Ömürimniñ bütün barlığı halq ile bağlı olğanı, añlı ömürim sana üstünde ya da mikrofon ögünde keçkeni içün men sanatqa bağışlanğan bu ömürimniñ nasıl keçkenini, şu mürekkep sanat yolunda neler yapqanımnı, neler körgenimni medeniyetimizniñ aytuvlı erbaplarından maña kimlernen körüşmek ve çalışmaq nasip olğanını, ömür mektebinde nasıl dersler keçkenimni tarif etmek, yır sanatımıznıñ gürdeli inkişaf etüv yolundaki emiyetke lâyıq vaqialarnı, hatırlavlarımnı yaş nesilnen bölüşmek niyeti meni de elime qalem almağa coşturdı.

Sana ömürim aqqında ikâyelerimni men uzaqtan, nesilimniñ başından başlamaq isteyim. Çünki insannıñ bütün kelecegini, ömür yolunı onıñ nasıl insan olıp yetişecegini belgilegen esas ocaqlardan biri aileniñ yaşadığı müittir. Bu aqiqatqa esaslanaraq, men de hatırlavlarımnıñ başında evelâ, şu doğup-ösken müitimni tarif etmek isteyim.

Babamnıñ babası Cemil qartbabam pek meraqlı ve atta biraz hucurlıqları da olğan ve bunıñnen de cemaat arasında belli bir adam eken. Öz devirinde o pek usta küreşçi ve pelvan bir kişi sayılğan. Qartbabam aqqında babamnıñ aytqanları, çoqtan-çoq ikâyeleri bugünki kibi hatirimde ve unutulmaycaq.

Эвельде умумхалкъ мерасимлери олгъан байрамларда, тойларда, дервизаларда халкъ куреши, оюнлары ве ат къошулары пек кениш ер ала экенлер. Булар эльбетте, о девирнинъ миллий ве кутьлевий спорт шекиллеринден бири олгъанлар.

Cemil qartbabam pek mazallı bir yigit eken. Özü Bağçasarayda doğup-ösüp, bir zenginniñ qapısında ırğat olğan. Lâkin bayramlarda, seyranlarda zenginlerniñ teşkilâtlandırğan şahsiy küreşlerinde, daima iştirak etken ve er vaqıt küreşçilerni yeñgeni içün nam qazanğan.

Küreş, çoq halqlarda olğanı kibi, bizde de yarışlaşuv, küç sınavı, yani milliy sport şekilini alğan ve aynı zamanda, kütleviy temaşa, eglence yerini tutqan bir adettir. Küreş, evelâ, balalardan başlap, soñ ösmürlerge ve büyüklerge keçe. Mında bir adam ardı-sıra üç adamnı yıqsa, yani olarnıñ küregini yerge tiydirse, yeñdi sayıla ve o küreşçi meydanından çekile. Olarnıñ yerine daa küçlü yigitler çıqalar. Böyle etip, eñ soñki küreşte ğalip çıqqan küreşçi, ondan evel yeñip çıqqan ve kenarğa çekilgen küreşçilerniñ üçüsini de ardı-sıra yıqsa, o "baş küreş"ni ve küreş cüldesini ala. Küreş cüldesi – er kimni yeñgen küreşçige berilecek mukâfattır. O mukâfat qıymetli bahşışlardan ibarettir. O meydanda uzun bir sırıqnıñ ucuna bağlana. Adeti üzre küreş büyügen sayın, bahşışlar da arta. Soñki baş küreş bitkende sırıqnıñ ucundaki eñ qıymetli bahşışlardan ğayrı, baş küreşçige bir qoy (zengin küreş olsa, bir buğa) bağışlana. Baş küreşni alğan, ayvannı yerden omuzına köterip almaq borclı. Çalğı-çağana ile küreş saibiniñ evine, yahud da bayram küreşi, ya da derviza küreşi olsa, ziyafet küreşi olsa, ziyafet qurulğan yerge qadar artından şu qoynı ya da buğanı alıp kete. Şunı da aytmaq kerek ki, küreş devamında toqtamadan "Küreş avası" çalınıp tura. Bu ava küreşçilerni coştıra, ruhlandıra ve olarğa nasıldır bir ritm esasında areketler yapmağa yardım ete. Aynı zamanda, bu ava temaşacılarda ruhiy bir eyecanlılıq doğura em de küreş merasimine tantanalı ve köterinki bir ruh bere.

