Сейфи Сарайи хусуста малюмат аз олгъанына бакъмадан, о Алтын Ордунынъ топракъларында – империясында, бу джумледен Сарай шеэринде яшап иджад эткен энъ метин шаирлерден бири олгъанына эминлик беслемек мукюн.

Сейфи Сарайи он дёрдюнджи юзйыллыкънынъ биринджи ярысында – 1321 сенеси догъду. Базы малюматларгъа коре, буюк шаир Къамышлы намында койде дюньягъа кельди. Эбет, бу, Къырымнынъ къадимий койлеринден бириси ола биле. Эр алда, онынъ чокъ сенелер зарфында Къырымда яшап иджад эткени белли.

Сейфи Сарайи осьмюрлик чагъына кельген сонъ, о Сарай шеэрине келип, мында да озюнинъ фаалиетини девам этти. Сарай шеэри Алтын Орду империясынынъ меркези олуп, мезкюр пайтахт илим, фен, медениет, эдебият оджагъы эди. Мухаммед ибн Арабшах намында замандашнынъ тили иле сёйлегенде: «Сарай халкъара мыкъясында илери кеткен бир медениет меркези эсап этиле. Онынъ эалиси гъает чокъ олувы себебинден о энъ буюк шеэрлерден бири эди. Шеэр зенгин илим-фен меркезине чевирильди. Къыскъа бир вакъыт ичинде мында белли ве мешур инсанлар топланды…».

Мухаммед Арабшахнынъ сёйлегенлерине мисаль оларакъ Хафиз ибн Баззазий, Къутбиддин эр-Разий, Кемаледдин ат-Тюркмений, Маъсуд Тафтазаний, Кемаледдин Худжандий киби онларле, юзлерле шахслар мезкюр шеэрде яшап, фаалиет косьтердилер.

Иште, Сейфи Сарайи де бойле шахслар сырасында тура. Шаир бу эфсаневий шеэрде яшап иджад эткен девирде озюне «Сарайи» техеллюсини къабул эте. Сейфи ады исе, онынъ Эзан чагъырылып къойылгъан исми олуп, «къылыч» манасыны ташый.

Велякин мугъуллар истиляси саесинде Сарай шеэри харабеге чевирильди. Чокъ адам бу зорбалыкъ эснасында къырылып кетти. Бир талай илим-медениет эхли, бу джумледен шаирлер шеэрни терк эттилер. Сейфи Сарайи де Къырымгъа къайтты. О Къырымда бираз вакъыт яшагъан сонъра сеферге атланды. Баягъы бир улькелерде – мемлекетлерде булунды ве ниает базы муневер къырымлы семетдешлери киби, къадимий Мысыр топрагъына келип ерлешти.

Сейфи Сарайи Мысыр мемлекетинде де, 70 яшына келип вефат этти, 1396 сенеси. О, бунынъле, Къырымдан чыкъкъан ве Мысырда вефат эткен Аль-Малик аз Захир Руки Бейбарс, Шеджарат ханым, Решид Ахмед Эфенди Къырымзаде, Рукнеддин Ахмед бин Мухаммед Абдульмумин, Зияэддин бин Садуллах, Неджмеддини Къырымий киби сыра-сыра къырым эвлятларынынъ – девлет эрбабларынынъ – муневерлернинъ сырасына къошулды. Алланынъ Рхметинде олсунлар.

Сейфи Сарайинынъ эдебият мирасынынъ баягъы бир къысымы, яъни онынъ гъазеллери, къасиделери, рубаийлери, дестанлары бизим куньге къадар етип кельди. «Баарь тасвири», «Янъы ай», «Гонъюль», «Тутар», «Козьлеринъ», «Меним киби ниджелер айран», «Тапылмаз», «Онынъ юзю ай», «Корюнир» киби эсерлери иште булар джумлесиндендир.

Сейфи Сарайи буюк Саадий Шерозий тарафындан 1258 сенеси яратылгъан «Гулистан» серлевалы шиирлер джыйынтыгъыны фарс тильден тюрк (къырым) тилине чевирди, 1391 сенеси. Айны шу сенелери о девирде намлары кениш даркъагъан шаирлерден докъуз нуфусынынъ, (эксериети Къырымдан чыкъкъан), бирер шиирлерини ве озюнинъ де гъазеллерини къошып бир джыйынтыкъ тертип этти.

Сейфи Сарайининъ эсерлери – шиирлери чешит ёнелиште олуп, олар садакъатлыкъ, вефадарлыкъ, севги, инсаниетлик, инсаннынъ къадыр-къыймети, ичтимаий мевзуларны къаврап ала.

Меселя, онынъ «Шаирлер таърифинде» серлевалы эсеринде базы иджадкярларларгъа мураджаатта булуна, оларны тенкъидке огърата.

дей шаир.

Сейфи Сарайининъ секиз бабдан ибарет «Гулистани бит-тюркий» серлевалы китабы – екяне нусхасы Лейден (Голландия) университети кутюпханесинде сакъланылмакъта. Мезкюр китапта алимлер, руханийлер, падишалар, везирлер, вазифедарлар, койлюлер, чешит зенаат саиплери, базиргянлар, пехлеванлар, атта хырсызлар хусуста айры-айры икяе этиле. Оларнынъ эр бири классик дестан эсери усулында язылгъан олуп, эр ангиси терен фельсефий мана ташый.

Шаирнинъ бизге етип кельген мирасына – эсерлерине, терджимелерине дикъкъат этсек, олар о девир къырым миллий эдебий тилине якъын тильде язылгъаныны коремиз. Башкъаджа сёйлейджек олсакъ, къадимий замандан бугунедже саф къырым эдебий тили огъуз ве къыпчакъ лехджелерини – шекиллерини озь ичине къаврап алгъан – уйгъунлаштыргъан тарихий тиль эсап этилип келинмекте. Къырым девлетини идаре эткен падишаларнынъ – ханларнынъ Ярлыкъларына, я да Авропа къраллары иле язышкъан мектюплерине, яхуд назмиетлерине дикъкъат этильсе, даа демичик сёйленильген фикирлерге ачыкъ-айдын исбат ола билир.

Эбет, базы тюркий халкълары Сейфий Сарайини озьлери яшагъан топракътан – юрттан чыкъты деген фикирни илери сюрелер. Эбет, бойле ве бунъа бензеген фикирлерде мытлакъа мантыкъ бар. Чюнки бизлер – тюркий халкълар, эпимиз гъает къадимий ве айны заманда къудретли екяне Тюрк Терегинден – Тамырындан олгъанымыз себеби, Сейфи Сарайи азретлери джиан эдебияты черчивесинде парылдагъан эпимизнинъ Джетемен Йылдызымыздыр. Бу да тарихий акъикъат.