«Сулико» сейяат гемиси скелеге келип янашты. Ёлджулар буны сезмей къалдылар. Когертеде кимсе ёкъ... эр кес ичеридеки ханелерде. Тёгерек пенджерелерден саильге козь эткенлер дахи шеэрни корюп оламадылар, чюнки эвлернинъ тенеке дамларыны котеклеп, таш тёшели ёлларны быланчыкъ сувгъа гъаркъ этип, кучьлю ягъмур ягъмакъта. Скеле мейданында таксиден эсер ёкъ. Эписи къачкъан, сакълангъан. Накълият «Сулико»ны къаршылап алувдан аджиз. «Сулико» ойле геми ки, истегенде келе, истегенде кете. Къабурчакъ дивар талдасында пусып тургъан эрзакъ машинасынынъ айдавджысына ялвардым, мени кабинасында «Астория»гъа алып кельди. Геджени лябит холлда, аякъ устюнде туруп, яхут кресло устюнде юкъсурап кечиреджегим...» деген фикирнен, тюшкюн алда мусафирханеге кирип, къаверенкли агъач больме ичиндеки ешиль сачлы, яш къадыннынъ огюнде токътадым. Агъызымдан даа лаф чыкъмады.

— Экинджи къатта юз алтынджы ода...— деди о деръал.

Бу сёзлер кимге аит экенини бильмей, этрафыма бакъындым. Янымда мусафир киши корюнмеди. Къадын козьлерини огюндеки джедвельден узьмей, элини узатты. Паспортымны къолу ичине тыкътым.

— Эки кумюш етмиш капик,— деди манъа. Баш пармагъынен ишарет ве орта пармакъларыны чертип алды:—«Парайы вирен, дудюги чалыр...» дей тургъанлар бизим татарлар.

Ешиль парикли къадын бу сёзлерни татарджа сёйледи, бир де соза берип, эснеди. Эснегенинден озю утанды, гъалиба, авучынен агъызыны къапады, сонъ кулюмсиреди. Дефтерде адымны сол элинен чолпаджа этип язды, паспортымны къайтарып озюме берди. Курорт шеэринде язнынъ чиллесинде бойле зийнетли отельде ятакънынъ маъмюрлигине тааджиплендим. Экинджи къатта невбетчи енге меним одамны косьтерди. Давушсыз ичери кирдим. Кроватларнынъ биринде киши юкъламакъта. Дигери бош. Мен ёргъун эдим. Союнып, тез-тез яттым.

Саба кягъыт шытырдысындан уяндым. Къомшум, эсли адам, кровать узеринде, аякъларыны ерге саркъытып отургъан, газета окъумакъта. Юзю бакъыр ренкли. Сачлары акъ. Мыйыгъы токъал, беяз. Къашлары къара. Иш, эльбетте, къомшунынъ къашларынынъ къаралыгъында дегиль, озюнинъ кимлигинде. Алимми? Тудджармы? Бойле бакъсанъ, ресмий ишнен мешгъуль адамгъа бенъзей. Саба эрте тургъан... энди шеэрни доланып кельген. Газетаны козьлерине пек якъын тутып, козьлюксиз окъумакъта.

Мен тыраш олдум, йыкъандым. Бир-биримизнен таныш олдукъ. «Георгиос Монолуполос олам мен...» деди киши. Кокчетаудан кельген. Дженктен эвель бу шеэрде яшай экен. Тюневин келип озюнинъ эски эвини къыдыгъан, тапып оламагъан. Эви еринде учь къатлы универмаг ясалгъан. Эски ашналарындан кимсе къалмагъан.

— Бу якъларгъа не мунасебетнен тюштинъиз?— деп сорады менден Георгиос Монолуполос.— Истраат этмек истейсинъизми?

— Эбет! Истраат ичюн кельген эдим,— дедим мен ве кокюс кечирдим. Ничюн кокюс кечирдим? Вакъытнынъ тез кечип кеткенине языкъсыныпмы? Озюм де бильмейим.— Энди кери къайтам.