İşte, böyle küreşlerde daima baş küreşni alıp, Cemil pelvan adına nail olğan qartbabamnıñ quvetinden ğayrı, şahsen ömürinde çoq adamlarğa beñzemegen şaşılacaq bir hususiyeti daa bar eken. Bu da onıñ künde bir defa aş aşaması emiş. Cemilniñ aşağanını seyir etmege kelip baqqan adamlar bile ola eken. Cemil özü çalışqan baynıñ gece aşhanası qapalıp, anda yalıñız hızmetçiler qalğan soñ, balaban bir savut-saba yuvğan çanaqnı yahud da hamır basılğan bir çinko tekneni ala ve qazanlarda ne qalğan olsa, bütünini şu teknege tökip, qarıştırıp episini aşay ve artından da eki litrlik baqır meşrebenen, çeşmeden aqızıp, suvuq suv içip, soñ iş künü tamam oldı dep, yuquğa yata eken. Oraza vaqıtlarında Cemilni temçitke uyantmaq da pek zor ola eken, çünki onıñ yuqusına "ayuv yuqusı" der emişler.

Qartbabamnıñ böyle hucur aş aşağanını bilgen çobanlar onı bazan qoşqa (çöldeki qoy yatağı) çağırıp, bir qoy yahud bir toqul soyıp, bütün etinden çoban kebabı yapıp, bir özüne aşata emişler. Yaz vaqıtlarında qartbabam içün yapılğan böyle ziyafette o, qozu kebabından soñ bir çoq da qarpız, qavun aşap, soñ eñ mazallı çobanlarnıñ episini küreşte yıqıp yeñişnen kete eken.

Çoq küreşler alıp, bayağı allı-taqatlı olğan Cemil bir beyniñ dülber Zeynep-Sultan adlı qızını alıp qaçqan.

Künlerden bir kün, hıdırlez bayramında uzaq şeerlerden birinde pek namlı küreşçiler toplanacağını eşitken qartbabam anda barmağa niyetlene. Küreşçiniñ çoqtan-çoq dost-eşleri de Cemilniñ anda ketmesine ve öz cemaatı adından üner köstermesine qol tutqanlar.

Böylelikle, Cemil bir qaç dostunı yanına alıp, şu şeerge bara ve Fayzi adlı bir beyniñ küreş meydanına toplanğan halqnıñ arasına qoşula. Cemil küreşeceklerniñ yanına yaqınlaşqanda, oña şu yerde olğanlar birden aylanıp taacipnen baqalar. Çünki Cemilniñ üstünde urbası onı bir kereden "olardan" olmağanını köstere. O, aman-aman bütün bir şekilde, bir tüs urba kiye emiş, urbaları mavı renkte qadifeden keñ balaqlı ştan, yeşil atlas kölmek, qırmızı atlas quşaq, başında ise mıtlaqa kök teri qalpaq ola eken.

Cemil küreş teşkil etkenlerniñ yanına barıp: "Men de bugün bayramda iştirak etmek isteyim" degende, küreş başı onı diqqatnen qarşılap: "Buyur, köster üneriñni. Lâkin rezil olsañ, bizden körme", dep külgen. Cemil pelvan, elbette, böyle şaqağa iddetlengen.

Niayet, küreş başlağan. Bir qaç ösmür küreşken soñ, küreş meydanına pek mazallı, fil şekilde hucur bir qıyafetli küreşçi çıqqan. Şay der ekeç o: "İigit, meydane çıq! sözlerini eşitken. Elbette, Cemil bile ki, oña diqqatnen baqqan közler de yeñalmaz, mashara olur, degen mananı bilmek zor degil edi. Cemil er adımını, er areketini tüşünip yapmaq qararınev meydanğa çıqa...

Yerli pelvan Cemilge mısqılnen baqqan kibi körüngen. Ola bilir, Cemil de şübelengendir. Niayet, eki küreşçi, biri-biriniñ elini alıp, soñra bellerine quşaqlarını, biri-birine berip bağlatıp, belden yuqarısı çıplaq, sağlam kevdelerini halqqa "mına baqıñız, küreş endi başlaycaq" degenday, baqqanlar.

