Seyfi Sarayi hususta malümat az olğanına baqmadan, o Altın Ordunıñ topraqlarında – imperiyasında, bu cümleden Saray şeerinde yaşap icad etken eñ metin şairlerden biri olğanına eminlik beslemek mükün.

Seyfi Sarayi on dördünci yüzyıllıqnıñ birinci yarısında – 1321 senesi doğdu. Bazı malümatlarğa köre, büyük şair Qamışlı namında köyde dünyağa keldi. Ebet, bu, Qırımnıñ qadimiy köylerinden birisi ola bile. Er alda, onıñ çoq seneler zarfında Qırımda yaşap icad etkeni belli.

Seyfi Sarayi ösmürlik çağına kelgen soñ, o Saray şeerine kelip, mında da özüniñ faaliyetini devam etti. Saray şeeri Altın Ordu imperiyasınıñ merkezi olup, mezkür paytaht ilim, fen, medeniyet, edebiyat ocağı edi. Muhammed ibn Arabşah namında zamandaşnıñ tili ile söylegende: "Saray halqara mıqyasında ileri ketken bir medeniyet merkezi esap etile. Onıñ ealisi ğayet çoq oluvı sebebinden o eñ büyük şeerlerden biri edi. Şeer zengin ilim-fen merkezine çevirildi. Qısqa bir vaqıt içinde mında belli ve meşur insanlar toplandı…".

Muhammed Arabşahnıñ söylegenlerine misal olaraq Hafiz ibn Bazzaziy, Qutbiddin er-Raziy, Kemaleddin at-Türkmeniy, Masud Taftazaniy, Kemaleddin Hucandiy kibi onlarle, yüzlerle şahslar mezkür şeerde yaşap, faaliyet kösterdiler.

İşte, Seyfi Sarayi de böyle şahslar sırasında tura. Şair bu efsaneviy şeerde yaşap icad etken devirde özüne "Sarayi" tehellüsini qabul ete. Seyfi adı ise, onıñ Ezan çağırılıp qoyılğan ismi olup, "qılıç" manasını taşıy.

Velâkin muğullar istilâsi sayesinde Saray şeeri harabege çevirildi. Çoq adam bu zorbalıq esnasında qırılıp ketti. Bir talay ilim-medeniyet ehli, bu cümleden şairler şeerni terk ettiler. Seyfi Sarayi de Qırımğa qayttı. O Qırımda biraz vaqıt yaşağan soñra seferge atlandı. Bayağı bir ülkelerde – memleketlerde bulundı ve niayet bazı münever qırımlı semetdeşleri kibi, qadimiy Mısır toprağına kelip yerleşti.

Seyfi Sarayi Mısır memleketinde de, 70 yaşına kelip vefat etti, 1396 senesi. O, bunıñle, Qırımdan çıqqan ve Mısırda vefat etken Al-Malik az Zahir Ruki Beybars, Şecarat hanım, Reşid Ahmed Efendi Qırımzade, Rukneddin Ahmed bin Muhammed Abdulmumin, Ziyaeddin bin Sadullah, Necmeddini Qırımiy kibi sıra-sıra qırım evlâtlarınıñ – devlet erbablarınıñ – müneverlerniñ sırasına qoşuldı. Allanıñ Rhmetinde olsunlar.

Seyfi Sarayinıñ edebiyat mirasınıñ bayağı bir qısımı, yani onıñ ğazelleri, qasideleri, rubaiyleri, destanları bizim künge qadar yetip keldi. "Baar tasviri", "Yañı ay", "Göñül", "Tutar", "Közleriñ", "Menim kibi niceler ayran", "Tapılmaz", "Onıñ yüzü ay", "Körünir" kibi eserleri işte bular cümlesindendir.

Seyfi Sarayi büyük Saadiy Şeroziy tarafından 1258 senesi yaratılğan "Gülistan" serlevalı şiirler cıyıntığını fars tilden türk (qırım) tiline çevirdi, 1391 senesi. Aynı şu seneleri o devirde namları keniş darqağan şairlerden doquz nufusınıñ, (ekseriyeti Qırımdan çıqqan), birer şiirlerini ve özüniñ de ğazellerini qoşıp bir cıyıntıq tertip etti.

Seyfi Sarayiniñ eserleri – şiirleri çeşit yönelişte olup, olar sadaqatlıq, vefadarlıq, sevgi, insaniyetlik, insannıñ qadır-qıymeti, içtimaiy mevzularnı qavrap ala.

Meselâ, onıñ "Şairler tarifinde" serlevalı eserinde bazı icadkârlarlarğa muracaatta buluna, olarnı tenqidke oğrata.

dey şair.

Seyfi Sarayiniñ sekiz babdan ibaret "Gülistani bit-türkiy" serlevalı kitabı – yekâne nushası Leyden (Gollandiya) universiteti kütüphanesinde saqlanılmaqta. Mezkür kitapta alimler, ruhaniyler, padişalar, vezirler, vazifedarlar, köylüler, çeşit zenaat saipleri, bazirgânlar, pehlevanlar, atta hırsızlar hususta ayrı-ayrı ikâye etile. Olarnıñ er biri klassik destan eseri usulında yazılğan olup, er angisi teren felsefiy mana taşıy.

Şairniñ bizge yetip kelgen mirasına – eserlerine, tercimelerine diqqat etsek, olar o devir qırım milliy edebiy tiline yaqın tilde yazılğanını köremiz. Başqaca söyleycek olsaq, qadimiy zamandan bugünece saf qırım edebiy tili oğuz ve qıpçaq lehcelerini – şekillerini öz içine qavrap alğan – uyğunlaştırğan tarihiy til esap etilip kelinmekte. Qırım devletini idare etken padişalarnıñ – hanlarnıñ Yarlıqlarına, ya da Avropa qralları ile yazışqan mektüplerine, yahud nazmiyetlerine diqqat etilse, daa demiçik söylenilgen fikirlerge açıq-aydın isbat ola bilir.

Ebet, bazı türkiy halqları Seyfiy Sarayini özleri yaşağan topraqtan – yurttan çıqtı degen fikirni ileri süreler. Ebet, böyle ve buña benzegen fikirlerde mıtlaqa mantıq bar. Çünki bizler – türkiy halqlar, epimiz ğayet qadimiy ve aynı zamanda qudretli yekâne Türk Tereginden – Tamırından olğanımız sebebi, Seyfi Sarayi azretleri cian edebiyatı çerçivesinde parıldağan epimizniñ Cetemen Yıldızımızdır. Bu da tarihiy aqiqat.