — İşiñiz olmasın, şamarnı ne içün aşağanını o bile, — dedi ve meni ögütley başladı. "Şimdi seni urmağa aqqım bar, çunki sen maña "aptem" deysin. Eger sen şimdi menden şamar aşamasañ, kene şu oğlan yahut daa birisi bağçada qaranlıq tüşken soñ "lafqa çağırğanda" ve seni belkide quçağında oturtqanda, sen balalığıña barıp "qazağa" da qala bilesiñ. Şunı bil ki, sen kibi qızlarğa "qazağa" qalmaq şey degil. Añladıñmı? Bu künden soñ mensiz bir yerge ketmeycegiñe söz ber" dedi. Men bu "ders"ni ebediy unutmadım.

Bundan soñ qızlardan da, oğlanlardan da çoq dostdarım oldı. Olarıñ çoqusı acaip insanlar ediler. Lâkin münisibetlerimizde meni çoq hucur allarğa qaldırğan "dostlarım" da oldı. Özüni samimiy dost kösterip, ebediy hiyanet yürekli soyları da oldı. Bunı men çoqtan sözsem de, er kesni özüm kibi zan etüv tabiatım deñişmeteninden, olarğa iç bir vaqıt sen maña dost degilsiñ dep olamadım. Göñülden uzaqlaştım, lâkin ara-sıra körüşmek, atta dostane laqırdılar etmek sırası kele. Böyle allar, ebet, er keste oladır. Lâkin nasıl olsa da, çoq adiy olmaq kerekmey eken, yani insanda özcesine menlik de olmaq şart eken. Hatrime öz menligini tanımaq husur sayılmağan bir fakt keldi; yani insan kerek vaqtında öz qadrini ve özüniñ derecesini, qıymetini bilmek ve kerek olğan yerde onı bilmegenge bildirmek kerektir. Menim aytacağım, elbet, özümni bu büyük şahslarnen qıyaslamaq degil, lâkin şöyle şeyler barlığını tasdıqlamaq isteyim. Meselâ, ulu Puşkin "Men özüme iç ölmeycek eykel yaptım" şiirinde özüniñ qıymeti aqta açıq ayta. Bunı iç kim yaman menlik dep saya bilmez. Ekinci misal. Bir kün Berlinde soqaq boyu Bethoven ile Göte kete ekenler. Qarşılarna padişaları Lüdvig karetanen kelmekte eken. Lüdvig daa olarğa yaqınlaşmaz evel Göte şlâpasını çıqarıp onıñ karetası keçip ketkenge qadar başını egiltip tura. Bethoven ise şlâpasını bile çıqarmay, başını da egmey, Lüdvigge selâm bermeyip kete. Ekinci künü Lüdvig Bethovenni öz sarayına çağırta ve ondan ne içün Göte meni keregi kibi selâmladı, sen ise başıñnı yüksek tutıp keçip kettiñ? — dep soray. Bethoven külümsirep: "Men, Göte şairlerniñ padişası belley edim, ama o padişalar şairi eken" dep cevap bere. Böyle misaller atta er bir adamğa da öz hasiyetleriniñ qıymetini bilmege esas bere dep tanıyım.

Men endi altıncı sınıfta edim. Dramteatrde Sara Baykinanıñ on beş yıllıq yubileyi keçirilecek ve onda "Boz yigit" pyesası oynalacaq edi. Teatr artisti, istidatlı baletmeystr İbraim Halilov (o zaman Qazandan tasil alıp kelgen edi) ve İbadulla Grabov "Boz yigit"te oynamaq içün yaşlar ve qızlarnı saylamağa bizim mektepke keldiler. Meni de şu talebelernen seçip aldılar. Sanada bir sırağa tizilgende, rejissör Celâl Meinnov menim yanıma kelip: — Ya bu çipçeni de nege sayladıñız? — dedi. Er kes küldi. Soñ menden, qaç yaşındasıñ qızım,— dep soradı. Men 16-ğa kirem degende, kene episi külüştiler. Cesaretimni topladım da: — Men "Nenkecan hanım"da horda yırlağan edim,— dedim. Celâl ağa, o vaqıt meni zaten eslemese kerek, birden: "O-go! — dedi.— Demek, sen yırlaysıñ. Ya sesiñ barmı? — dedi. Kene külüştiler. Men indemedim. Ne nçün külgenlerini añlamadım. Pek kiçkene körünsem kerek. Yoqsa zaten, "balağa" oşağan qiyafetim bar edimi? Şimdi de şu künler hatrime tüşkende yazıcı Raim Tınçerov özüniñ Özbekstanda menim yaratıcılığım aqqında "Eyecan çoqrağı" adlı öçerkinde "sabiy betli bu kadın" dep yazğaң edi. Ebet, men belki balalıqtan bu yaşlarıma kelgence "sabiy betli" olıp qalgandırım. Belli ki, qadın halqı içün yaş körünmek elverişli ekenligini bilip, Raimge darılmağa bile sebep tapamadım. Lâkin, ey-at!.. Ne qadar "sabiy betli" olsañ da, ömürniñ nasıl qarsanbalarından keçkeniñ, ayatnıñ qaçıncı basamağında turğanıñnıñ izleri mıtlaqa insan yüzünde aks oluna.

Qısqası, şu vaqıtta Sara apteniñ yubileyinde oynalğan "Boz yigit" dramasınıñ horında men güzel bir yırçıqnıñ solo qısımını yırlağan edim. Ama, ne içündir, o hatirimden çıqqan. Lâkin pyesanıñ facialı mündericesi ve alelhusus Sara apte ve İbadulla Grabov, bugünki kibi közümniñ ögündeler. Pek büyük istidatqa malik şu namlı artistlerni zalda nasıl alğışlağanlarıpı körip, men şu adamlarnıñ bahtına suqlanıp, internatqa kelgen soñ yorğan tübüne başımnı soqup ağlağan edim. Çünki artistlik "sevdası" meni verem kibi kemire edi. Zaten Sara aptege baqıp, sanağa sevda olmamaq mümkün degil edi. O özüniñ tıpqı bülbül kibi sesinen, büyük artistlik istidatı ile taze açqan gülni, daa bilmem bir sırdı köbelekni, yahut bir "üri" qızını añdıra edi. Onıñ qıyası yoq edi, şunıñ içün menim bütün varlığım, arzum mıtlaqa Sara apte kibi artist olmaq edi... Lâkin öz hayallarımnı birevlerge aytmaga utana zdim. Çünki artist demek, bu ğayrg tabiy mücizeli adamlar, dep esap ete edim. Sara apte özüniñ kiyinüv odasından çıqqanda, oña duydırmadan, artından yetip, ya etegine ya da belinece sarqqan zümbül kibi qara saçlarına toquna edim. Atta o saçlarnıñ parik ölganını da bilmen edim. Parik taqqanlarını birinci kere körgende, yazıqsınıp közlerim yaşlandı. Menim öz saçlarım o vaqıtta Sara apteniñ "pariginden" uzun edi. Men olarnı qızğanmay Sara aptege berir edim, "tek meni eslese de, menden sorasa da, meni evine, iç olmasa, hızmet etmege çağırsa da", dey edim... Sana içün men er şeyge razı edim. Lâkin şu küçükligim, şu "sabii betli"gim menim sanada peyda olmamnı beş-altı yıl keç qaldırğandır.

Zaten bizim Qrım teatri artistleriniñ aman-aman seksen fayızı pek istidatlı adamlar ediler. Meselâ, ta şu yıllarda artist olıp soñundan em rejisser, em büyük dramaturgımız, yazıcımız Ümer İpçini kim unutır. Onıñ adı tatar sanatı ve dramaturgiyasında, edebiyatında büyük yer işğal etti. Ümer ağa çeşit münderice ve mevzularda on beş pyesa yarattı. Olardan "Nenkecan hanım", "Piçen bazarı", "Aylan, aylan celtirmen", "Şain-Geray", "Faişe", "Duşman" ve ilâhri pyesalar orta yaşlı ve eslibaşlı adamlarnıñ hatirindedir. Yaşnıñ ve qartnıñ yüreginde teren izler qaldırgan "Küreş" pyesası kibi eserlerni kim unutır? Yahut da "Zeyneb tizeni" oqup, göñül köz yaşları tökmegen "ana" olğandırmı?

Bizim "sañat" adamlarımıznı hatırlağanda, menim yaşlığım devirindeki ğayet istidatlı sanatkârlarımıznı añmay keçalmayım. Meselâ, halqımıznıñ eñ namlı, eñ sevimli artistleri ağa-qardaş Parikovlar, yaşlardan Zore Bilâlova, Maynur İşniyazova, Ayşe Dittanova, Celil Abduraman, Murat İzmaylov, Meryem İbraimova ve Fatma Ametova, Vatan oğrunda qurban ketken Reşid Asanov, Ali Temindar kibi büyük istidatlar, Server Cetere, Ğani Murat, Nuriye Cetere, Halid Gürci ve başqalar.

Bizim sanatımıznıñ aqiqaten ğururı sayılğan böyle adamlarımız keçmişni ve kelecegimizni aydınlatıcı, insanlıq borcunı aqlağan büyük istidatlar olğanını yaşlarımızğa hatırlatmaq isteyim. Özüm de şöyle adamlar ile öz vaqtında yaqın munasebette, sıqı alâqada bulunğanımnı hatırlap, olarnıñ aziz hatireleri ögünde baş egem.

Lâkin men bu adamlar arasına keç qoşuldım. Çünki "Nümüne mektebi"ni bitirip, komsomol yollanması ile köyge ocalıqqa tayin etilgen edim. Ama ocalıq işi, bala terbiyesi ğayet müim hızmet öldtğını bilsem de, menim yüregim, bütün hayallarım sanada edi. Mektep yıllarında az vaqıt belli artistler arasında aralaşıp yürüvim meni şu sanaga yipsiz bağladı...

Mektepni bitirgen künüm hatirimde eñ şerefli künlerden biri olıp qaldı. Şu künü elimizge ocalıq "destur"i alıp, belli derecede bilgi saibi mütehassıslar sıfatıңda ömürge ilki adım atmağa aq qazandıq.

Men mektepni güzel bitirgenler sırasında edim. Aynı vaqıtta, bütün mektepte "belli yırcı" namını da alğan edim. Şunıñ içün mektepni bitiriciler şerefine aveskârlar kontsertine azırlıq körüngende, "Cemileva, (menim qızlıq familiyam öyle edi) bugün aqşam sen de yırlaycaqtırsıñ, ebet" degenler çoq ediler.

Tantanalı aqşamnıñ birinci qısmı bitken soñ, talebelerniñ iştiraki ile kontsert olacağı ilân etildi. Kontsertni alıp barmaq içün sanağa mektepniñ eñ dülber ve istidatlı talebesi Üsein Faiq çıqtı. Üsein Faiq yaşlığından sanatnı sevgeni ve istidadı barlığı içün nümüne mektebini bitirgen soñ Moskvağa barıp sanat oquv yurtunda oqudı ve kinorejissör oldı. Cenkten soñ çoq yıllardan beri Qazahstan kinostudiyasında rejisser olıp çalışa. Qazahstanda nam qazanğan artist unvanına malik oldı.

Üsein sanağa çıqqanınen, zalda yengil gürülti, eyecan asıl oldı. Bunıñ sebebi, Üsein özüniñ dülberliginen çoq qızlarnıñ diqqatını celp etken edi. Atta bu sebepten, bir kün divar gazetasında Üseinge beñzetilip dülber oğlan ve onıñ etrafında bir taqım qızlarnıñ resimi yasalğan edi. Resimniñ tübüne "Üsein Faiq — qızlarğa lâyıq" sözler yazılğan edi. Şu künden soñ çoq vaqıtqace bu eki satır onıñ lağabı olıp qalğan edi.

Kontsert başlandı. O vaqıtlarda kontsertlerni mıtlaqa hornen başlar ediler. Hor ise başta "Yeşil ada" adlı marş ile başlanır edi. Şu marşnıñ muzıkası ve sözleri insanlarnı qaramanlıqqa, emekke, ğayretke çağıra edi. Menim aqlımda bir beyiti qalğan:

Bundan soñ oyunlar, yırlar, bir perdelik küçük komediya oynaldı. Er vaqıttaki kibi, meni sanağa eñ soñunda çıqardılar. Bunıñ sebebi şu olsa kerek ki, men çıqqan soñ yorulmaq bilmey yırlay bere edim. Men sanada iç utanmay ve çekinmen edim. Tek yüregim çapacaq atçıq kibi köksüme sığmay çapalana ve tez-tez başlasam da, dey edim. Men çıqışımnı "Arafat dağı"ndan başladım. Çoq yırladım. Eñ soñunda, o vaqıt mot olğan, "Elva" degen şaqa yırını yırladım:

Bu yırnı da icra etken soñ mektep müdiri sanağa çıqıp, meni mektebimizniñ unutılmaycaq qızlarından biri sıfatında maqtadı ve omuzıma deñiz tüste mas-mavı saçaqlı şarf taşladı. Sevinçimden başım kökke tiydi. Yüregimni kene mıtlaqa artist oluv avesligi qapladı. Lâkin ne yapmalı? Men bu gece artist degil de, ocalıq şaadetnamesini alğan edim.

İşte, böylelikle, men Tav-Badraq köyine yedi yıllıq mektepte 3-nci ve 4-nci sınıflarğa ders bermege yollanıldım. Bu mektepniñ direktorı menim babam Kerim oca edi.

Babam öz işini pek sevgen ve pek güzel becergen adam edi. Lâkin endi qırq yılga yaqın ocalıq etken, bedence zayıflanğan, açlıqtan ve anamnıñ ölüminden soñ, büs-bütün deñişken, zayıflaşqan edi. Babam meni bir kün iş odasına çağırdı ve seksen dereden suv ketirip, özüniñ hastalığı ağırlaşqanını (o raktan öldi) ve mıtlaqa menim "toyımnı körmek" istegenini ayttı. "Seni evlendirgen soñ, sağ olsam, sen ne deseñ şunı yaparım, atta aliy mektepke, institutqa da kirmeñe razı olurım. Tek başta meni sevindir. Evli olğanıñnı köreyim. Men saña kiyev sayladım ve oña söz berdim" dedi. Men esimni coyğan kibi, tilim tutulıp qaldım. Soñ esimni toplap:—Kiyev de sayladıñızmı?— dedim.

Babam: "Ebet sayladım, çünki sen daa sevgi ne olğanını ve atta ayat ne olğanını bilmeysiñ", dedi. Meң babamnı tecribeli, bilgili adam dep bile edim, lâkin ne içün menim şahsiyetimni menden soramadan özü çezgenine aqılım yetmedi. Yeqsa bu ağır hastalıqnıñ ükümi ekenmi dedim. Babam maña sen daa "sevgi" nedir bilmeysiñ dedi. Lâkin o yañıldı. Men endi eki yıldan beri sevgi ateşinde yana edim.

Bundan eki yıl evel yaz tatilinde köyge kelgen edim. Qomşumız balcı qart, muzıkanı pek sevgeninden, onıñ oğlunıñ dostu kolhoznıñ buhgalteri olıp çalışqan yigit kemanesini alıp olarga sıq-sıq kele eken. Bir kün azbarda, onıñle rast keliştik. Qolunda kemanesi bar edi. O maña baqtı da:— Güzel qız! Sen endi balaban olğansıñ, tek ağañ çalğan trubanı diñleme, kel menim kemanemni de diñle, belki saña yañı bir yır ögretirim,— dedi. Yaş artıq kemalında olıp, tışqı körünişi de tüzgün, dülber, saçları quvırçıq, uzun boylu edi. Maña birden sanada körülgen "cesürler"niñ birini hatırlattı ve bütün vucudımda ilki kere nasıldır, añlaşılmaz hoş duyğu asıl oldı. Atta tizlerim küçsizlengen kibi oldı. Men bir söz aytmayıp, ayaq üstünde qatıp qaldım. Yaş ise cesaretli eken, ricasını tekrarladı ve maña doğru yürip, "qorqma, güzel, men adam aşamayım" dep şeñlikle küldi. Men birinci kere öyle tatlı külkü işittim ve balcınıñ sofasına nasıl etip barğanımnı özüm de duymadım.

Yaş deral kemanesiniñ kulaqlarını burıp, maña baqıp külümsiredi de "bunıñ qulaqlarını burmasañ yalan ayta, sen otur" dep, set üstünden yer kösterdi. Bu arada balcı qart çıqtı. Meni körip, "otur qızım biraz muzıka diñle, men şimdi sizge bal da çıqarırım" dep, içeri kirip ketti. Lâkin qapısından içeri kirgende kemaneciniñ közüne öyle baqtı ki, közlerinde "men pek tez kelip sizge keder etmem" degen mana bar edi. Yaş kemane çaldı. Men özümni tutalmadım, yırlap yiberdim. Yaş ise çaluvını toqtatıp, tili tutulğan adam kibi maña tikilip, baqıp qaldı. Bu baqışnı köteralmay yerimden turıp, evimizge qaçıp kettim.

Ekinci künü saba, men yatqan odamnıñ açıq penceresinden yanıma taq etip kâgıtqa çırmalğan taş tüşti. Bu menim sevgi bostanıma tüşken birinci taş edi. Birinci kere eñ saf, eñ hafif el ile yazılğan sevgi sözlerini oqudım. O mektüpte men dünyanıñ eñ dülber, melâike qızı, eñ tatlı sesli bülbuli, eñ qoqulı zumbuli, aqbardağı, melevşesi, eñ yüksek uçqan qarılğaçı, eñ güzel qatmerli gülü olıp tasvirlenile edim. Bundan soñ biz kemanecim ile künde degil bir kere, atta sekiz on kere mektüp yazıştıq. Bizim azbarımızdan bir qaç adım kenarda, özen çetindeki qalın qavaq teregi ve onıñ tübünde büyük bir beyaz kesme taş bar edi. Taşnıñ tübünde kimsege körünmegen ve kimseniñ aqılına kelmeycek yerde quvuş bar edi. İşte şu quvuş bizim "poçta qutumız" oldı. Biz ekimiz de ayrı-ayrı de men, de kemaneci şu taşnıñ üstüne barıp oturamız; "poçtamda yatqan mektüpni yavaştan alıp, onıñ yerine cevabını koyıp ketkenimizni kimse bilmey edi. Bu iş maña sanki mücize kibi tesir ete edi. Şunı hatırlayım ki, men üç ay köyde olğanımda bir kün "poçta" boş olmadı.

Kemaneci ebet, köy yaşı edi. O yazda bereket toplanğan vaqıtta idarede oturmay, daima çölde, bağçada, bostanda yahut armanda yürip, yorulğanına baqmadan, üyle yemegi vaqtında "poçtağa" kelip ketmege ara tapa edi. Bazan bir mektüp yerine, eki mektüp taşlap "belki bir qaç saat kelip olamam, bularnı oqup tur" dep yaza edi. Ne vaqıt çalışa, uzun-uzuң sevgi mektüplerni ne vaqıt yaza, añlap olamay edim. Men ise evde anama yardım etem, azbarda bostannı çapalayım, ev hızmetini de bitirem, soñ oturıp mektüplerge cevap yazam, endi çoqtan latin elifbesine keçilse de, arabça pek tez yazmağa bilgenimden iç bir mektüpni cevapsız qaldırmay edim. Bu tarafta ise babam men içün azırlağai "kiyevni" evimnzge sıqça kelmesini tenbilese kerek ki, o adam bizge er kün kele edi. Lâkin o babamnen çoq laqırdı ete ve özü de kolhoznñ reisi olğanı içün men onıñ bizge çoq kelgeniniñ sebebini zaten añlamay edim. Menimle muamelesi güzel edi. Bazan külümsirer, bazan nasıl kitaplar oquğanımnı sorar edi. Albuki o meni endi "parası berilgen" malı esap etip, "eşya menimki" dep baqa zkei. Bu munasebetni men, tap toy olğanğa qadar añlamadım. Babam maña toy hususında kesen-kes qararını aytqn soñ men toy gecesi qaçarım degen qattı qararğa kelgen edim. Lâkin bu fikrimnn kemanecige nasıl bildireyim? Bizge mıtlaqa köz-közge körüşmek kerek edi. Men, asıl evlenmek fikrinden uzaq edim. "Biraz tecribe körsem, babamnıñ sağlığı tüzelse, institutqa kirernm dep hayallana, atta kemanecimni de oqutmağa mecbur eterim" dey edim.

Bizim köz-közge körüşmemiz, bir kün özlüginden oldı. Bir kün maña yaşlar ve qızlar dağğa yemiş cıymağa keteceklerini ayttılar. Tav-Badraq dağlarında bütün yaz boyu kiyik cilek, fındıq, qızılçıq, yüvez, accı alma, ahlap ve daa çoq yemişler pişip turar edi. Men de qızlarңen dağğa kettim. Er kes güya pek müim işnen meşğul: birevler yemiş qıdırıp yüre, sevgililer oynaşa, külüşe, çalışalar, çoqraqtan biri-birini suvaralar, yaşlıqnıp bahtlı künlerini keçireler. Lâkin meyva cıymaqnı da unutmaz ediler. Sentâbr ayı edi. Endң qızılçıq tamam quvamına kelip pişken, atta qızılçıq terekleriniñ tüp-leri güya qırmızı atlas töşelgen kibi. Biz kemaneci ile çoqtan tereklerniñ sıqça yerinde tena bir yer tapıp oturdıq. Endi torbalarımızda qışlıq tatlığa yetecek qadar qızılçıq toplağan edik.

Menim örülgen saçlarım oturğanda yerge tiye, turğanda belimden çoq aşağı sarqa ediler. Qoşulıp bağlanğan saçlarımnıñ yerge toqunğanını körgen "aşıq kemaneci" dayanalmasa kerek, kemanesini çetke taşlap saçımnıñ birini eline aldı ve özüniñ boynuna sardı. Soñ ateşli közlerinen maña baqıp, "mına endi ebediy maña bağlandıñ" dedn. Meң onıñ baqışından qorqtım. Men deral saçımnı çekip aldım da, ayaqqa turıp, yemişni köteralmay egilip turğan armut tereçiginden uzanıp armutlar üzmege başladım. Bu areketimde uzun saçım ebet, yerge uzanıp, sallanıp kemaneciniñ közü ögünde "oynağan" bu daqiqada o, cebinden çaqısını çıqarıp menim saçımdan bir topçıq kesip algan. Men bir daldan ekincige avuşıp talğın sesnen yırlağanda, bunı duymay qalğanım. Birazdan kemanesiniñ davuşı işitildi.

— Artıq oturmaq mümkün, eyecanım sakinlendi,— dedi kemaneci. Aylaiıp baqsam, o uzanıp yatqan yerinde çala edi.

— Saña ne oldı ya, eyecanım keçti deysiñ? — dedim.

— Bilmeyim, seni körsem öyle eyecanlanam, yüregim yaramay ola, soñ keçe,— dedi. Men bu namuslı yaşnıñ gençlik ateşini añlamay küldim.

Bizler biraz qapınğan soñ, çiçek cıymağa başladıq. Bu dağlarda baarden başlap aqbardaq, melevşe, peyğamber dögmesi, lâleler, kelin çiçek, papadiye ve daa pek çoq çiçekler aça ve bu yerler yalan dünyanñ cennetine çevirile edi. Bundan da ğayrı mında kiyik balqurt yuvaları tapılır ve olar çoq köylülerni qışlıq bedava balnen temin eter ediler. Zaten Tav-Badraq halqınıñ qışlıq yaqarı ve atta er kesniñ evindeki "qıyma tahtası" da, bu dağlarda ösken qart ceviz tereklerinden yasala edi. Qıyma tahtası mıtlaqa ceviz ağaçıidan olur edi, çünki ceviz ağaçını tögerek etip pıçıp alsañ, onıñ asla yarçığı çıqmay edi. İşte, bu aqiqiy ve tabiy "cennet"te men ve kemanecn aqşam qaş qararğanını duymadan ep kelecek ömürniñ "planlarını" qurdıq. Bizler köyge qaytıp kelgende atta patraç cıyğanlar bile qaytqan ediler. Patraç öyle bir terek yapraqları ki, özleri qırmızıca olıp, ayva yaprağı kibi tögerekçe keleler. Bu yapraqnı toplar, qurutır, soñra Bağçasarayğa alıp ketip "tabanacı" artellerine tericilerge teslim eter ediler. O yapraqlar ile teri boyalay ediler. Olar em dülber, atlas kibi yaltıray ve özüne mahsus bir qoqu ile qoqur ediler. Bnzler köyge kireyatqanda, küz piçeni yüklep qaytqan arabalarğa rastkeldik.

Arabalarğa rastkeldik ama, olar da bizlerni kördi ve elbette "sırımıznı" añlap külümsirediler. Saba daa yañı bülbuller yırlaşmağa başlağanda dağğa kirip, çıqlı otlar, ölenler arasında, eteklerimizni, ayaqlarımıznı sılatıp, şeñ-şeramet başlağan künümizniñ soñu menim içün qorqunçlı, atta telükeli olıp çıqtı. "Ya şimdi babam ya da ağam bilseler, menim alım ne olur" dedim kemanecime. O kene kemanesini çıqarıp, "Qanım saña elâl olsun, gizli sırlar beyan olsun" türküsini ayttı.

Yaş yüregim temiz yerinden qoptı, saçlarım sılanıp tap eñseme yapıştılar. Kemaneci maña cebinden menim saçımdan kesip alğan bir qaç tel saçnı çıqardı da, olarnı tel-tel ayırıp, kemanesiniñ qulaqlarına sarmağa başladı. Men taacip ile baqıp turdım. "Ana, endi sen menimle ebediy bir yerdesiñ, endi menim kemanem tek seniñ sesiñ ile ve tek menim içün yırlar" dep, öz kemanesini öpti. Onıñ közleri yaş tolu edi. Bizler toy gecesi Aqyarğa, onıñ aptesiniñ evine qaçmağa ve bu iş içün toydaң evel poyezdğa Alma stantsiyasındaң bilet almağa, toynıñ eñ gürdeli vaqtında kimsege duydırmay qaçmaq içün añlaşıp (çünki kemaneci de toy çalmağa kelecek edi), biri-birimizge kesen-kes söz berdik. Evimnzniñ töpesindeki qaya üstüne kelgende, kemaneci meni birden quçaqlap köterip aldı ve bir qaç kere fırlandırdı. Soñ meni boşap, yarın "poçtağa" barmağa unutma dep, közden ğayıp oldı.

Men azbarğa kirgende, endi qaranlıq olsa da, anam ğaripçik merdiven üstünde meni beklep tura edi. Meni körgeni kibi, sögip başladı:

— Vay seni terbiyesiz, nedir bu yapqanıñ, soñu namussızlıq olıp çıqmasın, seni öldürirler. Sen endi nişanlı qızsıñ, tañda ketip, yatsıda qaytqan qız bu, ne demek? Babaña, Sündüs dostuna ketti dedim. Ağañ ise er şeynn bile, at minip seni dağğa qıdırmağa ketti. Eger birevnen körsem, ölüsini ketiririm dep ketti,— dedi o.

Men pek qorqtım, anama sarılıp ağladım. Anam, "tez kir de yeriñe yat, ağaña çoqtan keldi, Sundüste eken" derim. "İndemey yat, belki qolaylı keçer. Lâkin endi evden böyle yalıñız ketişiñ soñki kere olsun, yeter endi", dedi.

Yanıma oturıp közlerimni sürtti, başımnı sıypadı. "Derdiñni ayt qızım, menden gizleme, kimni sevesiñ?" dep soradı anam. Men ağladım, babam bergenge barmam dedim.

Bu arada qapıdan ağam kirip keldi ve bir söz aytmay qulaqtozıma öyle bir şamar yerleştirdi ki, közlerimden ateş kelgenine belki çıdar edim, lâkin burnumdan al qan fışqırdı. Anam meni quçaqlap aşhanağa alıp çıqtı. Ağama aylanıp:— Yeter, babañ duymasın, balalığına barğan, tüşünirlsr demegen, Sundüste oturıp qalğan,— dedi.

Men üç küngece qavaq terekke baralmadım. Babam bir şey bilmey, lâkin menim ziyade mahsunligimni duya edi. Soñ "poçtamızdan" bir kereden on mektüp aldım. Lâkin bizim sırımıznı piçen toplap qaytqaң arabacılar añlap, babama, ağama, atta nişanlıma bildirgenler. Maña aytmayıp, birden "toy" ilân etildi. Men kemanecini bir daa ne toyda, ne yolda köralmadım. Babam onıñ babasına rica etken ve onı Bağçasarayğa "tütün" yüklü arabanen yibergenler. Şu künü meni "toy" yapıp, sevmegenime berdiler. Toy menden ziyade, alelhusus menlikli kiyev içün büyük şadlıq edi.

Menim azaplı ömürim başladı. Men artıq ağır ayaqlı edim. Babam büs-bütün yatıp qaldı. Mektep maña ve Menze ocapçege qaldı. Ekimiz de yaş edik, pek qıyın edi. Babam yanvarda vefat etti. Menim sevgim degil sönmek, atta daa ziyade azapqa çevirildi. Men kemanecini iç olmasa, uzaqtan körmek içün qış, suvuq, qar demey, eki qopqa alıp uzaq quyuğa suvğa bara edim. Lâkin onı bir kere köralmadım. Qavaq teregi poçtası da ğayıp oldı. Ondaki taşnı kimdir o yerden yoq etken...

Bir baar künü edi. Pencere açıq. Men endi analıq beklep çalışmay, halqtan utanıp yolğa da çıqmay evde otura edim. Qocam saba erte turıp kolhoz idaresine ketken. Serin tañ yelçigi meni de uyanttı. Közümni açıp pencerege baqtım. Pencerede balaban bir top gül ve güller arasında qalın bir konvert körünip tura edi. Men sevinçimden er derdimni unuttım. Mektüpni aqikiy sevdalıq közyaşları ile oqup, er satırını öptim. Lâkin, ey-yat!.. Ne fayda? Sevgilim maña, kene de "qaçmaq"nı teklif ete. Er şeyge razı ekenligini bildire. Men ise artıq qaçmaq faydasız olğanını añlağan edim. Çünki endi ana-babası onı da zorlap evlendirgen ediler.

Böylece, menim sevgisiz qoranta ömürim devam etti. Qaynanam meni çoq sever edi, endi biraz oğluna da alışqan edim. Babam ölgen soñ analığım da çoq balalarnen qaldı. Olarğa yardım kerek edi. Tezden biz Bağçasarayğa köçtnk. Oğlum anda dogdı. Soñra Simferopolge köçmek kerek oldı, çünki qocam komvuzga oqumağa kirdi. Men şeer çetindeki Bitaq köyü mektebinde ocalıq yaptım. Evde balanı baqmaq içün yardımcı olaraq analığımpıñ ögey qızını yanımızğa aldıq. Onıñle apte-qardaş kibi yaşarmız sandım. O menden on yaş büyük edi. Biznen bir yıl qadar yaşadı. Balanı yaslige alıp bara, evde yemek pişire, men ise ocalığımnı devam etem. Künlerniñ birinde işten qaytıp kelgende, evde iç kimse yoq edi. Bala bir özü krovat üstünde yata edi. Evde ise iç bir eşya qalmağan. Bala baqqan "aptemiz" de evde yoq. Men ğayet biçare alda çaptım-çapqaladım, qomşulardan soraştırdım, kimse bir şey körmegen. Qocam dersten kelgende, men şaşqın alda boş oda içinde ağlap otura edim. "Hırsıznı" çoq qıdırdıq. O künden soñ "aptemiz" Ayşe qaytıp kelmedi. Mesele añlaşıldı, lâkin onıñ ne içün böyle hainlik yapqanını añlap olamadıq. Biz bu adamnı ağır künlerinde evimizge alıp "apte" saydıq. Barımız, yoqumız ile bölüştik. Bu nasıl alçaqlıq ki, atta balanıñ yurğançığını bile alıp ketken?! Bu işke alem şaştı.

Aradan bir qaç ay keçti. Men suvuqlanıp ağır hastalandım. Yüksek derece araret ile zayıf alda töşekte yatam. Balam da, menim hasta sütümni emgeninden olsa kerek, sıcağı yüksek edi. Birden qapı açıldı ve içerige bizim "aptemiz" kirdi. Men közlerime inanmadım, abdıradım. Şpmdi bu qadın meni öldürip ketse de, men özümni qorçalap olamam dep qorqtım. Hırsız ise, sanki bizim ögümpzde suçsız bir adam kibi, kelip meni quçaqladı ve ağlap menden afu soramağa tutundı. Maña üstü-başı uryan-puryan olğanını, özü yollar içinde qalğanını ve meni zornen qıdırıp tapıp, menden elâllıq istep kelgenini, ömürde bir kere yañılğanını isbatlamağa tırıştı. Men onı aqiqaten acıdım ve evimizde bir gece yatmasına musaade ettim. Lâkin balanıñ babası bu işke nasıl baqar dep tüşündim. Hırsız maña öz azaplarını añlatıp oturğanda, qapıdan qocam kirip keldi. O "musafirni" körip pek şaştı ve deral onı evden quvacaq oldı. Lâkin men toqtattım. O şimdi bu qış gecesinde, bu boranda, qaranlıqta qayda baracaq? Toqunma, saba turıp özü keter. Babam: "Qomşuñ seni taşnen ursa, sen onı aşnen ur" dey edi. Aydı, tüşünmey bir alçaqlıq yaptı, biz onı bağışlayıq, dedim.

Qocam saba ketecekte: — Men bugün dersten soñ Tav-Badraqqa barıp anamnı ketireyim. Seniñ hastalığıñ uzaycaqqa beñzey. Lâkin bu alçaq qadın bizim qapını unutsın, bunı añla, dedi. Birazdan soñ "aptemiz" yuqudan uyandı. Menim yanıma kelip, mulâyim sesnen: "Sabriye, siz ekiñiz de maña inanıñız. Men endi öz namussızlıgımdan vicdan azabı çekem. Ber maña Marlenni, iç olmasa, konsultatsnâğa alıp barayım. Seniñ hasta sütüñni emip, o da hastalanğandır", dedi. Men deral insanlarda erte-keç vicdan duyğusı uyana eken dep sevinip, yatqan yerimde balamnı yeşil atlas yurğançığına sarıp, hain allâq qadınnıñ qoluna öz elimnen tuttırdım ve tez qaytıp kelmesini rica ettim. Çünki bala bir qaç saat emmese, menim daa ziyade sıcağım köterilir, daa ziyade hasta olurım. dedim.

