Омюримнинъ бутюн барлыгъы халкъ иле багълы олгъаны, анълы омюрим сана устюнде я да микрофон огюнде кечкени ичюн мен саньаткъа багъышлангъан бу омюримнинъ насыл кечкенини, шу муреккеп саньат ёлунда нелер япкъанымны, нелер корьгенимни медениетимизнинъ айтувлы эрбапларындан манъа кимлернен корюшмек ве чалышмакъ насип олгъаныны, омюр мектебинде насыл дерслер кечкенимни тариф этмек, йыр саньатымызнынъ гурьдели инкишаф этюв ёлундаки эмиетке ляйыкъ вакъиаларны, хатырлавларымны яш несильнен болюшмек ниети мени де элиме къалем алмагъа джоштурды.
Сана омюрим акъкъында икяелеримни мен узакътан, несилимнинъ башындан башламакъ истейим. Чюнки инсаннынъ бутюн келеджегини, омюр ёлуны онынъ насыл инсан олып етишеджегини бельгилеген эсас оджакълардан бири аиленинъ яшадыгъы муиттир. Бу акъикъаткъа эсасланаракъ, мен де хатырлавларымнынъ башында эвеля, шу догъуп-оськен муитимни тариф этмек истейим.
Бабамнынъ бабасы Джемиль къартбабам пек меракълы ве атта бираз худжурлыкълары да олгъан ве бунынънен де джемаат арасында белли бир адам экен. Озь девиринде о пек уста курешчи ве пельван бир киши сайылгъан. Къартбабам акъкъында бабамнынъ айткъанлары, чокътан-чокъ икяелери бугуньки киби хатиримде ве унутулмайджакъ.
Эвельде умумхалкъ мерасимлери олгъан байрамларда, тойларда, дервизаларда халкъ куреши, оюнлары ве ат къошулары пек кениш ер ала экенлер. Булар эльбетте, о девирнинъ миллий ве кутьлевий спорт шекиллеринден бири олгъанлар.
Джемиль къартбабам пек мазаллы бир йигит экен. Озю Багъчасарайда догъуп-осюп, бир зенгиннинъ къапысында ыргъат олгъан. Лякин байрамларда, сейранларда зенгинлернинъ тешкилятландыргъан шахсий курешлеринде, даима иштирак эткен ве эр вакъыт курешчилерни енъгени ичюн нам къазангъан.
Куреш, чокъ халкъларда олгъаны киби, бизде де ярышлашув, кучь сынавы, яни миллий спорт шекилини алгъан ве айны заманда, кутьлевий темаша, эглендже ерини туткъан бир адеттир. Куреш, эвеля, балалардан башлап, сонъ осьмюрлерге ве буюклерге кече. Мында бир адам арды-сыра учь адамны йыкъса, яни оларнынъ курегини ерге тийдирсе, енъди сайыла ве о курешчи мейданындан чекиле. Оларнынъ ерине даа кучьлю йигитлер чыкъалар. Бойле этип, энъ сонъки куреште гъалип чыкъкъан курешчи, ондан эвель енъип чыкъкъан ве кенаргъа чекильген курешчилернинъ учюсини де арды-сыра йыкъса, о «баш куреш»ни ве куреш джульдесини ала. Куреш джульдеси – эр кимни енъген курешчиге бериледжек мукяфаттыр. О мукяфат къыйметли бахшышлардан ибареттир. О мейданда узун бир сырыкънынъ уджуна багълана. Адети узре куреш буюген сайын, бахшышлар да арта. Сонъки баш куреш биткенде сырыкънынъ уджундаки энъ къыйметли бахшышлардан гъайры, баш курешчиге бир къой (зенгин куреш олса, бир бугъа) багъышлана. Баш курешни алгъан, айванны ерден омузына котерип алмакъ борджлы. Чалгъы-чагъана иле куреш саибининъ эвине, яхуд да байрам куреши, я да дервиза куреши олса, зияфет куреши олса, зияфет къурулгъан ерге къадар артындан шу къойны я да бугъаны алып кете. Шуны да айтмакъ керек ки, куреш девамында токътамадан «Куреш авасы» чалынып тура. Бу ава курешчилерни джоштыра, рухландыра ве оларгъа насылдыр бир ритм эсасында арекетлер япмагъа ярдым эте. Айны заманда, бу ава темашаджыларда рухий бир эеджанлылыкъ догъура эм де куреш мерасимине тантаналы ве котеринки бир рух бере.