— Афу этинъиз,— Георгиос элиндеки газетаны кровать устюне быракъып, кевдесини догърултты.— Банадан бери сизге бакъам... таныш кишиме бенъзейсинъиз. Эльбет, пек таныш кишиме... Сиз Фенер-Бурунда яшамагъанмы эдинъиз?

Лакъырдымыз артыкъ эки якълап багъланып кеткен сонъ, Георгиос азар-азар тёкюне берди. Мен динъледим, тск суаллерине джевап бердим... джевап бермегенлерим де олды. Къомшум манъа озюни малие хадими деп, такъдим этти. Къыркъ йыл банкте бюджет болюгинде ишледи. Шимди истифада. Къадыны былтыр вефат эткен. Къызы эвли. Эким. Георгиос шимди ялынъыз. Ве кимгедир, ничюндир даргъын. О хайли вакъыт озюнинъ суалине джсвап беклеп, сусып отурды. Джевап алмагъан сонъ, девам этти.

Балалар яш экенде анасыз ве бабасыз яшап оламайлар. Буюген сонъ бабаны танымайлар,— деди Монолуполос къаарьли давушнен,— мен кеттим. Яхшылыкънен кеттим. Иште, бойле... чыкътым кельдим, весселям! Не истеселер, оны япсынлар... менсиз.

Георгиос Кокчетауда экенде, азбары ичинде помидор, мор патильджан асрагъан. Сонъ ёрулгъан. Эписинден вазгечкен. Мында биревлерни тапып, биревлерге сыгъынып, омюри ичюн къалгъан куньлерини сукюнетте кечирмек истей:

— Екъ. Фенер-Бурунда яшамадым,—дедим мен къомшума.— Сизни ильки корюшим.

Георгиос манъа кедерли-кедерли бакъты, бир шейлер айтмакъ истеп, тамшанды. Мен кийиндим. Эрте-ярыкъ шеэрге чыкъып, ишимни бакъмагъа меджбур экенлигим ичюн ондан афу истедим.

— Насыл иш? — деп сорады Георгиос.— Поездге билет алмакъ керекми?

— Хайыр! Архив идаресинден... весикъа.

— Архив? А!—Георгиос, къакъына берип, кевдесини догърултты, ишарет пармагъыны тёпеге котерди.— Дженктен эвель анда, архивде... къарт караим чалыша эди,— деди о. — Онынъле къомшу эдим.

Мен енгильден башымны эки дефа къакъыттым. Бу къакъытувлар, шубэсиз, къомшумнынъ сёзлерине разылыгъымны, яхут итиразымны ифаде ичюн дегиль, бельки онынъ саделигине косьтердигим незакет эди. Георгиос буны, гъалиба, анъламады. Элесленди, козь къапакъларыны сыкъ-сыкъ ойнатты. Мен одадан чыкътым. Коридорда кузьгюнинъ огюнден кечеяткъанда, озюмнинъ къыяфетимни коре къалып, токъталдым. Истраат куньлеримде кунештен янгъан бетим бираз кийикленген киби кельди, чюнки кечкен гедже аз ве раатсыз юкъладым. Худжур адетлер ола адамда. Ильки геджемде, къайда олса-олсун, сабагъадже чибинлеп чыкъам. Осал юкълайым.

Сабыкъ Итальян джаддесинде — шимди ады не, бильмейим — къыскъа панталонлы, чыбалыкъ сачлы, бакъыр беденли, первасыз яш эркеклер ве къадынлар кезинмектелер. Къайсы эркек, къайсы къадын: баъзан бир бакъышта бильмек кучь. Ава серин, ягъмур токътагъан. Ер эппи къуругъан. Сокъакъны конделенлеп кечтим, ешиль аралыкъ бою Джиневиз Къальасы бетке догърулгъанда, эски тола бинада Архив идаресининъ лейхасы козюме чалынды. Эбет, манъа керек Архив идареси. Ичеридеки невбетчи, коридорнынъ сол къанатына бурулмамны тевсие этти. Къапулар устюндеки тюрлю языларгъа бакъа-бакъа кетеята эдим, огюмде хыналы сач, эсли къадын пейда олду. О коридорнынъ ахырындаки мердивенден юкъары котерильмек кереклигим хусусында тенбиледи. Къадыннынъ дегенини де яптым. Ичтен ачыкъ, тыштан демир пармакълыкънен ортюлип, устюне ири килит асылгъан къапу янында милиция сержанты мени токътатты.