Qadın, balanı alıp ketken soñ, biraz raatlanır kibi, yuqlap qalganım. Eki – üç saat yuqlap uyandım, lâkin evniñ içinde nasıldır titislik, suvuq sezile. Soba sönip qalğan. evimniñ şırnığı hasta bebeyim de yanımda yoq. Saatke çevirilip baqsam, endi üç saat keçken. Olar çoqtan kelmek kerekler. Aceba ne oldı? Bütün vucudımnı qorqu bastı. Turayım keteypm desem, yerimden qıbırdap olamayım, közlerimni qapığa tikip yatam. Endi aqşam qaranlığı bastı, balam da yoq, "hırsız" qadın da yoq. Yoq, yoq, iç kimse yoq! Pahıl kibi, bir qomşu bile şu künü qapımnı açıp baqmadı. Men artıq esimni coyğan kibi olam, çaresizim, bir çare körmekten acizim. Bütün gece böyle azaplar ile keçti. Saba açıldı, men ep ağlay-ağlay imdat beklep yatam. Ne tüşünmege bilmeyim. Niayet, qomşu qadınlardan biri hatır sorap keldi. İç bir yerde körülmegen ve iç kimsede olmağan böyle alğa o da şaştı. Bu deşetli facia bir afta devam etti. Men bütünley esimni coyıp yatıp qalğanım. Bütün tuvğanlarım, dost-eşlerim başımnıñ ucunda mına-mına ölecek dep, yanıqlap otura ekenler. Men o vaqıtta yigirmi yaşında daa ölümge lâyıq olmağan yaş insan edim. Ağam, qardaşım ve qocam bütün köylerni, şeerlerni dolanğanlar, gazeta ve radioda ilân berilgen. Ne qazadan ölgenler, iye de aydutça öldürilgenler arasında bala ve qadın cesedi yoq eken. Şu künlerde maña belli psihiator doktor Balabannı ketirgenler ve o essiz yatqaiım menim faydama olğanını aytıp, etrafdakilerniñ göñüllerini alıp, tınçlandırğan.

Men ise yarı essiz alda yata edim, yani bazı vaqıt etrafımdaki seslerni işitem, lâkin neler aytılğanını añlap fikir etalmayım. Bütün vaqıt közümniñ ögünde balaçığımnı öz qollarımnen yeşil atlas yurğançığına çırmağanım ve şu daqiqada bebegimniñ maña şaşıp-şaşıp baqqan eki yüzüm közçigi, bedenindeki yüksek derece sıcaqtan gül kibi qızarğan yanaçıqları, kiraz kibi qırmızı, oymaq kibi kiçkene ağızçığı ve elçiklerini yurğan tübüne qoyğanımda istemeyip eki – üç kere yurğandan tartıp çıqarğanı ve onı çırmalğan alda "tez qaytıp kel canım" sözleri ile hain, alçaq, merametsiz, vicdansız şu canavar qadınnıñ eline bergenim iç bir daqiqa köz opomden ketmey tura edi. Demek, men yarı essiz beyut alda yata edim. İşte, böyle al, inanıñız, yedi kün devam etti! Bunı aytması ve yazması qolay, lâkin onı çekmek?!

Lâkin insan er çeşit ağırlıqqa, er azapqa dayana eken. Niayet, taqdir maña tekrar külip baqtı.

Deşetli vaqianıñ yedinci gecesi edi. Birden qulağıma "Sabriye, balañ, balañ, seniñ balañ" degen keskin ses işitildi. Men, güya bir afta yarı essiz alda bulunmağanım, yatqan yerimden sıçrap turıp, nasıldır ümüt etilmegen quvet ile qapığa atıldım. Yanımdakiler zaten ne olğanını añlamadan, meni kölmeknen azbarğa çıqıp qaçacaq ve endi kerçekten de aqılını oynatqan bellep. qapı yanında meni quçaqlap artqa çektiler. Men ise. şu sesni tekrar işitip, yanımdakilerine aytıp yetiştiralmadım, qapı açılıp quçağında çullarğa çırmavlı bala kibi boğça ile fiğan qoparıp qomşu qadın kirdi. Er kes abdıradı, men ise birdeң oiıñ elinden "boğçanı" çekip aldım ve kirli çullarnı açıp opıñ içinden közçikleri yumuq, betçigi patilcan kibi morarğan arıqlıqtan beti, teni bürüşken bebegimni çıqarıp aldım. Onıñ azğın yanaçıqlarını körgende, balam ölgen bellep keskin sesnen bağırıp tekrar esimni coyıp yıqılıp qalğanım. Ne qadar vaqıt keçken bilmeyim, közlerimni açqanda, er kes balaçıgımnıñ başında "ağızı qıbırday başladı, endn yuta, mına baqıñız" dep, balanıñ ağızına çay qaşığı ile tatlı çay yuttıra ediler. Meger bala yedi küngece bir şey yutmağan, yalıñız ağızınıñ kenarlarında qara ötmsk bur-tükleri qatıp qalğanı ve dudaqları etrafında bir qara alqa asıl olğanından añlaşıldı ki, o hain qadın bir parça çavdar ötmegini boz parçasına çırmap onı soska kibi bağlap, balanıñ ağızına emizlik etip qaptırğan. Sabiyim bir aftağace tek şu şekilde ğıdalanıp ölüm alına kelgen ki, bir kün bir gece zaten elçiklerini açalmadı.

Menim qorantamnıñ sevinçi sıñırsız edi. Lâkin bu qadar büyük cinayetniñ cezasını çekmege lâyıq şu çapqın qadınnıñ tapılması şart edi. Şunıñçün ağam ve balanıñ babası, bala tapılğanınen soqaqqa çapıp çıqıp, o qadınnı qıdırğanlar. Balanıñ bedeni daa sıcaq olğanından cinayetçi qadın şu qomşu evden pek uzaq ketalmağandır dep, şu etraftan qıdıraraq, soqaqnıñ başındaki "Şirket qavesi" denilgen musafirhaneniñ azbarına kirip, cinayetçini aqiqaten şu azbarnıñ araba qapısı artından tapıp, militsiyağa teslim etkenler.

Menim bu ağır alımdan haberdar olğan mektebimniñ memuriyeti maña balamnen beraber raatlanmaq içün, profsoyuz tarafından Simeizge eki aylıq sanatoriyağa putövka berdiler.

Çoqqa barmay mahkeme oldı. Anda er şey açıq-aydın añlaşıldı. Bizim "apte"ge beñzegen ayrı unsurlar özleri içün Moskva, Leningrad kibi büyük şeerlerge barıp, andan ortalıqta qıt olğan temiz qave. zeytun, pirniç ve ilâhri mallarnı alıp spekulâtsiya yapuvnı haufsızlaştırmaq maqsadınen bir yaşına kadar küçük balanı hırsızlap, güya yaş balalı ana kibi yolğa çıqa ekenler. Demek, olar insanlarğa has eñ aziz hasiyetten yani balağa, balalı anağa ayrıca ürmet ve itibardan, eyi muameledsn özleriniñ pis maqsadları içün faydalana ekenler. Ebet, hırsız qadınnıñ elinde bala olsa, ne onıñ özü ve ne de yanındaki mal tolu sepetleri, torbaları iç kimsede, hususan militsiyada şek-şübe doğurmay ve atta oña poyezdğa nevbetsiz bilet almağa yardım eteler, rıqma-rıq vaqıtlarda oña yer tapıp bereler ve ilâhri. Böylelikle hırsız, spekulânt qadın yollarda iç bir haufsız ve atta itibar ile yüre. İşte, bizim "aptemiz" Ayşe de misli körülmez bu alçaq, cinaiy usuldan faydalanmaq içün menim qozuçığımnı hırsızlağan.

Men zaten, ömürimde böyle cinayet. böyle mahkeme birinci kere körgenimden, mahkemeci maña söz bergende ne demege bilmedim. Bala şükür, yanımda, özüm de tüzeldim dep, "o endi özü ruhiy azap cezasını çekkendir, yiberiñiz onı közümden yoq olsun" degende, mahkeme zalında oturğanlardan biriniñ "ğaripçik, balası yoq olğanda delirgen, alâ daa aqılını toplap olamay" dep fısildağanını işittim.

Cinayetçige söz berilgende, o doğrudan-doğru hırsızlıq ve spekulâtsiya ile oğraşqanını ve bu endn ekinci kere bala hırsızlağanını ayttı. Soñ oña tekrar sual berdiler. "Ne içüң sen, bu qadınğa bir kere öyle büyük cinayet yaptıñ, yani evini temizlep kettiñ de, soñ nasıl etip bir daa qorqmayıp onıñ balasını da hırsızlamağa cesaret ettiñ?" dediler.

Cinayetçi ayaqqa turdı da: "Eger dünyada şu balası hırsızlanğan qadınlar kibi, er keske işanğan, er qalpaqlığa babam degen adamlar çoq olsa edi, menim kibi tecribeli hırsızlar asla qolğa tüşmez ediler" dep, öz zenaatınen ğururlanır kibi külümsirep yerine oturdı.

Mahkeme oña yedi yıl apshane cezasını berüv qararını çıqardı.

Men şu daqiqada onıñ yüzüne baqtım ve yüregimde bir ıncınuv is ettim. Babam da, analığım da pek yahşı adamlar ediler, insanlarğa tek yahşılıq yapar ediler. Bu cinayetçn qadınnı ise yaqın tanışımnıñ öksüz balası olğanı içün analığım evimizge alıp, öz balası kibi baqqan, östürgen edi. Ama soñunda o böyle cinayetçi oldı. Men "ne içün ömürde, tabiatta böyle aqsızlıqlar ola aceba, analığım ve babam ölip kettiler, ama böyle unsurlar yaşay ve kim bile daa kimlerge ve ne qadar zarar ketirirler" dep, tüşünceli alda ağır duyğular ile balaçığımnı alıp evge qayttım.

Bala hırsızlanuv faciasından soñ, bizim aile yaşayışımızda pek añlaşılmaz "allar" ola başladı. Qocam evge pek keç qaytıp kele ve zaten kelmegen vaqıtlar da ola. Meger o menim üstüme başqa bir qadınnen keze ve onıñle yaşay eken. Bu alnı işitmek men içün pek ağır edi. Bu adam menim birinci saf sevgimni parçalap, taptap, meni öz ömürine bağladı. Men onı sevip olamasam da, balamnıñ hatiri içün taqdirime tabiy olğan edim.

Künlerden birinde qocamnıñ musafirhanede özünden çoq büyük yaşta bir qadın ile "zevq" keçirgenini öz közümnen körip ruhiy azaplar çekerek, közyaş töküp keldim ve balanı alıp evden ketmege qarar berdim. Men evden çıqacaqta qocam qaytıp keldi ve:— Sen ne yapasıñ?! Aqılıñnı coyma, men seni iç bir yaqqa yibermem. Kel, añlaşayıq, unut bu aqılsız işimni,— dep, meni qandırmağa başladı. Ebet, maña bunı unutmaq qolay degil edi. Lâkin daa yañı ceennem azaplarından qurtulıp, balaçığımı tapıp, onı östürmege başlağanda ayırılmaq ne qadar ağır ve çnrkin iş. Böyle şey yaş komsomol ve sovet ocası-nıñ şanına kelişmegenini añlap, qorantamnı bozmamağa qarar berdim. Böylelikle, ömür öz yolunen kete başladı.

Bir kün işten qaytqanda Subhi kinoteatri divarında dülber ilân kördim. İlânda büyük ariflernen "Tatar kontserti" dep yazılğan edi. Bir şeyge baqmayıp, deral, kontsertke bilet aldım. Evge kelgende qocamnen aramızda büyük dava çıqtı. "Men seni kontsertke yibermem, özüm de barmam" dedi o. Menim içün ise bu kontsert güya, yañı başlaycaq ömürimniñ qapısını açacaq ve şunıñçün men anda mıtlaqa barmaq kerekim degen küçlü sezgi maña qanatlar taqtı ve misilsiz cesaret berdi. Men qocamnıñ aytqanına baqmayıp, oğlumnı qomşuğa bıraqıp kontsertke kettim. Birinci kere sanada tatar tilinde kontsert körecegim. Özüm kontsert demek ne olğanını da bilmeyim. Sabırsızlıqnen bekleyim.

Niayet, perde yavaştan eki tarafqa çekildi ve sanağa uzun boylu yignt çıqtı. O, zalnı devamlı közden keçirdi ve ciddiy, açıq, mulâyim sesnen seyircilerge hıtap etip:

— Bugün sizniñ ögüñizde sanatta birinci adımlarını yapayatqan artistlerimiz çıqacaqlar. Bu kontsert mplliy sanatımız içün büyük muvafaqiyettir. Bu işlerniñ teşkilâtçısı bizim yaş istidatlı kompozitorımız Yaya Şerfedinov arqadaştır! — dedi ve peşinden sanağa çıqqan Şerfedinovnı halqqa taqdim etti. Kompozitor demek ne olğanını men nümüne mektebinde oquğanda, muzıka dersinde çoq işitken edim. Şimdi ise közümniñ ögünde, sanada canlı kompozitornı körmek menim içün büyük bir vaqia edi. Men ağızımnı açıp, taacip ile oña baqıp qaldım. Şerfedinovnıñ elinde kemane bar edi. Kemaneni körgende, menim bütün tenim çimirdedi, ilki sevgimniñ kemanesini hatırlap, bir türlü oldım. Şerfedinov ise kemanesini köterip klassik tatar avalarından "Tım-tım"nı çaldı. Bu maqamnı birinci kere işittim ve şu tatlı kemane ezgisi menim göñlümde öyle bir is doğur-dı ki, güya dünyada zaten "Tım-tım"dan başqa muzıka yoq...

Kontsert devam ete. Bir qaç yaş qızlar ve oğlanlar "Qara suvnıñ dert köşesi" oyunını oynadılar. Soñ şiirler oquldı. Hatirimde, kontsertni alıp barğan yaş student Memet Nuzetniñ "İcret" şiirini ve Mayakovskiyden Lenin şiirini oquğan edi. Soñra sanağa uzaqlardan uçıp kelgen cennet quşu kibi ğayet şırnıqlı, dülber yüzlü, uzun boylu, mıhlama fes kiygen, onıñ üstüne ince yaltıravuq pullar ile nağışlanğan ve "pullı bur-yumçik" denilgen yeşil fırlanta taşlanğan oyuncı çıqtı. Üstünde gülguli atlas anter, ayağında tap qartanalar kününden qalğan, telli terlikler (evelde kelin-qızlar içün elnen nağışlanıp mahsus tikilgen atlas yahut qadife ayaqqaplar, olarnıñ ökçesi olmay, artları açıq, lâkin burunları qapavlı olıp, süyrü ucları töpege köterilip, qayıqnıñ burunını añdıralar) bar edi. Atta böyle terlikler hususında yır bile bar edi.

İşte, şu terlikler, iazik belinde ise yipişli quşagı ve quşaqnıñ kümüş şerti üstünde tizilip turğan on eki dane sulükleri oyuncınıñ dülberligine dülberlik qoşa edi. Ebet, men böyle kiyingen oyuncı qıznı da birinci kere kördim. Birden sananıñ artında davul, zurna icrasında aqay avası yañğıradı, ve sanağa perilerge beñzegen Safiye Şerfedinova hanım çıqtı. O biraz oynağan soñ, ağır ava yengil, şeñ "qaytarma"ğa çevirildi. Soñ sananı aylanıp, ustalıq ile oynağan "üri qızları" kibn dülber oyuncı hayal kibi sanadan oynap çıqtı.

Men o derece coşqun edim ki, atta, halqqa qoşulıp elçırpmağa bile unutqanım. Böyle alda bulunğanım daqiqada sanağa uzun boylu, ğayet güzel endamlı, esmeri yüzlü, uzun, lâkin üstüne pek uydurılıp tikilgen qırmızı qadife anterli yaş qız çıqtı. Çıqtı ama, men endi öz yerimde oturıp olamadım, ayaqqa qalqtım. Çünki zal tüz olıp, menim ögümde oturğan adamlarnıñ başlarıңdan sananı zametnen körem. Şimdi sanağa çıqqan qız yırcı olğanı içün men ayaq üstünde sabağa qadar turmağa razı edim. Ama şu melâikeni yaqından körmek arzusı yüregimni qapladı. Men atta sananıñ eñ ögüne barıp, yerde çömelep oturğan bir çoq balalarnıñ arasına qarışıp çömeldim ve yırcığa tikilip qaldım. Sanağa çıqqan Elmaz Aliyeva edi.

Elmaz Aliyeva 1912 senesi Simferopolde demirciler qorantasında doğğan. Ağa-qardaşları çoq eken. Eñ büyükleri Ramazan Aliyev küreşçi pelvan eken. Qorantada bala çoq olıp, yaşavları ağır olğanından Elmaznı ocalar tehnikumına internatqa bergenler. Lâkin Elmazda çoq dülber, gür, tatlı ses barlığı añlaşılğan soñ 1930—31 seneleri Radiokomitet meydanğa ketirilgende, onı radioğa yırcı etip alğanlar. Elmaz Aliyevanıñ eñ yahşı yırcılardan olıp, birinci kere açıq sanada halq ögünde yapqan çıqışına, eñ bahtiyar adamlardan birisi olaraq men de rastkeldim. Elmaz başta "Celtirmen" soñ "Eki kiyik" ve eñ soñunda, Şerfedinovnıñ o vaqıtta daa yaş şair Irğat Qadır sözlerine yazğan "Komsomolka" yırını yırladı. Zalda öyle küçlü elçırpmalar, öyle alğışlar köterildi ki, bunı söz ile tarif etmek mümkün degil. Menim atta közlerim yaşlandı. Sanağa kompozitor Şerfedinov ve şair Irğatnı çağırdılar. Olar Elmaznıñ elini öptiler. Men ise böyle yüksek istidatqa malik adamlarğa suqlanıp, özümniñ de şu sanağa çıqıp bir yırçıq aytıp ağlamaq istegenimni aytmağa yanımda balalardan ğayrı kimse yoq edi.

Alğışlar çoq devam etti. Meni ise öyle duyğular sarıp aldı ki, şu daqiqalarda balamnı da, qorantamnı da, atta oca olaraq yarınki derslerge azırlanmaq kerekligini de unutqanım. Yalıñız sanadaki bahtiyar adamlarnıñ ne qadar qıymetli, dünyada bütün zenginliklerden üstün baylıqqa mensüp ekenliklerine suqlanıp aves ettim. Özüm de sanağa çapıp çıqacaq qararğa keldim. Lâkin, ne yapayım? O büyük adamlarnıñ ögüne barıp, men de biraz yırlamağa bilem dep nasıl aytayım? Olar belki yırlamaq, oynamaq, çalmaq içün mahsus mektepler bitirgendirler? Yoq, eñ yahşısı men evge qaytayım da, yarın şu Elmaz degen qıznı tapıp şu "Komsomolka" yırınıñ sözlerini alıp ögreneyim, dedim. Yırnıñ maqamını şu daqqada ögrengen edim. Men zaten muzıkanı er daim bir - eki kere diñlegende ögrenem. Söz-lerni de tez ögrenem. Mektepte şiir oquvda aman-aman er kesten üstün çıqa edim.

Mektepte oquğanda Abduraim efendi degen til dersi ocamız bar edi. O bizge sıq-sıq şiir oquta edi. Bir kün o bizge kene şiir oqumaqnı teklif etti. Başta Aqmanaylı noğay balası Ferit Batırov oqudı. O, şiirni ifadesiz tarzda pek yañlış oqudı. Er kes külüşti. Soñ oca meni çağırdı. Men şiirni köterinki ses ile güzel etip oqudım. Oca pek maqtap, maña alâ işareti qoydı ve Feritke baqıp, "tek sevgi şiirleri yazıp, oqup yürme de, Cemilevadan nümüne al" dedi. Ferit muğaydı, talebeler küldiler. Men sevindim, lâkin Feritni acıdm. O, pek teren manalı olmasa da, güzel qafiyeli satırlar tizmege bile edi. Bir kün o maña sevgisini şiiriy şekilde añlatmağa istep, şöyle çıñlar uydurğan edi:

İşte öyle, keçmişni hatırlap ve bugünki ilki tatar kontsertinden alğan teessuratımnı, yahşı-yaman ne olsa da ömürdeşim ile bölüşmege aşıqıp evge keldim. Eyat!.. Evde meni, aqayına sevgisi olmasa da, ailege itaat etken aciz yaş qadınnı bir facia daa — ayrılıq bekley edi. Bunıñ da üstüne o maña balamnı bermedi. Menim eñ ağır künlerde azaplar çekken yüreçigim parça-parça oldı. Endi yürgen yolumnı közlerim körmey. Çünki gece-kündüz, evde, yolda, atta mektepte ders vaqtında bile balalarğa baqıp ağlap yibere edim.

Bu al altı ay devam etti. Soñ sovet qanunı boyunca biz resmiy sürette ayrıldıq. Balanı ebet, maña berdiler. Bahtım qoluma qaytıp keldi. Kene qavuştıq. Kiçkene sabiyçigim o qadar azaplar çekti ve pek asabiy olıp ösmekte edi. Ocalıq devam ete. Balanı sabaları balalar bağçasına alıp ketem, andan mektepke derske çapam. Soñ kene balalar bağçasına, kene evge. İşte öyle.

Menim aman-aman er dersimniñ soñunda "yır daqiqası" ola edi. Balalarnen boraber mektep yırları yırlar edik. Özüm coğrafiyanı er dersten ziyade seve edim. Balalarnı harita yanına çıqarıp şeerlerni kösteriñiz ve şu şeerler aqqında neler bilgeniñizni aytıñız, dey edim. Bir kün talebelerden birini haritağa çıqarğanda, maña baqtı da: "Ocam, Bağçasaraydan başlayımmı?" dedi. Men balanıñ maqsadını aplamasam da, başla dedim.

— "Birincide, Bağçasarayda Puşkin bulunğan, "Közyaş çeşmesi" aqqında destan yazgan. Ekincide, bağçasaraylılar türkü aytmağa pek usta ekenler",— dedi o. Men balanıñ böyle añlatuvına şaşıp "ya böyle fikirni saia kim ayttı, men, ğaliba, sizge bağçasaraylılar yahşı yırlaylar demegen edim de", dedim. Bala "maña babam ayttı, siz Bağçasaraylı ekensiñiz ve onıñ nçün er kün dersten çıqacaqta bizge türkü ayttırmay, sınıftan çıqarmaysıñız" dedi. Balanıñ sözleri mısqılmı, şaqamı, yoqsa maqtavmı — ne dep tüşünmege bilmedim. Balalarga ise men bağçasaraylı olğanım içün degil de, dünyada yırlamaq yahşı şey, bu insan içün büyük ruhiy baylıqtır, dedim. Ve şu yerde anamnıñ "Ötme bülbuli"ni hatırladım. Dersten soñ bağçağa kirip balanı alıp qayttım. Sobası çoqtan söngen evniñ içi ğayet suvuq, titis edi. Pencereniñ camlarında ayazdan asıl olğan buzlı örneklerge hayli vaqıt baqıp qaldım ve öz-özüme: "Menim yaşayışım böyle qalacaqmı, bu balamnı men bir özüm nasıl östürir ekenim?" dedim. Özüm pek yañğızsıray edim. Soq-aqta suvuqtan uluğan köpekniñ sesi bile maña "ahmaqça adiy tabiatıñ içün, er keske inanğanıi içün bu taqdir saña lâyıqtır, aqılsız qadınçıq" degen kibi kele edi. Sanki er uvuldı maña "oh çala" edi. Men balamnı köksüme bastım da, yırladım:

Ağlap-ağlap toyğan soñ, özümni elge aldım ve közlerim yañı dünya körgen kibi birden qurudılar. Şu arada beklemeden qapı açılıp, balamnıñ babası kirip keldi. O endi defalarca barışmaqnı teklif ztken edi. Kene şu teklifnen kelgen. Bu hususta men çoq tüşüidim. Men onı çoq defa afu ettim. Ne yapmalı, kene de bağışlamaq kerek oldı. Barıştıq. Ömür biraz yengilleşti. Niayet, bir qarar turmuş qurıp başladıq. Ğayretli, yaş ocalardan olğanım nçün meni Şveyprom profsoyuzına avuştırdılar. Altıncı yedinci sınıflarda ders berdnm. Aylığım da arttı.

Şu vaqıtta pek meraqlı, istidatlı bir qızçıqqa rastkeldim. Onıñ bütün areketlerinden, daima yırlap yürgeninden mıtlaqa artistka olacağı belli edi. Qızçıqnı men pek sevdim ve dersten soñ qalıp oña yırlar ögrettim. Bir qaç yıldan soñ o kerçekten de artistka oldı ve Qırımda, Bakuda, Moskvada ve daa pek çoq şeerlsrde kontsertler berip, özüni o vaqıtta yañı çıqqan oynap yırlamaq janrı ile tanıttı. O qız bağçasaraylı olıp, belln şairimnz Enver Selâmetniñ aptesi, ğayet istidatlı oyuncı Lütfiye hanım Selâmetova edi. Onıñ büyük artistka olmasına cenk keder etti. Lütfiye şimdi Bakuda yaşay.

Men özümniñ sanat alemine adım atqan ilki yıllarımda pek çoq acaip adamlarnen, aqiqiy sanatkârlarnen körüştim, olar ile çalıştım. Bu al menim bütün ilerideki sanat ile sıqı bağlı taqdirime büyük tesir bıraqtı. Böyle sanatperver şahslardan biri professional muzıkacı pianistka Varvara Karpovna Hanbekova edi. O, doqsan yaş yaşap, daa yaqınlarda Moskvada vefat etti. Meraqlı yeri şu ki, bu sıñırsız muzıka sevdası uzaq ömüriniñ soñuna qadar er kün saba turıp, pianino başına keçerek, bir ava çalmasa ya da bir tatar yırı yırlamasa, saba yemegine maddesi olmaz edi. Çünki bu qadın zaten muzıka alemi şaraitinde, yani Moskvada ta Rimskiy-Korsakov devirinde konservatoriya bitirgen ve ermeni halqınıñ belli sanatkârı Hanbekovnıñ ailesinde doga. Tabiy ki, kiçkene Varâçıq da ilki adımlarını atqanda, pianinoğa doğru adımlağandır. İstidatlı muzıkacı Hanbekov ta o vaqıtlardan başlap, bizim halq muzıkamıznı candan sevgen ve onıñle ciddiy oğraşqan, çoq tatar yırları ve avalarını toplap işlegen ve olarnı er vaqıt çala eken. Onıñ ğayrı işlegen bir çoq halq avaları notalarınıñ elyazmaları alâ daa saqlı turmaqta.

Vaqtı kelip, Varvara Karpovna da Moskva konservatoriyasını bitire ve usta pianino çalıcı ola. O da babasından daima işitip turğan tatar halq avalarını yürekten seve ve halq muzıkasınıñ inceliklerini, bütün sırlarını ögrene. Olarnıñ evinde ermeni avalarınen bir sırada, bütün vaqıt tatar muzıkası da çalına, musafirler kelgende ise bütün aqşam kontsert berile. Varvara Karpovna babası ve bütün qorantası kibi. tsmiz tatar tilinde laqırdı ete edi. O tatar mekteplerinde muzıka ve hor dersleri bere edi. Meni elimden tutıp, sanat bağçasına nlki adımlar attırğan, şu acaip bağçanıñ yemişlerinin ilki dalını tattırğan birinci muzıka ocam Varvara Karpovnanen men 1921 senesi nümüne mektebinde rastkeliştim. Oña qadar men muzıka dersi, muzıka kitabı ve atta nota ne ekenini bilmey edim.

Menim pek hatirimde, balalığımda anam ölgen soñ, babam bir kün gramplastinka ketirdn. Soñ barıp köyniñ feldşerinden "hramofon" degen ve trubası balaban zambaq çiçegini añdırğan büyük qutu alıp keldi. Onıñ üstüne şu qara tabaqqa beñzegen tögerek plastinkanı qoydı ve maña: — Mına qızım, baq, şimdi trubanıñ içinden bu qara tabaqnıñ üstüne yazılğan türkü işitilecek. Bunı pek güzel sesli erkek yırlay, şu yırnı yahşı diñle. Onı bir qaç kere çaldırmaq mümkün. Bu şey aqşamğa qadar bizde turacaq. Eger yırnı yahşı ögrenseñ, saña yipek anter alırım, —dedi. Plastinka aylanıp başlağanınen trubadan muzıka işitildi. Bu men içün bir mücize, tasvirlenilmesi küç, añlaşılmaz sevinç edi. Trubadan insannıñ vucudını çimirdetici, közlerini yaşlandırıcı tatlı ses yırlay edi. Lâkin yırnş maqamı şu derece mürekkep ki, men asla şu yırnı ögrenip olurım bellemedim.

Men o vaqıtta on üç yaşında olıp, endi çoq şey añlay edim. Lâkin yırnıñ sözleriniñ manasını añlamadım. Babam yırnıñ sözlerini yazıp aldı ve manalarını añlattı. Soñ yavaş-yavaş plastinkanıñ artından yırlamağa, ögrenmege başladım. Endi men yırlap toqtağan plastinkanı özüm köçürmege ögrengen soñ, babam, işte, aqşamğa qadar çal, diñle, ögren dedi ve odadan çıqıp ketti.

Menim ögümde arab arifleri ile yazılı şu sözler tura edi.

Bu yır anasından ayrılğan, öksüz qalğan qozınñ ağlavı, feryadı edi. Ebet, men bu yırnıñ manasını, özümniñ öksüz qalıp ağladığım, "meledigim" künge beñzettim. 0 vaqıtta, anam ölgen künü er kes cenazeden qaytqan ve "canaş" berilgen soñ, savutlar yuvulğan arada men babama, bitama duydırmadan evden qaçıp, üstümde yeşil anterçik, ayaqlarımda galoşlar ile anamnıñ qabrine barıp, onıñ üstünde fiğan qoparıp ağlap, serilip qalğanm. Qışnıñ deşeti, yerde yatqan qalın qar ve küçlü boran meni toqtatalmadı.

İşte, şu "Qozı" yırını böyle aveslik ile ögrendim ki, babam eki saattan soñ maña çanaqnen şorba ketirip kelgende, men közlerim yaşqa tolıp babama "Qozı"nı yırladım. Babam da ağladı... Meni añladı. Bundan soñ o maña işandırğan anter yerine gramofon alğan edi.

İşte, o vaqıtta Varvara Karpovnanıñ muzıka ocası ekenligini añlağanımnen aşıqıp onıñ yanına bardım da: "Siz nota bilesiñnzmi?" dedim. Oca maña diqqatnen baqtı ve menim sualime cevap yerine "ya sen bilesiñmi?" dep soradı. Men biraz qızarsam kerek, Varvara Karpovna şimdi men er şeyni aytırım, bar ralege otur, dedi. Şu künü men ilki kere qara tahta üstünde bor ile beş sıra etip sızılğan sızıqlarnı kördim ve şu sızıqlarnıñ üstüne, tübüne ve arasına yasalğan çoqmarçıqlarğa "nota" denilgenini añladım. Pek taacip ettim. Oca dersten ketken soñ, sınıfta bir özüm qalıp, tahta üstüne bornen pek çoq beşer-beşer sızgqlar sızıp, oca yazğan kibi olarnıñ üstüne, tübüne ve ortalarına notalar yazıp ögrendim.

Ekinci kere muzıka dersi başlaycaqta, men içimden "ocam meni çağırsa da, notalarnı yazıp kösterir edim" dep aşıqtım. Oca sınıfqa kirdi. Başındaki şlâpasını çıqarğanınen güya menim istegimni işitken adam kibi maña baqıp:— Cemileva, kel bu yaqqa, — dedi. Men em sevindim, em biraz qorqtım. Ya doğru yazalmasam... Boyum da tahtağa zornen yete edi. Ocam hıtap etip: — Ayt baqayım, "do" notası ne yerde yazıla, ondan soñki notanıñ adı nedir? — dep soradı. Men ayttım. Soñ, sıranen çızıqlar çızıp, aralarına notalarnı ve olarnıñ adlarını yaza bilesiñmi, dedi. Bütün sınıf maña diqqatnen baqıp turdı. "Eger men şimdi yazalmasam, soñ maña oca bir şey ögretmez ve bütün sınıf meni küler, dedim de, tahtada beş sıra çızıq çızdım. Birinci çızıqnıñ tübüne nohut kibi ortası açıq bir tögerek yasap. onıñ ortasına çızıq qoyıp, ocağa baqtım. "Mına bu "do" dep notanıñ tübüne adını yazdım. Ocam turıp yanıma keldi ve: "Aferin, Cemileva, başqalarını da yaza bilesiñmi?"— dedi. Men bütün yedi notanıñ yerleri ve adlarını tam doğru yazıp, tekrar "aferin" qazanıp yerime oturdım.

Şu künden soñ men Varvara Karpovnanı yürekten sevdim, o da meni pek begendi. Sınıfımızda ise men muzıka dersiniñ "bilimlisi" dep tanıldım. Ocamız bizge muzıka hususında çoq meraqlı dersler berdi. Varvara Karpovna menim sesimni begenip, özü pianinoda çalaraq, çoq yırlata ve özü de maña bilgen yırlarını ögrete edi.

İşte, o devir meni sanat alemine yaqınlatqan ilki basamaq oldı.

Mektepni bitirecek yılım keldi. Yaz tatilinde kene Tav-Badraqqa bardım. Bağçasarayda derviza olacağını işitken er kes oña azırlanmaqta edi. Men babama, biz de mıtlaqa barayıq, dep yalvardım. Evelâ Qazbiyelge Ablâziz emceñe barayıq, ondan soñ ne olacağını anda baqarmız, dedi babam. Qazbiyel köyünde yaşağan emcem er vaqıt dervizalarda at qoşusında iştirak ete edi. Biz dervizadan üç kün ögüne emcemniñ evinde musafir oldıq. Emcem menim öskenime, endi yetişken qız olğanıma şaşıp qaldı. Babam qopayıp: "Bu yıl, qısmet etse, qızımız ocapçe olacaq", dedi. Emcem biraz al-hatir soraşqan soñ, bizlerni yüregine sığmaz quvançı — Aqtabannı köstermege alıp çıqtı. Emcemniñ, Aqtabandan ğayrı, eki atı, arabası, lelenkası da bar edi. Lâkin Aqtaban ahırda o atlardan ayrı bölmede tura. Ahırnıñ divarında onıñ cügeni ve hususiy yapıncası asuvlı. Menim közüme birden yapınca çalındı, o vişne renkli qadifeden olıp, üstüne çeşit tüste güller, çiçekler nağışlanğan, kenarlarında uzun sarı yipek saçaqları bar. Yapıncanı babam da pek begendn, maqtadı.

— Böyle yapıncalı at qoşuda ozmasa, ayıp olur!— dedi.

— Bilmeyim, ağa! Lâkin özüni yarım yıldan beri qoşuğa azırlayım. Er kün işimni bıraqıp, bazan aşımnı-suvumnı bile unutıp, saatlernen Aqtabannen oğraşam.

Emcem atnıñ yipek kibi yıltıravuq qara, uzun yalınlarını sıypadı. At, aqiqaten, qoqla kibi edi. Tüsi torı, mañlayı qaşqa, tobuqlarında, mahsus yapılğan qısqa çorapçıqlar kibi beyaz yolaqlar bar. Atnıñ özü çoq büyük ve yüksek degil, lâkin ayaqları yüksek, başı pek dülber. Aqtabannı begenmemek mümkün degil. Em bütün Qazbiyel köyü qoşusı kene bu at almasına duacı. Biz emcemiyen eki kün devamında çalğı-çağana, eglence, yırlar ögrenüv ile meşğul oldıq. Bu sefer emcem maña "Qayışım saña elâl olsun" türküsini ögretti. Özü em kemaiye çaldı, em acaip sesnen yırladı.