Soñ toy başınıñ işmarınen yañğırağan "küreş avası" altında olar biri-biriniñ beline yapışalar. Küreşçi birden Cemilni ırğaqqa alıp, yerden kötermege ıntılğan arada, Cemil ayağını qutarıp, qolaysız kevdesine baqmadan, onı yanbaşqa alıp, yerden bayağı köterip, deral arqası üstüne şıpırğan. Küreş meydanında halq bir şey añlap olamağanından büyük gürülti çıqqan. Bir taqımları: "Aqsız, aqsız!" dep bağırğanlar. Yerli pelvan yerinden turıp, halqqa elini köterip:—Bu pelvan degil arslandır! – degen soñ halq tınçlanğan. Cemilniñ yanında ekinci pelvan peyda olğan. Kene quşaqlarnı teşkergenler. Ekisi de sanki bir qıyafette, zaten biri-birine oşap kele emişler. Küreş tekrar devam etken. Halq büyük eyecanğa kelip, atta oturğan yerlerinden turıp, yerge tekrar oturalmay, çeşit yürek alıcı sözler ile öz vatandaşlarını ruhlandıra ekenler. Cemil bazı bir daqiqalarda atta şübege qala başlağan. Adeti üzre Cemil küreşniñ başlaması ile bitmesi arasında çoq vaqıt keçse, küreşçiler boldurğanını ve ruhtan tüşkenlerini halq bile sezgenini bilip, küreşni daima birinci daqqalarda yekünler eken. Lâkin bu sefer qarşısındaki adam bir tamla suv kibi Cemilge oşay eken... Niayet, Cemil küreşçinen bir köz-közge baqqan daqqasında onıñ ziyade terlegenini ve artıq ziyade sozılsa elleriniñ tayacağını ve küreşçiniñ elden sıptırılacağını tüşüngen ve birden onı ırğaqqa almay köterip, bir sağğa, bir solğa sallap, arqası üstüne şıpırtıp, köksü üstüne elinen basqan...

On yıl içinde ilki kere yerde, bala kibi, aciz yatqan küreşçini körgen halq pek ayrette qalıp, bir çoqları küreş meydanına çapıp tüşkenler. Halqnı toqtatmaq içün küreş başına çoq kereler: – Tınçlanıñız, efendiler! Bu yerde quvet ükümi bar, küreş doğrudır! – deye bağırmaq kerek olğan. Niayet, halq tınçlanğan. Bu gürdeli daqqalarda qartbabam – Cemil biraz raatlanğan. Artıq meydanğa daa iç yeñilmek bilmegen, tasvirlemek zor olğan, ğayet mazallı bir küreşçi daa çıqqan. Bu adamnıñ çekisi de, boyu da, atta kelişiksiz boynu üstünde yerleşken büyük başı da, bu küreşçiniñ yeñecegine kimsede şübe qaldırmağan. Atta bazılarınıñ "ana şimdi saña arslan kim olğanını bildirirler" degen sözleri Cemilniñ qulağına ilişken. Lâkin o, "men yeñmek borclım, bu farzdır", degen fikirni aqılından çıqarmağan ve şu fikir onıñ, kimse sezmegen, sırı olğanını hatırlağan. Tekrar quşaqlar teşkerilgeninen yañı küreşçi Cemilniñ belinden pek qaviy tutıp, yerden kötermege tırışqan. Cemilniñ bir ayağı biraz qayrılıp yerden üzülgen, lâkin ekinci ayağı sanki dersiñ ayaq degil, yerden ösip çıqqan bir emen diregi kibi iç qıbırdamağan. Küreşçi çoq çekişken, Cemil de, o da ğayet terlegenler. Çalğıcılar artıq muzıkanıñ eñ tez çalınğan kulminatsiya qısımına kelgenler, lâkin Cemilni yerinden qıbırdatalmağan küreşçi onıñ belini cibergen. Olar ellerini, yüzlerini, bedenlerini büyük silecek ile yahşı etip sürtken, qurutqanlar ve bir qaç saniyelik raatlıqtan soñ, Cemil soñki usulını, yani küreşçiniñ boynunı bir qolnen qayırıp, diger qolu ile belindeki quşağına elini soqup, onı azaçıq yerden köterip, apansızdan ırğaqqa alıp, yeñilmek ne olğanını bilmegen, bu üçünci pelvannı da arqası üstüne qoyğan ve bir elinen onıñ sıq nefes alğan köksüne basıp, diger elini halq tarafqa köterip "küreş" bitti degen işaretni yapqan... Er kes közlerine inanalmay ayrette qalğanlar. Yıqılğan pelvan yerinden turıp, başını kötermeden Cemilniñ qolunı sıqıp közden ğayıp olğan. Küreş başı özü kelip, Cemilniñ terli omuzını taptap, oña yeñiş bayrağını – küreş cüldesini bere ve yanına da, tükleri semizlikten yaltırağan, bir buğanı ketireler. Cemil buğanıñ arqasını sıypap, boynundaki bağlı yipni boynuzlarına sarıp, eki ayağını bir qoşup yerden köterip omuzına qoyğan...