Иште, бойле курешлерде даима баш курешни алып, Джемиль пельван адына наиль олгъан къартбабамнынъ къуветинден гъайры, шахсен омюринде чокъ адамларгъа бенъземеген шашыладжакъ бир хусусиети даа бар экен. Бу да онынъ куньде бир дефа аш ашамасы эмиш. Джемильнинъ ашагъаныны сейир этмеге келип бакъкъан адамлар биле ола экен. Джемиль озю чалышкъан байнынъ гедже ашханасы къапалып, анда ялынъыз хызметчилер къалгъан сонъ, балабан бир савут-саба ювгъан чанакъны яхуд да хамыр басылгъан бир чинко текнени ала ве къазанларда не къалгъан олса, бутюнини шу текнеге тёкип, къарыштырып эписини ашай ве артындан да эки литрлик бакъыр мешребенен, чешмеден акъызып, сувукъ сув ичип, сонъ иш куню тамам олды деп, юкъугъа ята экен. Ораза вакъытларында Джемильни темчитке уянтмакъ да пек зор ола экен, чюнки онынъ юкъусына «аюв юкъусы» дер эмишлер.
Къартбабамнынъ бойле худжур аш ашагъаныны бильген чобанлар оны базан къошкъа (чёльдеки къой ятагъы) чагъырып, бир къой яхуд бир токъул сойып, бутюн этинден чобан кебабы япып, бир озюне ашата эмишлер. Яз вакъытларында къартбабам ичюн япылгъан бойле зияфетте о, къозу кебабындан сонъ бир чокъ да къарпыз, къавун ашап, сонъ энъ мазаллы чобанларнынъ эписини куреште йыкъып енъишнен кете экен.
Чокъ курешлер алып, баягъы аллы-такъатлы олгъан Джемиль бир бейнинъ дюльбер Зейнеп-Султан адлы къызыны алып къачкъан.
Куньлерден бир кунь, хыдырлез байрамында узакъ шеэрлерден биринде пек намлы курешчилер топланаджагъыны эшиткен къартбабам анда бармагъа ниетлене. Курешчининъ чокътан-чокъ дост-эшлери де Джемильнинъ анда кетмесине ве озь джемааты адындан унер косьтермесине къол туткъанлар.
Бойлеликле, Джемиль бир къач достуны янына алып, шу шеэрге бара ве Файзи адлы бир бейнинъ куреш мейданына топлангъан халкънынъ арасына къошула. Джемиль курешеджеклернинъ янына якъынлашкъанда, онъа шу ерде олгъанлар бирден айланып тааджипнен бакъалар. Чюнки Джемильнинъ устюнде урбасы оны бир кереден «олардан» олмагъаныны косьтере. О, аман-аман бутюн бир шекильде, бир тюс урба кие эмиш, урбалары мавы ренкте къадифеден кенъ балакълы штан, ешиль атлас кольмек, къырмызы атлас къушакъ, башында исе мытлакъа кок тери къалпакъ ола экен.
Джемиль куреш тешкиль эткенлернинъ янына барып: «Мен де бугунь байрамда иштирак этмек истейим» дегенде, куреш башы оны дикъкъатнен къаршылап: «Буюр, косьтер унеринъни. Лякин резиль олсанъ, бизден корьме», деп кульген. Джемиль пельван, эльбетте, бойле шакъагъа иддетленген.