Niayet, derviza künü keldi. Emcem, saba bizler töşekten turğapca, Aqtaban ile köyniñ etrafını aylanıp kelgen, atnı endi keregi kibi egerlegen, yaraştırğan. Arabalar köylüler, balalar, qadınlar, erkeklernen tolu, er kes toydaki kibi kiyingen-quşanğan, bazılarınıñ ellerinde sepetlernen yemiş, aşayt. Yaş qadınlar kelinler kibi kiyingen, arabalarga toluşıp, emcemniñ qapısı ögündeki topraq yoldan Bağçasaray betke keteler. Bizler de lelenkağa oturdıq. Emcem Aqtabannıñ üstü bulaşır dep, üstüne minmeyip, bizim lelenkanıñ arqasına bağladı, özü bizim yanımızda yerleşti. Saba yeli yüzlerni ohşay, saçlarnı sıypay. Yol ise o derece dülber, dersiñ mahsus toy arabaları yürmek içün yasalğan. Eki yaqlap yüksek selbiler cıyınğa oynamağa çıqqaң qızlarnı añdıralar. Artımızdaki arabada kelgen deliqanlı yaşlar: "Menim atım Aqtaban, men atımnı maqtamam, men atımnı maqtasam, qoşunı almay toqtamam" dep yırlaylar. Men de halqqa qoşulıp, "Aqtaban"nı yırlayım. Emcem başımnı sıypap: "Ah, sen ne içün oğlan olıp doğmadıñ" dey. Onıñ özüniñ de üç qızı bar.— "Oğlan olğan olsañ, seni Aqtabanğa minip çapmağa ögretir edim" dep, epimizni küldüre.

Endi uzaqtan, derviza meydanından, çalğı sesleri işitildi. Niayet, Bağçasarayğa keldik. Alma boyu köylerinden barğanda, Bağçasarayğa eki yolnen kirmek mümkün: "Kemerqapı"dan ve "Darağaç"tan. Bizler darağaç taraftan keldik, çünkn derviza meydanı o tarafta edi. Etrafta adamlar çoq. Ocaqlarda aşlar pişmekte, çeşit kebap, sarma, dolma qoquları çıqa, qadayıf saanleri tütemekte. Bizler de şu insan deryasına qarıştıq. Babam maña: "Çaçi, seni serbest bıraqam, lâkin halq dağılıp başlağanda şu balaban çoyun qazanlar başındaki aşçılar yanında meni beklersiñ. Aç olsañ da o yerge bar, saña aş berirler,— dedi.

Men bugün böyle büyük "toy"nı birinci kere körecegim. Özümniñ böyle serbest bıraqılğanıma pek sevindim. Demek, men endi aqiqaten "yetişken" qız ekenim, dedim.

Derviza qoşudan başladı. Er kes ayaqta, qoşuda çapacaq atlarğa yapıncalar örtülgen, at çaparları üstlerine mingen alda, yolnıñ ufuğına baqıp turalar. Qoşuda iştirak eteceklerniñ er birisi mıtlaqa birinci kelmege istey. Em insannıñ bu küncilik, yarışçılıq duyğusını atlar da sezseler kerek. Eger sezmeseler, başlarını sozıp, qulaqlarını yatqızıp, terge pişip, ölümden qaçqan qurban kibi, ögge çapmaz ediler. Cenk-te kavaleriyada olğanlardan işitken edim, anda da atlar, qarşıdan urğan ateş, top ve qurşunlarğa baqmadan, üstünde oturğan adamnı ep ögge alıp barmağa, telükeden alıp çıqmağa ıntıla ekenler. Qoşuda çapqan atlar da episi şöyle duyğuda olsalar kerek. İşte, endi atlar körüne, toz çañğıtıp keleler ve halq eki yaqqa bölünip, atlarğa keçip ketmek içün yol bermege tırışa. Bu dervizanıñ eñ şamatalı bir daqiqaları edi ki, kimse-kimseni körmey, er kes ögge, eñ ögde sıraga çıqmağa istey. Men de iç artta qalmağa sevmeyim. Em boyum da kiçkene. Onıñ içün, men ille çaresini tapıp, halqnıñ gürliginden-sıqlığından zor ile keçip eñ ögge çıqtım. Endi körem, er kes qıçıra: "Ana, ana, Aqtaban ögde! Kene Aqtaban ögde!" "Yeq, bu Aqtaban degil!" Atlar terlep, episi beyaz olğanlar, üstlerinde qar tüste köpük. Kerçekten de, Aqtaban ögde. Diger eki – üç at da Aqtabannıñ aman-aman yanında, başma-baş kelgenday körüne, lâkin bir qursaq, yahut bir baş arttalar. Aqtabannıñ üstünde Ablâziz zmcem zaten özüne oşamay, o, atnıñ üstüne yılan kibi sozulıp, qulaqları arasına başını qoyğan, tek başındaki qırmzı takiye körüne, ayaqları ise bütün atnıñ boyunca, ellerinde cügenniñ qısqa tizgini, Aqtabannı yalıñız qara yipek yalınlarından bir de yarısından töpege köterilip bağlanğan qara, gür quyruğından tanımaq mümkün.

Añlaşılmağan şamata, alğışlar, çalğı sesleri, bala davuşları içinde Aqtaban birinci kelip, zki qazıqqa bağlı yeşil lentanı üzip, yel kibi keçip ketti. Onıñ artından başqa atlar da keçtiler. Soñ, halq toparı kene bir yerge qoşulıp, insan deryasına çevirildi. Atlılar bir – eki verst daa ketip, soñ yapıncaları arqalarında, aqırın yürüş ile halqqa yaqınlaşqanğa qadar derviza, nizamı bozulğan serbest bir cemiyet oldı ki, şu vaqıt bala-çağa, ana-baba — zr kes biri-birlerini qıdırdı, bağırıştı, aşadı, suv içtiler.

Men de endi aç oldım. Em de babamnı körip, emcemniñ Aqtabanı yeñgenine, er kesten ziyade sevingenimni aytmaq istedim. Aşçı aci-anamnıñ, balaban qazan başında dolanğanını körip, yanına bardım ve oña yaqlaşıp: "Men Kerim ocanıñ qızı olam" degen edim, artımdan birisi saçımdan tuttı: "Kerçekmi!"— dedi şaqanen. Bu babam edi.

Bizler babamnen aş aşağanda, emcemniñ atını biri-birimizge maqtap bitiralmadıq.

Niayet, halq derviza meydanınıñ etrafını sarıp aldı. Nasıldır adam Aqtabannı yeteklep ve zmcemni de qoluidan tutıp, meydannıñ ortasına çıqardı. O, Aqtabannıñ endi ekinci dervizada qoşunı alğanını ve daa özü üç yaşında at olsa da, ondaki dülberlpk, cüyrüklik az atlarda rastkelgeiin" ayttı. Birinci yer içün üstüne adı yazılı qol saati ve bir de "Fahriy yarlıq" beremiz dedi o adam ve emcemniñ eline mukâfatlarnı tuttırdı. Çalğıcılar oña ava çaldılar.

Endi bütün halqnıñ diqqatını büyük küreş celp etti. Bundan soñ, dervizanıñ eñ meraqlı, menim içün atta Aqtabandan da qıymetli yeri keldi. Dervizanıñ eglence qısımı başladı. Meydanğa namlı oyuncı Hayri Emir-Zade çıqtı.

Men Hayrini "Alim" adlı film çıqarılğanda, bizim mektepke kelip şu filmde küçük bir epizodlı rolni oynamaq içün altıncı sınıfta oquğan alçaq boylu, lâkin dülber yüzlü Yaqub Memet degen oğlannı seçip alğan vaqıtta körgen edim. Şimdi o, ellerini cayıp ortağa çıqtı ve öz oyunlarınen er kesni meftun etti. Uzuң boyu, atletik endamı, çoq dülber erkeklik sınları, iri közleri, gür qaşları, qara saçları, kök qalpa-ğı üstünde çoban urbası, santıraç kölmek, qara şalvar, ayağında çarıqlar, qara qayışlarnen yılan kibi sarılğan beyaz çılğavlar, omuzlarındakn uzun çoban tayağı közümnpñ ögünde ebediy qaldı. Şimdi oynağan "Çoban oyunını Hayri Emir-Zade özü icat etip, birincn kere Simferopolde ve soñra bütüi dervizalarda oynağan edi. Öyle dülber, öyle eyecanlı. öyle çeber oynadı ki, bunı tasvir etmek mümkün degil. Bu acaip oyunnı bayağı yıllar keçken soñ eknnci nesnl oyuncılardan Üsein Baqqal tekrarladı. Üsein Baqqal Hayri Emir-Zade kibi eñ namlı oyuncılarımızdan biri sıfatında bütün ömürini sanağa, halq sanatına bağışladı. 0, qrım milliy oyunlarından "Ağır ava ve qaytarma", "Çoban oyunı" ile 1926 senesi Berlinge barıp, bütündünya yaşlar festivalinde iştirak etken adam edi. Hayri dervizada "Çoban oyunı"ndan soñ kene özü icat etken "Eşqiya" oyunını oynadı. Bu oyun ise "Çoban oyunı"ңdan münderice ve şekilce büs-bütün ayrılğan cesür oyun edi. Bu oyunğa da, er kes ayrette qaldı ve Hayri Emir-Zadeniñ mamür istidadına devamlı elçırpmalar ile büyük qıymet kesildi. Men şu künü dervnza meydanınıñ ortasına çapıp çıqıp, bir türkü aytmağanıma pek yandım. İşte, şu milliy sport bayramı -— dervnza pek aydın bir ömür parçası olaraq daimiy hatrimde qaldı. Bu dervizanı ayrıca hatırlağanımnıñ sebebi şu ki, o vaqıtta Hayri Emir-Zadeniñ oynağanını öz közümnen körip, artistlikke tekrar ve tekrar aves etken edim. Çünki qoranta ömürimdeki uyğunsızlıqlar, başıma kelgen şahsiy facialar bayağı vaqıtqace meni er şeyden suvundırğan ediler. Lâkin ömürde böyle istidatlı adamlarğa sıq-sıq rastkelüvim meni, keç olsa da, saiat yoluna minmege sebep olğandır belleyim.

Varvara Karpovna Hanbekovanen 1932 senesi tesadüfen yolda körüştim. Körüştik ama, men Varvara Karpovna ile, muzıka ile bağlı mektep yıllarımnı hatırlap, güya anamnı körgen kibi, onı çapıp barıp quçaqladım. Özüm mektepten dersten qayta edim. Çabik-çabik barıp yasliden balanı almağa aşıqam. Ocamnı körgenimnen episini unuttım. Ocam da meni körip sevindi: "Cemileva, sen qayda yoq olıp kettiñ ya, men seni eki yıldan beri soraştırıp yürem"—dedi. "Men de sizni çoq hatırlay edim"— dedim ve Varvara Karpovnağa başıma kelgenlerni bir - eki .söznen qısqadan ayttım. Ocam menim acınıqlı ömürime şaştı ve maña: "Sen bilmeysiñ, mında Simferopolde radiokomitet açıldı, şimdi anda yaş yırcılarnı, çalğıcılarnı alalar, seni çoq araştırdım, endi bir yaqqa yibermem. Yür, şimdi beraber radioğa barayıq, seni anda diñlep baqsınlar" — dedi.

Men pek sevindim ve şu daqiqası hatrime "Subhi" kinoteatrinde körgen kontsertim tüşti. "Bizde, bizim halqta, artistler bar eken, men anda nasıl barayım? Menden asıl artist olurmı? Lâkin şu "Subhi"de körgen adamlarım kibi artistler yanında bulunsam, belki bir şeyler ögrenir edim. Tek türkü aytuv artistlik sayılsa edi, men qorqmaz edim" — dep tüşündim. Çünki men sesimniñ quvetli olğanını ve ne qadar yırlasam da yorulmağanımnı bile edim. Zaten menim indimde artist demek, tabiattan tış bir şahs edi.

Er alda, men ocamnın teklifini red etip olamadım ve onıñle beraber Gogol soqağında büyük binadaki radiokomitetke bardıq. Anda, studiyada bizni ilki körgen adam Yaya Şerfedinov oldı. Studiyada ondan başqa Elmaz Aliyeva, Memet Abselâmov ve Badahân degen ermeni yigiti bar edi. Men Şerfedinov ve Elmaz Aliyeva qarşımda turğanlarını körip, büs-bütün şaşmaladım. Qızardım, utandım, ne yapayım eken dep, atta terledim. İşte, böyle alımda Varvara Karpovna meni Şerfedinovnen tanış etip:— Mına sizlerge bir qaç kere sesini maqtağan qızım Cemileva budır, lâkin o endi Cemileva degil, Erecepova olğan ve atta ana olıp da yetiştirgen,— dedi. Episi külüşti. Yaya ağa maña muracaat etip:— Kerçekmi, Erecepova? Qana, öyle olsa, bizge bir yırlap kösterçi. Varvara Karpovna seni bizge pek maqtadı, bir diñleyikçi,— dedi. Men utanıp. ocama baqtım, o maña közüni qımıp, royalni kösterdi ve qulağıma egilip: "Sabriye, mektepte yırlağanıñ kibi, qorqmay, çekinmey yırla. Men eminim, sen meni mashara etmezsiñ",— dedi. Men utana-utana, bir qaç yır yırladım. Ama özüm bütünley yırğa berilgenim. Royalniñ sesi tınğan soñ, özüme kelgende, ilki körgen adamlarım qarardan ziyade ayrette qalıp, maña baqıp turğanlarını kördim. Bu baqışlardan menim yırlağanımnı begengenlerini duydım. Varvara Karpovna ise, "işte men borcımnı eda ettim, sizge qıymetli "hammal" taptım, endi onıñle özüñiz işleñiz" degen kibi, olarğa baqıp turdı. Bundan soñ bir qaç saat içinde menim ömrümde beklenilmegen şeyler olıp keçti. Men özümni sarğuş kibi duydım. Neler aytılğanını, nege söz bergenimni bile añlap olamadım. Meni radiokomitetniñ reisi Sufyan Bekirov da diñledi ve şu yerde, muzıka reberi Yaya Şerfedinov ile añlaşıp, radioğa yırcı vazifesine işke almaq qararına keldiler. Ve şu künü aqşam maña yaş temaşacılar teatri binasında açıq kontsertte yırlamaqnı teklif ettiler. Deral tükândan menim içün melevşe tüste mot anter ve yüksek ökçeli ayaqqap aldılar. Men olarnı kiyip, sahnağa çıqtım.

O vaqıtta yigirmi yaşta edim. Üstümde melevşe tüs anter, qoyu kestane tüs saçlarım belimden aşağı sarqalar, ayağımda mot ayaqqaplar. Böylelikle, men balamnıñ yaslide qalğanını unutıp, yuqarıda aytqanım kibi, gүâ sarğuş bir alda Varvara Karpovna ile doğru yaşlar teatri binasına barıp kirdim. Zal büyük edi. Atta balkonı da halq ile tolu, zalğa kirgende ayran qaldım. "Subhi" kinosınıñ temaşacılar zalına beñzey. "Yoqsa, men de endi artist oldımmı?" — dep, özümni tüş körgenge beñzettim. Kontsert başladı. Mında Safiye hanım, Üsein Baqqal oynadılar. Üsein ağanıñ altı yaşında qızçığı "Tomaçıq" acaip oynadı, soñra Elmaz Aliyeva çıqtı, kene şöyle alğışlar ile "Komsomolka"nı, "Eki puğu", "Degirmenci" yırlarını yırladı, oynadı. Men ise dudu-quş kibi kiyingen alda, eyecanlanıp, qorqıp, bugün bütün kün başımdan keçkenlerni hatırlap, "balam ne oldı eken, evde ne bar eken, hocam ne der eken"—kibi fikirler meni azaplap turğanda, birden konferansye kelip:— Erecepova, yuriñiz, siziñ çıqışıñız,— dedi. Menim yüregim "Aqtaban"nıñ yüregn kibi urdı. Sanağa nasıl çıqqanımnı bilmeyim. Varvara Karpovnanıñ çalğanı, ardı-sıra pek çoq yırlar aytqanım, halqnıñ şu gecesi maña köstergen yüksek sevgi derecesi, meni aqiqiy artistka olaraq qarşılağanları, meni sanadan yibermek istemegenleri, tekrar-tekrar sanağa çağırğanları ve, niayet, konferansye çıqıp: — "Yavaş olunız, dostlar! Bu qızçıq artıq bizimki, ve kelecek muzıka ve yır sanatımıznıñ pionerlerinden biri olıp, ileride, kim bile, belkide, sanat yıldızı olacaq",— degen sözleri zeinimde ebediy qaldı. Sanat yolumdakn nlki adımımda böyle yüksek şüret qazanğanıma göñlüm qararsız şadlandı. Böylelikle, o aqşam—menim sana ömrümniñ birinci basamağı oldı.

Hocam, er ne qadar yaş, sovet adamı olsa da, özüniñ "men aqayım" degen adetlerini taşlap olamadı, bizler, çoqqa barmay, tekrar ve bütünley ayırılışmağa mecbur oldıq. O menim ögüme: "Ya sahna, ya men" — degen meseleni qoydı. Men ise bu qadar vaqıt hayalımda taşıdığım sanağa qavuşqan vaqıtımda, meni endi andan çekip almaq mümkün degil edi.

Menim radioğa kirgenimni halq pek tez bildi. O vaqıtta radioda yırlamaq — yañılıq edi. Çünki Qırımda radio yalıñız 1930 senesi çalışıp başladı ve birinci yarım yılı ştatsız olıp, yalıñız Amet Özenbaşlı ve İsmail Ali radioda "Yañı lünya" gazetasından haberler oquy ediler. Radionıñ ne olğanını ve bir yerde söyleigen adamnıñ sesi nasıl etip er yerge işitilgenini añlamağan adamlar pek çoq edi. Men özüm de ridio studiyasını birinci körgende kozlerime inanmadım: kiçkene bir demir qutuçıq, ama sesi alemge işitile. Bunı añlamaq zor edi. Başta radiodan tek haberler oqulğan olsa, soñra ondan Elmaz Aliyeva yırladı, Mamut Refatov santır ve bazan Ennan Kermençikli qaval çaldı.

Radio sesini birinci kere işitip başlağan halq, çeşit sualler ile çoq mektüpler yazdı. Men 1932 senesi radiokomitetke işke kirgende, bazı köylerde radiolar peyda olıp başlağan edi. Menim işimde şu vaqıtta pek zevqlı bir al olıp keçken edi. O alğa bizler çoq vaqıt külip yürdik. Künlerniñ birinde Hapıshor köyinden mahsus bir kolhoz azasını Simferopolge yollap, şu radiokomitet degen yerni, anda yırlağan adamlarnı tapıp, öz közüñnen kör de, olar anda kerçekten yırlaylarmı, yoqsa bu bir mücizemi, bilip kel, deyler. Kelgen adam cesaretli, kirgin olsa kerek, radiokomitetni tapa, mında radiodan tatarca oquğan adamnı maña kösteriñiz dey. Oña radio diktorlarından Esire Şemi-zade ve İlyas Bahşışnı köstereler. Adam kene qanmay, maña olarnıñ şu türkü aytqan soyını da kösteriñiz, dey. Şu yerde biz studiyada Varvara Karpovna ile repetitsiya yapıp tura edik. Adamğa, mına bu Erecepova, radiodan onıñ sesini işitesiñiz işte, yırlağanlarnıñ birisi odır, tanış oluñız, dediler. Adam evelâ maña diqqatnen baqtı soñra:— Qızım, ya sen angi tru-banıñ içine kirip yırlaysıñ da, sesiñ bütün Hırıma işitile?— dedi. Bizler küldik, oña mikrofonnı kösterdik. O kene de inanmadı. "Maña kolhozcılar dediler var da, şu trubadan özüñ eki agız söz söyle, biz de bileyih dediler" — dep inatlandı köylü. Şu Hapıshor kolhozıңdan kelgen adamnı soñki haberlerge qoşıp özleriniñ kolhozı aqqında, bir qaç söz ayttırmağa qarar berildi. Bizler epimiz meraqnen bu adamiıñ çıqışını diñlemege azırlandıq. Başta diktor özüniñ sözlerini ayttı, soñra: "Şimdi Hapıshor kolhozcısı Osman ağa sözge çıqacaq. Diqqat! Diñleñiz!" dep, o adamğa mikrofonnı kösterip eli-nen işmar etti. Osman, birden eyecanlandı, özüne aytmaq içün azırlanılğan sözlerni büs-bütün unuttı: "Ahaylar, bu menim, habıshorlı Osmanım. Maşina içün köpçekler aldım, raat olun"— dedi. Diktor Osman ağanıñ aytılmaycaq sözlerni aytqanını añlap, mikrofonnı qapattı. Er kesniñ külmekten içleri-bavurları qattı. Osman ağa ise biraz muğayıp, bizlerge baqtı da:— Ne güleysiz? Ya men kendim öyle söylemegen olsam, olar inanacahlar yohsa, er kes mana trubadan kendiñ söyle dedi, kolhoz reisi de, kolhoz maşinasına mıtlah köpçek tapıp gel, dep tenbilediler. Studiyada bulunğanlar daa da gürdeli külüşti, Osman ağa ise radio ne olğanınıı körip ve anda bir türlü balaban truba olmağanına inanıp, Hapıshorğa qayttı.

İşte, radio böyle etip bizim qırımlılarğa büyük bir yañılıq ilim-tehnika yeñişi olıp kelgen edi.

Men şu birinci kontsertten ve er kün berile başlağan çıqışlardan soñ diñleyicilerden pek çoq maqtavlı mektüpler aldım, atta yolda bile meni pek çoq adamlar toqtatıp, sualler berip, radiodan özleri istegen yırlarını yırlamamnı rica ete ediler. Böyle al, elbette, sahnağa ilki adım atqan yat sanatkâr içün pek tatlı is. Lâkin bu maqtavlardan menim iç "başım aylanmadı", menlikke, qopaylıqqa kapılmadım. Men endi mütehassıs yırcı olmaq içün, mıtlaqa yırlav qanunlarını bilmek, tecribeli rus yırcılarından ögrenmek aşqına qapıldım. Tamam şu vaqıtta, radiokomitet yanında yaş yırcılardan hor teşkil etilgende, Moskvadan bir gruppa sanat mütehassısı keldi. Olar radio yanında toplanğan yırcılarnı diñlediler. Bu cümleden meni de diñlep, "bu qıznı horğa qoşmay, yalıiız muzıkanıñ ve yırnıñ qanunlarını ögretmsk ve onıñle ayrıca çalışmaq kerek, çünki onda tabiy küçlü ses bar" — degen hulâsa çıqardılar. İşte, şu kündei başlap, men professor Çernovqa, professor Begaratqa qatnap, muzıka dersleri aldım, nota ögrendim. Soñra meni Moskvadan kelgep yır ocası Vinarskayanen tanış ettiler. O maña mahsus dersler, meşğuliyetler tayinledi, yır qanunlarını ögretti. Men ondan hususan doğru nefes aluv qaidelerini ögrendnm. Albu ise doğru nefes ala bilüv yırcı içün eñ esas şeylerden biri eken. Nefesi yetişmegen, sözni olmaycaq ecalarğa bölip yırlağan adam daa yırcı degil eken. İşte, böyle yır qanunlarını, az olsa da, ögrenmeyince, degil opera-larnıñ ariyalarını, adiy halq yırlarını bile keregi kibi yırlamaq qıyın eken. Demek, sesi olğan kişi er şeyni yırlar degen fikir, qatiyen yañlış fikir. Onıñ içün, yırlamağa avesli ve aqiqaten sesi bar adam, mıtlaqa yırlav qanunlarını menimsemek kerek. Bilmeyim, menim şimdi esime kelgen bu qaideler ileride olacaq yırcılarğa fayda berirmi, yoqmı? Berse, pek memnun olur edim. Muzıka, yır alemi zaten dünyada eñ küçlü işlerden biridir. Lâkin çoq yazıq ki, bu işke alâ yengilden baqqanlar ve sanatkârlıq insanğa tabiat tarafından berilgen eñ büyük, eñ qıymetln bahşış olğanını añlamağanlar barlar. Bu yerde men biraz ögge ketip, 1965 senesi Taşkentte olğan bir vaqianı hatırlamaq isteyim.

Bir kün evde qapım qaqıldı. Açsam, qarşımda tanış olmağan bir qadın tura. Men taaciplenmedim, çünki maña çoq adam kele, tanımağanlar tanımaq içün, tanığanlar subetleşmek içün, bazı yaşlar, qızlar ayrı yırlarnı yazıp almaq nçün keleler. Menim qapım daima açıq, törüm boş. Selâmlaştıq. Kiriñiz, buyurıñız, dedim. Qadın orta yaşlı, orta derece kiyimli, er şeyi orta, lâkin yalıñız bilgi dairesi nedendir pek tar olğanıiı men birazdan soñ añladım. — Uzun sözniñ qısqası,— dedi qadın,—men büyük ricanen keldim. Halqnıñ bir belli adamısıiız,— dep maqtap taşladı. Meң maqsat ne olğanını alâ añlap olamayım. Çünki bazan öyle adamlar ola, atta menim iç alıp berecegim olmağan saadan bile menden fikir soraylar. Ne yapmalı, imkânıma köre, dünyağa baqışımnıñ seviyesine köre, öyle suallerge de cevap bermege tırışam. "Menim birden-bir qızım bar,— dep başladı qadın,— endi on altı yaşında. Mektepte oqup olamadı, ep sınıfta qaldı, niayet, balaban qız oldı. Endi mektepke barmağa utana, em barsa da, faydasız, soñra onı, bir zenaat ögrensin dep, tikiş fabrikasına tikicilikke yerleştirdim, canım, tuvğanım, ne belleysiñiz? Anda da çul tutmadı. Bir şey ögrenalmadı, işten çıqardılar. Andan soñ belki alış-veriş işini ögrenir dep, eline bazı bir ufaq-tüfek alıp berip bazarğa çıqardım. Tuvğanım, aqız, halqnıñ yedi – sekiz yaşında balası otura, babasınen, daa deseñ, babasız da, pomidor sata, bu menim sersemim onı da beceralmadı. Şunıñ içün, sizni büyük artistka sayıp, ögüñizge keldim. Qızımnı artistlikke almaz ekensiñizmi?" Men açuvımpı zornen tuttım da, ondan soradım:— Onıñ artist olğanını niçün isteysiñiz, talantlımı yoqsa?— dedim. Qadın özüni sıqmadan: "Yoq, talant çarpsın, men onıñ talantını-malantını añlamayım. Sizler, tuvğanım. çoq şeerlerde, köylerde, aman-aman dünyanıñ yarısını körip, oynay, yırlay yüresiñiz. Şunıñ içün aylıq da alasıñız, dünyada sizden raat adam yoq" - dedi. Menim endi açuvlanmağa da, darılmağa da iqtidarım qalmadı. Bu laqırdı endi evimde olmağan olsa, belki bir lâyıq söz tapalmay, qadınnıñ yanından keter edim, lâkin bu adam menim evimde… ne yapayım? Qadın maña közlerini tikip, cevap bekledi. Men biraz özüme keldim, özüñiz qayda çalışasıñız, dep soradım. "Men çamaşır yuvam, anda pek zararlı, yaş qıznıñ sabun buvında terlegenini istemeyim" - dedi. Men biraz tüşündim de, qadınğa ne aytmağa bilmeyip: - Öyle olğanda, siz eki yıl daa bekleñiz de, qızıñıznı özüne beñzegen erkekke beriñiz, dep sözümni kestim. Qadın ketti. Lâkin men şu gecesi yuqlap olamadım. Arası çoq keçmedi diger qadın ile rastkeliştik. Soqaq boyu odır-budır laqırdı etip kete edik. O birden sözüni kesti de: - Erecepova, soramaq ayıp olmasın, siziñ esas işiñiz qayda? – dep soradı. Men böyle sualni iç işitmegen edim. Çünki menim otuz beş yıldan beri yırcı ekenimni endi er kes bile belley edim. "Eger bu qadın meni asıl da tanımasa, familiyamnı qaydan bile? Familiyamnı bile eken, yırcı ekenimni niçün bilmey? Bilmese – bilmey da, meni mıtlaqa er kes bilmege borclı degil" - dep tüşündim. Qadınğa baqtım da: "Bağışlañız, siz meni tanımaysıñız, ğaliba" - dedim. Qadın birden: - Ne içün, yahşı tanıyım, ansamblde yırlaysıñız da" - dedi. "Öyle olsa, menim esas işim qayda ekenini ne içün soraysıñız?" - dedim. Qadın pek sıqılmadı. Teftişini devam etip: - "Aylıq alğan yeriñiz qayda, dep sorayım da" - dedi.

Men tekrar böyle qolaysız alda qalğanıma taacplendim: "Kündüzleri tekstilde çalışam, aqşamları sanağa çıqıp, sizlerge yırlayım" — dedim. "Ya er kün çeşit şeerlerge nasıl barıp yetiştiresiñiz?" Bu külünçli şey olıp çıqtı. "Şükür, samolötlar bar, er yerge üçp baram"— dedim. İşte, sanat işinde böyle vaqialarğa da rastkeline, ne yapmalı? Böyle vaqialar aqqında dünyaca belli italyan yırcısı Toti Dalmonte: "Er bir yırcı, yahud artist ayatınıñ bir de bir fasılında özüne bir obraz qıdırmaq ve yaratmaq kerek"— degen. Onıñ içün, böyle büyük artistler eñ hucur allardan bile özüne ders alğanda, menim kibi küçük bir şahsnıñ zaten taqdirge şikâyet etmege aqqım da yoq. Yalıñız ayattan ders, daima ders almaq kerek.

Böylece, men yavaş-yavaş yır qanunlarını menimsemege ve eski halq yırlarını mükemmel yırlamağa ögrene başladım. Bizler yavaş-yavaş radio yanında bayağı adam oldıq. Elmaz. men kelgen soң, ketti. Soñ Alime Suleymanova, Münever Aliyeva, Zeynep Lümanova, Ediye Topçı keldiler. Erkeklerden ise solist olaraq yalıñız Memet Abselâm bar edi. Soñ radio yanında hor meydanğa ketirildi, horda erkeklsr ve qadın sesleri çoq edi. Muzıka medeniyetimiz köterilip başladı. Hornen artıq rus klassik yırları yırlanıldı. Kompozitorlardan Yaya Şerfediiov, İlyas Bahşış ve istidatlı yaş aveskâr Abibulla Kavri soñ vaqıtlarda zemaneviy muzıka baylığımıznı künden-künge yükselttiler. Men ise öz repertuarımnı daima kenişletmege ve zenginleştirmege, onı çeşit milletlerniñ yırları ile ziynetlemege tırışa edim. Bundan başqa, rusiye kompozitorlarıңdan ve çet memleket klassiklerinden yırlar. romanslar alıp, ana tilimizge çevirip yırlay edim. Meselâ, birincide, Çaykovskiyniñ "Menim ateşim" yırını, Motsartnıi "Ayneni", Şübertniñ "Latarna"sını, Bethovenniñ "Dağ sıçanı" yırını, azerbaycan, ermeni, özbek, qazah, qazan tatar yırlarını da icra ettim.

O vaqıtta radioda muzıka redaktorı olıp çalışqan Reşat Refatov (kompozitor Asan Refatovnıñ ağası) bir kün: *Saña ğayet küç bir şarq yırı yırlayım, eger şu yırnı Varvara Karpovna ile bir gecede ögrenip kelseñ, seniñ istidadıña lâyıq qıymet keserim" — dedi. Men özümde istidat olğanını, yahut olmağanını isbat etmege iç bir vaqıt ıntılmadım. Reşat Refatovnıñ teklif etken yırı aqiqaten meraqlı edi. Men deral oña aşıq oldım ve Varvara Karpovnağa bu türkü ile meşğul olmaqnı rica ettim. O yırnıñ notasını yazıp aldı. Sözlerini Reşat ağa özü yazıp berdi.

Bütün gece ocamnıñ evinde, yuqlamadan, agır maqamlı bu yırnı ögrendim. Saba Refatovqa "imtian" berecek edim. Niayet, saba açıldı, Varvara Karpovna da turdı. Menim yuqlamağapımnı körip:— Sen uyandıñmı? Soñ nasıl, yırnıñ maqamı hatiriñde qaldımı,— dedi. Men sevinçnen yırnı bütünley yırlap çıqtım. Ocam meni kene maqtadı, zaten yırğa niayetsiz avesligiñ seniñ ğayretiñe gayret qoşa, şunıñ içün sen yorulmağa bilmeysiñ, dedi. Soñ meni, Reşat ağa diñledi. Onıñ memnun qalğanını, turıp meni öpkeninden añladım. Şundan soñ "Şevqıñle hayalıñ" sımarış kontsertlerinden iç tüşmedn. Bu yır zaten, erkek adam adından yırlanılğanı içün, onıñ mündericesine kirmek, şu yırda obraz doğurmaq menim içün ğayet küç edi. Lâkin er türlü yırnı tamamiyle ögrenip yırlamaq içün böyle zorluqnı yeñip, özüñe ruhiy ğıda alıp, çoq çıtırmanlıqlarnı keçmek kerek ola. Çetten baqqanda, közge qolay körüngen yırdҗılıq böyle bir iş. Lâkin bizim milliy muzıkamıznıñ tabiy zenginligi, elbette, yırlarnıñ güzel yırlanılmasına özü ğayret bere.

O devirde maña çoq yardımı tiygen Reşat ağanıñ qorantası — babası Mamut efendi, qardaşı Asan Refatov bizim milliy muzıka medeniyetimiz tarihında müim yer tutalar. Reşat ağa özü ğayet istidatlı adam olıp, bütün qırım yırlarını, alelhusus Bağçasaray yolağı yırlarını, mükemmel bile edi. Özü pek güzel mandolina çala ve yırlay edi. Menim yırlağai yırlarımnıñ işlenilmesinde onıñ çoq faydası oldı. Birincide, Reşat ağa bizim edebiy tilimizni yahşı bile edi. Menim tilimni ve diktsiyamnı tüzetüvde büyük yardımı oldı. Men, Reşat ağadan bayağı Bağçasaray yırı ögrendim. Reşat ağanıñ babası Qırımnıñ eñ usta santırcısı edi. Santır özbek halqınıñ "çanga" degen muzıka aleti. Mamut efendi (lağabı "taqa-tuqa" edi) saitırnı öyle çala edi ki, işitkenler onıñ ustalığını iç bir vaqıt unutamay ediler. Öyle ailede doğğan Asan Refatov Bakuda konservatoriya bitirip, yigirminci ve otuzıncı yıllarda çoq muzıka eserlern yaratqan birinci aliy malümatlı kompozitorımız oldı.

Onıñ "Çora batır" adlı opera şekilli muzıka eseri, "Yanğara batır" muzıkalı draması ve diger eserleri o devirde tatar teatriniñ esas repertuarını teşkil ettiler. O vaqıtlarda Reşat Refatov, Ayşe Refatova, Hayri Emnr-Zade, Asan Nagayev tam manada sanat ustaları oldılar. Soñundan Asan Refatov "Arzı qız" dramasını da yazıp başlağan edi, lâkin soñuna çıqalmay, facialı vefat etti.