Aqşam küreşçilerniñ yeñgen soyları ve diger çağırılğan musafirler beyniñ evine toplanalar. Onıñ evi tahtadan olıp, pek güzel renkli boyalar ile boyalğan tavanı qızıl kirametten emiş.

Büyük zalda artıq ziyafet sofraları qurulğan, musafirler çoqusı yerleşkenler. Bizim musafirler de kirip, sofranıñ töründen kösterilgen yerlerni alalar.

Cemil oturğanlarnıñ episini közden keçirgende, başlarında fes, yipek şarfları, şerbentileri olğan açıq yüzlü qadınlarğa baqıp tüşüncege dala. Demek, faqırlıq çekken, zulmette qalğan biçare tatar qadınları içün yüzlerini açmaq güna, amma bey, mırza qadınları cemiyette erkeklernen bir sırada oturalar, yüzleri açıq, atta başqa tillerde söylenmege bilgenleri de bar. Bunıñ sebebi tek şunda ki, dünyada zalım ve mazlum eki sınıf bar. Yahşı ki mazlumlar sınıfından olsam da, zalımlar ögünde mashara olmadım, dep, biraz ğururlana. Sofra başında er kes Cemilge meraqnen baqalar, onıñ körülmegen quvetine suqlanalar. Ziyafet başlağanı ilân etile. Ayaqçılardan birisi Cemilniñ ögüne kelgen. Onıñ elinde bir qapaqlı saan bar eken. O Cemilge saannı uzatqan da: Cemil bey, bizde böyle bir adet bar. Bir adamnıñ evine ilk sefer kelgen musafir sofraya oturılğanınen şu birinci yemek bulunğan, saanniñ qapağını açmaya borcludır, şundan soñra ziyafet başlanır, – dey. Cemil elbette, bu küçük bir işten red etmek ayıptır dep, saanniñ qapağını aça... Aça amma, atta birden seskenip artına çekile, çünki saanniñ qapağı açılğanınen onıñ içinden bir bülbülçik uçup qaça. Evniñ er tarafında şemidanlar çıraqları ile yarıq berip turalar. Cemil bu hucur şaqağa pek açuvlana, lâkin turıp sofradan ketmekni de caillik dep külerler deye, keyfi bozulıp sofrada qala. Bay özü turıp, Cemilge hıtap etip, muğaymañız bu şaqa musafirge bir şereftir, bu siziñ içün dey. Cemil özüni zornen külümsiremege mecbur ete... Arqadaşları da biri-birine baqalar, köznen "aydıñız keteyik" degen areket köstergenlerini qonaqbay köre. Böyle ıncınuvğa yol bermemek içün deral musafirlerge öz şaqalarını añlata ve olarnı musafir olaraq şeñlendirmek maqsadile, "şimdi sizlerni bizim söylengen papağan ile tanış eteyim" dep, papağannıñ ketirilmesini emir ete. Ayaqçı qafes içinde dülber, sırlı bir papağan alıp kele ve musafirlerge qafesni yaqınlaştıra. Papağan ise şu an: "Hoş keldiñiz, bey efendi", dey. Cemil ve dostları bütün aqaret saydıqlarını unutıp, pek ayran olıp, söylengen quşqa şaşıp qalalar. Lâkin şu yerde Cemil kene tüşüne: "Bu tabiatta ne qadar meraqlı allar bar, quş söylenmege bilsin de men bir cail olıp qalayım? Oğlum olsa, şunı mıtlaq oqutayım da, menday ne körse, şuña şaşıp, alemge acınıqlı olıp körünmesin. Quvet elde-ayaqta degil de, başta olmaq kerek eken" deye, öz-özüne ant ete. Er kes oqumağa çare tapsa, dünyada yaşamaq ne qadar lezetli olur edi deye, tüşüncege dala. Ziyafet ise ep devam ete, pek çoq çeşit aşlar kele.