Ниает, куреш башлагъан. Бир къач осьмюр курешкен сонъ, куреш мейданына пек мазаллы, филь шекильде худжур бир къыяфетли курешчи чыкъкъан. Шай дер экеч о: «Иигит, мейдане чыкъ! сёзлерини эшиткен. Эльбетте, Джемиль биле ки, онъа дикъкъатнен бакъкъан козьлер де енъалмаз, масхара олур, деген мананы бильмек зор дегиль эди. Джемиль эр адымыны, эр арекетини тюшюнип япмакъ къарарынев мейдангъа чыкъа...
Ерли пельван Джемильге мыскъылнен бакъкъан киби корюнген. Ола билир, Джемиль де шубеленгендир. Ниает, эки курешчи, бири-бирининъ элини алып, сонъра беллерине къушакъларыны, бири-бирине берип багълатып, бельден юкъарысы чыплакъ, сагълам кевделерини халкъкъа «мына бакъынъыз, куреш энди башлайджакъ» дегендай, бакъкъанлар.
Сонъ той башынынъ ишмарынен янъгъырагъан «куреш авасы» алтында олар бири-бирининъ белине япышалар. Курешчи бирден Джемильни ыргъакъкъа алып, ерден котермеге ынтылгъан арада, Джемиль аягъыны къутарып, къолайсыз кевдесине бакъмадан, оны янбашкъа алып, ерден баягъы котерип, деръал аркъасы устюне шыпыргъан. Куреш мейданында халкъ бир шей анълап оламагъанындан буюк гурюльти чыкъкъан. Бир такъымлары: «Акъсыз, акъсыз!» деп багъыргъанлар. Ерли пельван еринден турып, халкъкъа элини котерип:—Бу пельван дегиль арсландыр! – деген сонъ халкъ тынчлангъан. Джемильнинъ янында экинджи пельван пейда олгъан. Кене къушакъларны тешкергенлер. Экиси де санки бир къыяфетте, затен бири-бирине ошап келе эмишлер. Куреш текрар девам эткен. Халкъ буюк эеджангъа келип, атта отургъан ерлеринден турып, ерге текрар отуралмай, чешит юрек алыджы сёзлер иле озь ватандашларыны рухландыра экенлер. Джемиль базы бир дакъикъаларда атта шубеге къала башлагъан. Адети узре Джемиль курешнинъ башламасы иле битмеси арасында чокъ вакъыт кечсе, курешчилер болдургъаныны ве рухтан тюшкенлерини халкъ биле сезгенини билип, курешни даима биринджи дакъкъаларда екюнлер экен. Лякин бу сефер къаршысындаки адам бир тамла сув киби Джемильге ошай экен... Ниает, Джемиль курешчинен бир козь-козьге бакъкъан дакъкъасында онынъ зияде терлегенини ве артыкъ зияде созылса эллерининъ таяджагъыны ве курешчининъ эльден сыптырыладжагъыны тюшюнген ве бирден оны ыргъакъкъа алмай котерип, бир сагъгъа, бир солгъа саллап, аркъасы устюне шыпыртып, коксю устюне элинен баскъан...