Menim sesime o "Eki puğu" adlı halq yırını violonçel ve pianino içün işlegen edi. 1936-ncı yılda, men Moskvağa Bütünsoyuz radio festivaline Qırımdan yırcı olaraq kettim. Anda mukâfatlanğanlar sırasında edim. Şu vaqıt radiofestivalniñ yekünleyici kontserti Çaykovskiy adına kontsert zalında oldı. Kontsertte men, Asan Refatovnıñ violonçel, pianino ve menim sesim içün işlegen "Eki puğu" yırını ve "Noğay beyitleri"ni yırladım. Şu kontsert menim hatrımda ebediy qaldı. Birincide, şu meşur kontsert zalıңdan biñlernen közlerniñ maña baqıp turganı menim içün büyük mukâfat edi. Ekincide, şu zalda Büyük opera teatriniñ dirijörı Golovanov, halqımıznıñ eñ medeniy, aliy tabaqasına mensüp adamlardan Mamut Nedim, Asan ve Reşat Refatov ve digerler bar edi. Sahnada ise o vaqıtlarnıi sanat yıldızları, dünyaca belli ermeni yırcısı İrma Yaunzem, Şaratalyai kibi artistler arasında men, yaş tatar qızı yırladım. Şu aqşam şahsen menim alğan alğışlarım, menim içün zalnı titretken elçırpmalar ve meni tekrar-tekrar çağırıp, atta konferansyege sözüni devam ettirmey menim yırlarımnıñ tekrar yırlanılması ve sananıñ artına Golovanov özü kelip, menim qolumnı öpip: "Bu Qırımnıñ angi bağınıñ bülbuli, bu balanıñ sesini böyle kim yarattı?" — demesi menim içün ebediy unutılmaycaq adise edi. Şu kontsertniñ muvafaqiyeti, menim qazanğan şüretim, zan etsem, şu yıllarda bizim muzıkamıznıñ da, başka milletlerniñki kibi efir vastasınen bütün memleketke ve atta Vatanımız sıñırlarından keçip, uzaq memleketlerde bile muzıka sevicilerniñ kulağına yetişmesine sebep oldı. Bizim muzıkamıznıñ zenginligi, dülberligi aqqında belli kompozitor, Spendiarovnıñ qızı yazğan kitabındaki satırlar yürekni ğururlandıra, tekrar-tekrar muzıkaga, alelhusus bizim halq sanatımızğa tükenmez sevgi doğura. Kitapta Spendiarovnıñ anası Kefede hocağa çıqqanda, toyda meşur ressam Ayvazovskiy de bar eken. Toy gecesinde kelin fortepiano çalıp, tatar yırlarını icra etüvi, atta tatar tilini bilmegen musafirlerni ayrette qaldırğanı hususında yazıla.

Bizim ğayet zengin halq yırlarımız zaten umumiy bir muzıka medeniyetini teşkil etseler de, bazı yırlar özüniñ tili, mündericesi, ritmi ceetinden biri-birinden çoq ayırılalar. Bunıñ sebebi, Qırımda halq tiliniñ üç esas şivege: yalı boyu, orta yolaq ve çöl taraf şivelerine bölünüvidir. Yalı boyu muzıkasına ve yırlarına türk ve balqan memleketleri muzıkasıiıñ büyük tesiri olğan. O yırlardaki sözlerniñ de çoqusı türkçeden keçip, adiyleşip, yerln şivege kirip qalğan. Meselâ, yalı boyu maqamınen icra etilgen manelerni alayıq.

Yalı boyu yırları esasen çoq sozulmay, ekseri allar oynalmağa mümkün şekilde yırlanalar. "Yosmam", "Eminem mantar toplayur", "Qamuş", "Bir top gül", "Şinanay", "Ediyem" ve dngerler şu cümlesindendir. Zaten muzıka ve yır halqnıñ hususiy çizgnlerini aks etici küzgü. İşte, yalı boyunıñ dülberligi, tabiy güzelligi muzıkada öyle aks etilgen, yani olarda şeñlik ve oyun ritmi çoq olğan.

Orta yolaqta keniş darqalğan yırlar ve oyun ritmleri de başqalar. "Qaytarma"lar bile biri-birinden farqlılar. "Arafat dağları", "Mecbur oldım" kibi yırlarnıñ til hususiyeti yalı boyuna yaqın, lâkin maqamları bütünley başqa. "Ey, ğazılar", "Kerem". "Ümer oca" ve daa pek çoq yırlar şu yolaqnıñ mahsus hususiyetleri ile aydın-açıq bağlılar.

Çöl tarafını alsaq. mında da er yır şu tarafnıñ hususiyetini aks ettirmekte. Bu tarafnıñ yırları til ceetinden yalı boyu ve orta yolaq yırlarından ayırdı etileler.

Bu çıñlarnıñ maqamları da, sözleri kibi, teren manalıdır. "Aqtaban", "Ornıñ yolu", "Celtirmen", "Canay" kibi pek çoq çöl taraf yırlarınıñ da özcesine dülber, zengin muzıka incelikleri bar.

Böylelikle, bizim böyle çeşitli, zengin muzıka sanatımıznıñ eñ namlı merkezi Bağçasaray edi. Bağçasaray zaten, küçük şeer olğanına baqmadan, anda yaşağanlar pek çoq zenaatlar elde etip, pek çoq üner saibi olğanlar. Meselâ, eñ yüksek quyımcılıq Bağçasarayda başlagan ve çoqusı andan törep, Simferopol, Kezlev ve diger yerlerge darqağan. Tericilik (tabanacılıq), ayaqqapçılıq, qalaycılıq ve diger esnaf işleriniñ, çeşit milliy yemeklerniñ icat yeri de Bağçasaray olğan. Bunıñ sebepleri çoq, elbette. Lâkin esas sebebi — Qırımnıñ er bir köşesinden zenaat ustalarıññ, esnaflarnıñ mında toplanğanı-dır. Atta qadınlar bile qol işleri çeberliginde—keten toquv, nağış işlev, kilim toquv, mıqlama kibi qadın ünerlerini menimsevde çoq ileri ketkenler.

Bütün bularnı köz ögüne alğanda, yuqarıda söyledigimiz kibi, çalğıcılıq ve yırcılıq saasında da Bağçasaray başqa yerlerden ayırılıp turğan, meşur çalğı ustaları mekânı esap etilir.

Malüm ki, evel vaqıtlarda halqımızda çalğı çalmaq. resim yapmaq ve diger ünerler din tarafından yasaq etilgen, günâh sayılğan. Buña baqmadan, istidatle doğğan adamlar mıtlaqa çalmağa, yırlamağa, oynamağa bilgenler. Ama eñ acınıqlı yeri şu ki, qadınlarğa yırlamaq, oynamaq, yahut çalmaq — iç aqılğa sığmağan günâh dep bilingen. Künlerden bir kün, qartbabam, bitam ve anam gece arabanen toydan qayta ekenler. Qartbabam zaten anamnıñ, yani qızınıñ yırlağanını pek seve ve evinde kimse olmağanda onı yırlatıp zevqlana eken. Toydan qaytqanda, gece ay yarıq, yol boş, kimse yoq, arabada yalıñız öz qorantası olğanı içün qızına:— Saide, bir "Dert içün çıqtım luqmane, bir çare bulmadım, kezdim" dese, qızım,— dey. Anam deral yırnı yüksekten tuttıra, pek eyecanlanıp yırlay. Lâkin artlarından baynıñ biri faetonnen kele eken. Böyle dülber qadın sesini iç bir vaqıt işitmegeninden, pek taaciplenip, arabanıñ artından yetken ve özü faetondan tüşip, arabanıñ ögüne çıqaraq, atlarnıi başını tutıp toqtatqan. Eyecanlı alda qartbabama yaqın kelip, sarğuş sesile sat maña bu qadınnı, saña yüz altın beririm, degen. Anam ve bitam deral yüzlerini saqlağanlar. Qartbabam arabadan tüşip, bir şey demey, baynıñ qulaq tozına bir şamar yerleştirgen. Bay beklenilmegen yumruqtan yerge yuvarlanğan. O, yerden semiz kevdesini köternp, turıp, nege oğrağanını añlağance, arabanıñ izi yoldan ğaip olğan. Bundan soñ qartbabam qızına tenbi etip: "Muqayt ol, qızım, bu ses seni belâğa qaldırmasın"— dey eken. İşte, şu devirlerde, tabiy, kim bile ne qadar nstidatlar öz halkınıñ sanatını köterüvden, dünyanıñ eñ qıymetln baylıqlarından biri olğan muzıka ve yır ile halqnıñ ruhiy dünyasını zenginleştirüvden marum olğanlar.

Ulu Oktâbr inqilâbı, niayet, sanatımıznıñ bu facialı alına sñır çekti, halq yaratıcılığına, sanatqa, şu cümleden, yırcı qadınlarğa da keniş yol açtı. Simferopolde milliy drama teatri meydanğa ketirilgen soñ, halq ilki artist qadınlardan Ava Qlıçeva, Emine Çelebiyeva, Melişevanıñ seslerini işitken. 1930 senesi radioda resmiy olaraq ilkide Elmaz Aliyeva yırlap başlay. 1932 senesi men peyda oldım. Şu vaqıtlarda men çoqtan halq arasında belli olğan Bağçasaraylı ustalarnen, pek muzıkal ve yahşı sesli kemaneci Appaz Usta ve onıp çalğı taqımı, acayip klarnetçi İsmail Mecit, Suleyman Memiş, trubacı Ahtem kibi adamlarğa qoşuldım. Menim yırcılıq ustalığımda, halq folklorını pek yahşı bilgen acayip klassik yırlarımıznı temelinden bnlgen Appaz Ustanıñ pek büyük yardımı oldı. O meni sevdi ve maña çoq yırlar ögretti. Olar, yani Bağçasaray çalğıcıları, radioda aftada bir kere mahsus sımarış kontsertlerine kele ednler. Şu çalğıcılarnıñ kelecek künlerini men dört köznen bekley edim. Çünki er kelgende, Appaz ağanı bazan evime alıp kelem, bazan doğrudan-doğru studiyanıñ sofasında, ya da azbar içinde qayda boş yer tapsam, şu yerde onı yaqalap, maña bir yañı yır ögretmesini rica ete edim.

Böyle künlerden birinde Appaz Usta:

dep çaldı ve yırladı. Men ayrette qaldım. Appaz Ustanıñ yanında otura edim, onı quçaqlap öptim de, deral beyitlerni yazıp aldım ve onıñ artından yırnıñ maqamını ögrendim. Bu yır Appaz ağanıñ ağızından şu qadar dülber çıqa edi ki, men onı şu gece er seferki kibi, sevda olıp ögrendim.

Bundan biraz vaqıt soñra, Appaz Ustanıñ çalğı taqımınen beraber Moskvağa ilki kere plastinka yazdırmağa kettik. Moskvağa radiokomitetniñ bütün yırcıları: Münever Aliyeva, Alime Suleymanova, Zeynep Lömanova, Ediye Topçı, Memet Abselâmov ve men kettik. Ne içün bilmem, bizim halqımızda yırlağan qadınlar — yırlağan erkeklerden çoq edi. Erkeklerden yalıñız Memet yırlay ve onıñ gür ve tatlı (tenor) sesi bar edi. Lâkin ilki yıllarda, ses ocası Memetniñ sesiniñ diapazonını ve tembrini yahşı añlamayıp, onıñnen yañlış ders alıp barıp, sesini bayağı bozdı. O vaqıtlarda bunı kimse farqlamadı, lâkin Memet barğan sayın yahşı yırlayljağı yerde, yaramay yırlap başladı. Soñra bu mesele añlaşıldı ve Memetniñ ses ocası deñiştirildi. Bir qaç ay içinde Memetniñ sesi tüzeldi, soñra pek çoq rus klassik yırlarını icra etti. Çaykovskiyniñ "Yevgeniy Önegin" operasından Lenskiyniñ ariyasını yırladı, oña "tatarlarnıñ Lemeşevi" degenler oldı.

Ondan soñ dramteatrde Ümer Emirov, Asan Celâlov, Murat İzmaylov kibi erkek yırcılar da peyda oldılar. Lâkin, ne içündir, şu vaqıtlarda teatr artistleri ile radio arasında bağ pek az edi. Güzel sesli adamlardan faydalanmağa bilinmey edi. Teatrde çoq güzel sesli qadınlar da bar edi. Fatma Ametova, Rean Arifova, Saniye Nalbandova ve digerler. Çoq yazıq ki, şu adamlarnıñ muzıkadaki istidatları vaqıtında tanılmadı, bu meselege emiyet berilmeyip, olardan keregi kibi faydalanılmadı. Meselâ, azerbaycan kompozitorınıñ "Arşın mal alan" muzıkalı komediyası bizim drama teatrimizde şu qadar güzel oynaldı ki, bu aqta er yerde güzel fikirler yazıldı. Anda Gülçehreni oynagan Rean Arifova, Asiyeni oynağan Fatma Ametova, Telllini oynağan Zore Bilâlova, Askerni oynağan Asan Celâlov, Suleyman beyni oynağan Murat İzmaylov, Velini oynağan Bilâl Parikov, halanı oynağan Ayşe Parmaqsızova, Sultan beyni oynağan Edem Nimetulla ve daa çoqlarınıñ çıqışları gazetalarda şereflendi, maqtaldı, halq sevgisini qazandılar. Ama olarnıñ yırları radioda yazılmadı, plastinkalarğa keçirilmedi. Bunıñ kibi, ğayıp olıp ketken talantlar bizde çoq oldı. Bizim büyük bir husurımız şunda ki, medeniyeti yüksek halqlardan üner almağa bil-meymiz, öz istidatlarımıznıñ qadirine yetmeymiz, istidatsız adamlar kibi olıp qalamız. Ve bunıñle sanatımızğa, medeniyetimnzge çoq zarar ketiremiz. Meselâ, radioda yırlağan artistlerni alayıq. Alime Suleymanovanıñ güzel sesi bar edi. Halq onı begene edi. Ondan soñ kelgenlerden Münire Aliyevanıñ yahşı soprano sesi bar edi. Zeynep Lömanovanıñ sesi de ğayet hoş olıp, halq yırlarını ğayet mükemmel bile ve tam inceliklerinen yırlay edi ve alâ yırlamaqta. Bundan soñra güzel sesli Ediyemiz keldi. Ediye özüni halqqa ilkide radio kontsertlerinde tanıttı ve sevdirdi. Ediyeniñ sesi pek yüksek, qudretli ve gür edi. Moskvağa plastinka yazdırmağa barğan vaqıtımızda onıñ sesine de güzel qıymet kesilgen edi.

Bizlerge medeniyet reberleri tarafından, niçündir, keregi qadar emiyet berilmey edi. Bizim kibi yaşlarğa ciddiy yol kösterilmedi. Moskvağa, Leningradqa barıp oqumak mümkün edi. Lâkin kimse yollanıp oqutılmadı, ama başqa yerlerden ketip oqudılar. Meselâ, Azerbaycan özüniñ Mamedovını İtaliyağa yollap, oquttı. O andan "Bülbül Mamedov" olıp keldi, sonundan ulu artist oldı.

İstidatle doğğan balalarnı öz istidadı boyınca oqutmağa tırışmağan ana-baba, öz balasınıñ qaydını çekmey, dep esap etile. Qırımlı qız Gülsüm Seydametova konservatoriyanı oqup bitirdi, Lâkin halqqa belli olmay, başqa yerlerde işlep yürdn, öz halqınıñ medeniyeti içün belli bir hızmet kösterip olamadı.

İlki sefer plastinkada öz sesiñni işitüv insan içün añlaşılmaz tesir doğura. İnsan atta özüniñ sesini tanımay, başqası yırlağan kibi kele, lâkin göñlüñ köterile, özüñde tatlı bir ğurur, añlaşılmağan menlik sezesiñ. İşte, böyle, birinci kere öz sesini diñlegen Appaz Usta Moskvada, studiya içinde "teşekkür közyaşları" ile ağlagan edi.

Men onıñ yanına çapıp barğanda, Appaz ağanıñ közleri yaşlı, özü de külümsiremekte edn. "Balam, baqsa sen bu mücizege! Bir demirci oğlunı Bağçasaraydan böyle acaip saraylarğa çağırtıp, onıñ yırlağanını plastinkağa yazıp alıp, bütün dünyağa işittirüv, bu yalıñız Sovetler memleketinde mümkün olğanını men şimdi añladım. Sevinçimni kimnen bölüşmege bilmeyim, sen de quvanasıñmı, qızım?"— dedi o. Men özüm de tıpqı öyle duyğular içinde edim. Bu biz içün, elbette, pek büyük iş, pek büyük sevinç, Lenin milliy siyasetiniñ bir yeñişi edi. Bundan soñ biz Appaz ağalar ile, Moskvada ve Simferopolde çoq kereler lentalarğa yırlar yazdırdıq.

Biñ doquz yüz otuz doquzıncı yılda, Appaz ağalarnen ilki kere "televizorda" kontsertlernen çıqışta bulundıq. Bu daa bir mücizeli vaqia edi ki, bizler zaten, "televideniye" ne ekenini bilmey edik. Şu kontsertte büyük ermeni halq artisti 1936 senesn Çaykovskiy adına kontsert zalında körüştigimiz yırcı Şaratalyan, kene İrma Yaunzen ve men edik. Men küçük ekranda Şaratalyannı kinoda körem belledim. Mana şu yerde bulunğan teh-nikler bunıñ kino olmağanını ve tezdei men de, Şaratalyan kibi, kiçkene ekranda körünecegimni ayttılar. Pek hucur şey... Taaciplenmemek mümkün degil. Şu televizor kontsertinde (o vaqıtta televizor er kes içün degil edi) Appaz Usta çaldı, Nuriye Cetere ise "Tım-tım"nı oynadı.

Biz cenkke qadar Bağçasaray çalğıcıları sayesinde muzıka sanatımıznı keniş alemge çıqara bildik.

Televizorda kontsertimiz güzel keçkeni içün bizlerni ekinci künü Büyük teatrge, "Bağçasaray çeşmesi" baletini baqmağa davet ettiler. Özümiz "Kiyev" musafirhanesinde yaşay edik. Men Appaz ağalarnıñ episinden "açıq-köz" adam olaraq olarnı metroğa alıp bardım. Appaz ağa, ğarip, "bu poyezd pek tez yüre, menim yüregim oña dayanmaz"— dep ketmeycek oldı. "Bir şey olmaz... tek qapığa yaqın oturıñız, tüşmeñiz oñaytlı olsun!"— dedim. Tüşecek yerimizge keldik. Qapı açıldı, epimiz tüştik, eñ soñunda Appaz ağa tüşeyatqaida, bıcağınıñ etegi qapı arasında qısılıp qaldı. Appaz ağa, zevallı, pek qorqtı, bıca-ğınıñ yeñlerinden ellerini tez-tez çıqarıp yetiştirdi, lâkin ince sade basmadan tikilgei eski bıcaq er kesniñ közü ögünde keteyatqan poyezdniñ qapısı arasında "qara bayraq" kibi yelpirep közden ğayıp oldı. Stantsiyada olğanlar episi külüştiler. Appaz ağa, ğarip, qıçıra-qıçıra, vagonnıñ peşinden bayağı bağırıp çaptı. Biz ekinci stantsiyağa barıp, bıcaqnı alıp, tekrar artqa qayttıq ve yolumıznı devam ettik. Niayet, Büyük teatrge keldik. Olacaq şeyge çare yoq, degenleri doğru eken. Bizge berilgen altı biletniñ üçü parterge, üçü üçünci yarusqa eken. Appaz ağa, İsmail ağa, men — üçümiz parterde oturdıq, dareci Suleyman, Ahmet ve Memiş yuqarı çıqtılar. Bilgen kişi kibi, men özümce olarnı tenbiledim, "Yañıçıq bıcaq belâsından qurtuldıq, anda yuqarıda, tegin oturıñız, bir şeyler daa çıqarmañız" — dedim. Söz berip kettiler. Kettiler ama, olar böyle teatr zalını, böyle baletni birinci kere köreler de. Birazdan balet başladı, zal çım-çırt, er kes diqqatnen sahnağa baqa. Zaten, bu meşur baletni sevmemek mümkün degil. Temaşanıñ eñ dülber, eñ meraqlı daqiqalarınıñ birinde, pek hucur al olıp keçti.

Tınç zal içinde, yüksekten, üçünci yarustan dareci Suleymannıñ sesi yañğıradı. "Appaz, al mınavı bıcaqnı, qapığa çıq men bezdim, qaytam endi!" — dep qıçırdı, bıcağını üçünci yarustan aşağı, parterge, bizim üstümizge attı.

Bir künde eki kere "bıcaq belâsı". Ekinci seferkisi metrodaki "komediya"nı bastırdı. Zalda acizlik areketleri, kiyik sadalar köterildi, çünki eski bıcaq avada yelpirep, yaldap, etekleri cayılıp, yüksek moda ile kiyingen-quşanğan hanımlarnıñ üstüne qara paraşüt kibi sarqıp tüşti. Men nege oğrağanımnı bilmedim. Appaz Usta ayaqqa turıp, adamlarnıñ başları üzerine tüşeyatqan bıcaqnı uzanıp tuttı. Bu işke bütün zal şaştı. Men, sahnada ne olğanını bile körip yetiştiralmay mashara olıp, utanıp, vestibülge çapıp çıqtım.

Musafirhanege kelgen soñ, zevallı Suleyman ağanı çoq tazirledik. Oña darıldıq. Ğarip, şaşmalap: "Ya bezdim de, qızım, bir şey añlamayım da, qızlar ayaqlarını kötere bereler... başqa şey yoq!" Deycegim, balet de öyle bitti.

Ğarip Suleyman ağanı qabaatlamağa aqqımız da yoq edi. O zavallılar inqilâptan çoq vaqıtlar evel doğıp, çarizm vaqıtında caillikten ve faqırlıqtan başqa bir şey bilmegenler, yalıñız özleriniñ çalğıcılıq istidadı ile yaşağan, keçingenler. Ebet, yetmişke kelgen adamnı men, daa yañ yigirmi yedini toldırğan qadın nasıl añlap olurım?

O yıllarda Yaltada teşkil etilgen mahsus oyun ve yır ansambli az vaqıt içinde çoq şeyler yaptı. Ansambl Qırımnıñ er yerinde, hususan kurort şeerlerinde acaip kontsertler bere edi. Anda pek çoq oyuncılar, yırcılar, çalğıcılar ve büyük hor bar edi. Olarnıñ programmasında qırım halq yırları, avaları, oyunları olmaqnen beraber, memleketimiz halqlarınıñ oyun ve yırları da bar edi. Şu vaqıtlarda nam bergen oyuncılar Rustem Ğaziyev, Refat Asanov, Nusret Şabanov, qadınlardan Anife Çolaqova, Selime Ablayeva (Çelebiyeva), Saide Turupçı, yırcılardan eñ dülber, bülbül sesli Cumaziye Turupçı ve digerler bar edi. Başımızğa apansızdan cenk deşeti tüşmegen olsa, şu ansambl soñradan ğayet parlaq medeniyet ocagı olacaq edi. Anda pek istidatlı yaşlar ve qızlar toplanğan edi, cenk çoq ümütlerni telef etti. Sanatta ömürlerini şu ansamblde başlağan ve tap qartlıgına qadar sanatqa sadıq qalıp hızmet etkenlerden klarnetçi Memet-usta Abibullayev, oyuncı Selime Çelebiyeva, Nusret Şabanov millly muzıka ve oyun sanatımıznıñ pionerleri ve veteranları olıp qaldılar. Hususan, menimle on beş yıl ayırılmay çalışqan, sahnada özüni pek istpdatlı oyuncı olaraq köstergen Selime Çelebiyeva, özüniñ tabiatındaki iş severligini, yorulmazlığı ve daima öz oyunlarınıñ inceligi, dülberligi üstünde usanmadan çalışuvınen özüni halqqa sevdirgen ğayet eyecanlı, temperamentli oyuncı oldı. Selimeniñ acaip "Tım-tım" oyunını, onıñ quş qanatı kibi qaltırağan parmaqlarını, yılan kibi mayışqan, sılcırğan qollarını sanada körip de, coşmağan seyirci yoq edi.

Sayğılı oquyıcım! Men elime qalemni, künü-kününen tizilip ketken memuar yazam dep almadım, çünki oña küçüm yetmeycegini yahşı bilem. Lâkin özümniñ bir derecede olsa da, sanatımıznen bağlı mürekkep ömürimdeki ayrı vaqialar, adiseler, çeşit sanat adamlarınen körüşüvlerim, olarnen birlikte çalışuvım hususında şahsiy hatırlavlarım, teessuratlarım ve fikirlerim yaş nesilge belki faydalı olur dep, aqılımda qalğan adi-selerni kâğıtqa almağa ğayret etem. Ebet, men sanatımızğa, öz işime munasebeti olmağan bir çoq şahsiy ruhtaki delillerni yazıp, sizlerniñ başıñıznı kütmek istemeyim. Ama barıp da, bazı yerlerde kereksiz, yahut zmiyetsiz satırlar yazğan olsam, bunı büyük husur saymazsıñız belleyim. Çünki menim zaten çoq söylengen ve keçmiş vaqialarğa, olarnı hatırlavlarğa ayrıca emiyet bergen bir nuqsanım bar, bunıñ içün meni afu etiñiz. Böyle nuqsanım olmasa edi, bu yazılar da peyda olmaz edi.

İnsan bir hatırlap başlasa, keçmiş ömürden aqılıia çoq şeyler tüşe eken. Aşağıda ikâye etmek istegen vaqiam kene menim sanatımnen bağlı bir keseçik. Men mektepniñ beşinci sınıfında oquğan vaqıtımda Simferopolde "Bayan" kinoteatrinde birinci kere kino körgende, teatrge ve yırğa aveslengenim kibi, kino artisti olmağa da pek arzu etip, çoq "sevdalgq" çekken edim. Lâkin nasip olmadı. Bütün ömürim yalıñız yırğa berildi. Başqa isteklerim yerine kelmediler. Zan etsem, 1935 senesi olsa kerek, Yalta kinostudiyasına Odessa kinostudiyasından "Zaporojyalı Donay artında" filmni çıqarmağa kelgen ediler. Bunıñ sebebi, mında Hansaraydan ve Yalı boyu körünişlerinden faydalanmaq ve hanlıq ömürinden bir epizod çıqarmaq zarurliginde eken. Şu epizodda bir qadın sesi eki tatar yırı yırlamaq kerek olğanı içün meni şu filmge yırlamağa çağırğan ediler. Menim rolüm ve vazifem Hansaraynıñ sıq parmaqlığı artından yırlamaqtan ibaret edi. Anda menim simam zaten seçilmey. Lâkin sesimniñ o vaqıttaki yaşlıq quveti ile "Mecbur oldım" ve "Pencereden qar gelir" yırlarını yürekten yırlağan edim. Maña Yaya Şerfedinovnıñ yolbaşçılığı altında Appaz Ustanıñ çalğı taqımı zil tutqan edi. Kinofilmniñ baş rejissörı menim sesimni pek begenip, mende kinoartist iqtidarı barlığını qayd etti ve meni Odessa kinostudiyasıia işke kirmege davet etti. Tabiy, bu fursat da elden qaçtı, çünki hocamnıñ hatirini qıymaq istemedim, bu tekliften red etmege mecbur oldım. Lâkin o vaqıtta bir ay büyük sanat ustalarınen bir yerde çalışıp, olarnıñ öz işine ne qadar yüksek sevgi ve sadıqlıq ile yanaşqanlarını körip, özüme çoq ders aldım. Olar bir qaç satırlı ve atta bir sözni onlarce defa tekrarlamaqtan, yani er keresinde seslerine başqa-başqa aenkler bermekten qaçınmayıp, niayet, öz maqsadlarına irişe ediler. Yani artist, yırcı bir küçük epizodnı tam doğru icra etmek, yahut bir küçük yırnı keregi kibi yırlamaq, onı diñleyicilerniñ yüregine yetkizmek içün çoq emek sarf etmek kerek ola edi. Biz de öyle yapsa edik, sanatımıznı daa ziyade yükselte bilir edik. Aygidi seni, denbellik ve ciddiyetsizlik! Sanatqa diqqatsızlıq! Olar medeniyetimiz içün pek zararlı. "Zaporojyalı Donay artında" filmi ekranğa çıqqan soñ men pek çoq adamlardan, şu cümleden İrma Yaunzemden hayırlav mektüpleri aldım. O mektüplerni hatırlap, kino artisti olmaq içün oqumağa ketmegenime çoq yazıqsınıp yürgen edim.

Halqımıznıñ muzıkağa olğan sevgisini isbatlağan misallerden hatirime bir adise daa keldi. Künlerniñ birinde biz Hapıshor köyine Bereket bayramı munasebeti ile kontsert bermege çağırıldıq. Bağçasaray çalğıcıları ve Erecepova mıtlaqa kelsinler dep, mahsus sımarış olğan. O vaqıtta avtobus degen şey yoq edi, gastrollerge yük maşinası ile barıla edi. Simferopolden Hapıshorğace yüz kilometr taşlı-topraqlı, enişli-yoquşlı, çoqraqları şırıldağan yollar. Maşina ep kete, niayet, bir dağ eteginde raatlanmaq, biraz qapınmaq içün toqtaldıq. O vaqıtlarda yollarda aşhaneler, bufetler yoq, er kes uzaq yolğa çıqqanda, evden aşaytını alıp çıqa. Küz künü aşayt çoq, cennet bolluğı... Bnzler pomidor, sarımsaq, qatıq, ekmek almağa unutmadıq. Bazıları atta yımırta bile pişirip alğanlar. Er kes boğçasındakini çıqarğan soñ bir banket stolı kibi sofra bezendi. Ziy-çuv, şaqa-qorata ile quşlıq yapamız, çünki şeerden erte çıqtıq. Bu arada birisi biz oturğan yerden bir qaç adım kenarıda çoqraq barlığını körip: — Ey, cemaat! Kelip bir köriñiz! Bu "zem-zem" suvı!— dedi. Men, sarımsaqlı ekmekten soñ pek suvsağan edim, tuta-tut, çoqraqqa çaptım, tiz çökip, egilip, salqın suv içtim. Şu daqiqada yırcı olğanımnı, aqşam yüzlernen adam meni diñlemege kelecegini unuttım. Saqınğan közge çöp tüşer, degenler. Şu çoqraqtan çalğıcılar da, oyuncılar da suv içtiler, kimseniñ sesi qarılmadı. Menim sesim öyle qarıldı ki, güya üç gece toqtamay yırlaganım. On – on beş daqiqadan soñ sesim büs-bütün qapaldı. Meni kerçekten de qasevet bastı. "Men ne yaparım?" Arqadaşlar meni yatıştıralar, birisi: "sıcaq süt içersiñ, keçer keter" — dey, digeri: "şimdi köyge barsaq, bal taparmız, aşarsıñ... keçer keter" — dey. Birisi daa: "qorqma sen, bir qaç yımırta içersiñ, sesiñ tüzelir keter" — dep şaqalaşa. Lâkin "oynayman, külemen, oynaşım esimden çıqmay" — degenleri kibi, şaqalarğa ırcaysam da, özüm mına-mına ağlaycağım. Niayet, köyge barıp yettik. Köyniñ balası-çalası, yaşı-qartı klub ögünde ediler, bizni bütün köy cemaatı samimiyetle qarşılap aldı. Kontsertniñ başlamasına bayağı vaqıt daa bar, bizlerni kolhoz reisiniñ evine davet ettiler. Bardıq. Oturtmağa yer tapmaylar, balalar qapılardan, pencerelerden içeri baqıp, "ana, ana, yerde oturğanı Erecepova" — dep, parmaqlarınen meni köstereler. Men utanam. Yavaştan qonaqbaynıñ qadınına yolda biraz hastalanğanımnı, azaçıq sıcağım köterilgenini ayttım. Biçare qadın ne aytsam, episini ketirdi. Maña bal qaptırdı, süt içirdi, Sodalı suvnen boğazımnı çayqadım, eki yımırta içtim. Yımırta içüv adeti büs-bütün boş, faydasız şey eken. Ses olmağanda, ya da suvuqlanıp angina olıp boğazıñ qarılğanda, yımırtanıñ zerre qadar faydası yoq eken. Hatiriñizdemi, "Şeñ yaşlar" filminde rejissör mahsus, şu halk icadından misal alğan: sessiz qız bir sepet yımırta içe, iç faydası olmay, yani yırlap olamay, ama hızmetkâr qız, hızmeti esnasında bir şeysiz bülbül kibi yırlay. Menim o vaqıtta yımırta içkenimniñ sebebi şaşmalav belâsı oldı. "İtimal, deñiz yanar" degen ümütnen içtim. Lâkin fayda bermedi, aqşamğa yaqın sıcağım köterildi, sesim büs-bütün qapaldı.

Aqşam zal adamğa toldı, ses-şamata, bizimkiler sahna artında kiyineler, azırlanalar. Men, öksüz kibi, qararsız yanıqlap, kenarda oturam.

"Biñ altınğa bir söz" kerek oldı. Niayet, konferansye sanağa çıqtı, halq tındı. Er kes küler yüznen, şadlıqnen sahnağa köz tikti, men ise kenardan, perde arasından halqnıñ sanatqa, muzıkağa, yırğa ne qadar büyük sevgi beslegenini körip, em sevinem, em de özümniñ tüşünmey yapqan yañlışlığıma biñ peşman etem. Bir qaç oyun oynaldı, avalar çalındı. Gürdeli elçırpmalar ile konferansye bir şeyler daa ayta başlağanda, zalda gurulti qoptı. Bir adam sahnağa çapıp çıqtı, Suvdağ şivesinen: "Ulan, bu yaptığınız nedir ya? Andadır bu Erecepova degenleri, biz onı bekleyih, yeter daa, bu bize yaptığınız... "çal da oyna, çal da oyna"... Erecepovanı çıqarınız!"

Zalda şamata qoptı.