Bu arada sofrağa Cemilniñ körmegen bir "yemegi" daa kele. Balaban büllür şekerlik içinde, gülgulli ve yeşil köpükten piramida şeklinde dülber etip, töpege minare resmine beñzetilip yapılğan. Şekerlikniñ yanında ise nazik dülber örnekli kâğıt, yağbezçikler ağızı açıq çiniy quşçıq içine qoyılğan. Bunıñ da ne olğanını ne Cemil ve ne de onıñ dostları bileler. Lâkin Cemilniñ yanında oturğan dostu endi bezse kerek, qaşığını alıp uzatıp, şu köpükke daldıra... Daldıra, amma... sofradakiler öyle küleler, atta saanden uçqan bülbülge bile şu qadar külmegen ediler. Meger, şu piramida köpükli sabun emiş. Oña kâğıt yağbez ile toqunmaq – artıq ziyafet bitti demek, yağbezçikni şu qoqulı köpükke azaçıq toqundırıp ağızını sürtip sofradan tura emişler.

Bu Cemil pelvannıñ soñki küreşi ola. Artıq yekâne oğlu Kerimniñ özü kibi cail qalğanını istemey, oğlunı oqutmaq peşine tüşe. Böylelikle, menim babam Kerim Naci on doquz yaşında ekende şu Bağçasaray medresesini güzel işaretnen bitirip, aytuzlı afız desturını ala ve şu yılı ocalıqqa başlay.

Babam tabiatı ğayet bol, cümert, musafirçen, insanperver bir adam edi. Çoq şey körgen, çoq yer yürgen, çoq oquğan, usul cedid usulını birden qabul etip alğan ocalardan olıp, özüniñ tabiat güzellikleri ve zaten tabiiy dülberligini iç bir yer ile qıyaslamaq mümkün degil deye sayıp, bütün Alma boyu, Qaçı boyu köylerde ocalıq etken.

Anam Bağçasarayda hasap Mustafa degen bir adamnıñ birden-bir nazlı qızı olğanına baqmadan pek işsever, pek çeber eken. Keten toqur, mıqlama mıhlar, kise mıqlar, şerbenti, fırlanta, yavlıq, yüzbezler, uçqurlar toqur, kergef nağışları ile nağışlar ve olarğa örneklerni özü yasap tiker emiş. Şu vaqıtlarda bir yerde oqumağa işlemege aqqı olmağan bütün tatar qızları böyle ince sanat ile oğraşıp, qocağa çıqqanda, bütün ev kereklerini öz elleri ile azırlamaq büyük üner sayılır eken. Bunıñnen beraber anam çoq dülber, yüksek, tatlı aenkli seske malik edi. Anam özü çeşit maqamlarğa sözler uydurıp yırlar edi. Demek onda şairlik hasiyeti de bar edi. Anamnıñ sesi halq içinde şu derece nam bergen ki (evimizge musafirler kelgende babam, onıñ yırlamasına musaade ete eken), anamnı toylarğa barğanda mahsus qadınlar odasında qapılarnı qapatıp, bir qaç yır yırlamasını rica ete emişler. Anam yırlap bitirgen soñ qapılar açılğanda, qapı ögünde toynıñ bütün adamları içeride yırlağan qadınnı diñlep tura ekenler. Künlerden bir kün, yani oraza bayramınıñ "arfe" künü babama köyniñ (bu iş Azek köyünde ola) mazini kelip: "Afız oca, sizge pek büyük gizli bir rica ile keldim. Bu gece temçit ezanını minarege çıqıp, seniñ avradıñ, ocapçemiz Sayde hanımğa oqumağa musaade etseñiz. Siz Caminiñ yanında oturarsız, geceniñ bir maali – kimse bilmez. Köz çuqurlarıma qara topraq tolğanda bile, bu sırnı özümnen alıp keterim. Bu maña pek kerek. Doquz para köyni keçip kelgen Stambul maqamınen temçit bergen bir molla, menim üstüme bir taqım iftiralar aytqanı az olğanda, bir de siz maziniñizniñ oquğan ezanını nasıl eşitesiz, onıñ sesi yoq da, degen... Vallaiy inan, oca, bu menim pek zıtıma tiydi, amma şu pezevenk mollanıñ maqsadı bu köyge köçüp kelmek ve menim balamı-çağamı kelirsiz qaldırmaq", degen. Babama bu teklif meraqlı kelgen. Aqiqaten, gece anamnıñ minarege çıqqanını ve ezan oquğanını mazinden ğayrı iç kimse bilmeycek, mazin de onı özüniñ zararına olğanı içün kimsege aytmaycaq. Babam anamnıñ tatlı sesi, geceniñ bir maalinde yüksek minare üstünden ne qadar yañğıravuq, ne qadar hoşluq berecegini oylanıp, mazinniñ bu qurnazlığına razı olğan. Anam başta, qadın sesi olğanını duysalar, ülemalar ayaqqa qalqarlar, seni dinge şeriyatqa qarşı çıqa dep, aqaretlerler ve atta ocalıqtan çıqara bilirler degen. Lâkin babam, öz qararından dönmegen, özüniñ hayalları ile anamnı qandırğan, seniñ sesiñ asla qadın degil, yaş bir erkek sesine beñzey, kimse şübe etmez. Yañı mazin kelgen derler, degen. Anamnıñ sesi aqiqaten özü keskin, lâkin kontralto-tembri, yani qaba qadın sesi edi. Onıñ içündir elbette "ses" maña anamdan keçkeni belli, menim sesim de kontralto sayıla. Niayet, anam, babam minarege çıqqanlar. Yaz eken. Azek minaresi ğayet dülber ve yüksek eken. Ay yarığı, avanıñ gece serinligi etrafta sukütke dalğan tabiiy manzaranıñ ay şavlesinde körüniş – episi göñülge tatlı isler bergen. Anam ezannı öyle bir tatlı aenk ile oquğan ki, aqiqaten bu ezan degil de, güzelden-güzel bir yır olıp çıqqan. Saba bayram. Namaz bitken soñ, episi gece temçit ezanı mücize kibi bir ses ile oqulğanını ve mazin efendi bu künge qadar içbir vaqıt böyle seske malik olmağanını er kes qayd etken. Lâkin qurnaz mazin özüni iradeli tutıp: – Men endi oraza bitkenine, saba bayram olacağına sevingenimden, alla tarafımdan şöyle bir mücizege nail oldım, – dep halqnı ayrette qaldırğan.