Он йыл ичинде ильки кере ерде, бала киби, аджиз яткъан курешчини корьген халкъ пек айретте къалып, бир чокълары куреш мейданына чапып тюшкенлер. Халкъны токътатмакъ ичюн куреш башына чокъ керелер: – Тынчланынъыз, эфендилер! Бу ерде къувет укюми бар, куреш догърудыр! – дее багъырмакъ керек олгъан. Ниает, халкъ тынчлангъан. Бу гурьдели дакъкъаларда къартбабам – Джемиль бираз раатлангъан. Артыкъ мейдангъа даа ич енъильмек бильмеген, тасвирлемек зор олгъан, гъает мазаллы бир курешчи даа чыкъкъан. Бу адамнынъ чекиси де, бою да, атта келишиксиз бойну устюнде ерлешкен буюк башы да, бу курешчининъ енъеджегине кимседе шубе къалдырмагъан. Атта базыларынынъ «ана шимди санъа арслан ким олгъаныны бильдирирлер» деген сёзлери Джемильнинъ къулагъына илишкен. Лякин о, «мен енъмек борджлым, бу фарздыр», деген фикирни акъылындан чыкъармагъан ве шу фикир онынъ, кимсе сезмеген, сыры олгъаныны хатырлагъан. Текрар къушакълар тешкерильгенинен янъы курешчи Джемильнинъ белинден пек къавий тутып, ерден котермеге тырышкъан. Джемильнинъ бир аягъы бираз къайрылып ерден узюльген, лякин экинджи аягъы санки дерсинъ аякъ дегиль, ерден осип чыкъкъан бир эмен диреги киби ич къыбырдамагъан. Курешчи чокъ чекишкен, Джемиль де, о да гъает терлегенлер. Чалгъыджылар артыкъ музыканынъ энъ тез чалынгъан кульминация къысымына кельгенлер, лякин Джемильни еринден къыбырдаталмагъан курешчи онынъ белини джиберген. Олар эллерини, юзьлерини, беденлерини буюк силеджек иле яхшы этип сюрткен, къуруткъанлар ве бир къач саниелик раатлыкътан сонъ, Джемиль сонъки усулыны, яни курешчининъ бойнуны бир къолнен къайырып, дигер къолу иле белиндеки къушагъына элини сокъуп, оны азачыкъ ерден котерип, апансыздан ыргъакъкъа алып, енъильмек не олгъаныны бильмеген, бу учюнджи пельванны да аркъасы устюне къойгъан ве бир элинен онынъ сыкъ нефес алгъан коксюне басып, дигер элини халкъ тарафкъа котерип «куреш» битти деген ишаретни япкъан... Эр кес козьлерине инаналмай айретте къалгъанлар. Йыкъылгъан пельван еринден турып, башыны котермеден Джемильнинъ къолуны сыкъып козьден гъайып олгъан. Куреш башы озю келип, Джемильнинъ терли омузыны таптап, онъа енъиш байрагъыны – куреш джульдесини бере ве янына да, тюклери семизликтен ялтырагъан, бир бугъаны кетирелер. Джемиль бугъанынъ аркъасыны сыйпап, бойнундаки багълы йипни бойнузларына сарып, эки аягъыны бир къошуп ерден котерип омузына къойгъан...
Акъшам курешчилернинъ енъген сойлары ве дигер чагъырылгъан мусафирлер бейнинъ эвине топланалар. Онынъ эви тахтадан олып, пек гузель ренкли боялар иле боялгъан таваны къызыл кираметтен эмиш.
Буюк залда артыкъ зияфет софралары къурулгъан, мусафирлер чокъусы ерлешкенлер. Бизим мусафирлер де кирип, софранынъ тёрюнден косьтерильген ерлерни алалар.
Джемиль отургъанларнынъ эписини козьден кечиргенде, башларында фес, йипек шарфлары, шербентилери олгъан ачыкъ юзьлю къадынларгъа бакъып тюшюнджеге дала. Демек, факъырлыкъ чеккен, зульметте къалгъан бичаре татар къадынлары ичюн юзьлерини ачмакъ гюна, амма бей, мырза къадынлары джемиетте эркеклернен бир сырада отуралар, юзьлери ачыкъ, атта башкъа тиллерде сёйленмеге бильгенлери де бар. Бунынъ себеби тек шунда ки, дюньяда залым ве мазлум эки сыныф бар. Яхшы ки мазлумлар сыныфындан олсам да, залымлар огюнде масхара олмадым, деп, бираз гъурурлана. Софра башында эр кес Джемильге меракънен бакъалар, онынъ корюльмеген къуветине сукъланалар. Зияфет башлагъаны илян этиле. Аякъчылардан