Seyirciler söz birliginen: "Andadır Erecepova, bizni aldadınız, gösteriniz onı bize, çıhsın sahnaya!" - dep qıçırdılar. Konferansye bir şey aytalmay, menim elimden tutıp, sanağa çıqardı. Men elimni köterdim, halq sustı. "Cemaat, rica etem, meni afu etiñiz! Men hastalandım" - dedim qarıq sesnen. Zal kene guruldedi. Sahnada menim yanıma kelgen bir kolhozcı, halqqa baqıp: "Ahaylar, men bir şey söyleycem! Diñleñiz! – dedi o. – Erecepova şimdi bize bir yır yırlamasa, biletleri geri haytarırıh… artistlerniñ habaatı yoh, bizi aldadılar. Bu hadın Erecepova degildir. Onıñ sesi harılmaz", Men temiz şaştım… ağladım. Zalda tekrar şamata çıqtı, niayet, konferansye halqnı toqtattı. Menim kerçekten de men olğanımnı, lâkin yolda suvuqlanıp, sesim qapalğanını ayttı. Halq biraz inanğan kibi oldı, lâkin şu sahnadaki adam: "Öyle olsa, bize söz versinler… sekiz marta Erecepovayı bize getirip, doyunca türkü söylemesine" - dedi. Bu sözlerge adamlar gürdeli elçırptılar. Şay etip kontsertimiz öyle qolaysız keçti. Bizlerni evlerge musafir dağıttılar. Meni kene reisniñ evine alıp bardılar. Men anda sekiz marta mıtlaqa kelip, istegenleri qadar yırlamağa tekrar söz berdim. Ve öyle de yaptım. Üç aydan soñra kolhoz, unutmayıp, bizge tekrar maşina yolladı ve Hapıshorğa barıp kontsert berdim. Halqnıñ aman-aman bütün sımarışlarını eda ettim, istegenleri kibi yırladım. Şu vaqıtta men halqımıznıñ sanatqa ne qadar büyük sevgi beslegenini añladım ve meni şu qadar büyük ürmetnen diñlegen halqıma teşekkürler bildirdim.

Böylece, men, halqımız sanatqa böyle büyük ürmet, sevgi beslegenine sevinip, özüm de bu sanatqa yürekten hızmet etkenime ğururlana edim. Bu yerde men adiy kişilerniñ sanatımızga sanat adamlarına sevgisini ve munasebetini kösterici bir qaç misal ketirmek isteyim.

Bir kün qadın dostlarımdan birisi ile Puşkin soqağı boyu kete edik. (O vaqıt endi ömür arqadaşım Memet Abselâmov edi). Yolumıznı kestirip, ögümizge Eyup adlı bir demirci yaş çıqtı ve bizni toqtatıp selâmlaştı. O maña: "Aqşam radioda söylegen türküleriñiz içün biñ yaşañız!" dep, elindeki güldesteni uzattı ve menimle bayağı vaqıt söyleşip turdı. Dostım, niçündir, kenarğa çekilip, maña ve qarşımdaki işçi urbası kiygen oğlanğa açuvlı-açuvlı baqmaqta edi. Men bu memnuniyetsiz baqışnıñ manasını añlamadım, çünki yigit maña, yırcığa özüniñ yırdan alğan teessuratını, hoşnutlığını bildirmekte edi.

Yaş ketken soñ dostım yanıma kelip: - "Şaşam saña aqız, nedir bu yapqanıñ? Men seniñ yeriñe şu olmaycaq gruzçiknen yarım daqiqa laqırdı etip turmaz edim",— dedi. Men dostımnıñ bu aqılsız çirkin sözlerine kerçekten ıncındım ve oña lâyıq cevap bereyim dep oylanıp keteyatqanımda, qarşımızğa külip-külip belli ekim professor Sunstrem çıqtı. Doktor şlâpasını çıqarıp nezaketle menim elimni öpti ve şöyle dedi:- "Hanım, keçken aftada radiodan yırlağan "Çingene romansları"ñız meni otuz yıl artqa qaytarıp, bütün yaşlığımnı hatırlattı. Şu qadar güzel yırladıñız ki, asıl Keto Ceparidzeden farqıñız yoq. Yaşañız, hanım, yaşañız! Hususan:

Vallaiy, şu derece eyecan, şu derece coşqun yürek siziñ kibi nazik qadınnıñ köksüne nasıl sığa eken dep şaşam...

Sunstrem ketken soñ men dostıma aylanıp: "İşte, buña halq sevgisi, halq ürmeti derler. Men ise halq içün, sanat içün hızmet etem" dedim.

Menim ömürimnen tanış olmağanlar, yahut, menim artistlik ömürimni az bilgenler belki bunı maqtançaqlıq dep añlarlar. Yoq, yañılmañız, dostlar, bu maqtançaqlıq degil, bu halqımıznıñ sanatqa büyük sevgisi, bu öz milliy sanatını çiçeklendirip, onı namus ve ğayret ile halqqa yetiştirgenlerge kösterilgen alelhusus ürmettir. Niayet, bu menim yırğa, muzıkağa sevdalığım ve bütün ömrüm onıñle oğraşuvım, emegim boş ketmedi demektir.

Menim ömrümde masalğa beñzer vaqialar çoq oldı. Mına bir misal daa. Cenkten soñ men tekrar qorantasız qaldım. Ömürimniñ qıyın vaqıtları edi. İşte, o vaqıtta Abibulla Ceppar degen bir adam maña bir yıl zarfında er ay para ve posılka yollap turdı. Eger böyle alicenaplıq olmağan olsa, men belki şimdi şu sözlerni de yazalmaz edim.

Bu adam ilki kere maña yardım qolunı uzatqanda: "Bu yardım saña tek bir "Mecbur oldım" yırı içündir", dep yazğan edi. İşte, böyle misaller menim ömürimde pek çoq oldı. Bular, ebet, küçük, emiyetsiz şeyler, lâkin halq sevgisini açıq-aydın isbatlağan delillerdir.

Bir misal daa. Belli oyuncımız, "Qaytarma" ansambliniñ baletmeysteri Akim Cemilev menim yaşlığımnı şöyle hatırlay. "1935 senesi edi. Men de endi oynay edim, lâkin yırnı da oyundan ziyade seve edim. Tabiat maña yalıñız muzıka işitmege ve, şundan sebep olsa kerek, azaçıq oynamağa aveslik bergen, eger biraz da "ses" bergen olsa, vallaiy, gece-kündüz yırlar edim. İşte, şu 1935 senesi Bağçasarayda büyük bir toplaşuvdan soñ kontsert olacaq edi. Men sana artına endi urbalarımnı avuştıra ve oyunğa azırlana edim. Şu arada bu aqşam Erecepova kelecek degen laqırdı işitildi. Men qulaqlarıma inanmadım. Erecepova familiyası artıq er keske belli, lâkin özüni yaqından körmek ve atta onıñle bir kontsertte iştirak etmek, bu kerçekmi dep hayallanıp turğanda, "a-na, Erecepova keldi" dediler. Men Erecepovanı uzun boylı, pek mazallı, erkek sımalı bir qadındır dep tasavur ete edim. Çünki öyle keskin dülber ses bala qiyafetli yaş qızda olması mümkün degil edi.

Aylanıp baqsam, alçaq boylı, ince, nazik lâkin pek tüzgün qiyafetli, uzun saçlı, gül çıraylı bir "qızçıq" (meger, bu qızçıq endi ana emiş) sanağa doğruldı. Boyunında ince bir altın zıncırçıq, başqa ziyneti yoq. Bizlernen selâmlaşıp el tutuştı. Men de o vaqıt bala edim. O maña baqıp:— Vay, bu şeyçik de oynaycaqmı?" — dedi. Men közlerime inanalmay baqıp qaldım. O sanağa çıqqanda, eger zal yazlıq olmağan olsa, mıtlaq zalnıñ tabanı-tahtaları yerinden köçer edi. Zalda oturmağa degil, ayaq üstünde bile turmağa yer olmayıp, bütün isarlar üstü tereklerniñ budaqları, yuquğa yatqan quş sürüsi kibi balalarnen, halqnen tolı. Olar episi afişada Erecepovanıñ adını körip kelgenler. O yırlağan soñ "qopqan qiyamet" ebediy hatirimde qaldı. İnsannı, artistni bu qadar sevmek ola eken dep, ayran qaldım. Sesiniñ gürligi, deryanıñ büyük dalğasını añdıra edi. Men şu kontsertni ömür boyu unutmadım ve özüm de er vaqıt onıñ derecesine köterilmege tırıştım. Men kontsert zallarında aman-aman er sefer (biñlernen kontsertler olğandır) şöyle tüşünem: "Eger artist sanada alğan alğışı qadar ya da oña uzun ömür istegenlerniñ tileginen ömür sürse edi, halqtan bu qadar alğış alğan o adam iç ölmez edi" deyim. Zaten, sanada bir - eki saat "yaşamaq", ömürde bir yıl yaşamaqnıñ yerini mıtlaqa tuta. Çünki sanada insan, bir özüniñ ömürini degil, şu daqqada, şu yırda yaratqan obrazınıñ ömürini de yaşay. Atta temaşacınıñ ömründe de issesi ola. Zaldaki bütün duyğular, sanadaki adamğa kelip yetişe. Onıñ içün de sananıñ kenarına yaqın kelip temaşacığa tikilip baqmaq zararlı sayıla".

Biñ doquz yüz otuz doquz senesi bütün memlekette birinci estrada konkursı ilân etildi. Er respublikadan ve avtonom respublikalardan yırcılar, oyuncılar, çalğıcılar seçilip alındı. Qırımdan yırcı olaraq meni lâyıq kördiler. Oyuncılardan ise Anife Çolaq ve Refat Asan seçildi, lâkin Anifeniñ apansızdan hastalanuvı sebebinden onıñ yerine Nuriye Celileva ketti. Lâkin sanatta aşıqçanlıqnıñ, tecribesizlikniñ ne qadar zararı olğanını, aşıqıp, azırlıqsız yapılğan işniñ neticesi de yahşı olıp çıqmağanını qayd etmek isteyim. Ekinci "tur" Rostov şeerinde keçti. Bizler iç bir azırlıqsız oluvımız, atta yahşı sana urbalarımız yoqlıgı, tışqı körünüşimiz de iç estrada talapları derecesinde olmağanı şu ekinci "tur"da pek közge çarptı. Anda bütün respublikalardan bir qaç yüz adam iştirak etti. Konkurs bir afta devam etti ki, men o vaqıtta bizim estrada ceetten ğayet zayıf olğanımıznı añladım. Lâkin artıq yardım etmek, eksikliklerni tüzetmek küç edi. Er alda, şu bir qaç yüz adamnıñ içinden menim sesim pek güzel tanılıp, üçünci "tur"ğa Moskvağa yollanıldım. Bizim "Çoban" ve "Ağır ava" oyunlarını da pek begendiler, lâkin tışqı körünişimizniñ zayıf olğanını da qayd ettiler. Bunda, tabiy, biz yaş artistler degil de, bizni azırlap yollağan yolbaşçılar qabaatlı ediler. Ne de olsa, bizler Moskvağa yöneldik. Endi üçünci netice "turı" başlandı. Jüride reis kompozitor Dunayevskiy, jüri azaları Tamara-hanım ve başqalar bar ediler. Konkurs yigirmi eki kün devam etti. Menim anda körgenlerim ebediy hatrimde qalıp, maña büyük bir mektep oldı. Niayet, bizlerniñ, yani qırımlılarnıñ çıqacaq künümiz keldi. Şu künü epimiz alelhusus eyecanlı edik. Sanada konferans menim familiyamnı ilân etkeninen kene Bağçasaray çalğıcıları "Mecbur oldım"nı çalıp başladılar. Appaz ağanıñ kemanesinde yırnıñ başlanğıç muzıkası bir özü tatar halqınıñ inqilâbqa qadar çekken bütün faciasını aks ettire edi. Zal tım-tırış. Anda iştirakçiler ve Moskva temaşacıları meraqnen baqa ve diñleyler. Konkursta, adeti üzre, elçırpmaq olmay, lâkin begenilgen nomerlerge halq dayanalmay, qanundan tış iş yapalar. Yani çıqışta bulungan artistni tekrar sanağa çıqmasını ve öz çıqışını tekrarlamasını isteyler. İşte, menim "Mecbur oldım" yırımnı ve hususan "Noğay beyitleri"mni toqtamadan on daqiqa zarfında tekrarlamamnı istep "ovatsiya" köterdiler. Niayet, Dunayevskiy turıp "çañ" qaqa berdi. Halq biraz tınçlandı, soñ o: "Sayğılı temaşacılar, sizler kontsert baqmaysıñız, bu konkurs, nomerni tekrarlamaq mümün degil, vaqıt almañız" degende, zal tekrar pek gürdeli elçırpa başladı ve meni "Nogay beyitleri"mni tekrarlamaga mecbur ettiler. Şu künü körülgen nomerlerden meni ve Ukrainadan kelgen bir qadınnı Alâbyevniñ "Solovey"ini tekrarlamağa mecbur ettiler. Bundan soñ tenefüs ilân etildi. Şu vaqıtta Tamara-hanım birinci kere menim elimni sıqıp tebrikledi ve meni "Moskovskaya" musafirhanesine öz yataq odasına çağırdı. Men, Tamara-hanım kibi büyük sanat ustasıle el tutuşqanımnı iftihar saydım ve ekinci künü onıñ uzurına bardım. O meni maqtadı, lâkin sen daa yaşsıñ, estradağa çıqmaq içün pek çoq qanunlarnı ögrenmek, sanağa çoq çıqmaq kerek, dedi. Şu vaqıtta o, menden bir Qırım yırı ögrenip alğan edi. Özü de menim şu vaqıtlarda yırlağan "Romalım" yırını diñlep, bazı bir sözleriniñ manasını añlatıp, o sözlerni özbekçe dogru aytmamnı ögretken edi. Bu konkursta o vaqıtta birinci laureatlardan Şüljenko, Keto Ceparidze ve şu ukrainalı qız birinci üç yerni alğan ediler ve sanada estrada çıqışında tecribesiz bir qaç yaşqa mahsus diplom bergen ediler. Men de şu yaşlarnıñ içinde edim. "Konkurs neticeleri" serlevalı maqalede konkursta pek çoq istidatlı yaşlar çıqışta bulunğanları ve ileride büyük artistler olmaq içün olarda bütün imkânlar bar ekenligi hususında yazılğan edi. Menim diplomım üstünde de "İstidatlı, güzel, bol, keskin, yumşaq tembrli seske malik, sana tecribesini mıtlaqa arttırmaq kerek", dep yazılğan edi. Simferopolge qaytqan soñ men sanağa çoq çıqmaq, ustalığımnı arttırmaq maqsadınen em radioda, em de KEB-de (Kontsertno-Estradnoye Büro) işledim. Bu menim ösüvime çoq yardım etti. O vaqıtlarda KEB tarafından Qırımnıñ er şeerinde, er kurortında kontsertler berile edi. Bu kontsertlerniñ programmaları pek meraqlı olıp, anda rus, yeudi, ermeni, ukrain ve qırım halq yırları, oyunları kirsetile edi. O vaqıtta pek namlı şaqacı artist Tepnerniñ çıqışları alâ hatrimde. Bu adam Zoşçenkonıñ eserlerini o derece mükemmel oquy edi ki, onıñ çıqışından soñ zalda devamlı külkü köterilip, ekinci çıqışı başlanmasına çoq vaqıt yol berilmey edi. Belli ki, namlı rus yumorist yazıcısı Mihail Zoşçenko öz ikâyelerinde er künki ömür eksikliklerni keskin sürette tenqid ete. Bu ikâyeler diñleyicide soñ derece terbiyeviy tesir qaldıra edi. Satira, yumor ömürde yalıñız halqnı boş yerde küldürmek içün degil de, aynı vaqıtta insanlarnı em içtimaiy, em medeniy ceetten terbiyelevge doğrultılğan edebiy janrdır ki, öyle janr ile bizim müteber, merum şaqa artistimiz Emir-Amet Parikov sanada öz faaliyetinen büyük iz qaldırdı. Parikov. o derece talantlı artist edi ki, o perde artından sanağa çıqar-çıqmaz, temaşacılar onıñ daa ne aytacağını bilmeseler de külip başlay ediler. Emir-Amet sanada adamlarnı küldürmek içün iç bir mahsus areket yapmaz edi, lâkin onıñ tüzgün qiyafetinde, uzun boylı ve güzel körünişinde, büyük közlüklerinde, balaban ellerinde nasıldır hoş sevinç, coşqun sana ilekârlıgı sezilir edi.

Onıñ halqımız ayatından alınğan küçük bir sana ikâyeçigi pek hatirimde. Onı aqılımda qalğanı kibi ketirmek isteyim.

"Bir zamanda Özenbaş köyinde daa küzgü ne olğanını bilmegen, körmegen adamlar yaşay ekenler,— dep başlay Parikov ikâyesini.— Özenbaşlınıñ biri bir kün Yaltağa tütün satmağa kete. Tütünini satqan soñ, bir şeyler alayım dep tükânğa kire. Baqsa, divarda yaltırap turğan çerçive içinde özüni köre. Lâkin özüniñ sıfatından iç haberi olmağanı içün küzgü içinde körgen adamını özüniñ babası bellep "vay, ne hadar benzer menim babamın patretine" dep, çoq tüşünmeden şu "patretni" satın ala ve kâğıtqa çırmap qoya. Üç kün Yaltada kezgen soñ evine qaytqan. Qadını: "Ey, Ahmet ne böle, çoh yurdin Yaltaçe?" degen ve elinde çırmavlı kâğıtnı bu nedir dep açıp baqmaq istegen. Ahmet onıñ sabırsızlığına açuvlanıp, "tohunma", ne oldığıçı demem sana" degen de, küzgüni tap arttaki odağa barıp saqlağan. Ahmetniñ qarısı, onıñ yuqlap qalğanını sabırsızlıqnen bekley. Niayet, o çırmavlı kâğıtnı aça ve küzgüde güzel bir qadınnı, yani özüni körip, pek açuvlana. Ağlap Ahmetni uyanta, "sen bu namussız hadın içün üç kün Yaltaçe yurdinmi?" dep qavga kötere. Bu ikâyege adamlar külip, talaqları qata edi.

İşte, KEB kontsertlerinde men de böyle Parikov kibi istidatlı adamlar arasına qoşulıp yürip, ep olardan ögrene, ünerimni arttıra edim. Lâkin sana ömürinde pek çoq zor allar rastkeline ki, eger şu yerde zeiniñ yahşı olmasa, özün azırcevap olmasañ, halqqa mashara olmaq bir şey degil. Öyle allar mende de oldı. Künlerniñ birinde, sanada halq ögünde Şerfedinovnıñ "Qızıl asker marşı"nı yırlayım. Yırnıñ tekrarlanğan yerine, "neqratına" kelgende, soñki sözleri bütünley başımdan uçıp ketkenler, ne yapacağımnı bilmeyim. Böyle al, sanadan zal içinde bir qolaysız al körseñ, yahud yahşı bir tanışıñnıñ küler yüzüni, yahud küskün yüzüni körseñ, ya da yırlağan yırıñnı begenmegenlerini sezseñ ola. İnsan aytacaq sözüni unuta bile. İşte, şöyle al mende de oldı. Men yırlayım:

dedim, lâkin şu sözlerden soñ ekinci beyitniñ başındaki sözlerni tapamayım. Özümni coymayım, yañılğanımnı, unutqanımnı halqqa duydırmayım dep tırıştım. Çünki bir zavodnıñ klubında keçirilgen bu kontsertte çeşit millet vekilleri bulunğanı içün meni añlağanlar azdır dep özümni tınçlandırdım ve başımnı köterip "Aydı, aydı, aydı"nı üç-dört kere tekrarlay berdim. Niayet, zalnıñ artından bir adam yerinden turıp halq arasından keçip, tap sananıñ tübine keldi de, yavaştan maña: "Yeter, Erecepova, bir sözni patlata bereceksiñmi sabaya hadar", dedi. Men onı pek yahşı işittim, lâkin zalda külkü yoq edi. Demek bu adamdan ğayrı meni añlağan yoq. Men keregi kibi soñki ecasını sozdım da sanadan çıqtım. Eger halq duyğan olsa, elbegte, bu sanada yıqılmaq demek edi. Lâkin aqiqaten menim çastıma özümni coymayıp, temaşacılarnı elde tutmağa bilgenimden, kimse bu "proval"nıñ farqına barmadı ve elçırpmalar kene gürdeli oldı.

dedim ve ekinci satırı hatırımdan çıqtı. Bu yerde özümniñ yañılğanımnı yani söz unutqanımnı kimsege duydırmadan:

dep özüm uydurıp yırlap yiberdim. Bu zaldakiler aman-aman episi bizim halq edi. Ondan soñra şu yırda, bu beyitniñ ekinci satırı öyle de olıp qaldı. İşte, böyle allardan biri daa. Künlerden birinde Mishorda kurort zalında yırlayım. Bu menimce otuz yedinci yıl edi. O vaqıtlarda, sanalarda "çingene romansları" pek mot edi. Ebet, men de devirden artta qalmayıp, pek çoq dülber romanslar ögrendim. Bugün men sanada "Korabli" romansını yırlaycağım. Sanağa çıqtım, artıq kontsertniñ soñı edi. Zalğa bir köz taşlağanımnen adamlarnıñ elinde pek çoq çiçek destelerini körip aldım. Men deral, bu çiçekler episi kontsertniñ tap soñuna qadar menim içün saqlanılğan dep oylandım, ve yaşlığıma barıp bu ğurur miyimi qaplasa kerek. Varvara Karpovna romansnıñ başını çaldı, ama menim miyimde yırnıñ yalıñız "Mı nikogda drug druga ne lübili" degen birinci satırı aylana. Men bu satırnı yırladım, lâkin artı yoq, iç bir söz yoq. Bu o qadar deşetli şey ki, bunı aytmaq, tasvir etmek mümkün degil. Muzıka devam ete, ama ne Varvara Karpovna, ne de temaşacılar menim şu daqiqada ölmege azır olğanımnı bilmeyler. Men asıl turmuşımnı ve tavurımnı deñiştirmeden maqamdan çıqmayıp çeşit ligalar, pauzalar, forteler ve pianolar yapıp, er satırda aynı şu "Mı nikogda drug druga ne lübili" sözlerini tekrarladım. Bir beyitini böyle bitirdim. Beyit arası muzıkası çalındı. Men kene tavurımnı bozmayıp, başım yuqarı, azaçıq tüşkün sesimle "telbevler" qolımda, yırnı qayda istesem anda çevirip, ekinci beyitni de yalıñız şu yuqarıdaki sözler ile yırlap "ceennem"den qurtulğan kibi, temenna berip sanadan çıqtım. Lâkin men endi büs-bütün mashara oldım, şimdi halq sızğırmağa, "doloy halturşitsu" demege başlar dep, sırımnı, alımnı kimsege aytmağa iqtidarım qalmağan vaqıtta, konferans qolumdan tutıp meni sanağa tartqaladı. Menim çekkelengenimni, sanağa çıqmağa istemegenimni körerek, o yavaştan: "Sizge ne oldı? Bu qadar muvafaqiyet, bu qadar çiçek! Sanağa bir köz etiñiz, bunı çıqıp almağan yırcı olurmı?"— dedi. Kerçekten de, sanada dülber yaşlar ve dülber qızlar, ellerinde gül desteleri ile meni beklep turalar. Zalda ise elçırpmalar o qadar quvetli ki, sanki olarğa şimdi meşur Karuzo yırlağan kibi. Men daa ziyade şaşmaladım, çiçeklerni quçağıma sığdıralmay temenna berem, lâkin közlerime inanalmayım: "Yoqsa men tüş köremmi?"

Niayet, perde qapaldı. Şamatalar daa tınmay, men Varvara Karpovnanıñ yanına barıp, omuzına başımnı qoyıp ağlamağa başladım. O da meni añlamay: "Aydı, toqta, böyle büyük muvafaqiyetten soñ bu tabiy al er kesde ola. Bu közyaşlar nam qazanmaq, şüret qazanmaq demektir" dey. Közyaşlarımnı toqtatamayıp, oña: "Varvara Karpovna, siz de meni külesiñizmi? Ya işittiñiz de, men beş söz ile eki beyit yırladım. Yırnıñ soñuna qadar iç bir söz daa hatırlap olamadım da", dedim. Ocam maña taacip ile baqıp: "Bu mümkün degil, o sözler maqamnıñ er satırına kelişmez ki..." dedi.

Men oña işniñ tübinden nasıl çıqqanımnı, atta şu daqiqalarda sanadan qaçıp ketmek derecesine kelgenimni ayttım. Ocam menim ikâyeme şaşıp qaldı ve o, özü pianino çalıcı olıp, maña çalıp turıp, bu "mücize"ni yani aqılğa sığmaycaq bu alnı duymağan soñ, zalda, ebet, bunı kimse sezmegenini añlap, soñ derece sevindim. Demek, men aqiqiy büyük artistler kibi, zalnı qolğa ala bilgenim. Bu men içüң büyük qazanç edi. Ebet, tatar yırı olsa, men şu yerde özüm sözler uydurıp qoşar edim. Ya bu romans rus tilinde de. Barıp da bir yañlış yapıp qoysam, bunı soñ duymacaq adam da duyar, daa ziyade mashara olurım dep, o fikirden red ettim. Çünki men rus tilini daa zayıf bilgenimni hatırdan çıqarmadım. Onıñ içün de maña soñra rus tiline çoq diqqat etmek kerek oldı ve şu sanada caillikten çektigim azap meni öz üstümde daa ziyade çalışmağa mecbur etti. Men atta, zaten repertuarıma qoşılması mümkün olmağan "Lenskiyniñ ariyası"nı ögrendim. Ve mükemmel ögrendim, çünki Çaykovskiy bu ariyada yır ustalıgına kerek olğan bütün şekillerge yer tapa bilgen desem, yañılmam belleyim. Ondan soñra "Sred şumnogo bala" ve "Noç" romansları da menim içün pek faydalı eserler olıp qaldılar. İşte, sana alemi böyle bir çoq zaruriyetler ile tolu ki, sanatnıñ angi saası olmasın, artistniñ bilgisi er taraflı olmasını, onıñ dünyağa baqışı keniş olmasını talap ete. Çünki sana ömürniñ eñ aydın küzgüsidir ki, bu küzgüde, öz-özüñni yahşı köre bilmek ve qusurlarıñnı seçmege ögrenmek kereksiñ.

O kün ömürniñ eñ acaip künlerinden biri edi. Men zaten "Nam qazanğan" adı tecribeli, soñ derece pişkin, meşur artistlerge berile dep esap etkenimden, özümni böyle büyük adamlar sırasına qoymaq hatirime bile kelmey edi. Men, RSFSRde nam qazanğan büyük artist Sara Baykinanı alelhusus bir insan diye, onıñ ögünde tiz çökmek, oña tabınmaq istey edim. Kerçek, soñki yıllarda, yani otuz beşten qırq senesine qadar menim yırlarım halq yüreginden yer aldı, halqnıñ sevimli yaş yırcısı oldım demege aq bergen esaslar yoq degil edi. Çünki pek çoq radio diñleyicilerniñ mektüpleri, sanalarda halqnen daimiy rastkelişüvlerim ve atta tış memleketlerden kelgen mektüpler menim yırcılıq ustalığımnıñ mükemmelleşkenini kösterici deliller ediler.

Qısqası, şu künü, yani 1940 senesi noyabr 6-da saba daa krovatımdan turmay kitap oqup yatam. Radiodan ise diktor soñki haberlerni oquy. Birden qulağıma tanış adlar işitildi. Men bel üstüne keldim, diktor ep oquy: "...Halq milliy sanatını inkişaf ettirüvdeki büyük hızmetleri içün Qırım teatriniñ artistlerinden Halid Gürcige, Maynur İşniyazovağa, İbraim Halilovğa, radiokomitet hadimlerinden kompozitorlar Âya Şerfedinov ve İlyas Bahşışqa nam qazanğan sanat erbabı unvanı berilsin. Men Memetke bu büyük sanat ustaları içün sevingenimni aytıp yetiştirmedim, diktor ilâve etti: "...Halqnıñ sevimli yırcısı Sabriye Erecepovağa nam qazanğan artist unvanı berilsin..." Men qulaqlarıma inanmadım, atta nefesim tutuldı. Biz Memetnen biri-birimizge baqıp şaşıp qaldıq. Ekimizni de daa iç bir vaqıt is etilmegen hucur duyğu sarıp aldı...

Birazdan evge qaynanam, qaynatam, qardaşlarım kirdiler, er kes meni hayırlay, quçaqlay sekirşeler. Men ise köz yaşlarımnı toqtatalmayım. Şu an esime anam, babam, atta Cemil dayım tüştiler. Olar, zavallılar, menim tap küçüklikten yırğa avesligim, iktidarım olğanını bilseler de, bir faqır ocanıñ qorantasından çıqqan qız bala beş - on yıldan öz yurtınıñ namlı yırcısı olur degen şey iç aqıllarına kelmegendir. Men eyecanlandım... Radiodan, biri-birinden bu haberni işitkenler kelip hayırlamağa başladılar. Şu künü aqşam teatr binasında Moskvadan kelgen ükümet adamları ile ötkerilgen bayram kontsertinde ayrıca coşqunlıq ile yırladım. Bayram munasebetile menim "Kolhozğa sevgi" adlı şiirime İlyas Bahşış muzıka yazğan edi. Şu aqşam men o yırnı da yırlap alğışlar aldım.

Böyle yüksek unvan, şübesiz, öz sevimli hızmetim ögünde menim mesülietimni daa ziyade arttırdı. Endiden soñ halq qarşısında er çıqışım menden daa ziyade ciddiylik, daa ziyade mesülietlik talap etkenini men iç bir vaqıt hatirimden çıqarmadım. Şu vaqıtlarda bizler radiodan pek çoq kontsertler bergenimiz içün er kimniñ ögünde öz repertuarlarını daimiy sürette tazelemek vazifesi tura edi. Şunıñ içün çeşit milletlerniñ yırlarını doğru yırlamaq içün o tilde sözlerniñ doğru aytılışını, til hususiyetleri ve inceliklerini ögrenmek kerek ola edi. "Bir milletniñ tilinde yır yırlamaq içün,— degen edi dunyaca namlı yırcı İrma Yanuzem,— mıtlaqa şu milletniñ adetlerinen, onıñ yaşayış müitinen, milliy hasiyetlerinen tanış olmaq, ilk evelâ ise şu milletniñ tilinde nasıl hususiyetler bar, şunı ögrenmek şarttır.

Qırımda yaşağan ermenilerniñ, urumlarnıñ, yeudilerniñ, ukrainlerniñ, bulğarlarnıñ, türklerniñ yırlarını menimsemek içün mahsus olarnıñ evlerine, qorantalarına barıp meni meraqlandırğan yırda sözlerniñ nasıl aytılganını ögrene edim. Yaltada, tap cenkten evöl teşkil etilgen "Özbekstan" sanatoriyasına barıp, özbek ve qazah yırları ögrengenim hatirimde. Bizim sanalarımızda, teatrimizde çeşit klassik eserler tercime olunıp oynala ediler, lâkin yırğa kelgende yırnı em tercime etip, em şu tilde yırlamaq bu yañılıq edi. Meselâ, menim pek hatirimde ki, qırım milliy muzıkasını özüniñ dogmuş sanatı kibi sevgen, añlağan, özüniñ "Qırım eskizleri" eserinen bizim muzıkamıznı dünya yüzüne çıqarğan Kefeli namlı kompozitor Spendiarovnıñ "Gülge" degen romansınıñ bir beyitini ermenice, bir beyitini de tatarcağa çevirip radiodan yırlagan künümniñ sabası radioğa bir top ermeni diñleyicileri büyük gül destesi ketirip, maña pek büyük teşekkür aytqan ediler. Böyle misallar menim yırcılıq ömrümde pek çoq oldı. İşte, öz sanatımıznı bizler küçük Qırım içinde çeşit milletler ile ağa-qardaş kibi dostlıq müitinde, böyle internatsional ruhta inkişaf ettire edik.

Lâkin, ey-at! Bizler, dünyanıñ eñ bahtiyar adamları olıp, ana topragımızda sanatımıznı eñ yüksek derecege kötermek, onı bütün memleketke tanıtmaq imkânı doğğan bir devirde qan içici vahşiy faşist cellâtları Ulu Vatanımızğa el uzattılar...

Elvida, baht künleri!

Cenk... bu söz dünyanıñ angi yerinde olsa olsın, insannıñ miyini buzlatmayıp, yüregini sızlatmayıp, vucudını titretmeyip aytılmay. Cenk sözüniñ bütün deşetini, manasını birinci cian muarebesiniñ zorluqlarını, vatandaşlar cenkiniñ felâketini körgen ve bilgenler de, daa cenk ne olğanını bilmegen yaşlıq da yahşı añlay ediler. Lâkin XX asırnıñ aydutları esap etilgen faşizm ile cenk etmekniñ ne demek ölganını o vaqpta daa tasavur etmek bile mümkün degil edi.

İyün 22. Men, niçündir, pek erte uyandım. Pencere artında acaip yaz tañı. Saar yelçigi bedenimni salqınlatqan kibi oldı. Sofanıñ perdeleri, güya biri-birinen sırdaşqan kibi, tosat-tosat yelpirep alalar. Ömür saniyelerini toqtatmadan saymaqta olğan toqmaqlı divar saatına köz taşladım — beş! Qalqmaq içün daa pek erte. Men işke tap saat onda barmaq kerekim. Bugün radioda menim sımarış kontsertim bar, anda diñleyicilerniñ eñ ziyade sevip sımarlagan yırlarını yırlaycağım.

Böyle tüşüncelernen saatqa baqıp yatam. "Demek, daa üç saat yuqlamağa vaqtım bar. Doquzda evden çıqsam bile, işke kene er kesden ögüne barıp çıqarım ve yırlanacaq 5—6 yırnı repetitsiya yapar da, soñra barıp Salğır çetinde (anda özümniñ pek sevgen bir tena yerçigim bar edi) oturıp, elimden taşlap olamağan fransız yazıcısı Gi De Mopasannıñ "Ayat" romanını iç bir kedersiz oqurım" dep hayallanam. Çünki şu künlerde oğlum pioner lagerinde, arqadaşım Memet ise Yevpatoriya sanatoriyasında raatlana ediler. Üylelik yemek pişirmek kerekmey, şeer bağçasında, Salğır çetindeki kafede bir – eki karaim yantığı aşar ve kene de oqurım..." Böyle tatlı hayallar içinde, kene yuquğa ketmege başlağanda qapım qaqılğan kibi oldı. Men diñlenip baqtım. Qapı tekrar qaqıldı. "Böyle erte menim qapımnı kim qaqacaq, aceba?

Resimde Radiokomitet yanında milliy yırcılar gruppası. Birinci sırada, soldan: Zeynep Lümanova, Beyye Murtazayeva, Sabriye Erecepova, Sara Berman, Asanova; ekinci sırada: Tarnopolskiy, Esire Şemi-zade, Yaya Şerfedinov (muzıka yolbaşçısı), Varvara Karpovna Hanbekova, Reşat Refatov; üçünci sırada: Şerfe İslâmova, Memet Abselâmov, Alime Suleymanova ve radio hadimleri.

Süt ketirgen qadın sekizde kele. "Telegramma!.. Vay, ya ögluma bir şey olğan olsa?" İçime kene "balama bir şey oldı" degen qorqu kirdi. Men bu qorqu ile yerimden turıp qapığa yaqlaştım. Qapı endi quvetlice uruldı. "Kim o?" dedim, ama özüm poçtalyon sesi olur dep qaltıramaga başladım. Qulağıma birden tanış bir dostımız arbiy doktor Kostânıñ sesi keldi. Elbet, Kostânıñ sesi: "Sabriye, qorqma, aç, bu menim!" Men: "şimdi", dedim de, halatımnı kiymek içün krovatqa qayttım, lâkin bir saniyede başıma yüz türlü fikir keldi. "Ne demek bu? Kostâ arbiy ekim. Yoqsa, kene menim bir kimsem qazaga qaldımı?.."