— Сизге ким керек?— деп сорады о.

Манъа ким керек? Теэссюф, озюм де яхшы бильмейим. Тек... не кереклигини билем. Сержант яш киши. Якъында орду хызметинден кельгенге бенъзей. Лакъырдысында, арекетлеринде казарма тертиби сезильмекте. Онынъ бу ердеки хызмети башкъаджа. Стол башында отура, огюнде эки телефон — бири ички, дигери тышкъы дюнья иле алякъа ичюн. Чанъ сесленсе, трубканы котере, джевап бере. Тыштлан ичери адам кирсе, огюне чыкъа: «Кимсинъиз? Не ишнен буюрдынъыз?» деп сорай.

Манъа не керек? Буны милиция сержантына айтып анълатмагъа борджлым. Акс такъдирде... Екъ! Меселени олгъаны киби айттым. «Иш шойле, къардаш!—дедим онъа. Манъа муим весикъа керек. Ойле весикъа ки, бизим эдип…»

Сержант сёзюмни болип, шахсиетимни тасдыкълайыджы кягъыт талап этти. Кягъытны бердим. О, янашадаки къапуны аралыкъ этип, башыны ичери сокъты. Кимгедир бир шейлер айтты, ичериден сакъаллы киши чыкъты. Беяз кольмеги устюнден енъсиз, кок чекмен кийген. «Юрюнъиз!» деди манъа сакъаллы. Озю яш, юксек, корюниши бираз перишан. Элинде меним кягъытларым. О коридор бою ири адымларынен ёнеди, мен янашасындан, ювурыр киби, аянладым. «Директор озюнде олса, меселени аль этер. Олмаса...»—сакьаллыны недир раатсызламакъта эди. Тюшюнджели алда башыны къашып алды, сонъ иляве этги: — «Озюнде олмаса, бир чаре...»

Сёзюни айтып битирмеди, ешиль дермантинле ортюли, къалын къапунынъ джез сапундан тутып уйтеди. Къапу ачылып кетти. Сакъаллы, тааджипленип, токъталды. Директор кабинет ичинде, насылдыр таълиматнамени окъув иле мешгъуль. Акъырындан кирдик. Киргенимизни дуймады. Стол огюнде турып, эппи бекледик.

— Павел Тарасович! Киши узакътан кельген,— деди сакъаллы, башыны манъа таба сильтеп.— Сизде иши бар.

Сусты, бекледи. Директор исе кягъытлардан назарыны узьмеди, атта бир де-бир мучесини къыбырдатмады.

— Узакътанмы?—деп сорады о, хайли вакъыттан сонъ. Биз аякъ устюнде турып, энди ёрулгъан эдик.— Узакътан кельген олса, айт... кирсин!

— О янынъызда.

Директор онынъ сёзлерини ишиттими? Ишитти исе, анъладымы? Сакъаллы бунъа эмиет бермеди, кягъытларны стол устюне къойды, озюнинъ алидженаплыкъ борджуны эда эттигини исбат ичюн манъа чевирильди, кевдесини азачыкъ эгильтип-догърултты, кабинеттен чыкъты. Павел Тарасович къапунынъ тарс этип къапалгъаныны ишитип, башыны котерди. Огюнде ябаний адамны корип, айретте къалды. Джакъларында, эйкельтраш япыштырып къойгъан киби, топач-топач этлер къыбырданып алдылар. Бетининъ когертим териси, терисининъ ичинде анда-мында сачыкъ мавы бенеклер, сагъ къулагъынынъ астындаки куюк... онынъ бир вакъытларда танкчылар къытасында хызмет эткенинден делялет эди. Танк туташып янгъан, озю бир муджизе иле олюмден къуртулып къалгъан. Эбет! Дженкте ойле аллар олдулар.