бириси Джемильнинъ огюне кельген. Онынъ элинде бир къапакълы саан бар экен. О Джемильге саанны узаткъан да: Джемиль бей, бизде бойле бир адет бар. Бир адамнынъ эвине ильк сефер кельген мусафир софрая отурылгъанынен шу биринджи емек булунгъан, сааннинъ къапагъыны ачмая борджлудыр, шундан сонъра зияфет башланыр, – дей. Джемиль эльбетте, бу кучюк бир иштен ред этмек айыптыр деп, сааннинъ къапагъыны ача... Ача амма, атта бирден сескенип артына чекиле, чюнки сааннинъ къапагъы ачылгъанынен онынъ ичинден бир бульбульчик учуп къача. Эвнинъ эр тарафында шемиданлар чыракълары иле ярыкъ берип туралар. Джемиль бу худжур шакъагъа пек ачувлана, лякин турып софрадан кетмекни де джаиллик деп кулерлер дее, кейфи бозулып софрада къала. Бай озю турып, Джемильге хытап этип, мугъайманъыз бу шакъа мусафирге бир шерефтир, бу сизинъ ичюн дей. Джемиль озюни зорнен кулюмсиремеге меджбур эте... Аркъадашлары да бири-бирине бакъалар, козьнен «айдынъыз кетейик» деген арекет косьтергенлерини къонакъбай коре. Бойле ынджынувгъа ёл бермемек ичюн деръал мусафирлерге озь шакъаларыны анълата ве оларны мусафир оларакъ шенълендирмек макъсадиле, «шимди сизлерни бизим сёйленген папагъан иле таныш этейим» деп, папагъаннынъ кетирильмесини эмир эте. Аякъчы къафес ичинде дюльбер, сырлы бир папагъан алып келе ве мусафирлерге къафесни якъынлаштыра. Папагъан исе шу ань: «Хош кельдинъиз, бей эфенди», дей. Джемиль ве достлары бутюн акъарет сайдыкъларыны унутып, пек айран олып, сёйленген къушкъа шашып къалалар. Лякин шу ерде Джемиль кене тюшюне: «Бу табиатта не къадар меракълы аллар бар, къуш сёйленмеге бильсин де мен бир джаиль олып къалайым? Огълум олса, шуны мытлакъ окъутайым да, мендай не корьсе, шунъа шашып, алемге аджыныкълы олып корюнмесин. Къувет эльде-аякъта дегиль де, башта олмакъ керек экен» дее, озь-озюне ант эте. Эр кес окъумагъа чаре тапса, дюньяда яшамакъ не къадар лезетли олур эди дее, тюшюнджеге дала. Зияфет исе эп девам эте, пек чокъ чешит ашлар келе.
Бу арада софрагъа Джемильнинъ корьмеген бир «емеги» даа келе. Балабан бюллюр шекерлик ичинде, гульгулли ве ешиль копюктен пирамида шеклинде дюльбер этип, тёпеге минаре ресмине бенъзетилип япылгъан. Шекерликнинъ янында исе назик дюльбер орьнекли кягъыт, ягъбезчиклер агъызы ачыкъ чиний къушчыкъ ичине къойылгъан. Бунынъ да не олгъаныны не Джемиль ве не де онынъ достлары билелер. Лякин Джемильнинъ янында отургъан досту энди безсе керек, къашыгъыны алып узатып, шу копюкке далдыра... Далдыра, амма... софрадакилер ойле кулелер, атта саанден учкъан бульбульге биле шу къадар кульмеген эдилер. Мегер, шу пирамида копюкли сабун эмиш. Онъа кягъыт ягъбез иле токъунмакъ – артыкъ зияфет битти демек, ягъбезчикни шу къокъулы копюкке азачыкъ токъундырып агъызыны сюртип софрадан тура эмишлер.
Бу Джемиль пельваннынъ сонъки куреши ола. Артыкъ екяне огълу Керимнинъ озю киби джаиль къалгъаныны истемей, огълуны окъутмакъ пешине тюше. Бойлеликле, меним бабам Керим Наджи он докъуз яшында экенде шу Багъчасарай медресесини гузель ишаретнен битирип, айтузлы афыз дестурыны ала ве шу йылы оджалыкъкъа башлай.
Бабам табиаты гъает бол, джумерт, мусафирчен, инсанпервер бир адам эди. Чокъ шей корьген, чокъ ер юрген, чокъ окъугъан, усул джедид усулыны бирден къабул этип алгъан оджалардан олып, озюнинъ табиат гузелликлери ве затен табиий дюльберлигини ич бир ер иле къыясламакъ мумкюн дегиль дее сайып, бутюн Алма бою, Къачы бою койлерде оджалыкъ эткен.