Qapını açtım. Ögümde Kostâ tura. Çırayı ağarğan, yüzü kederli, güya başına bir felâket tüşken adamğa beñzey. Men bir şey söylemey, atta "evge kir" demege hatrime kelmeyip, oña baqıp qaldım. Kostâ özüni elge alıp: "Musaide et, evge kireyim" dedi. Men qapıdan çekildim. O, furajkasını çıqarıp, başında kүltelengen sarı qıvırçıq saçlarını sıypadı. Maña Kostânıñ saçları sılaq, yüzü de terli kibi körüldi. Niayet, men: "Ne oldı saña, bu nasıl keliş?" dedim. Kostâ, sesinden kederini gizlep olamadan:—"Qorqma, Sabriye, özüñni tut, ğaliba cenk başladı... Maña şimdi telefonnen ayttılar, nemse samolötları yañçıq Sevastopolni bombalağanlar".

Men, şaşıp-şaşmalap, ağlap, "Vay, balam, balam "Artek"te qaldı da... Memetim de Kezlevde. Men endi ne yapayım, qayda barayım" dep közlerimni Kostâğa tikip qaldım. Soñ şaşqanımdan onıñ omuzlarını silkip: - "Kostâ, aytçı maña, bu hayırsız, facialı haberni saña kim söyledi? Yoqsa sen yañlış işittiñmi?"— dedim...

Ay-ay, yañlış olsa edi, menim şu daqiqadan soñki bütün ömürim, halqımıznıñ ise bütün taqdiri böyle ast-üstüne çevirilmez edi... Yoq, bu iç kimseniñ hatirini saymağan qara aqiqat edi.

İşte böyle bahtlı tınç ayatımıznı viran etken, memleketimizni harabege çevirgen, halqımıznıñ başına misli körülmez müsibetler ketirgen, analarnı balalarından, hocalarnı qadınlarından, ağalarnı qardaşlarından, evlâtlarnı yurtlarından, aşıqlarnı sevimlilerinden ayırğan, bütün insanlıqnıñ teninde savulmaz yaralar açqan, menim ise bahtlı, muqaddes hayallarımnı, bütün taqdirimni alt-üst etken ve facialı aqibetleri pek çoq adamlarnıñ yüreklerinde alâ devam etken lânetli cenk başlandı.

Tabiy, şu künden başlap, er şey deñişti, er şey yañı tertipke keçti. Umumiy mobilizatsiya mücibi, aman-aman bütün erkekler cebege kettiler. Soqaqlar adamlarnen toldı, er kesniñ yüzleri ciddiy ve atta kederli, er kes qaydadır aşıqıp, çapqalap yürgen kibi körüne.

Bizim radiokomitette de deñişmeler oldı. Radiodaki yırcılarnı, çalğıcılarnı, Yaltadaki ansamblniñ oyuncılarını toplap yañı ansambl teşkil ettiler. Memet, men, İlyas Bahşış ve daa başqalar şu ansamblge qoşuldılar. Ansamblniñ esas vazifesi cebedeki askerler içün, göspitallerde (Simferopolde, yalı boyu sanatoriyalarında endi göspitaller teşkil etilip, anda cebeden ilki yaralılar ketirilip başlağan edi) yaralılar içün kontsertler bermek, olarğa medeniy hızmet etmek edi. Şu künden başlap, biz cebe içün, qızıl askerler içün mahsus programma azırlap başladıq. Şu büyük programmanı azırlav vaqtında, daa soñuna çıqmadan, biz endi şeer voyenkomatınıñ asker toplav bölüklerinde kontsertler berdik. Programmamızğa arbiy-vatanperverlik mevzularında, askerler hususında, Vatan ve partiya aqqında, "ulu" Lenin aqqında yañı-yañı yırlar kirsetildi. Lâkin men öz repertuarımdaki eski halq yırlarını da iç bir vaqıt unutmadım. Bu programmada repertuarımnı öyle tizdim ki, anda klassik ve lirik halq yırlarınen bir sırada, rus tilinde "Yesli zavtra voyna", "Ya tebâ na podvig provojala", "Polüşko, pole", "Moskva moya" kibi yırlar bar edi. Aynı vaqıtta, cebedeki askerlerniñ qaramanlıqları, Vatannı qorçalav hususında yañı bir yır peyda oldımı, onı deral ögrenip alıp, programmağa koşmağa areket ete edik.

Böylelikle, biz askerler duraqlarında, qazarmalarda, göspitallerde, arbiy qısımlarda kontsertler bere başladıq. Öyle ola edi ki, araları biri-birinden uzaq olmağan çeşit qısımlarğa barıp, künde 4-5 kontsert bere edik. Bizler, ebet cebeniñ ög yolağında bulunmasaq da, cenkniñ deşetli qoqusını biz de seze edik.

Bir epizod pek hatirimde. Zan etsem, avgust ayı edi. Bütün etraf açıq çöl, tek asker tranşeyaları. Şu künü dörtünci kontsertimiz edi. Kün, zaten sabadan pek ziyade qızdırdı, qayda soqulmağa bilmeysiñ. Eger askerlerge yuqlamağa imkân olsa, olar qayda yuqlaycaqlar, bilmeyim. Ebet, cebede nasıl yuqu olğanı er keske belli. Bu al soñra kompozitor Solovyev-Sedoynıñ yırında pek açıq-aydın aks etildi:

Bu sözler pek güzel, lâkin bizim şu künü kontsert berecek çölümizde bülbül degil, başıña azaçıq talda berecek bir terek de yoq edi. Askerler çölniñ ortasında, künniñ qaynaq saatinde bizim kontsertimizni diñlemek içün çöl çetinde kimi yerge çömelep, kimi bağdaş qurıp oturalar, bazı birleri ayaq üstünde turalar. Kontsert meraqlı kete: oyunlar, yırlar, şiirler. Artistler episi birer "qaraman" kibi cesurlik kösterip, ne samolöt sesine, ne de uzaqtan işitilgen top gurultilerine qulaq asmayıp, öz işlerini devam ettireler. Kontsertniñ soñı yaqınlaştı, lâkin oyuncılarğa pek qıyın, çünki oynamaq içün mahsus taptalğan yer yoqtır. Sana içün çölniñ tüzçe bir yeri alına ve şu yerde de "sana" ve "zal" belgilenile. Yırcılarğa qolay, olar içün bir taburetkanı da sana yapmaq mümkün. Böylelikle, oyuncılardan soñ kontsertniñ soñunı yekünlep "sanağa" men çıqtım. Qızıl askerler episi ögümde küler yüzli, güya cenkten haberleri olmağan seyirciler kibi turalar. Men Şerfedinovnıñ "Qızıl asker marşı"ndan ve "Yesli zavtra voyna" yırından başlay edim. O künlerde böyle yırlar degil askerge, yırcınıñ özüne de pek büyük eyecan bere edi. Çünki yırcı şu daqiqada bütünley öz yırınıñ obrazına kire, özüñ de onıñ tesirine qalasıñ.

Bu sözlerni aytıp, biñlernen askerlerni cesürlikke çağırğan soñ, eger duşmannen köz-közge kelgen kibi olsam, maña da özümni asker kibi tutmaq kerekligini duya edim. Şunı da qayd eteyim ki, cenk başlağan künleri mahsus kurs bitirip, yaqıcı bombalarnı nasıl söndirmek kerekligini, trevoga vaqtında halqnı şaşmalavdan nasıl qorçalamaqnı, atta kerek olsa, silânen de areket etmekni ögrengen edim. Lâkin birinci kere "nişanğa atqanda, tüfekniñ quvetli patlavından qolum qaltırap, qurşunnıñ yalıñız sesini işitip, elimden tüfegim tüşip ketkeni de pek külkünçli olğanı hatirimde. Lâkin yürek sadıq ura edi.

Men askerlerniñ gürdeli elçırpmalarından soñ nevbetteki "Qarasuv menim öz bazarım" yırını yırladım. Bundan soñ şu vaqıtlarda N. Bogoslovskiyniñ "Ya na podvig tebâ provojala" yırını başladım.

Bu sözler aqiqaten, er askerge, er bir erkekke ömür arqadaşı, sevgilisi, dostı onı cebege nasıl ozğarğanını hatırlata, oña yürek bere ve cesürlikke qozğalta edi. Men yırnıñ soñki beyitini başlağanda, kökte duşman samolötı peyda oldı. Lâkin daa trevoga başlamay, mına-mına: "Yerge yatıñ!" emiri börilecek. Men kökke bir köz etip aldım, samolöt ep yaqınlay. Lâkin yırımnıñ soñki sözlerini aytmağa vaqıt bar... bir qaç saniye... Menim yanımda kemaneci Pinhusoviç tura, o biçareniñ ayağı da zayıf, şimdi samolöt yaqınlasa, qayda ve nasıl çapacağını tüşünse kerek ki, menim uzun sana anterimniñ eteginden tartıp, "Bitirse şunı, Erecepova, ana endi aşağı enmekte!" dedi. Men soñki sözümni, yani "Vragam otomstit za nego" dedim de, "Yerge yatıñ!" komandası işitildi... Biz yatıp yetiştirmedik, yanımızğa büyük bomba tüşti. Yer-kök titredi, ortalıq topraq dumanına toldı, kimse biri-birini körmey. Men bombadan maña zarar kelmegenini duydım, çünki bir yerimde qan yoq. Başımnı köterip baqsam, er kes yatqan yerinden tүrıp ögge çapa. Men de çaptım. Samolötlar bir qaç dane oldılar, olarnı saymağa, kökke baqmağa vaqıt yoq. Ögde nasıldır, mektep binası. Çoqtan talebesiz viran qalğan mektepniñ qapıları açıq, er kes anda çapa. Bombalar o yaq, bu yaq tüşeler. Deşet!.. İlki kere böyle deşet içinde qalğanda, özüñni coya ekensiñ, adamlar eñ yaqın kişilerini, atta qarı qocasını, qocası qadınını unuta, qayda qalğanını bilmey eken. Men şu daqiqada onı da tüşünem. Bu ne demek? Egoizmmi? Yalıñız canıñ sağ qalsın ya. Menim yanımdakiler qayda? Menim ömürdeşim Abselâmov da mennen edi. O, qayda, yoqsa öldimi? Artıma baqmağa çare yoq. Can tatlı, ep ögge çapam... Niayet, mektepniñ qara balaban qapısından içerige soquldım. .Lâkin şu daqiqada mektepniñ bir köşesine bomba tüşse kerek, divarları yıqıldı, er şey toz-tufan astında qaldı. Men yıqılğan divar tübinde qalacaq edim ğaliba, bahtıma bir quvetli erkek eli meni köterip quçağına alıp çıqtı, yıqıq divarlardan atlap, ve bizge yaqın yerdeki tranşeya içine kirdik. Meni böyle ölümden qurtarğan bizim ansamblniñ oyuncısı Kirüşa degen grek yaşı edi. Tranşeya içi adam, asker tolu, tışarıda bombalar patlay, zenitkalar patırday. Artistlerden bir qaçını körem. Lâkin Kirüşa körünmey, o qaydadır çapıp ketti. Men onıñ cesür oğlan, kerçekten de erkek olğanını qayd etmek isteyim ve şu yerde öz-özüme işanç berem, demek eñ deşetli daqiqada bile insan insanğa dost ola, başqasınıñ ölüm telükesini de üstüne ala ve özüniñ de ölecegini unuta eken, dep tüşündim. Kirüşanı köralmadım, meger, o, kene tranşeyadan çıqıp, yardımğa muhtacalarğa yardım ete, olarnı tranşeyağa kirsete eken. Bombalav ep devam ete...

Şu arada yanımda yaş asker oğlançıq peyda oldı. O, meni yarım saat ögüne sanada körgen. "Pek qorqtıñızmı, Sabriye hanım?" dedi o maña yaqınlaşıp. "Bu birinci kere olsa kerek, soñ alışırsıñız, çöl içinde yatsañ da, olmaycaq olsa, bir şey olmay. Duşman töpeden ata, bizler aşağıdan, işte cenk öyle bir deşet, qurban olğan ola, qalğan qala ve kene öz işini devam ete. Onıñ içün qorqmañız, iş baracaq yerine barır. Şunıñ içün de sizge bu daqiqada bir büyük ricam bar, şunı yapalmazsıñızmı?" - dedi. Men yaşnıñ yüzüne taacipnen baqtım. Onıñ yüzünde degil qorqu eseri, atta sevinç bar kibi. O menim taaciplengenimni añlasa kerek, külümsiredi. "Siz menim ricama şaşmañız. Men siziñ adıñıznı qaç yıldan beri işitip, sesiñizge, yırlarıñızğa aşıq olğanlardan birisim ve şimdi sizden eñ sevgen bir yırımnıñ sözlerini yazıp alacağım", dedi.

Men yigitniñ böyle daqiqalarda bile yır hususında tüşüngenine em şaştım, em sevindim. Soñ oña külip baqtım da: "Buyurıñız, tamam yır ögrenilecek vaqıt", dedim. "Ya ne yapayım, belki bir daa sizni yaqında köralmam, böyle fırsatnı qaçırmaq olurmı? Öyle olğanda, şimdi tesaduften faydalanayım" dep, asker qoynundan küçük bir defter ile qarındaş çıqarıp: "Qaranfil" dedi. Soñ ilâve etip: "Men bu yırnıñ maqamını yahşı bilem, lâkin sözlerini sizden sorap yazmaq arzusı mende çoqtan edi, şukur bu künni de kördim. Bu maña, Sabriye hanım, bir hatire olur. Menim adım Ğani. Men Uluqol köyindenim. Cenkten sağ-esen qaytsam, Simferopolge barıp mıtlaqa sizni taparım, "Qaranfil"niñ aqqı içün sizge bir yaşçik "Dügene" armutı alıp bararım. Azbarımızda, öz bağçamızda öse" dedi de, menim söylegen beyitlerimni yazıp aldı.

degende: "Mına şu beyitni maña mıtlaqa mektüpte yazmaq kerek" dedi... Bu arada "otboy" seslerini işitip adamlar tranşeyadan çıqmağa başladılar. Ğani menim elimni samimiy sıqtı ve aşıqıp ketti.

Men endi tranşeyadan çıqmağa azırlanğanda, yanımda arqadaşım Memet peyda oldı ve maña sarılıp: "Vay, Sabriye, men seni ne qadar qıdırdım, yarabbi şukur, sağ ekensiñ", dep, meni öpti. Yanımızda artist arqadaşlarımız da bar ediler, episi küldiler. "Kerçekten de, Memet, sen özüñden ziyade Sabriyeñni tüşüngensiñ, bunı Kirüşa bile eslegen" dediler. Memet, zavallı, ebet, utandı, lâkin men onı qabaatlamadım, öyle alekette ne isteseñ ola.

Böyle allar daa çoq oldı. Bir kün aqşamki kontsertten soñ bizni bombadan yıqılğan bir bozuq binağa yatmağa alıp bardılar. İnsanlar asıl biri-birine beñzemegeni pek doğru eken. Meselâ, men cenk başlap, bombalavlar sıqlaşqan soñ, bir kere bile adetteki kibi soyunıp, yani tek "gecelik kölmek" ile yatmadım. Bombalav başlasa, evden tez çıqmağa, yahut başqa bir çareler qıdırmağa imkân olması içün soyunmayıp, urbanen yata edim. Atta kiçkene Marlenni bile, tek ayaqqaplarını çıqarıp yatqızır edim. Qapınıñ kilitini bile açıq qaldıra edim. Lâkin, bazı adamlar "dünya yansa, hasırı yoq" degen kibi, er angi vaziyette iç bir şeyge baqmayıp, özleriniñ qılıfını bozmay yaşaylar. Bizim artistlerimizden biri, oyuncı Hatice, cenk degil, bomba degil, istese dünya batsın, mıtlaqa soyunıp, atta anadan doğma olıp yatmağa alışqan. İşte, şu gecesi bizni yarısı yıqılğan evniñ (o hastahane olsa kerek) bir qaç koykalı odasına qoydılar. Bizler, qadınlar bu odada, erkekler ise diger odada yattılar. Kün boyu arbiy qısımlarda berilgen beş kontsertten soñ er kes yorulğan ve bir qaç saat raatlıq mıtlaq kerek, çünki yarın kene kontsertler devam ettirilecek.

Yattıq... Niayet, kündüz olıp keçken adiseler hususında laqırdı da bitti. Qattı yuquğa daldıq.

Geceniñ bey vaqtında bir deşet güdürdi qoptı ama, yuqu sersemligi ile qaysı teşikke kirmege bilmedik. Azbarğa tüşken bombadan evniñ pencere ve qapıları açılıp ketti. Bizler epimiz krovatlar tübine soquldıq. Hatice de anadan doğma yatqan koykasından turıp, krovatnıñ tübine soqulğan, lâkin endi o krovatnıñ tübine başqalar kirgen ve divarğa sıqılğanlar. Haticeniñ başı krovat tübine sığğan, lâkin ardı, kevdesiniñ çoq qısmı tışarıda qalğan. Bu arada etrafnı bir bomba daa sarsıttı. Men Haticeniñ bu hucur turuşını özüm yatqan koykamnıñ tübünden körem ve meni endi qorqu degil de, külkü sardı. Kerçekten de böyle vaqıtta adam saçmalap, pek qolaysız allarğa qala eken. Şu krovat tübine başını soqmaq, yoqsa qurtulmaqmı? yoq, elbette. Lâkin insan telükeden, ne içündir, başta başını saqlay.

Ondan soñ sabağace epimiz özlerimizniñ krovat tübinde yatqanımıznı unutıp, ğarip Haticeniñ çıplaq yatqan adetine ve onıñ bu geceki vaziyetine küldik.

İşte, böyle küçük bir vaqia bile cenkniñ ne derece felâketli şey ekenini yahşı tasdıqlay.

Oktâbr ayında bizim ansambl yalı boyunda Yaltada, Aluştada, Simeiz ve Mishordaki sanatoriyalarda yerleşken göspitallerde yaralılarğa kontsertler bermege ketti. Bunda iş şaraitimiz daa başqa oldı. Çünki göspitallerde zalğa kelip kontsert körmege alı-çaresi olğanlar pek az ediler. Bugünki kibi köz ögümde, kontsert zallarında olğanı-olacağı on – on beş yaralı ve bir qaç emşire olur edi. Ama bizim maqsadımız tek yürmege yarağan hastanı depil de, palatalarda yatqan ağır yaralılarnıñ da ruhını kötermek, isteklerini qa-naatlendirmek edi. Anda tek askerler degil, olarnıñ içinde uçucılar da, deñizciler de, ofitserler ve komandirler de bar ediler.

Bir gospitalle kontsertimiz eki saat devam etecek olsa, er palatağa ayrı-ayrı kirgenimiz içün dört – beş saat devam ete edi. Menim hatirimde, bir qırımlı deñizci kapitan yatqan palatağa kirdim. Bu adamnıñ bir eli ve bir ayagı yoq, bundan ğayrı qursağından da bomba parçaları çıqarğanlar. Lâkin özü pek mazallı, sağlam adam olsa kerek, şu qadar ağır yaralanuvdan qurtulıp sağ qalğan, qorantasından da haber alalmay eken. Olar, elbet, ğayıptırlar dep, burçaq kibi tökülgen köz yaşlarını sürtip, maña yalvardı: "Erecepova, ömürimde sizni ekinci kere körem. Cenkten eki – üç yıl ögüne siznen bir toyda rastkelgen edik. O vaqıtta siz çoq güzel türküler ayttıñız, olar alâ menim hatirimdeler. Şu vaqıtta bütün stol artında oturğanlar siziñ sağlığıñız içün qade köterdiler, men de can göñülden qademni siziñ qadeñiznen toquştırmaq istep, elimni çoq uzattım ama, maña qısmet olmadı. Çünki siz stolnıñ bir başında, men ise diger başında edim. O vaqıtta siz pek yüksek sesnen bir yır söylegen ediñiz, adını bilmeyim, tek bir qaç sözi hatirimde: "Silâiy, dostlar, silâiy, medet silâiy, evvelâ, qarayı, soñra silâiy". Men şu yırnı diñlemek ister edim, çünki men ömürimniñ yarısını deñizde keçirdim. İnsanlar deñizde felâketke oğrasa topraqnı, aziz topraqnı körmege duacı olalar, "qara topraq" köründimi, demek endi qurtuldıq demektir. Öyle bir alda qalsaq, men siziñ şu yırıñıznı daima hatırlay edim. Rica etem, şu yırnı maña yırlañız, kim bile, belki sağ olıp tursam, qorantamnı da taparım, endi deñizde olmasam bile, iç olmasa, bir qolımnen deñiz yanında bir işke yararım..." dep ah çekti.

Yanımdaki kemaneci urumğa "do minor akkordını alıñız" dedim, çünki "On birinci aylarnı bilmey edi. Ah, bu yerde Appaz ağanı qaydan alasıñ? Men kemanecige bunıñ ölçüsiz yır olğanını añlattım. O meni añladı ve kemanesiniñ cayını sozdı. Men yüksekten aldırdım:

Men yırımnı bitirgende, kapitan bel üstüne köterilgen, sanki özüniñ bütün derdini unutqan ve güya dümen artında turıp, deñizden yalını körgen kibi közleri yaltıray... Onıñ menim adıma yağdırğan alğışlarınıñ esabı yoq edi. Bundan soñ, o maña bir qaç ağır yırlar daa ayttırdı. Men, yorulsam da iç red etmedim.

Er palatada üçer, dörder yır aytılsa, kontsertniñ soñunda otuz – otuz beş yırğa bara edi. Eki yırnen iç bir hasta memnün qalmay. Episi "aydı maña bir yırçıq daa ayt, o bir palatada eksik aytarsıñ" deyler. Bazan, bu gospital kontsertleri toylarnı hatırlata ediler. Çünki toyda bazı adamlar sımarlağan yırınıñ adını bilmey, maqamını da bilmey, yalıñız bir sözüni, ya da bir satırını ayta. Şu satırğa baqıp yırnı tapmaq ve icra etmek kereksiñ. Meselâ "Çaya endim"ni ayt deyler. Bu "Mavilem" degen yır. Yahut "Bir giderim, beş ardıma baqarım"— bu "Zugurtlik" degen yırdandır. Böyle allar toyda degil, atta şu göspitallerde de rastkeldi. Bir kün maña yaralınıñ birisi: "Ya öçen proşu, spoyte mne pesnü "Nehrist tatarin" dedi. Tüşün de tap, baqayım bunıñ ne ekenini. Men biraz tüşünip turdım, tapalmayım. "Nasıl yır eken bu?" Lâkin bilmeyim demege de istemeyim. Birincide, o adam hasta, ağır yaralı, ekincide, belki meni özünce sınap baqadır. Soñ birden hatrime keldi. "Vot mçitsâ, troyka poçtovaya" degen rus halq yırını yırladım. Hasta pek memnün oldı ve şöyle dedi: "Men bir adamnen siz aqta dava ettim, o maña Sabriyeniñ bilmegen yırı yoq, nasıl tilde deseñ yırlar, dedi. Şimdi siziñ adıñız maña şu çoqtan keçken davanı hatırlattı. Sağ oluñız, o adam doğrusını aytqan eken" dedi. Men biraz utandım, soñ bu sözlerniñ yañlış fikir olğanını aytmağa mecbur oldım.

"Birincide dünyada er tilde bütün yırlarnı bilgen yırcı olması iç mümkün degil, bu masal şey. Sizge meni maqtağan adam yañılğan. Lâkin çoq yırlar bilmek ve olarnı güzel yırlamaq, elbette, yahşı şey. Onıñ içün şimdi men sizniñ ricañıznı yerine ketirgenimden ğayet memnünim" dedim. Hastanıñ da hatiri pek hoş olğan edi.

İşte, böyle Vatan qorucılarına usanmay-talmay ruhiy ve maneviy hızmet etken acaip kollektivimizde pek çoq talantlı artistler, icracılar, muzıka mütehassısları bar ediler. Tabiy, men olarnıñ çoqusını unuttım. Lâkin özümniñ yahşı bilgen arqadaşlarımnı, sanatımıznıñ belli vekillerini hatırlap keçmek isteyim.

Bular: Üsein Baqqal, Remziye Baqqal, Pakize Baqqal, Şevket Mamut, Asan Mamut, Edem Şakirov, İbraim İbraimov, Kirill Popondopulo, Selime Çelebiyeva, Fatma Ümerova, Memet Abselâm, İlyas Bahşış, Abibulla Kavri ve daa pek çoqları, çalğıcılarnıñ episi çeşit-çeşit milletlerden olğanı içün adları hatrimde qalmağan.

1941 senesi oktâbr 28-de bizim ansambl Yalta ve Aluşta göspitallerinde gastrollerini bitirip, Simferopolge qaytıp keldi. 29 oktâbrde raatlıq künü. Otuzında saba işke bardıq ama, qara haber işittik — duşman endi Canköyge kelgen deyler... Birazdan bizge obkom vekili keldi ve ordumız muvafaq olaraq yarım adadan çekilmege mecbur olğanını bildirip, "biz mıtlaqa qaytıp kelirmiz, sizler ise şimdilik kim nasıl çaresini tapsa, öyle yerleşsin. Elinden kelgen ve imkânı olğanlar dağğa çekile bileler. Çaresini tapıp, eliñizden kelgen şekilde duşmannen küreşmege areket etiñiz. Sana işlerimizni biz qaytıp kelgen soñ devam ettirirmiz", dedi.

Böylece, bizler içün qaranlıq künler başlandı, er kim öz çaresini özü körmege mecbur oldı.

Maña, bu haberden soñ acele sürette şeerniñ kenarında yaşağan qaynanamnıñ evine barmaq kerek oldı. Merkeziy soqqtan ketem. Qaldırımlarda adam tolu, er kes qaydadır çapqalay, bir şeyler taşıylar. Men başta añlamadım. Meger bu "yağma" eken, yani tükânlarnı "talaqa" ete ekenler. Beklemeden qarşıma Tahsin degen bir tükâncı tanışım rastkeldi. O, menimle selâmlaştı da, "Saña bir şeyler kerekmeymi? Şimdi men tükânnı soñki kere açmağa ketem, eki saatten tükânda bir şey qalmaycaq. Halq er şeyni talap alsın, duşmanga bir şey qalmasın degen kösteriş berildi", dedi. Men baqam, akiqaten, adamlar biri-birini üyteklep, tükânnıñ qapısından, penceresinden kirip, kerekse de, kerekmese de, ne tapıp olsa, şunı taşıylar. Bu pek deşetli manzara edi.

Şeerniñ soqaqlarından ise asker obozları, atları, top-torazan aqıntısı ve insan sürüleri — er şey qarışqan, ana-baba künü...

Men ep ögge ıntılam. Birden trevoga başlandı, sirenanıñ titiz sesi er kesni telâşqa tüşirdi. Endi adamlar qolundaki ya da arqasındaki "talaqa" şeylerini taşlap, başlarını saqlamaga yer qıdıra başladılar. Şu arada şeer üstünde qara haçlı titiz duşman samolötları peyda oldılar. Men soqaqnıñ eñ qalabalıq yerinde qaldım, adamlar o derece qarıştılar ki, atta şaşmalap ne tarafqa ketecegini bilmeyler. Yürmege, adım atmağa çare yoq, kimi yıqıla, kimi basıp keçe... kimi adamlarnı toqtatmaq istey, radioreproduktorlardan, "Saqlanıñız! Saqlanıñız!" davuşları tekrarlanıla. Birden, şeerniñ insan deryasına çevirilgen soqaqları üstüne bombalar tüşe başladı. Yer-kök biri-birine qarıştı, men nege oğrağanımnı bilmedim, qulaqlarım tındı, közlerim bir şey körmey, ayaqlarım meni qayaqqa süyreyler, bilmeyim. Sadovaya soqağına yetkende şeer üstünde samolötlarnıñ ekinci gruppası peyda oldı... Kene bombalar, kene gürülti, o qadar qararsız deşet ki, bu manzaranı qalem ile tasvirlemek mümkün depil. Menim ögümde on – on beş yaşlarında bir bala üstünde bir çuval un ile taçkanı üytep kete. Etrafta, yolda askerler, ölüler, ayaq-qol parçaları, öglan bularğa baqmayıp ep ögge çapa, taçkasını taşlamay. Belki evde onıñ qart ya da hasta anası, qardaşları bardır, bu unnı olarğa alıp ketmege aşıqadır. Men onıñ artından çapam, ögüne çıqalmayım, taqatım yoq, keçmege yer de yoq... Birden ögümde deşetli bir "patlav" qoptı, er yer ateş, duman... bala da, taçka da közümniñ ögünde toz kibi, çanğıp yoq olıp kettiler. Men Staroprotoçnaya soqağına çapam. Anda qorantam bar. Ne oldı, men nasıl ölmedim, ne içün atta yaralanmadım, bilmeyim. Bahtım bar eken. Özümni artıq qaynanamnıñ azbarında körip, esim başıma keldi. Memet arqadaşım da anda yetişip kelgen. Toplaşıp tüşünmege vaqıt yoq, şeerden çekilmek kerek, lâkin qayda? Duşman Simferopolge Sarabuzdan kele eken, şeerde körünmeyler, tek bombalar yağa. Lâkin endi Alma stantsiyasına, atta Bağçasarayğa yol kesilgen. Olar endi Bağçasaray taraftan da şeerge yaqınlay ve şeerni alqağa alıp, ealiniñ şeerden çıqmasına yol bermemekni planlaştırsalar kerek. Bunı añladıq, endi bizge bir yol, Simferopolden otuz kilometr kenarda Beşev köyçigi bar. O, dağ eteginde yerleşken küçük köyçik. Bizler anda barıp çıqsaq, andan dağğa çekilmek mümkün olacaq. Qaynanam 50 - 55 aşlarında, hasta, zornen yüre, körümcemniñ eki balası bar, biri dört, biri altı yaşındalar. İşte, Memet, men - epimiz qolumızğa iç bir şey almadan qapılarnı da kilitlemey, er şeyni "alla yoluna" taşlap, azbardan çıqtıq. Bizim ev işçiler qasabasına uzaq degil, o yerge barıp olsaq, soñ Beşevge topraq yolnen ketermiz dep niyetlendik.

Çıqtıq ama, balalar yuralmaylar, olarnı quçaqqa almaq kerek oldı. Anası birini, ağası birini quçağına aldı, men de qaynanamnıñ qolundan çekkelep, aşıqıp, abdırap ketemiz. Endi üyle avdı, birden kök qararıp, yağmur yağa başladı. Em öyle yağa, sanki Vatannıñ yaralanğanını körip, onıñ yaralarını yuvmağa yardım etecek kibi. Bizler artıq şeerniñ çetine çıqtıq, mısırboğday zanlarından endi bereket alınğan, lâkin sabaqları daa yeşilce tura, episi qurumağan. Birden kökte tekrar duşman samolötlarınıñ gürültisi işitildi. Töpege baqıp, epimiz şaşırdıq, sanki dersiñ kök yüzüni quzğunlar qaplağanlar ve güya episi şimdi bizim üstümizge urunacaq kibi aşağı enmege başladılar. Biz can alâmetinen epimiz mısırboğdaylıq içine çapıp kirip yerge yatqanımıznen etrafta bomba patladı. Güya dünyanıñ astı üstüne çevirildi. Biz içün sıçan deligi biñ altın oldı. Men yıqıldım, topraqqa yapıştım, güya anamnıñ quçağına sıyıqqan kibi, yerge sıyıqıp qalğanım. Dört yaşar Enverçik maña öyle yapışqan ki, onı ayırmaq mümkün degil. Esimiz başımızğa kelip, közlerimizni açqanda, Enverçik menden: "Yenge piçem, kisi (kişi demey) böyle ölemi yoqsa?" dey. Men yerimden köterilip turğanda, eki tarafımda eki bala, meni de özlerini de bütün sılatqanlar. Men bunıñ yağmur olmağanını añladım, çünki yağmur endi toqtağan ve qamışlar arası zaten sılaq degil edi... Ölüm deşeti qart, yaş demey eken, büyükke de, balağa da birdayın tesir ete eken.

Böylece bir bombalavdan daa qurtulıp yolğa tüştik. Lâkin bu felâkette biz biri-birimizni coyğanmız, adamlar içine qarışqanmız. Men endi ne qaynanamnı, ne balalarnıñ anasını, ne de qocamnı qıdırmayım. Yolnıñ çetinden abına-sürine ketemiz, balalar ekisi de menimle. Men endi özümniñ ölecegimden de qorqmayım. Madamki cenkte aqsız yerde millionlarnen adamlar öleler, barsın olarnıñ biri men olayım. Lâkin balalar?! Olarnı qurtarmaq kerek.

Biz yol çetinden, balalar yürip olğanına köre, ögge ketemiz. Şu arada arttan kimdir menim adımnı aytıp bagırdı. Aylanıp baqsam, bir at yekilgen araba üstünde balalar, bir qaç qart kişi biri-birine sıyıqıp oturalar. Adamnı tanımayım, ama o meni tanısa kerek, bir şey soramay, arabanı kösterdi "otur, azaçıq yardım olur" dedi. Men balalarnı alsalar da razı edim, özümniñ daa yürmege taqatım bar dedim. Balalarnı aldılar, biraz daa ketken soñ, qaynanam, Memet ve qardaşı rastkeldiler ve bizim sağ qalğanımızğa pek şaştılar.

Böylelikle, bizler tañ ağarmağa başlağanda Beşevge yaqınladıq. Artımızğa aylanıp baqamız — Simferopol büs-bütün yanğın içinde. Bu manzara duşmanğa qat-qat kin-nefret doğura edi. Bizler köyge yaqınlaşqanda dağ taraftan top sesleri keldi. Çoqqa barmadan, biz daa köyge kirmez evel duşman da Bağçasaray taraftan yetişip köyge yaqınladı. Uruş başlandı. Qızıl Ordunıñ büyük bir qısmı uruşa-uruşa Beşev köyi içinden dağğa çekilmekte edi.