Bu ikâyelerni men, artıq, ikâye diñlep, añlamağa qabiliyetim olğanda, babamnıñ ağızından eşitken edim. Qıymetli babam maña beñzep çoq söylenmege, ikâyeler, ömür vaqiaları söylemege sever edi.

Men özüm 1912 senesi iyün 12-de Bağçasaray şeerinde dünyağa keldim. Ailemizde olıp ölgen balalardan soñ, ağam Abduraman Üsni, men ve qardaşım Abdulla İlmi dünyağa kelip, menden soñ qız bala olmağan. Şu sebepten menim balalığım biraz nazlılıq ve erkelik ile keçkenini babam aytar ve şunıñ içün de seniñ lağabıñ "Çaçi qızdır" der edi. Çaçi demek: atik, çevik, cambaz manalarında. Bazan anamnıñ da "bu "Çaçi" oğlan olıp doğğan olsa, bizge yengil olur edi", degeni hatrımda.

Men babamnıñ yaralı alda, yanında daa bir yaralı arqadaş ile birinci cian muarebesinden qaytqanını bilem. Şu künü evimizde em ağlavlar, em oyun külkü çoq olğan edi. Men o vaqıt 3-4 yaşar edim. Bundan soñ, men endi 5-6 yaşlarında edim. Bir kün babam evge pek eyecan ile kirip, anama çabik-çabik epimizni kiyindirip, acele sürette Hansaray bağçasına baracağımıznı ayttı. Biz bağçağa barğanda, kirmege bile zornen yol talıp, içeri soquldıq. Er yerde ses-şamata, külkü, sevinç. Babam bizlerni anama berip özü eline bir qırmızı bayraq aldı. Babamday diger yaş adamlarnıñ da qollarında bayraqlar. Olarnıñ üstünde beyaz boyaiyen büyük sözler yazılğan. Babamnıñ, halq çoq toplanğan bir yükseklikke çıqıp, pek bağırıp söylengeni, sanki daa dün körgen kibi, hatrımda ve köz ögümde tura.

Bu arada babam bağırıp sözler aytqanda, anam tınış-tınış bizlerni öpkeni, quçaqlağanı da aqlımda. Anam yüzü açıq qadınlardan edi. Lâkin daa soqaqlarda beyaz ferece-maramalarğa, yaşmaqlarğa bürünip-sarınıp yürgenler az degil edi.

Meger bu – üriyet, inqilâb-revolütsiya eken. 1917 senesi eken". Bayraqlar üstünde ilki şadlıq şiarı: "Üriyet – Adalet – Musavat" sözleri yazılğan eken. Bu üç söz ulu Leninniñ millionlarnen halqlarğa bergen aqları eken. Bularnıñ episini tabiiy men soñra mektepte oquğanda añladım. Bu vaqiadan soñ tamam 60 yıl keçse de, men onı ölgence unutmaycağım.