Биз къол тутуштыкъ. Павел Тарасович меним не зенаат кишиси экенлигимнен меракъланды. Мерагъыны къанаатлендирдим.

— Манъа Харджибие вакъиасы акъкъында маълюмат керек,— дедим директоргъа.— Бу чокъ йыллар эвельси олгъан шей.

Директор айткъанымны анъламады, манъа джылп-джылп бакъты. Мен дуйдым, о шимди: «Харджибие дегени не?» деп сорайджакъ. О себептен, алдыны чалдырып, дедим: — Харджибие... койнинъ ады.

— А! Койнинъ адымы? Ойле олса, сиз мында адашып тюшкенсинъиз. Биз — шеэрмиз. Койлер область архивинде...— Павел Тарасович ченгесини котерип, пенджереден тышкъа... скелеге янаша яткъан беяз геми бетке бакъып, эппи вакъыт хаялсырап отурды, ниает, башыны терсине къакъытты.— Ойле кой ёкъ.

Павел Тарасович инат, къуру адамгъа бенъземей. Буны кабинетке киргенимнен дуйдым. О себептен, онынъ иле давалашып турмадым. Ишнинъ илеридеки инкишафыны бекледим. Директор стол устюнде яткъан шише ачкъычыны алды, янашасындаки батарея трубасыны эки кере тыкъылдатты. Тезден босагъа устюнде къыскъа, къырмызы фистанлы къадын пейда олду. Павел Тарасович онъа, болюк мудири Шабшалны чагъырмасыны риджа этти. Къадын, къапуны къапатып, коридорда гъайып олды. Кабинетнинъ саиби, Шабшал кельгендже мени ишгъаль ичюн лакъырды тапып оламады. Мен исе ондан, ишке алякъасы ёкъ шейни сорамакътан къачындым. Экимиз де сустыкъ, бекледик. Ниает, ичери кульренк сачлы, юксек киши кирди.

— Иште, Илья Исаковичнинъ озю,— деди директор, кишини манъа такъдим этерек.— Тарих фенлери намзети. Архивнинъ периси. Бабасы... Исаак Гарипович де чокъ йыллар бизде ишлеген. Афу этинъиз, бана айткъан коюнъизнинъ ады не эди?

— Харджибие къариеси...— деп текрарладым мен.

Бойле деген вакътымда идаре ребери уйкен ильмий хадимге шашкъын назар ташлады.

— Айттым мен. Ойле кой ёкъ... дедим. Киши инанмай. Озюнъиз, Илья Исакович, анълатынъыз!

Павел Тарасовичнинъ, арамызда олуп кечкен субетни Шабшалгъа накъль этюви кинаели олуп чыкъса да, тарих фенлери намзети оны сабырнен динъледи. Лаф сонъуна якъынлагъанда, озю фаркъына бармайып, сагъ элининъ учь пармагъыны топлай берип, сол авучы ичине урды.

— Бар эди...— деди Илья Исакович.— Бир вакъытларда,— сонъ менден.— Сизни меракъландыргъан не?— деп сорады.

— Эмирзакъ огълунынъ иши.

Акъикъий архив хадими, бир де-бир маълюмат кереклиги айтылгъанда, адети узре, ич де раатсызлыкъ алямети сездирмей. Чюнки архив идаресининъ ихтиярында не къадар малюмат барлыгъы, не хусуста экенлиги, ярым-юрту олса да, даима эсинде. Лякин ич бирининъ мундериджесини тефсилятлы бильмей. Ве билюви мумкюн дегиль. Дёрт юз элли йыл эвельси юзь берген вакъианы, он эки йыл эвельсими... архив хадими ичюн бунынъ фаркъы ёкъ. Онъа мевзунынъ адыны билюв кяфи. Харджибие вакъиасы... дегенде, Илья Исаковичнинъ къашлары чатылды. Озю тюшюнджеге далды. Бу архивде ойле адларнынъ анъылмагъаны чокъ вакъьгглар олду. Эмирзакъ огълу ерли помещиклернинъ бири. Шимди ничюн керек олду, аджеба?