Dağdan şu qısımnıñ topları duşmanğa qarşı ateş açtı. Duşmannıñ arqadan atqan topları bizim başlarımız üstünden keçeler. Böylece, biz biñlernen adamlar, asker ve top ateşi arasında qaldıq. Bala-çağa fiğan kötereler, kimdir, bağıra: "Cemaat, sol tarafqa burulıñız, çöllikke çıqmaq kerek, belki bala-çağanı qurtara bilirmiz", dey. Er kes qoyun sürüsi kibi bir şey añlamay, kimi çapa, kimi yıqıla, aşıqıp çöl içine siñip keteler. Men endi yanımda, kim bar, bilmeyim, halqnen beraber çapam. Lâkin men sol tarafqa degil, köyge çapam, çünki menim oğlançığım, kiçkene Marlenim Memetniñ Beşevde yaşağan qız qardaşı Esmanıñ evinde. Men endi barıp, balamnıñ sağ olğanını körsem, başqa iç bir şeyden qorqmayım, tek balamnı körgeydim, dep anda çapam. Çastıma, Esmanıñ eki evi köyniñ çetinde edi. Men anda yetip barğanda, qaynanam, Memet, qardaşı, eki bala—episi anda ediler. Vay, balam! Balam, şukur, sağ eken! Men Marlenime qavuştım... Sabiyim quvana. Lâkin köy içinde cenk, uruş kete, birevler ucum ete, birevler keri çekile. Köy içine toplar tüşe, anda-mında yanğınlar, harebe... Bir qomşunıñ başını top alıp ketken, şu arada onıñ da laqırdısı ola. Çölge, yalıñız çölge çıqmaq kerek, top, ateşten yalıñız öyle qurtulmaq mümkün olğanı añlaşıldı. Birazdan epimiz çıqıp çölge çaptıq. Er kes başını tıqmağa yer qıdırıp çapqalay, halqqa qoşulıp, kökke baqıp, yerge yapışıp yatamız. "Şukur, bir sevinçim, oğlum menim bağrımda, ölsem de qorqum yoq", deyim. Toplar, balaban sini kibi, qıp-qırmızı ateş olıp, üstümizden uçıp, uzaqqa, duşman sürüleri üstüne tüşip patlaylar. Böyle uruş aqşamğa qadar devam etti. Aqşam qaranlıqlaşqanda köyge qaytmağa mecbur oldıq. Şu gece sabağa qadar yuqlamay, artıq saba duşman köyge kirecegini, dağğa çekilmege imkân olmaycağını, balalar telükede qalğanını oylap çıqtıq...

Bizim içün çeşit qarsambalar ile tolu, duşman eli astındaki qara künler başlandı...

Suvuq mart künleri, yani 8 mart arfesi edi. Bizler, bir qaç qadın, dostımız Haticeniñ evinde toplanıp, sırdaşıp, laf etip oturmaq istedik. Haticeniñ hocası ayaqtan zayıf olğanı içün cebege alınmayıp, şeer partiya teşkilâtınıñ kösterişi mücibi duşmanğa qarşı gizli iş içün qaldırıldı. Bunı şu aqşam toplanğanlardan tek men ve bir dostımız daa bile edik. Biz toplanğan oda eski evlerden biriniñ ekinci qatında edi. Birden, öyle küçlü gurulti qoptı ki, mıtlaqa evniñ yarısı yıqıldı belledik. Camları, ramları bir qalmay qırılıp, sepilip kettiler, er yerni toz-duman bastı. Men şu yerde evime çapmağa, balamnıñ yanında olmağa aşıqtım, lâkin maña eki soqaq keçmek kerek edi. Soqaqqa atılıp çıqtım, er kes çapqalaşa, bağırışa — deşet! Vokzal tarafqa toqtamay bombalar yağa, men aşıqıp evime çapam. Bir arada başımnı köterip kökke baqtım, avada bomba dumanından ziyade beyaz iri qar danelerine beñzep, pek çoq kâğıtlar uçalar. Listovkalar! Bu bizimkiler! Mıtlaqa bir dane almaq kerek, ah, tez-tez tüşse de... Patruller, nemse askerleri çapqalaşa, kimseni yerge egildirmeyler. Niayet, men azbarıma yettim, er kim bombadan qorqıp saqlanğan. Azbar qapıdan kireyatqanda, divar tübinde ilinip qalğan bir qaç listovkanı körip sevindim ve episini alıp, evime çapıp kirdim. Ğarip oğlançığım ve Memet maña sarıldılar. Olar maña bir şey olğandır dep pek qorqqanlar. Soñ Memetnen eyecanlı alda, aşıqıp listovkanı oqudıq.

"Qiymetli sovet qadınları! Sizlerni 8 mart qadınlar bayramınen hayırlayım! Duşman eli altındaki qadınlarğa ateşli selâmımnı yollayım. Kiymetli qadınlar, duşman sözüne qanmañız, Qızıl Ordu sizlerni tezden azat eter, emin oluñız! Yaşasın, Sovetler Birliginiñ serbest qadınları!

GRİZODUBOVA".

Ağlama baqayım! Buña yürek çıdarmı?

Men qırqıncı senesi Soçi teatrinde Grizodubovanıñ yanında oturğan edim. Tanış olmağa cesaret etalmadım. Şu künü sanada o vaqıtlarnıñ eñ namlı estrada yırcısı Vadim Közin yırlaycaq edi. Men şu derece bahtiyarım ki, qararı yoq: bir kereden em Közinni, em de birinci Qaraman-uçucı qadınnı, Grizodubovanı kördim. Şu gecesi Közinniñ yırlarından ve Qaraman qadından alğan ruhiy coşqunlıq duyğumnı iç hatirimden çıqarmayım.

Vadim Közinniñ hatirimde eñ ziyade qalğan bir yırı:

"Çto j tı opustila glaza, razve ya ne pravdu skazal?" sözlerinen başlanğan italyan yırı edi. Ey-at! Bütün bular cenkten evelki hatireler, edi. Listovkanı oqup ağlayım. Böyle künler içinde azaplana, çekişe, yalıñız ölmemek içün çalışamız. Teatrdeki gizli teşkilât azalarından yaqın dostlarım Dobrosmıslov, Peregonets, istidatlı yaş kompozitorımız Abibulla Kavri ile sıq-sıq körüşe edik. Olar maña adamlar arasında dağıtmaq içün Krasnodardan ketirilgen "Qızıl Qrım", "Krasnıy Krım" gazetalarını, listovkalarnı bere ediler. Abibulla Kavri qırq üç senesiniñ başlarında duşman tarafından yaqalanıp Vatan oğrunda qurban ketti. Abibullanıñ büyük istidatle yazılğan yırları halqnıñ ruhunda yaşamaqta.

Böylece, okkupatsiya vaqtında, pek çoq qurbanlar berdik, olarnı añmay keçmek mümkün degil. Bulardan biri menim mektep arqadaşım, sınıfdaşım, bütün halqqa öz cesurligi ile belli, Vatan içün öz ayatını ayamağan Hatice Çapçaqçı edi.

Çapçaqçılar familiyası qırımlılar arasında keniş sürette belli olğan. Qırımda birinci sağlıq saqlav komissarı Halil Çapçaqçı oldı. Hatice onıñ qardaşlarından olıp, nümüne mektebinde bizlernen bir sınıfta oquğan edi. Biz Haticenen pek dost edik. O menim yırlağanımnı pek begene ve eger men seniñ kibi yırlamağa bilsem, toqtamay yırlap yürer edim, "Menim adım Ümer oca" dep yırlasa, der edi. Hatice özü ğayet mulâyim tabiatlı, merametli, lâkin cesur areketleri ile başqa qızlardan ayırıla edi. Hatice aqsızlıq körse iç dayanalmaz, mıtlaqa onıñ ögüni almağa tırışa edi. Bir kün men, Emine Veliyeva ve Ümmiye Murtaza şeerge kezmege çıqtıq. Üstümizde yeşil gimnastörka, tübinde beyaz kofta. Onıñ üstünde mıtlaqa qara galstuk, yubkalarımız qoyu mavı — buña o vaqıtta "komsomol urbası" der ediler. İşte böyle pek "modno" kezgen vaqtımızda, Puşkin soqağında közümizge fotoatelye ilişti. Kirdik, üç komsomol qız foto çıqaracaqmız. Lâkin bizim saçlarımız uzun, ekişer qalın saç örülgen, bunı nasıl yolnen "modnıy" eteyik? Fotograf bizge bir tarafı sınğan eski ployka (saç burğan alet) berdi. Onı lampa içine tıqıp qızdırdıq, soñ samaylarımızdan birer top saç kesip, ögge silgen saçlarnıñ uclarını burdıq. Bu arada ployka yanaqlarğa da tiyip pişirip ala, oña da çıdaymız. Ah, "modnıy" olmaq içün qadın cınsı nelerge çıdamaz. Özümiz, çıraylarımız gül kibi yaş qızlarmız. Ya zaten qadın halqı güzellikke toyarmı? Biz daa dulber olacaq oldıq. Bir qaç künden barıp fotolarnı alıp pek sevindik. Fotograf ise "mına baqıñız, qızlar, sizlerni dulber olğanıñız içün vitrinağa qoydım" dep, bizge pencereniñ camı artındaki fotomıznı kösterdi. Sevine-sevine mektepke kettik, Kartoçkalarnı kim körse, o begene. Bizlerni alelhusus dulberleştirgen quvurçıq zilfler olğanını aytalar. Arası bir afta keçmedi, bizni mektepteki komsomol yaçeykası bürosınıñ gizli toplaşuvına çağırdılar. "Meni ne içün çağıra ekenler, ne qabaat işledim eken, ne bar, aceba?" dep çoq tüşündim. Ümmiye menim pek yaqın dostım, o da tüşüne, qasevetlene, "yoqsa bizler kinoğa çoq baramız, teatrge baramız, şunıñ içünmi eken" dey. Aqşamğa qadar çeşit oylar içinde qaldıq.

Bizler odağa kirgende, büro azaları biznen nasıldır bir ciddiy tavurda selâmlaştılar. Mektepte yaçeyka sekreterı Amet Kâmil edi. O toplaşuvnı açtı, sözge kirişti. "Arqadaşlar, bugün kün tertibinde tek bir mesele, lâkin pek ciddiy mesele bar,— dedi. O bizler tarafqa ciddiy nazar taşladı ve devam etti.— Sabriye Erecepova, Emine Veliyeva ve Ümmiye Murtaza komsomol ne olğanını unutıp, komsomol şanını kirlep, meşçanstvo ile meşğul ola başlağanlar. Olar üstlerinde komsomol gimnastörkası, köküslerinde "KİM" znaçogı olıp, baqıñız, özlerini ne alğa ketirgen ve foto çıqartqanlar. Bu da az ola dep, utanmayıp onı vitrinağa qoydırtqanlar. Olar özleriniñ bu çirkin areketlerinen degil tek özlerini, bütün nümüne mektebi qızlarını mashara ettiler. Yahşı ki, men komsomol şanına kelişmegen bu masharalıqnıñ ögüni aldım. Mına, baqıñız", - dedi ve qoynundan bizim "qıymetli, dülber" fotomıznı çıqarıp stol üstüne qoydı. Er kes ciddiy tavur ile fotonı qol-koldan yürsetip kördilar. Amet sözüni devam etti: "Baqıñız, başlarında büro azası Veliyeva, özü de bulardan eki yaş büyük. Mektepniñ bülbuli Cemilevanı köresiñizmi? Ya baqıñız, bu ottan alçaq, suvdan tınıq Ümmiyeçikke…" Men birden Emineniñ yüzüne baqtım, onıñ çırayı ap-aq edi. Ümmiye ğaripçik yer yarılsa, yerge kirecek kibi. Bu arada birevler daa sözge çıqtılar episi bizlerni mashara ettiler. Meger komsomol olğan soñ, atta dulber anter bile kiymege olmay emiş. Men bu fikirniñ yañlış olğanını içimden tekrarlayım ama, ya insan yaş olğanda, özünden büyükler aldında aqlı olsa bile çoq seylemege cesaret etalmay da.

Niayet, Amet qatıy qarar qabul etilmesini ve böylece, bizim üçümizniñ de komsomoldan çıqarılmamıznı üküm etti. Bu artıq sıñırdan çıqqan bir ceza edi. Buña baqmadan Kâmilev özüniñ degeninden qaytmadı, diger büro azalarından biri-ekisi qarşı olsa da, ekseriyetiniñ ükümi ile bizni komsomoldan çıqardılar. Bu biz içün öyle bir "facia" edi ki, zaten özüñni öldirmek bir şey degil edi. Bizler o qadar itiraz ettik, añlattıq, yalvardıq, atta ağladıq... keçmedi.

Bütün mektep birden bizge ters çevirilgen kibi oldı. İşte, biz içün şöyle ağır vaqıtta dostım Hatice Çapçaqçı kimseden saqınmay meni yanına aldı da: "Yür, beraber şeer komsomol komitetine barıp añlatayıq, sizlerni mıtlaqa komsomolğa qaytarıp alırlar ve Ametniñ yañlış qararını özüne añlatırlar", dedi.

Emine ve Ümmiye faydasız dep, ketmek isgemediler. Men Haticenen kettim.

Bizni anda itirazlar komissiyasınıñ reisi yahşı diñledi ve ariza yazmaqnı teklif etti. Men ariza yazdım ve yüregimde biraz yengillik taptım. Andan çıqqan soñ Hatice maña çevirilip: "Aydı, endi söz ber, komsomolğa tekrar qaytarılğan küniñ qaç türkü istesem, şu qadar yırlaycaqsıñ", dedi. Eki afta keçken soñ bizlerni komsomolğa qaytarıp aldılar, atta imtiandan keçirip, bizim siyasiy seviyemizden memnun qaldılar.

Men şimdi bu, keçmişteki küçük ömür parçasını hatırlağanda, elli yıl ögüne ömürge nasıl baqış bar edi de, şimdi nasıl, dep tüşünem. Şimdi bazı yaşlar ziyade serbestlikten olsa kerek, moda peşinden çapıp, adden ziyade areketler yapmaq, qararsız boyalanmaq, afı saçlar taqmaq, atta tizden yuqarı anterler kiymek ve ilâhri. Bular elbette, yaşlıqnıñ tabiy dulberligini bozıcı areketler ekenligi, şübesiz, közge çarpa. Men öyle fikirdem ki, biz esli-başlılar, ana-babalar yaşlarnı doğru terbiyelemek, olarnı böyle afı, suniy "dulberlikke" ıntıluvdan qorçalamaq borclımız.

Dostım Hatice Çapçaqçı soñra institutta oqudı, ekim oldı. O evlendi ve cenk başlağanda altın kibi eki güzel qızçığı bar edi. Balaları yaş olğandan sebep, Hatice cenkke ketmey, partiyanıñ avalesi ile gizli teşkilâtta çalışmağa qaldırılğan edi. Hatice Simferopolde Karl Marks soqağındaki arbiy gospitalde çalışa edi. Lâkin onıñ çalışuvı nemseler içün köz boyavuç edi. Haticeniñ esas vazifesi gospitalden partizanpar içün çeşit ilâclar ve tedaviy materialları elde etip, dağğa yönetmek edi. O, bu vazifeni alâ derecede becerip, gizli teşkilâtqa ve partizanlarğa ğayet büyük hızmetler yaptı. Aynı vaqıtta o, gospitalde nemse ofitserlerinden arbiy "sırlar" işitip, olarnı gizli teşkilâtqa bildire edi. Lâkin yazıq ki, halqımıznıñ bu sadıq qızı, eki yaş balanıñ anası, kommunist Hatice Çapçaqçı 1943 senesi gestapo eline tüşip, qurban oldı.

Ebet, Hatice kibi qurbanlar bizde az olmadı. Simferopolden Bağçasarayğa ketkende, sovhoz kanalı yanında, kimsege belli olmağan bir bozuq mezarda faşistler tarafından canavarca öldürilgen vatanperverler, şu cümleden Hatice Çapçaqçı, Gülzade Sofu, Ediye Dağcı, Safiye Emirova, Fahriye Murtazayeva ve daa çoq qaraman qızlarımız yatalar. Bu yer daimiy ziyaretke lâyıq yerlerden biridir. Qırım Zoyası olğan meşur Alime Abdennanovamız da bu sıradadır. Yaş nesiller olarnı bilmek ve yapqan işlerinen ğururlanmaq kerek.

Bu qurbanlarnı hatırlar ekenim, bir facia daa esime tüşti. Faşistlerniñ çeşit vahşiy emirleri insanlarnı şaşıra edi. "Eger ne yerde bir nemse askeri öldürilse, onıñ yerine yerli ealiden elli adam öldürilecek" degen soñki emirlerinden birini oquğanda etim-tenim çimirdegen edi. İşte, şu emirge binaen menim Hatice degen ekinci bir dostımnıñ aqayı da atılğan edi. Onıñ hocası Memet ağa mahsus gizli iş içün qaldırılğanlardan edi. Bir gece olar yaşağan soqaqnıñ başında nemse soldatını öldürip taşlağanlar. Saba soqaqnıñ er azbarına kirip, közge ilişken adamnı toplağanlar. Nevbet zavallı Memet ağanıñ evine de kelgen. Evde yalıñız özü eken. Onı da "elli"ler sırasına qoşıp, maşinağa toldırıp alıp ketkenler... Üç künden soñ qadını, horlanıp öldürilgen Memet ağanıñ cesedini, şu "elli" adam atılğan yerden tapıp, gece alıp kelip, cenazesini qıldırğanını ve bu felâketniñ yanığını alâ hatırlayım.

Duşman endi şaşmalay edi. Özüniñ vahşiy planları bozulğanını, Sovet memleketini iç bir vaqıt yeñmek çaresi olmağanını añlagan soñ, daa ziyade quturdı, partizanlarğa yardım etkenleri içün Qırımnıñ yüzlernen köylerini ateşke tutıp yaqtılar.

Menim balalığım keçtigi ve qıymetli babamnıñ qabiri bulundığı Tav-Badraq köyini, Beşev .köyini, Manğuş, Sabla kibi Simferopolge yaqın köylerni öz közüm ile körgen edim. Bu köylerde çoq tanışlarım, dogmuşlarım bar edi. Köylerniñ ekseri adamları derma-dağın opıp qaçıp-köçip ketkenler. Künlerniñ birinde evime Tav-Badraqlı bir qadın keldi. Men onı körip pek sevindim, nasıl olıp sağ qalğanını tez-tez bilmek istedim.

O maña köyniñ nasıl yaqılganını, şu künü altmıştan ziyade adam öldürilgenini, bir çoqu tirileyin benzinnen yaqılğanını, yüzden ziyade adam dağğa qaçıp qurtulğanını ayttı. Bularnı işitmek, körmek, bilmek ölgence unutılmaycaq deşet edi...

Ketsin, ketsin de, o künler, bir daa kelmesin, böyle facialernıñ şaatı olmaqnı alla duşmanıma bile nasip etmesin.

Niayet, er şeyniñ bir soñu ola eken. Gece ne qadar qaranlıq olsa da, ep bir vaqıtı kelgende, ağarıp tañ ata eken. Bizler içün şu qara okkupatsiya künleri de bitti. Yuqarıda añılğan Grizodubovanıñ listovkasında: "Emin oluñız, Qızıl Ordu tezden sizlerni azat eter" degen sözler aqiqat oldılar. Şanlı Sovet Ordusı askerleri, şu cümleden biñlernen bizim qırımlı batırlarımız da hasis duşmannı aziz sovet toprağından aydaştıra berip, Qırımnı azat ettiler.

... Çoqqa barmay bizler Leninabad şeerinde yaşap başladıq. Leninabad Tacikstannıñ eñ qadimiy şeerlerinden biri olıp, eski adı Hocenttir. Biz kelgende anda bir sıra iri işhaneler bar edi. Anda keniş qurucılıq işleri alınıp barılmaqta edi. Bir kereden tacik tilini ve muzıkasını bilmegenimden teatrge kirip çalışmağa imkân olmadı. Şunıñ içün meni qurucı qadınlar brigadasına brigadir tayin ettiler. Vazifemiz vagondan tula boşatıp, olarnı ştabel etip qalamaq edi. Ağır iş olğanına baqmadan, biz ğayretnen çalışamız. Çünki cenk daa bitmey, er yerde iş öyle. Soñra bizni "Palas" sovhozına yemiş cıymağa yolladılar. Anda keç küzgece, soñki yüzümler cıyılğanğa qadar çalıştıq. Lâkin bazı arqadaşlarımız bu Orta Asiyanıñ sıcağında ürük aşağan soñ arıqtan suv içmege mümkün olmağanını bilmeyip içek hastalığına oğradılar. Bizim Vasfiye degen aptemiz de bunı bilmegeninden lezzetli ürüklerniñ qurbanı oldı.

Böylece, men mayıs ayına qadar çalıştım. Niayet, Mayıs 9—Ğalebe künü! Çoqtan beklenilgen ulu yeñiş elde etilgenini, cenk bitkenini biz üylede işittik. İnsan, zaten pek büyük kederden şaşmalap qalğanı kibi, büyük quvançtan da öyle şaşmalay eken. Cenk bitti deyler, men tekrar sorayım: "Ne deysiñiz? Nasıl bitti? Qaydan işittiñiz?" Özüm qulaqlarıma inanmayım. "Ya mına, radionı diñleseñiz ya, Moskva ayta!" deyler. Radioda aqiqaten, Levitannıñ yüreklerni titretken toqmaq kibi gür sesi ayrıca bir sevinç, şadlıq ile gür yañğıray:—"9 mayıs! Ğalebe! Ğalebe! Yeñiş!"—sözleri toqtamay tekrarlana...

Şu künü bizler, Leninabadda yaşağan bütün artistlerimiz, çalğıcılarımız toplanıp, Tabaşardaki külçe şahtörlarına Yeñiş, közaydın kontserti berdik. Şu kontsert iç hatirimden çıqmay. Er kes hoşnut, artistler de, diñleyiciler de. Biz istegenimiz qadar yırladıq, çaldıq, oynadıq. Bu kontsertten soñ bizlerge öz işhanemiz yanında ansambl teşkil etip çalışmağa ruhset etildi. Bu kombinat arbiy mahsul çıqarğan ğayet iri işhane olıp, onıñ pek çoq tsehleri, uçastkaları, şahtaları, sovhozları bar edi. Biz bütün bu işçi kollektivlerinde medeniy iş alıp barmaq borclımız. Bu bizim içün büyük işanç ve, aynı vaqıtta, büyük mesüliet edi.

Başta çalğıcılarımızdan güzel orkestr meydanğa ketirildi ve oyuncılarnı, yırcılarnı celp etip, aman-aman altmış adamlıq ansambl teşkil etildi. Bu ansambl ile biz çeşit millet yırları ve oyunlarından tertip etilgen programmalar ile muvafaqiyetle kontsertler berip yürdik. O vaqıtta bizim sanamızda oynağan yaş qız Remziye Bakqal, soñundan halqımıznıñ belli oyuncısı olıp, Tacikstanda nam qazanğan artist unvanı almağa muvafaq oldı.

Bizim ansambl az vaqıtta halqnıñ saygı ve ürmetini qazandı, soñra bizlerni Leninabad şeerindeki Puşkin adına muzıkalı drama teatrine qoştılar. Teatrde men pek yahşı adamlarğa qoşuldım. İstidatlı, güzel sesli yırcılar bar edi. Hususan, Zaynab degen halq yırcısı maña tacik yırlarını, tacik tilini ögrenüvde çoq yardım köstergen edi.

Qırq sekiz senesiniñ fevral ayı edi. Ögde 8 Mart qadınlar bayramı ve Tacikstan Yuqarı Sovetine saylavlar olacaq edi. Eki bayramğa qızğın azırlıq kete. Men dostım Zaynabnen bu hususta söyleştim. "Maña öyle eki yır ögret ki, olarnı yırlağanda menim tacik yırcısı olmağanımnı kimse duymasın" dedim. Zaynab külümsirep, sen bizim ekmegimizni tutıp alacaqsıñ" ğaliba, dep şaqalaştı. "Can-yürekten ögretirim, çünki seniñ sesiñni pek begenem" dedi. Soñ o yırladı, men diñledim. Maña öz sesime, öz tembrime kelişikli yırlarnı seçmek kerek. Çünki yırcı tek sesine köre degil, atta özüniñ içki duyğularına uyğun yırnı seçip, onı da özü añlap yırlasa, o vaqıtta yırnı er kes añlaya, er kes begene bile. Artistniñ de sanada vazifesi şu ki, diñleyicilerge añlatmaq, sevdirmek, olarğa yırdan ruhiy lezzet aldırtmaqtır.

Böylece, men "Huş, on zomon" ve "Yak busa" degen yırlarnı seçip aldım. Bu eki yırnıñ da maqamları pek acaip olıp, sözleri de insanlarnıñ eñ teren ruhiy duygularını qozğayıcı sözler edi. Men bütün fevral ayı Zaynabnıñ yardımı ile bu yırlarnı ögrenmege çalıştım. Repertuarımda tatar ve başqa milletlerniñ yırları da bar edi. Lâkin olar menim içün yañılıq olmağanından men esas repetitsiyalarımnı, esas küçümni şu eki yañı yırğa berdim. Niayet, 8 Mart bayramı ve saylav künü keldi. Teatrimiz o qadar ziynetlendi, yaraştırıldı ki, sanki kelin tüşecek ev oldı. Kündüz saylavlar keçirildi, aqşam ise büyük kontsert bar. Rıqma-rıq tolu zalda çeşit millet adamları, türlü zenaat saipleri, işçiler, injenerler, yazıcılar, sanat ustaları ve bütün Respublika Yuqarı Sovetine saylanılğan deputatlar bar. Lojada ükümet yolbaşçıları, mesül hadimler oturalar. Artist, zalda kimler bulunğanını bilse, onıñ mesülieti daa ziyade arta, o daa ziyade ruhlana, coşa. Men sananıñ artında tacik yırlarımnıñ sözlerini tekrarlap, sesimni yavaştan sınap yürem. Birden konferans yanıma kelip Sabriye hanım, bir nomerden soñ siz çıqacaqsıñız, dedi. Men çıqmağa azırlandım ve familiyam işitilgeninen serbest adımlar ile sanağa çıqtım. Başta tacik yırından başlamaq kerek edi. Çalğıcılarnıñ zil tutuvı altında "Huş, on zomon" dep, sozıp başladım. Bu yırnıñ başı, birinci qısmı, bizim "Qara qız" ya da "Mecbur oldım" yırları şekilde pek sozılıp yüksekten başlana. Ekinci qısmı ise şeñ-şad ayatnı sözsiz bile is ettirgen coşqun ritmde edi. yırnı bitirip sanadan çıqtım. Zalda öyle quvetli elçırpmalar, gurulti qoptı ki, men atta qorqa tüştim. "Yoqsa men tacik sözlerini doğru aytıp olamadımmı? Belki maña böyle mesül kontsertte tacik yırı yırlamaq kerekmey edi", dep oylanam. Lâkin işitem, zalda yırnıñ tekrarlanmasını talap etip, meni sanağa çağıralar, bir çoq kereler çıqıp temenna berdim. Hayır etmedi... yırnı tekrar yırlamağa mecbur oldım. Bu vaqıt lojadaki mesül hadimlerden biri sana ögüne kelip maña bir top çiçek uzattı ve tebriklep elimni sıqtı. Soñ zalğa aylanıp, elini yuqarı köterdi. Zal tınçlandı. "Arqadaşlar, bu yañı yırcı qıznıñ istidadını ve dülber sesini alğışlamaqle beraber, men onıñ tacik yırını ğayet coşqun, doğru ve tesirli yırlağanı içün öz adımdan tacikçe tikilgen milliy anter ile mukâfatlanmasını isteyim. Barsın bu qız bugünden soñ bizim sanamıznıñ yañı bir bülbuli olsun", dedi. Men artıq yırnı nafile ögrenmegenime emin oldım. Bundan soñra "Yak busa" (bir öpüş) yırını da icra ettim. Muvafaqiyetlerim, men beklemegen derecede oldı.

Bundan soñ ne içündir, menim sağlıgım bozıla başladı. Çoq türlü hastalıqlar çektim, bir qaç vaqıtlar evde oturıp, azbar işleri ile meşğul oldım. Tavuq baqtım, qoyan asradım. Bu işleriiñ de özüne mahsus hususiyeti, meraqlığı, sevinçi ola eken. Lâkin evde olsam da, mende yırlamaq istegi, azesligi iç bir vaqıt eksilmedi. Hastalıqnen çekişsem de, yañı-yañı yırlar ögrenip, öz sesimni, qabiliyetimni zayıflatmamağa tırıştım. Bazan toylarda, cemiyetlerde, arqadaş oturşuvlarında yırlap, halqnıñ hatrini hoşlay, özümniñ de göñlümni ala edim. Evde ise qadın işi iç bir vaqıt bitmey, bu yıllarda Marlençik de östi, onıñ terbiyesinen, oquvınen daima meşğul olmaq kerek edi. Ev işlerinden başqa, o yılları pek mot olğan nağış işleri ile pek qızıqıp oğraştım. Bu da insanğa ruh berici ressamlıq olıp, aynı vaqıtta, asabiyligiñni sakinleştirir eken.

Bu vaqıtta Leninabadğa bir estrada gruppası keldi. Kontsert olacaq künü olarnıñ eñ esas yırcısı vokzalda tesadüfen özüniñ cenkte ğayıp oldı dep esap etilgen hocasını rastketire. Vaqia şöyle ola: Vokzal meydanında arbiy urbalı adam olarnıñ yanından keçeyatqanda, artistler arasında özüniñ qadınını körip qala. Olar biri-birine inanalmay baqıp turğanda, qadın birden bağırıp esini coya ve yıqıla. Yanlarına halq toplana. Bu al ziyade sevinçten olğanı añlaşıla. Lâkin qadın şu aqşam kontsertke çıqalmay ve hocası onıñ bundan soñ da çıqmaycağını ilân ete. "Men cenk bitkenden beri qorantamnı qıdıram, özüm uzaqta yaşay edim, Moskvada da bir temelli haber alamadım. Cenk yılları Orta Asiyağa çeşit yerlerden pek çoq adamlar kelgenler dep işittim ve şunıñ içün qorantamnı qıdırmağa bu yaqqa keldim. Baqıñız bu ne qadar bahtlı rastkeliş! Men endi qorantamnı özümden bir daqiqa bile ayırmam, qadınımnı siziñ gruppadan alıp ketmege mecburım, dostlar",— degen arbiy urbalı adam.

Bundan soñ gruppanıñ yolbaşçısı men aqta işitken ve kelip meni şu gruppada yırlamağa çağırdı. Men, elbette, memnuniyet ile keter edim, ya sağlıq musaide etmey de, dedim. Er alda, Orta Asiya şeerlerinde biraz vaqıt çalışmağa razı olıp, olarğa qoşuldım. Sana şifası meni tekrar ömürge qaytardı. Men hastalığımnı da unuttım. Tekrar kontsert zalları, tekrar çiçekler, alğışlar... Lâkin ey-at! İnsannıñ ömürinde bazı vaqıt iç özüne bağlı olmağan tesadufler, allar, taqdir eskenceleri ola ki, olarğa qarşı çıqmaqnıñ çaresi olmay.

Men de şöyle vaziyette qalıp, sanadan tekrar çekilmege mecbur oldım. Bu sefer vaziyet ğayet ağır ve ciddiy edi. Böylelikle, beş – altı yıl sanadan, sanattan uzaq oldım, lâkin qalbimden iç bir daqiqa sanattan da, yırlarımdan da ayrılmadım. Aksine, yalıñız yırlarım ile hasta, ğaribane göñlüme az da olsa tesellâ bere, ayatımnı saqlamağa tırışa edim. İşte şöyle, ruhum zayıflamağanı, yırğa, sanatqa sevgim bitmegeni içün, ayatnıñ eñ zor, eñ çıtırmanlı yollarından keçip, bütün vucut azaplarını yeñip; tekrar ömürge qayttım.

Er yigit öz adınen añılır degenler. Onıñ kibi, er milletniñ de sanatında öyle bir muzıka ya oyun, yahut yır bar ki, onıñ adı aytılğanda nasıl milletke mensüp ekenligini bilmek mümkün. Meselâ, "moldovanesku" sözüni işitkende, ya da şu ava çalınğanda, iç bir yañlışsız bu moldovanlarnıñ eñ meşur oyunı, ekenligini añlaysıñız. Oña aqiqaten moldovan sanatınıñ embleması demek mümkün. Bunıñ kibi misaller çoq: kavkazlılarnıñ "lezginka"sı, ukrainlerniñ "gopak"ı, ruslarnıñ "barınâ"sı ve ilâhri. "Qaytarma"nı da bizim oyun ve muzıka sanatımıznıñ embleması dep esap etmek mümkün. Şunıñ içün 1957 senesi meydanğa ketirilten tatar halq oyun ve yır ansambline soñundan "Qaytarma" namı berildi ki, o çoq yıllar devamında sanatımıznıñ inkişafına büyük hızmetler etip, halqımıznıñ iftiharı oldı.

Taşkent şeerinde teşkil etilgen ansamblniñ terkibine esasen sanatımıznıñ veteranları kirdiler ve olarnıñ etrafına toplanğan yaşlıq ile ansambl alâ halqqa hızmet etmekte. Bu ansambl namlı kompozitorımız İlyas Bahşış yolbaşçılığında teşkil etildi ve on beş yıl devamında onıñ talantlı reberligi altında östi, gürledi ve toqtalıp qalğan sanatımızğa yañıdan küçlü siltem berdi. Em ansamblniñ, em de sanatımıznıñ bu devirde gürdeli inkişaf etüvinde ve umumen zemane professional yır ve muzıka sanatımıznıñ ösüvinde İlyas Bahşışnıñ hızmetleri ğayet büyük oldı. Bunı men ayrıca qayd etmekni lâyıq tanıyım.

İlyas Bahşış muzıka sanatı alemine daa on doquz yaşında ekende, yani 1932 senesi, Qırımda ilki radio meydanğa ketirilgen vaqıtta qoşuldı. Cenkten evelki şu 7—8 yıl içinde o ğayet semereli icat etti, Qırım oblast teatri içün çoq muzıkalar yazdı. Bulardan eñ namlısı Âya Şerfedinov ile birlikte yazğan "Arzı qız" dramasınıñ muzıkasıdır. Bu pyesanıñ qırq yıldan beri sevilip yırlanılğan yırlarını, onıñ üvertürasını, Asannıñ yırını, Mishor qızınıñ yırını, yahut soñki hornı kim yüreginde saqlamay? Bu pyesada ve digerlerinde bizim sevgili kompozitorımız Şerfedinov ve Bahşış özleriniñ istidatlarını tamamile açıp, halqqa bağışladılar.

Bahşışnıñ "Bağçasaray çeşmesi", "Altın beşik", "Nasredin oca" pyesalarına yazğan muzıkaları, hususan andaki "Kel, Rustemim" yahut "Zeram da, Zeram" yırları angi toyda yırlanmay? İlyas cenkten evel Qırımda neşir etilgen yırlar cıyıntığı içün çoq halq yırlarını da mükemmel işlep azırlağan edi. Çoq yazıq ki cenk sebebinden çoq qiymetli muzıkalarnıñ notaları ve az da olsa, yazılıp alınğan magnit lentaları ve plastinkalar ğayıp oldılar. Bu yıllarda ğayip olğan muzıka eserlerimiz pek çoqtır. İstidatlı kompozitorımız Asan Refatovnıñ da aman-aman bütün yazğan eserleri, halq yırlarından tertip etilgen yır cıyıntıqları elden ğayıp oldılar. Pek az yırları halq ağızında qalıp, Ediye Topçı, Sakine Nalbandova kibi fedakâr adamlar tarafından yañıdan icra etildiler. Cenk aqibetlerinden yaş istidatlı kompozitorımız, cenk qurbanı Abibulla Kavriniñ eserleri de dünya yuzi körmey ğayıp oldılar. İstidatlı qart kompozitorımız Âya Şerfedinovnıñ da o vaqıttaki çoq eserleri aqıldan silinip, yazıları ğayıp oldılar.