Анам Багъчасарайда хасап Мустафа деген бир адамнынъ бирден-бир назлы къызы олгъанына бакъмадан пек ишсевер, пек чебер экен. Кетен токъур, мыкълама мыхлар, кисе мыкълар, шербенти, фырланта, явлыкъ, юзбезлер, учкъурлар токъур, кергеф нагъышлары иле нагъышлар ве оларгъа орьнеклерни озю ясап тикер эмиш. Шу вакъытларда бир ерде окъумагъа ишлемеге акъкъы олмагъан бутюн татар къызлары бойле индже саньат иле огърашып, къоджагъа чыкъкъанда, бутюн эв кереклерини озь эллери иле азырламакъ буюк унер сайылыр экен. Бунынънен берабер анам чокъ дюльбер, юксек, татлы аэнкли сеске малик эди. Анам озю чешит макъамларгъа сёзлер уйдурып йырлар эди. Демек онда шаирлик хасиети де бар эди. Анамнынъ сеси халкъ ичинде шу дередже нам берген ки (эвимизге мусафирлер кельгенде бабам, онынъ йырламасына мусааде эте экен), анамны тойларгъа баргъанда махсус къадынлар одасында къапыларны къапатып, бир къач йыр йырламасыны риджа эте эмишлер. Анам йырлап битирген сонъ къапылар ачылгъанда, къапы огюнде тойнынъ бутюн адамлары ичериде йырлагъан къадынны динълеп тура экенлер. Куньлерден бир кунь, яни ораза байрамынынъ «арфе» куню бабама койнинъ (бу иш Азек коюнде ола) мазини келип: «Афыз оджа, сизге пек буюк гизли бир риджа иле кельдим. Бу гедже темчит эзаныны минареге чыкъып, сенинъ аврадынъ, оджапчемиз Сайде ханымгъа окъумагъа мусааде этсенъиз. Сиз Джамининъ янында отурарсыз, гедженинъ бир маали – кимсе бильмез. Козь чукъурларыма къара топракъ толгъанда биле, бу сырны озюмнен алып кетерим. Бу манъа пек керек. Докъуз пара койни кечип кельген Стамбул макъамынен темчит берген бир молла, меним устюме бир такъым ифтиралар айткъаны аз олгъанда, бир де сиз мазининъизнинъ окъугъан эзаныны насыл эшитесиз, онынъ сеси ёкъ да, деген... Валлаий инан, оджа, бу меним пек зытыма тийди, амма шу пезевенк молланынъ макъсады бу койге кочюп кельмек ве меним баламы-чагъамы келирсиз къалдырмакъ», деген. Бабама бу теклиф меракълы кельген. Акъикъатен, гедже анамнынъ минареге чыкъкъаныны ве эзан окъугъаныны мазинден гъайры ич кимсе бильмейджек, мазин де оны озюнинъ зарарына олгъаны ичюн кимсеге айтмайджакъ. Бабам анамнынъ татлы сеси, гедженинъ бир маалинде юксек минаре устюнден не къадар янъгъыравукъ, не къадар хошлукъ береджегини ойланып, мазиннинъ бу къурназлыгъына разы олгъан. Анам башта, къадын сеси олгъаныны дуйсалар, улемалар аякъкъа къалкъарлар, сени динге шерияткъа къаршы чыкъа деп, акъаретлерлер ве атта оджалыкътан чыкъара билирлер деген. Лякин бабам, озь къарарындан дёнмеген, озюнинъ хаяллары иле анамны къандыргъан, сенинъ сесинъ асла къадын дегиль, яш бир эркек сесине бенъзей, кимсе шубе этмез. Янъы мазин кельген дерлер, деген. Анамнынъ сеси акъикъатен озю кескин, лякин контральто-тембри, яни къаба къадын сеси эди. Онынъ ичюндир эльбетте «сес» манъа анамдан кечкени белли, меним сесим де контральто сайыла. Ниает, анам, бабам минареге чыкъкъанлар. Яз экен. Азек минареси гъает дюльбер ве юксек экен. Ай ярыгъы, аванынъ гедже серинлиги этрафта сукютке далгъан табиий манзаранынъ ай шавлесинде корюниш – эписи гонъюльге татлы ислер берген. Анам эзанны ойле бир татлы аэнк иле окъугъан ки, акъикъатен бу эзан дегиль де, гузельден-гузель бир йыр олып чыкъкъан. Саба байрам. Намаз биткен сонъ, эписи гедже темчит эзаны муджизе киби бир сес иле окъулгъаныны ве мазин эфенди бу куньге къадар ичбир вакъыт бойле сеске малик олмагъаныны эр кес къайд эткен. Лякин къурназ мазин озюни ирадели тутып: – Мен энди ораза биткенине, саба байрам оладжагъына севингенимден, алла тарафымдан шойле бир муджизеге наиль олдым, – деп халкъны айретте къалдыргъан.