— Харджибие вакъиасы... джинаий иш,— деди Шабшал.— Насылдыр оджа ольдюрильген. Отузынджы йылларда Керчьтен яш муэндис келип, оджанынъ огълу олам деп, бабасынынъ меселеси акъкъында тасдыкънаме алып кеткен. Бабам — Исаак Гарипович айткъан эди. Ондан сонъ ильмий тедкъикъат институтынынъ кишилери келип, насылдыр джонк къыдыргъанлары эсимде. Эмирзакъ огълу!— Шабшал директор бетке чевирильди.— Сонъ? Не япаджакъмыз?— деп сорады ондан.

— Фондны бакъынъыз,— деди Павел Тарасович.— Малюмат олса, ярдым этинъиз!

Илья Исакович, ишарет пармагъыны къармакъ шекилли этип, манъа косьтерди. Бу не дсмек ола эди... анъламадым, эр алда, Ильянынъ пешинден чыкътым. Коридорнынъ тёрюндеки залгъа кирдик. Мында маса башында кергин, ёргъун черели эркеклер ве къадынлар, эсасен яш кишилер, бурунларыны эски джылтлар ичине тыкъа берип, йыртыкъ-мыртыкъ кягъытларны къарыштырмакъта, силиник сёзлерни эджалап, дикъкъатнен окъуп, дефтерлерине, алла бильсин, насылдыр икметли фикирлер язып алмакъталар. Илья Исакович меним огюме «Архивден файдаланув къаиделери»ни къойды. Окъуп, таныш олдум. Сонъра, шахсиетиме аит анкетлер толдурдым. Озюме зарур малюмат акъкъында ресмий сымарыш ясадым. Илья Исакович кягъытларымны топлап, кендже ильмий хадимге теслим этти.

—Яхшы...— деди Шабшал манъа.— Бир афтадан сонъ келип бакъынъыз!

Ичиме буз тюшти. Къабургъамдаки этлер ойле агъырдылар ки, чыдап оламай, айкъырып йибере яздым. Озюмни зорнен туттым. Асабий кергинлик себебинден олса керек, худжур шей, озь башыма кулюмсиредим. Шабшал тааджипленип, тек козьлерини липильдетти.

— Сиз не айтасынъыз?— дедим мен уйкен ильмий хадимге.— Меним ихтиярымда эки кунь бар. Бу муддет ичинде ишим битмек керек. Битмесе, эписини ташлап, кетеджегим. Ве он беш йылдан бери юрегимни кемире кельген ниеттен вазгечеджегим. Анъладынъызмы, Илья Исакович?

Къафамда уймелешкен аджизане тюшюнджелерим бираз ятышкъан сонъ Шабшалнынъ акъчиль юзюне, кульренк сачларына бакътым. Чокъны яшагъан киши. Козьлери айдын, шефкъатлы корюнелер. Эгер ялварсам... пек ялварсам, итимал, ишни аджеле япып берир, деп тюшюндим. Керчек, манъа керек весикъа къолайлыкънен тапылмайджакъ. О къадар чокъ йыллар кечкен... кимсе онынъле меракъланмагъан. Кимсеге керек олмагъан. Керек олмагъанмы аджеба? Илья Исаковичке ялвардым. «Бу весикъа шахсен меним ичюн керек дегиль, къардаш!— дедим онъа.— Халкъ ичюн. Сизге риджа этем, алидженап олунъыз! Сизнинъ ве меним ана тиллеримиз бир. Тюркюлеримиз бир. Меним арадыгъым маълюмат сизинъ ичюн де эмиетсиз дегиль. Ойле экен, мени бир афта беклетип, не къазанаджакъсынъыз?

Шабшал айткъанларымны дикъкъатле динъледи. Динъледи, тюшюнди... йиберильди. Юзюндеки сакъынты ёкъ олду.