İlyas Bahşışnıñ halq işinde eñ büyük hızmetlerinden biri şudır ki, o ansamblde yolbaşçılıq vazifesini alıp barğan yıllarında halq muzıkasınıñ tekrar çiçeklenmesine, tekrar sanalarda, radioda, plastinkalarda yañğıramasına pek büyük hızmet etti. 1957 senesinden 1972 senesine qadar ansamblniñ bütün programmalarını tizüv, olarnıñ muzıka qısımlarını işlev, yañı yırlar doğuruv, ansamblniñ programmalarında oynalğan yañı pyesalarnıñ muzıkalarını yazuv, bütün bular İlyas Bahşışnıñ yaratıcılıq emegidir.

Bazı adamlarğa programma azırlanıldı demek ğayet adiy şey olıp körüne bile. Aqiqatta ise, bir kontsert programmasını al etmek ne qadar mürekkep iş olğanını, bu iş ile meşğul adamlar yahşı bileler. Bunıñ içün programmağa kirecek yırlarnı, oyunlarnı, avalarnı tüşünip, tapıp seçmekten başqa, olarnıñ episiniñ muzıkalarını azırlamaq, er bir yırcınıñ icra etecek yırını onıñ sesine, iqtidarına köre orkestr içün yazmaq, er bir oyunnıñ muzıkalarını işlep, şu avanı ayrı-ayrı çalğı aletleri içün yazıp, çalğıcılarğa ögretmek, bütün nomerlerni belli bir tertipke tizip, onlarca defa repetitsiyalar yapıp, teren mündericeli, manalı, yaraşıqlı, zengin programma yapmaq - bu büyük yaratıcılıq. Ansambldeki esas işlerden ğayrı, İlyas Bahşış radio ve plastinkalarğa yazılğan pek çoq yırlarnıñ muzıkalarını da işlep azırladı. Meselâ, menim sesim içün ilki tatar tangosı (Şamil Alâdinniñ sözlerine) "Sevdim seni" yırı öyle işlenildi ve bu yır halq tarafından büyük sevgi ile qarşılanıp alındı. "Sevdim seni" yırı halq muzıka hazinesiniñ gayet yaraşıqlı ceverlerinden birisi olıp qaldı.

İlyas özü zaten pek sade tabiatlı, yapqan hızmetini özü iç yüksek kötermegen alçaq göñülli adamdır. Men oña bu yırnı menim sesime işlep yazğanı içün pek sevinip teşekkür aytqanda, o "tapqansıñ quvanmağa şey" dep küldi. Onıñ böyle halq yırlarından menim içün işlep aeırlağanları sırasında: "Eki çeşme", "Erecebim", "Dereler şuma, şuma", "Kelin ve qaynana", "Quşaqlı qız" ve daa pek çoqları bar. Bu menim içün ğayet büyük bahşışlar edi. Çünki yır aenkiniñ güzel işlenüvi yırcınıñ muvafaqiyetiniñ temelidir. Meselâ, güzel basmadan çirkin fasonlı anter tikip kiygen dulber qız bile dulberligini coya, ama adiy basmadan dulber fasonda tikilgen anter er angi qadınnı bile dulber kösterir. İşte, yır maqamınıñ dulber işlenilmesi de böyle büyük emiyetke maliktir. Kim bilsin, eger İlyas bu adiy yırlarnı menim içün böyle ilvanlap, ziynetlep bermegen olsa, belki men olarnı yır hazinemizniñ törine qoyalmaz edim. Demek, yırcınıñ şüreti müim derecede kompozitorğa bağlıdır.

İlyasnıñ bu soñki on beş – yigirmi yıl içinde sanatımızda yapqan ölmeycek işlerinen bizler İlyas Bahşışnıñ aqiqaten halqqa yapqan bahşışı dep iftihar etmelimiz.

Men sanat adamlarımıznı hatırlar ekenim, qart kompozitorımız Âya Şerfedinovnı añmay keçalmayım. Âya Şerfedinov faqır qorantada doğıp, halq arasından çıqqan, soñra Moskva konservatoriyasını bitirip professional muzıkacılığımızda müim yer tutqan itibarğa lâyıq kompozitorımızdır. Âya Şerfedinov halqımıznıñ muzıka baylığına çoqtan-çoq yırları ile kirdi. Onıñ halq yırları olıp qalğan "Tur, arqadaş!" marşı, şu cümledendir. Şerfedinov öz icadında orkestrler içün de bayağı eserler yarattı, pyesalarğa muzıkalar yazdı. Bir çoq halq yırlarını notağa çekti, işledi. Radioda, sanalarda Şerfedinovnıñ yırlarını yırcılar aveslikle icra ettiler ve etmekteler, çünki onıñ yırları aqiqaten halq yırları aenkinde yazılğanlar. Şerfedinovnıñ esas işlerinden biri şu ki, o ömür boyu toplağan halq yaratıcılığı materialları әsasında üç yüz ellige qadar halq yırlarından ibaret, milliy muzıka fondımızda ebediy qalacaq "Yañra, Qaytarma" cıyıntığını azırlap çıqardı. Men bunı Şerfedinovnıñ eñ şerefli işi dep esap etem.

"Qaytarma" ansamblinde bu soñki on beş – yigirmi yıl içinde halq muzıkası, yır ve oyun sanatınıñ eski formalarını şekilce saqlap, sotsialistik münderice ile zenginleştirüv saasında pek çoq iş yapıldı. Bunda kompozitorlarnen beraber, elbet, ansamblniñ veteranları merhum Ediye Topçı, baletmeyster Akim Cemilev, konferansye Ablâmit Ümerov, namlı oyuncı Selime Çelebiyeva ve başqalar büyük hızmetler ettiler ve halqnıñ ürmet, sevgisini qazanıp, sanatımız tarihında qaldılar. Bu yıllar içinde bir sıra yaş yırcılar da ösip yetiştiler. Bulardan ğayet zengin, dulber ve gür sesli Üriye Kermençikli cenkten soñ ilki olıp konservatoriya bitirerek, özümizniñ ansamblde sevimli yırcılar sırasına keçti ve nam qazandı. Üriye sesiniñ dulberligi ve gürligi ile büyük yırcı olmağa iqtidarlıdır. Lâkin usanmadan çoq çalışmaq kerek. Halqımıznıñ sayğı ve ürmetini qazanıp kelgen Osman Asanov ve Refat Asanovdan soñ yetişken Fevzi Bilâlov ve Rustem Memetov da halqnıñ birer sanat fidailarıdır. Aynı vaqıtta Zakir Abdullayev, Zarema Almazova ve başqalar da sanatımız içün büyük işanç doğuralar. Ansambl etrafında istidatlı kompozitorlar da ösip çıqtılar. Qabul Seitveliyev ve Fevzi Aliyev şu cümledendir. Qabul Seitveliyev ğayet istidatlı çalğıcı olıp, bu soñki yıllar içinde bir sıra acaip yırlar yazdı. Qabulnıñ muzıkasınıñ esası halq maqamlarınıñ zenginligidir. Onıñ yırlarını diñleseñ, nasıldır teren, hoş duyğular sezesiñ, daima bir manzaralar, bir güzellikler yahud bir tabiy facialar sezesiñ. Onıñ halq milliy aenklerinde Aşıq Ümerniñ sözlerine yazılğan "Küsme, dilber, barışalım", Cevdet Ametniñ sözlerine yazılğan "Goñul destanı", menim sözlerime yazılğan "Aziz anam" kibi yırlarınıñ er biri güzel manzaranı añdırgan eyecanlı alemdir. Qabulnıñ güzel zemaneviy yırlarında da coşqunlıq sezile. Onıñ menim "Pamuqçı qız" sözlerime, Bilâl Mambetniñ "Şayan Bülbül", Çerkez-Aliniñ "Qadedeş" şiirlerine yazğan yırları, çalğı aletleri içün yazğan "Qaytarma"sı ve bazı valsleri yaşlıq tarafından isteknen icra etileler. Böylece, Qabul halqımıznıñ muzıka hazinesine bayağı yırlar qoşqanı sevinçli allardan biridir. Çünki muzıka sanatınıñ ilerilemesinde er bir istidatnıñ yaratıcılığı büyük özenge qoşulğan ayrı irmaqtır. Bu irmaqlarnı bizler diqqat merkezinden iç de tüşürmemek kerekmiz.

Yaratıcılıq işlerinen soñki yıllarda tanılğan Fevzi Aliyev de artıq belli istidatlar sırasına kirip, yaş kompozitor adını qazandı. Bu daa ğururga lâyıq aldır. Fevzi Aliyev muzıka yaratıcılığını daa yaqında başlağanına baqmadan, özüni istidatlı, ğayretli sanatçı olaraq kösterdi. Onıñ "Aqlıñdamı?", "Emine", "Ayşe", "Ey, oğlan", "Aqan suvlar", "Sultaniye" kibi yırları yaşlar arasında ğayet keniş darqaldı. Bu iş köstere ki, Fevzi zemaneviy yaşlar ihtiyacı "yipiniñ" ucundan tuttı. Sanatkâr içün bu büyük şey.

İleride bu saada gayretle hızmet etecegine şube qaldırmağan bu gayet işkuzar adam maqtavğa lâyıq yaşlardan biridir. Öz esas işi muzıka yaratıcılığından ğayrı Fevzi halq yırlarını toplay, yazıp ala, olarnı işley, gramplastinkalarğa yazdıra, yaşlar arasında muzıka propagandası ile talmay-bezmey oğraşa. Bular da alğışqa lâyıq işlerdir.

Bizim sanatımızda bu soñki yıllarda bir muzıka ustası daa peyda oldı ki, o da Edem Nalbandovdır. Edemniñ daa çoq olmasa da, özüne ait usulda yazılğan güzel zemaneviy yırları bar. Şübesiz, halq içinde artıq tanılğan istidatlı adamlardan biridir. Edem özü Taşkent konservatoriyasını hor dirijerı zenaatını bitirse de, özü yır ve muzıka yaratıcılığınen de oğraşa ve ileride halqnıñ belli kompozitorı olmaq arzusı ile hızmet ete.

"Qaytarma" ansamblinde menimle birge usta çalğıcılardan klarnetçi, qavalcı Memet Abibullayev çalıştı. Memet ağa cenkten evel Yalta oyun ve yır ansamblinde ve soñra respublika ansamblinde çalıştı. Mında ise "Qaytarma" ansamblinde mennen beraber on eki yıl işledi. Onıñ icrasındaki "Er dilde bitmez", "Eşq ile", "Aqız nedir bu güzellik" kibi halq avaları iç hatirden çıqarmı! Memet ağa aqiqaten qart çalğıcı olaraq, özüniñ bütün ustalığını sanatqa berdi ve özü sanadan çekilir eken, çalğıcılıq estafetasını ğayet istidatlı akkordeoncı oğluna berip, onı ansamblge kirsetti. Necip de baba zenaatını ğayret ile devam etecek, muzıka saasında namus ile hızmet etecek işançlı yaşlarımızdan biri.

Ansamblde çalışqan halq çalğıcısı, doğma talant Enver Şerfedinov da eski çalğıcılar sulâlesinden olıp, kemanede soñ derece ince ustalıq ile icra etken "Tım-tım"ı, "Narguz"i, "Peşraf"ı ve diger halq avalarınen namı ketti. Enverniñ parmağı darege tiygende, o dare deral tatlı sesli bir çalğı aletine çevirile. Enver kemane çalsa, oña coşmaq, onıñle qoşulıp yırlamamaq, yahut onıñ çalğan qaytarmasına oynamamaq mümkün degil. Oña halq arasında "yaş Aşır-usta" deyler. Bu, aqiqaten doğrudır.

Sanatımıznıñ müim ve ğayet mündericeli yaraşıq, dulber qısmı halq oyunlarıdır. Oyun zaten, insannıñ quvanç, baht, şadlıq islerini aks etici sanattır. Çünki ğam-keder çekken adam bir vaqıt sekirip turıp, ellerini cayıp oynamaz. Ebet, oyunda da ömürniñ ağırlıqlarını, ğam-kederni köstermek mümkün, öyle oyunnı oyun ustaları icat eteler, lâkin oyun asılında şeñlik, şadlıq içün doğğan sanattır.

Halqımıznıñ milliy oyunlarını ilkide bir tertipke çekip, olar esasında mahsus areketler uydurğan, yañı oyunlar icat etip, milliy professional oyuncılığımızğa temel qoyğan ve öz oyunlarınen dervizalarda, sanalarda halqnı meftun etken meşur oyuncımız Hayri Emir-Zade edi. Bu sanatnı inkişaf ettirüv saasında o çoq hızmetler yaptı. Ondan soñ oyuncılıq sanatını daa mükemmel professional derecege kötergen Qırımnıñ belli baletmeysteri Üsein Baqqal oldı. "Ağır ava — qaytarma" ve bir çoq diger oyunlarnıñ әsas icatçısı Üsein Baqqal edi. O, cenkten evel Qırımda yüzlernen yaş oyuncılar ile çalıştı, olardan eñ istidatlıları soñra ansambllerde, teatrde oynadılar. Soñundan oyun ocaları, yani baletmeysterler olıp yetişken Enver Aliyev, İzzet Dobra, Nuzet Şabanov ve soñ yıllarda "Qaytarma" ansambliniñ baletmeysteri olğan Akim Cemilev öz vaqıtında Qırımnıñ namlı oyuncıları ediler.

"Qaytarma" ansambli teşkil olunğan soñ, Akim Cemilev ansamblniñ eñ yahşı oyuncılarından biri olaraq, pek çoq çeşit oyunlarnen, hususan "Ağır ava ve qaytarma" ile sanada şüret qazandı. Akim sanağa çıqıp, Selime Çelebiyevanıñ qarşısında ellerini açtımı, meydanğa oyun qartalı çıqtı zan etesiñ. Selime ise onıñ ögünde üriy qızları kibi, süzüle. Olarnıñ bu oyundan coşıp bütün zal gürlegeni, yahut bir yigitniñ ğayet coşıp sanağa çapıp çıqaraq oyunğa qoşulğanı köz ögümde canlana. Demek, tek yır ve muzıka ile degil, ustalıqnen icra etilgen oyun ile de goñullerni soñ derece coştırmaq, yüreklerni eyecanlandırmaq mümkün eken.

Akim Cemilev ansamblde baletmeyster olıp çalıştığı devirde pek çoq güzel oyunlar icat etti. Meselâ, o birinci kere bizim milliy oyunlarğa yır qoşıp oynamaqnı teklif etti ve böyle usulda "Üç yigit" oyunını sanalaştırdı. Bu oyunda "Azbarında quyusı bar" yırını yırcı ve namlı oyuncımız Refat Asanov yırlap oynadı. Ekinci oyuncı Şevket Mamutov da Qırımda belli oyuncılarından edi. Üçünci oyuncı Akim Cemilev özü edi. Bu üç yigit sanağa ateş kibi çıqqanda, degil yaşlar, qartlar da oynamağa coşalar. Sanada oyun icra etilir eken, Refatnıñ ğayet güzel, gür, tenor sesi yañğıray:

İşte, bu halq şaqa yırı esasında qoyılğan oyun pek güzel edi. Akim böyle daa çoq oyunlar icat etti.

Soñki programmalarda eski halq yırı "Könyalı" maqamı esasında qoyılğan "Yigitler" oyunı da güzel qarşılanıldı. Akimniñ baletmeysterlik istidadını, onıñ oyun sanatımızdaki yaratıcılıq hızmetlerini bir qaç satır ile iç ifade etmek mümkün degil. Böyle sanatkârlarımıznıñ hızmeti ayrıca yazılmağa lâyıqtır.

Ansamblniñ birinci kontsertinde men özümni öyle is ettim ki, güya sanağa birinci kere çıqam. Orkestr "Dağlar başında" yırınıñ maqamını çala. Men aqiqaten, güya yüksek dağlar üstünden şırnıqlı yalıda tizilişken halqqa baqqan kibi, zalğa baqam, ruhiy hayallar qoynuna dalam. Birden yırnıñ tatlı ezgisi miyime urdı. "Dağlar artından doğa tañ yıldızı..." Men yañıdan dünyağa keldim. Yañıdan ta balalıq vaqıtlarım, dağlar qayalar üstüne çıqıp ağamnıñ trubasınıñ sesini bastırmaqçün tırışıp yırlağanlarım hatrime keldiler.

Böylece, ğayet gürdeli sana müiti meni ve menim etrafımdaki arqadaşlarnı, ansamblniñ bütün artistlerini tekrar coştırdı. Kontsertler büyük muvafaqiyetler ile, bütün Özbekstan şeerlerinde, köylerinde, zavod ve fabrikalarda, rıqma-rıq tolu zallarda keçti. Kontsertlerde yüzlernen alğışlar, top-top güller yürekte, sanada baar doğuralar. Men o derece coşqunlıq ile çalışam ki, gece-kündüz özüme yañı repertuar doğurmaqle oğraşam, qıdıram, eski halq maqamlarını, yırlarını tapam, olarnı ögrenip, culâlap sanağa çıqaram. O yırlarnı radioğa, plastinkalarğa yazdırıp, yır hazinemizni zenginleştirem. Bir çoq allarda temaşacılarnıñ istegine, zamannıñ talabına binaen, başqa milletlerniñ yırlarını da icra etem. Bu soñki on beş yıl içinde sanalarda özbekçe, rusça, tacikçe, qazahça, azerbaycanca, arapça, indusça yırlar yırladım.

Şu on beş yıl sanada çıqışlarım menim sanatta ustalıq seviyemi oldıqça yükseltmege, halqıma bar küçümnen hızmet etmege imkân berdiler. Çünki men mında yaratıcılıq ömrümniñ tamam pişkinlik devrini keçirdim, ğayet istidatlı sanat ustaları ile yaqın munasebette bulundım. Olardan hususan Halima Nasırova ve Tamara-hanımnıñ çıqışlarını sıq-sıq körüvim, olarnıñ çalışuv usullarınen tanış oluvım, olarnen atta arqadaşlıq, dostlıq munasebeti tapuvım maña büyük yardım berdi, bular episi özüm içün büyük icadiy dersler oldı. Özbekstannıñ eñ metinli, eñ istidatlı yırcılarından biri Halima-hanım Nasırovanıñ "Men özbek qızıman" degen hatırlavlar kitabını oquğanda, degil yalıñız onı, atta bütün belli özbek sanatçılarınıñ ayatlarınen, olarnıñ yaratıcılıq hızmetlerinen tanış oldım. Halima-hanımnıñ sanada yaratqan halq obrazları üstünde nasıl çalışqanını körseñ, sanat yüksekligine çıqmaq içün ne derece ğayret ve sebat, küç ve emek sarf etmek kerek olğanını añlaysıñ.

Dünyaca belli istidat Tamara-hanımnen men ta 1939 senesinden tanışım. Lâkin Özbekstanda bizim tanışlığımız yaqınlıqqa, icadiy dostlıqqa çevirildi. Men bir kün onıñ evine barğanda, anda Ermenistandan kelgen eki yaş pek tatlı aenkli ermeni yırı çalıp otura ediler. Tamara meni yaşlarnen tanış eterek: "Tatarlarnıñ eñ parlaq yıldızı Sabriye hanum" dedi. Men bu sözler içün yaşlardan utandım ve Tamarağa baqıp: "Altmış yaşqa kireyatam, "yıldızğa" ne yerim oşay ya?" dep küldim. Tamara külümsirep menim omuzımnı taptadı da: "Eyisi, sen bizge şimdi bir "Cezvelerni yırlaçı" dedi ve meni kerçekten de yırlamağa mecbur etti. Yaşlar istidatlı çalğıcılar ekenler, yırnıñ maqamını deral añlap aldı ve, güya bu yırnı er vaqıt çalğanlar, maña güzel etip zil tuttılar. Men coşıp, bir qaç yır daa yırladım. Tamara da maña qoşuldı. Körüşüvimiz bir kontsertke çevirildi. Soñundan Tamara menim "Kelin ve qaynana", "Cezveler" yırlarımnı öz repertuarına qoşmaq içün yazıp aldı. İşte, bizler böyle dostane munasebette edik.

İnsan ayatı zaten mürekkep şey eken. Ömürde çoq nuqsanlarıñ, yañlışlarıñ ola. Ah, insanda eki ömür olsa edi, ekincisini iç bir yañlışsız keçirir edim, deysiñ. Ey-at, ömür insanğa bir kere berile ve ne qadar uzun olsa bile, azlıq ete. Arzu-ümütleriñe, maqsad-niyetleriñe bir vaqıt soñunace yetalmaysıñ, yapılacaq işleriñniñ episini yapıp yetiştiralmaysıñ. Vaqıt kelip, ayatnen sağlıqlaşacaq küniñ әp yaqınlaşa. Öyle olğanda, ne yapmalı ki, insan ömüriniñ soñuna qadar bol yürek ile yaşasın?

1972 senesi mayıs ayında men istidatlı bir adamımıznıñ aile tantanasında bulundım. Anda altmış-yetmiş yaşta adamlar çoq ediler. Tantana saibi de altmışnı keçe edi. O, şu yerdeki yaşlarğa muracaat eterek, şöyle dedi: "Qiymetli dostlar! Siziñ tebrikleriñizge pek sevindim, sağ oluñız! Lâkin sizge bir istegim bar, ömürde maqsadlı oluñız, halqqa, Vatanğa namus ile hızmet etiñiz. Menimki kibi ilim unvanını sizlerge altmışta degil de, otuzda qırqta elde etmek nasip olsun. Öz arzu-niyetleriñizni ömürge keçirmege aşıqıñız. Ayat öyle şey, tez keçip kete. Az vaqıtta cemiyet içün oldıqça çoq faydalı işler yapıp yetiştirmek kereksiñiz. Çünki men ekim olaraq aytam ki, insan dünyağa kele, kete, yalıñız onıñ halq içün, cemiyet içün yapqan işleri qala. Sizler tek bugün içün degil, kelecek nesiller içün, umuminsanlıq içün fedakârlıq yapmaqtan usanmamaq kereksiñiz". Bu adam belli onkolog ekimimiz, meditsina ilimleri doktorı Tevfiq Asanoviç Asanov edi.

Özümniñ bu hatırlavımda bir meşur sanat adamımıznı daa añmaq isteyim ki, o da ilki professional kompozitorımız Asan Refatovdır. Elbet, bizim medeniy tarihımızda Asan ağadan da ögüne çoq muzıka yaratıcılar olğan. Lâkin çar devirinde olarnıñ istidatları keniş açılması, çiçeklenmesi içün imkân olmağan. Meselâ, yalı boyunda Afız-Usta degen kompozitor olğan. Bu adam ğayet çoq yırlar ve muzıkalar yaratqan, özü notalarını da yaza eken. Lâkin özü çoq yuvaş tabiatlı, alçaq goñulli, mulâyim adam eken. Muzıkalarıñnı Peterburgğa alıp bar degen adamlarğa o, külip: "Zararı yoq, menim avalarımdan sizler lezet alsañız da yeter" dey eken. Ve öyle de vaqtile vefat etken. Halqqa qaldırğan mirası ise namsız, adsız halq maqamlarına çevirilip qalğan.

Bundan soñ bizim halqtan konservatoriya bitirip, kompozitor namını ilkide Asan Refatov aldı. Asan ağa halqqa evelâ "Çora-Batır" dramasına yazğan muzıkasınen belli oldı. Bu pyesa teatrde ta bizler bala olğanda oynalğan... Bundan soñ Asan Refatov daa çoq qıymetli eserler yarattı. "Leylâ ve Mecnun", "Tair ve Zore", "Toy devam ete" pyesalarına yazılğan muzıkalar şu cümledendir. Onıñ "Öt, bülbulim", "Sevdañ tüşti", "Baar" kibi bir çoq yırları yır sanatımıznıñ altın fondına kirdiler. Asan Refatov halq yırları ve maqamlarını toplap, notağa yazıp alıp, 1929 senesi birinci tatar yırları cıyıntığını neşir ettirdi.

Cenkten soñ Asan Refatovnıñ yırlarını Ediye Topçı ve Sakine Nalbandova yañıdan tazerttiler. Olar özleriniñ hususiy icracılıq ustalıqları ile Refatovnıñ unutılmaz yırlarını sanat hazinesine qoşıp, halqnıñ sayğı ve sevgisini qazandılar. Yazıq ki, men özüm şahsen Asan ağanen çoq körüşip olamadım. O, menim sesim içün yalıñız "Eki puğu" yırını işledi ve men onı 1936 senesi Moskvada yırlap muvafaqiyet qazanğan edim. Asan ağa 1937 senesi vaqıtsız vefat etti.

Menim bu yazılarımnı oquğan kişide "bu Sabriye ne içün öz ayatı tasvirinden çıqıp, bir çoq adamlarnı hatırlay" degen sual peyda ola bile. Buña men şöyle cevap bermek isteyim. Doğrusını aytqanda, maña bu kitapnı yazmağa namlı yazıcımız Şamil Alâdin sebepçi oldı. Şamilnen biz bir yaştamız, atta bir mektepte oqudıq. O menim iqtidarımnı, edebiyatqa aves ekenimni ve az da olsa, "şiirler", yır sözleri yaza turğanımnı bilip, maña özümniñ ayatım ve yırcılıq faaliyetim hususında hatırlavlar yazmamnı teklif etti. Bu teklif meni biraz şaşmalattı ve bayağı vaqıt tüşünip yürdim: "Aceba, men kimim asıl, menim ömürim böyle hatırlav eseri içün lâyıqmı, men özüm içün ne yazarım", dep qıyınsındım. "Yoqsa bizde yırlamağa bilgen, tabiat bağışı güzel seske malik adamlarımız azmı?"

Ebet, ayatları qalemge alınmağa lâyıq, gürdeli faaliyetleri yaş nesil içün ibret olması munasip kompozitorlarımız, artistlerimiz, sanat ve medeniyet erbaplarımız çoqlar. Şübesiz, men de bu gür terekniñ bir pıtağıdırım. Şay eken, özüm hususta, özümniñ sanatım hususında yazmağa kerçekten de aqqım bardır. Lâkin halqıñ olmasa, etrafıñdaki sanat arqadaşlarıñ, dostlarıñ, ocalarıñ olmasa, yalıñız özüñ bir şey degilsiñ. Tek olarnen beraber, olarnıñ müsbet tesiri, yardımı sayesinde, olar ile bir yaratıcılıq müitinde bulunaraq, özüñni sanat inkişafına alâqadar esap ete bilesiñ. Şunıñ içündir ki, öz ayatım hususındaki bu yazılarda yuqarıda adları añılğan sanat adamlarımıznı hatırlamamaq mümkün degil. Çünki gürlep aqqan büyük özen ayrı irmaqlardan asıl olğanı kibi, muzıka ve yır sanatımıznıñ da asılını, tarihını bu adamlar teşkil eteler. Ne bizim sanatımıznı ve ne de menim ayatımnı olarsız tasavur etmek mümkün degil. İşte, meselege böyle yanaşuv maña elime qalem almaq içün küç-ğayret berdi. Menim ömürimni hatırlamaq — sanatımıznıñ büyük bir gürdeli devirini hatırlamaqtır, dep işke tutundım. Bilmeyim, maqsadıma yetip oldımmı, yoqma? Bunı tayin etecek sensiñ, oquyıcım.

Menim hatırlavlarım, bediy eser kibi, belli bir tertipte yazılmadı. Er alda, seneleri, devirleri biri-birinden bazan çoq uzaqlaştırılıp yazılğan adiselerni, fikirlerni, men bellesem, er kes añlar. Şimdi ömrümniñ artıq soñki basamaqlarına ayaq basqan vaqtımda bir yırımnı daa hatırlamaq munasip dep esap etem:

Men endi ömürimniñ soñki basamaqlarını saya başladım. "Aceba, ayat böyle, bir kün qadar körünmey sönip, bitip ketedir daa..." Lâkin ögde daa sevinçli daqiqalarım bar eken.

1964 senesi Oktâbr bayramı arfesi edi. Saba erte qapımnı qaqıp, menim kiçkene odaçığıma halqımıznıñ sevimli şairi Eşrefimiz (Şemi-zade) kirgende, böyle "vaqıtsız" kelüvniñ manası ne eken dep taaciplendim. Eşref özüniñ mulâyim tabiatı ile yavaştan içeri kirdi ve menim şaşqanımnı körip: "Saba kezintisine çıqqan edim, bu yerden keçkende seni hatırladım", dep toqtaldı. Sağlığımnı, keyfimni sorağan soñ: "Sen nasıl gazetalar alasıñ?" dedi. "Lenin bayrağı", "İzvestiya" ve "Komsomolskaya pravda", dedim. Ya "Pravda Vostoka?" dedi. Men "yoq" degen soñ: "Aysa, seni tebrikleyim! Birinci olıp seni sevindirmek, özümniñ de sevinçimni bildirmek istedim. Mına, Özbekstan Yuqarı Soveti Prezidiumınıñ noyabr 6 Fermanı, oqu" dedi. Oqudım ama, soñki sözlerden soñ güya tilim tutulıp qaldı: "...Sabriye Erecepovağa Özbekstan SSRde nam qazanğan artist unvanı berile". Men şaşqanımdan Eşrefniñ boynuna sarılıp ağladım, küldim... "Bu ne qadar büyük baht! Bu qadar büyük sevinç menim kiçkene yüregime sığarmı". Şu an, güya meni pek yüksek dağ üstüne köterdiler. Men güya uçam, dağlar, deñizler üstünde uçam, yır qanatları üstünde uçam. "Bu ne demek, aceba?! Demek, ömür daa devam ete, daa muzıka yañgıray!" Men aman-aman qırq yıllıq yırcılıq faaliyetimde çoq bahtlı künler kördim, bazan enişli-yoquşlı yollardan da keçmek sırası keldi. Lâkin ekseri vaqıt yollarım çiçekli, güldesteli oldı. Halq içün, sanat içün bağışlağan emegiñe böyle yüksek qiymet kesilgeni yalıñız sevinç, ğurur degil, bu aynı vaqıtta, men dünyada nafile yaşamadım demektir.

... Ey-at, 1973 senesi, aprel 24 künü keldi. Bugün men kene sanağa çıqtım, kene qarşımda, zalda öz sanatınıñ qadirine yetmege tırışqan sevimli halqım maña elçırpmaqta. Lâkin bu menim soñki kere sanağa çıqışım, bu menim altmış yıllıq yubileyim. Bu menim ayatıma, faaliyetime belli bir yekün çeküv, soñki kere cemaatça şereflev, halqımnıñ soñki elçırpmalarını, soñki alğışlarını işitmek demektir.

Ebet, bu yerde artıq "qaç basamaq daa qaldı" dememek mümkün degil. Men bunı bile-bile zal tolu halqıma, dostlarıma, atta maña "meni öp" dep uzanğan üç yaşında qızçıqqa bile özümniñ "yekün" teşekkürimni bildirem. "Ey, Allam, bu qadar büyük bahtqa, halq alğışına nasip olmaq!" deyim öz-özüme. Bugün men yırlamadım, dostlarım, talebelerim maña yırladılar. Men bugün, meni sanat yüksekliklerine kötergen, maña halqımnıñ algışını qazandırğa sanamnen sağlıqlaştım. Lâkin, göñlüm yırlay ve soñ nefeske qadar yırlaycaq. Yubiley sanasında çiçek deryası! Men ise özümni güya şu deryanıñ içinde qumğa saplanmay yaldagan kiçkene bir balıçıq kibi duyam. Elvida, sanam!

Sanağa "elvida" demek, bu tek altmış yaş toldı demek degil. Bu men içün endi sana da yoq, ilerige ıntıluv da yoq, künlemek de yoq, aşıqmaq da, azırlanmaq da yoq — bir şey yoq. Halq içün, sanat içün bütün ömür boyu hızmet etip alışqan kişi içün bu pek ağır şey. Şunıñçün sanada yüzlernen alğış sözleri yañğırağanda, men yırcı ölganıma, artist degil, ancaq yırcı olğanıma birinci kere ve belki soñki kere kerçekten ökündim. Çünki yaşları menden çoq büyük "qart" drama artistleri artıq çoqtan "amplua"larını deñiştirip, çeşit qart rollerini oynap, özlerini sanadan ayırmaylar, dep özüme çoq yazıqsındım. "Ah, zavallı "yırcı",— dedim men özüme,— eger qartlığımnıñ başlanması pensiyağa ozğarılmaq ile bitecegini evelden bilgen olsam, özüme mıtlaqa ekinci zenaat elde etmekni, yani drama artisti olmaqnı şart eter edim. Men özüm zaten drama artistligine çoq aves edim. Ansamblde "Arzı qız" pyesası oynalğanda, cariz quda rolüni büyük isteknen azırlanıp icra ettim. Lâkin çoq yazıq ki, bu menim birinci ve soñki drama rolüm oldı. Eger men şu drama artisti oluv istegimni de yerine ketirgen olsam, taren qartlıqqa qadar asıl sanadan tüşmez edim. İşte, menim aciz göñlüm, yaşlığımnıñ daa bir yañlışını ğayet keç añlap, qayğıra. Ne yapmalı, er şikâyet taqdire.

Hatırlavımnıñ soñunda, ara-sıra sevip yapqan bir ünerimni daa qayd etmek, yani poeziyadan uzaq olsa da, qafiyeli satırlarnen şiir tarzda yazılğan sözlerimni, duyğularımnı qayd etmek isteyim. Soñki yıllarda bir sıra şiirler yazıp bastırdım. Ebet, olarda öz fikirlerimni aqiqiy şairler kibi ifade etalmadım, lâkin siz olarnı añlarsıñız belleyim.

Bir qaç söz de menim yekâne oğlum Marlen hususta. Oğlumnıñ taqdiri menimkinen sıqı bağlı olıp, maña ömürniñ çeşit eniş ve yoquşlarından, çıtırmanlıqlarından keçmege kerek oluvı sebebinden onıñ yaşlığı menim beklegenim ve istegenim kibi olmadı. Bala yaş ekende istidatları yoq degil edi. Ey-at, kene yırlarımnıñ birini hatırlayım:

Şimdi onıñ eki güzel qızı bar. Kim bile belki, iç olmasa, Zulfiraçıq bitasınıñ bir çizgisini qabul eter, yırlar deyim. Çünki onda menim balalıq sesim duyula. Yırlamağa seve.

Ey, taqdir, öyle olsun! Ayat, sanat yipi üzülmesin. Halq ayatı, halq yaratıcılığı ebediydir.

Muarrirden ihtar: Bizim saifemizniñ mühterem mühlisi! Eger de, daa şimdiçik oqulıp çıqılğan metnlerniñ yazılğan ve jurnalda derc yapılğan devirlerine diqqat etilse, meşur sanatkârnıñ – Sabriye Erecepovanıñ sovet imperiyası çerçivesinde körip keçirgenlerinden yalıñız bir parçaçığı desek aslıda mubalâğa olmaz. Başqaca söyleycek olsaq, bu tarihiy yazılar, buzdağnıñ (aysbergniñ) eñ yuqarı qısımıdır. O zamanları doğru tüşünmekniñ – aqiqatnı olğanı kibi ifadelemekniñ çaresi yoq edi… Bu da aqiqat!