Бу икяелерни мен, артыкъ, икяе динълеп, анъламагъа къабилиетим олгъанда, бабамнынъ агъызындан эшиткен эдим. Къыйметли бабам манъа бенъзеп чокъ сёйленмеге, икяелер, омюр вакъиалары сёйлемеге север эди.
Мен озюм 1912 сенеси июнь 12-де Багъчасарай шеэринде дюньягъа кельдим. Аилемизде олып ольген балалардан сонъ, агъам Абдураман Усни, мен ве къардашым Абдулла Ильми дюньягъа келип, менден сонъ къыз бала олмагъан. Шу себептен меним балалыгъым бираз назлылыкъ ве эркелик иле кечкенини бабам айтар ве шунынъ ичюн де сенинъ лагъабынъ «Чачи къыздыр» дер эди. Чачи демек: атик, чевик, джамбаз маналарында. Базан анамнынъ да «бу «Чачи» огълан олып догъгъан олса, бизге енгиль олур эди», дегени хатрымда.
Мен бабамнынъ яралы алда, янында даа бир яралы аркъадаш иле биринджи джиан муаребесинден къайткъаныны билем. Шу куню эвимизде эм агълавлар, эм оюн кулькю чокъ олгъан эди. Мен о вакъыт 3-4 яшар эдим. Бундан сонъ, мен энди 5-6 яшларында эдим. Бир кунь бабам эвге пек эеджан иле кирип, анама чабик-чабик эпимизни кийиндирип, аджеле суретте Хансарай багъчасына бараджагъымызны айтты. Биз багъчагъа баргъанда, кирмеге биле зорнен ёл талып, ичери сокъулдыкъ. Эр ерде сес-шамата, кулькю, севинч. Бабам бизлерни анама берип озю элине бир къырмызы байракъ алды. Бабамдай дигер яш адамларнынъ да къолларында байракълар. Оларнынъ устюнде беяз бояиен буюк сёзлер язылгъан. Бабамнынъ, халкъ чокъ топлангъан бир юксекликке чыкъып, пек багъырып сёйленгени, санки даа дюнь корьген киби, хатрымда ве козь огюмде тура.
Бу арада бабам багъырып сёзлер айткъанда, анам тыныш-тыныш бизлерни опькени, къучакълагъаны да акълымда. Анам юзю ачыкъ къадынлардан эди. Лякин даа сокъакъларда беяз фередже-марамаларгъа, яшмакъларгъа бурюнип-сарынып юргенлер аз дегиль эди.
Мегер бу – уриет, инкъиляб-революция экен. 1917 сенеси экен». Байракълар устюнде ильки шадлыкъ шиары: «Уриет – Адалет – Мусават» сёзьлери язылгъан экен. Бу учь сёзь улу Лениннинъ миллионларнен халкъларгъа берген акълары экен. Буларнынъ эписини табиий мен сонъра мектепте окъугъанда анъладым. Бу вакъиадан сонъ тамам 60 йыл кечсе де, мен оны ольгендже унутмайджагъым.