— Хадимлернен лакъырды этип бакъайым,— деди о.— Разы олсалар... сиз бурскунь келинъиз!

Бурскунь... бу бир афта дегиль. Бала киби севинерек, еримден къалкътым. Илья Исаковичке тешеккюр этип, къапугъа догърулгъан эдим, аркъамдан тыныкъ, умютсиз сеси ишитильди.

— Мен, эльбетте, гъайрет этерим,— деди Илья Исакович.— Лякин малюмат бармы... тапылырмы, бильмейим!?

Шабшалнынъ бу шубэли сёзлери къулакъларыма ойле бешаретли олуп кирдилер ки, ишитмеген, анъламагъан олуп, чыкъып кеттим. Шеэр джадделеринде инсан далгъалары октемленмекте, къайнамакъта эди. Эркес мевсимге уймакъ истеген, бильгениндже джиазлангъан. Ве къадынлар, эльбетте, бу иште эркеклерни озгъанлар.

Мусафирханеге кельген сонъ, Георгиоскъа кийимлернинъ чыбарлыгъы ве адден-ашыкъ сербестлиги акъкъында фикиримни айттым. О буны сафдиллик санды, кибирли черэ иле джылмайды.

— Замандан артта къалмакъ керекмей,— деди манъа, телькъин берип.— Зира, оны, заманны, енъмек мумкюн дегиль. Къадындан летафет, шефкъат истениле. Тазе кийим, медений къабилиетлерге иришювге ярдым эте. Къадын хафиф варлыкъ оларакъ севиле. Бизим заманымызда...— о сёзлерининъ къыйметини котермек ичюн, аселет текрарлады,— бизим генчлик заманымызда къадынларнынъ джиазы гъарип эди. Шимди бакъынъыз... не къадар гузеллик!

Къомшум базы джиэтлерден, шубэсиз, акълы эди. О ихтияр, лякин зеккий адам. Догъру муталяа этмеге икътидарлы. Эртеси куню экимиз денъиз саилине кеттик. Сув джыллы эди. Мен чокъ ювундым. Георгиос союнды... Тахта къаснакъ алтында чакъыл устюне чалкъагъа тюшип ятты. Ювунмады. Кимерде башыны котерип, меним денъиздеки арекетлериме козьэте берди. Сув спорты усталыгъымдан пек хошнут корюнмеди.

— Биз узакъларгъа... та, Анапа бетлерге ялдап кете тургъанмыз,— деп ташлады о, мен денъизден чыкъкъан сонъ,— Осман Чакуч ве Апостол Куньяди дегенлер бар эди. Олар бизден де дешетли эдилер. Къушлукъ маалинде штанларыны саильде ташлап, денъизге кирип кете, акъшам устю къайтып келе, бутюн куньлерини денъиз ичинде кечире эдилер. Апостол алчакъ бойлу, кутюк киби. Осман къая киби ири. Кимерде эпимиз сюрюнен ялдай тургъанмыз. Шимди... не? Къайда о адамлар?— Георгиос Монолуполос кечип кеткен ферасетли чагъларына яныкълап, кокюс кечирди.— Энди къартайдым... Эким рухсет этмей...— о акъырындан башыны котерди, манъа элесленип бакъты.— Озюнъиз догъма не ерлисинъиз?—деп сорады.

Эки кунь-эки гедже бир одада яшай, бир ашханеде ашаймыз. Георгиос эп озюнинъ бу шеэрде анадан дюньягьа кельгенини айта берип, мени чокътан бездирди. Бугунь хатирине кене меним догъгъан ерим кельди... зевкълы. Ярын мен бу шеэрден кетеджегим. О къаладжакъ.

Георгиос бели устюнде котерильди. Аркъасы къырмызы тамгъаларнен безеник эди. Уфакъ ташлар тенине батып-батып кеткенлер.

— Менми?—дедим Георгиоскъа.— Меним догъгъан ерим…

Георгиоснынъ мерагъыны къанаатлендирмеге тедарикленген вакъытымда озю шархылдап, чакъыл узерине тюшти, узанып, сусып къалды. Бир шейлер айтырмы экен деп бекледим. Бир дакъикъадан сонъ Къара-дагъ киби юксек, чытырман юньлю къурсагъы юкъары котерилип, ашагъы энгени... котерилип-энген сайын дудакълары арасындан сызгъырувгъа бенъзер вызылты чыкъкъаны сезильди.

Мен кийинип, мусафирханеге къайттым. Джадделер Игорь Ойстрахнынъ концерт афишаларынен ортюли эди. Ярын акъшам Батуми гемиси келеджек. Архивде ишим битсе де, битмесе де, кетеджегим.

Севинч ве кедер — адамдаки табиий ал. Лякин эсассыз эеджанланув мушкюль шей. Архивдеки ишим олурмы, олмазмы? Олур исе... не вакъытта олур? Бу тюшюнджелер мени чокъ эзгеледилер. Гедже къасеветтен юкълап оламадым. Нафиле къасеветленгеним. Чюнки эртеси куню, архив идаресинде Шабшалнен корюшкен сонъ гонъюлимдеки кедер бутюнлей ятышты. Илья Исаковичте утекуньдеки киби, перишан назарларны, сачыкъ фикирлерни сезмедим. О диваргъа таялы узун маса башында, аркъасыны залнынъ ортасына чевирип отургъаны алда, чуллы кягъыт парчаларыны туткъалнен япыштырып, чини табакълар астында къурутмакъта эди. Менимнен ана тилимизде къонушты, къолумны хошнутлыкъ иле сыкъты, бир де саллады.

— Отурынъыз!—деди манъа Илья Исакович, озюнинъкине бенъземез, янъгъыравукъ давушнен.— Ишлеримиз, заныма къалса, фена дегиль.

— Ойлеми, Илья Исакович?— деп къычырдым мен. Ичимдеки севинчни баш этип оламадым.— Мумкюн олса, фикиринъизни ачыкъча ифа этинъиз!

Уйкен ильмий хадим сёзлеримни ишитмеди. Бельки, ишитти, лякин ерсиз исап эттими, Алла бильсин, назары масанынъ бир четинден дигер четинедже ювурды ве текрар кери дёнди. Илья Исакович ян-янаша тизили къалын джылтлар арасында недир къыдырмакъта. Кечкен сефер келювимде бу стол устюнде яткъан десте-десте джылтлар шимди ёкълар. Оларнынъ ерлерине башкъалар къойылгъан. Илья Исакович кенардаки дестенинъ арасына эки пармагъыны тыкъты, ири, ешиль джылтны чекип чыкъарды.

— Иште, Харджибие вакъиасы...— деди архивариус. Джылтнынъ устюндеки тозны пачавранен енгильден силип алды, йиплерини чезип, огюме къойды.— Къыдыра-къыдыра хадимлеримиз эльден-аякътан айрылдылар. Акъибети, таптылар. Озюм де ярдым эттим. Бакъынъыз! Таныш олунъыз!

Илья Исакович къапусы ачыкъ къомшу одагъа кирди. Мен козьлеримни папкагъа тикледим. Устюнде къалемнен ве къарындашнен язылы къайдлар, номерлер, эмирлер, имзалар, хачлар... къармакъ шекилли чизгилер толу. Къайсы меъмур джылтны къолуна алгъан олса, устюнде мытлакъа бир къач ишарет ясагъан.

Джылт ичиндеки сёзлер къалын арифлер, сыкъ сатырларнен язылгъан.

«Мезкюр иш Харджибие къариеси сакини Аджы Эрбаин Эмирзакъ огълунынъ адам ольдюрювде къабаатланувы хусусында тертип олунып, тедкъикъ ве таълиль махкеме палатасы реиси тарафындан 1913 сенесининъ секизинджи декабрь чаршенбе куню Кефе уезди сульх акими ярдымджысы Казимир Илларионович Маклаховгъа авале идильмишдир». Экинджи весикъа — махкеме приставынынъ, адам ольдюрилювине даир акты. Сонъра Коккозь къариесинден Умер Малайджынынъ округ махкемесине, Аджы Эрбаиннинъ джинаий ишини бакъув акъкъындаки арзуалы, Эмирзакъ огълунынъ Ташалчын экиминден, башы яралы экени хусусында такъдим эткен сохта шаадетнамеси ве мухтелиф махкемелернинъ къыскъа укюмлери булунмакъталар. Махкеме весикъаларына, аз-чокъ видждан саиби, алчакъ рутбели жандарм меъмурларынынъ хабернамелери де тикилип къойылгъан. Бу хабернамелерде махкеме хадимлерининъ Аджы Эрбаин ишиндеки суистиъмали тасвир этильмекте. Лякин мезкюр малюматкъа эмиет берильгени ёкъ. Округ махкемеси ишни бакъувдан ред эткен. Арзуал узеринде хурум киби сия мерекепнен: «Кефе уезди сульх экими ярдымджысына...» деп язылгъан, уезд прокуроры ишни бакъып, Эмирзакъ огълуны эки айлыкъ апсхане джезасына махкюм эткен. Аджы Эрбаин исе прокуроргъа къабар берип, джезадан къуртулгъан. Кефеге кетип, къавеханелерде бир афта кейф чатып, Усеин оджа дефн олунгъан сонъ, Харджибиеде пейда олгъан. Оджалар Аджы Эрбаиннинъ джиддий джезаланылмасыны талап этелер. Меселе Керчь махкемесине тюше. Мында ишни бай огълу Кязим Алиев бакъа. О Эрбаинден дегерли пара къымгъан сонъ, «бир йыл муддетине апсханеге къапалсын» деген укюм чыкъара. Умер Малайджы бунъа разы олмай. Князь Юсуповнынъ узурына барып, къатильге ляйыкъ джеза берильмеси ичюн ярдым этмесини ялвара. Князьнинъ талабына бинаэн, иш текрар уезд махкемесине тюше. Эмирзакъ огълу дёрт йылгъа Таганрог апсханесине къапалмасы ве Усеин оджанынъ эки огълуна акъыл-баликъ олгъандже, пара берип турмасы акъкъында укюм чыкъа. Ишке князь къарышкъаныны ве вакъиа муреккеплешкенини корьген Эрбаин теляшлана, Земство идареси башлыгъына келип, джебине дестелернен пара тыкъыштыра, жандарм башлыгъына бир чифт джюйрюк багъышлай, губернатор референтине отуз къоюн адап, ярдым истей, бойле къалабалыкъ заманда... джиан муаребеси башлай. Эмирзакъ огълу джезасыз къала. Онынъ джезаланып, апсханеде отургъанына даир архивде ресмий весикъа ёкъ. Уезд идарелериндеки меъмурларнынъ къолларынен тюрлю бичимде, тюрлю арифлернен язылы кягъытларны къайтарып-къайтарып, дикъкъатнен окъудым. Эмирзакъ огълу акъкъында башкъа малюмат тапып оламадым.

Элемге комюлип, умюттен узюлип отургъан вакъытымда Илья Исакович текрар пейда олды.

— Насыл? Келишикли шей бармы?— деп сорады о менден.

— Теэссюф...— дедим мен. Кокюс кечирдим.— Къыйметли шейлер беклеген эдим. Умютлерим эляк олдулар.

Архивариус сёзлериме итираз этмеди, фикириме къошулгъаны да дуюлмады. Огюмдеки «Аджы Эрбаин Эмирзакъ огълунынъ иши»ни четке сюрди, онынъ ерине дигер джылтны къойды. Мен тааджиплендим. Шабшалгъа не айтмагъа бильмей, яваштан джылтны ачтым. Ачкъанымнен, юзюме узакъ йылларнынъ рутубет къокъусы урды. Шытырдавукъ, ири кягъыт табакълары устюндеки акъчиль язылар афизамда басылып, ёсун бийлеп къалгъан нидже-нидже адиселерни тюрткючледи, къозгъаладылар. Мен бутюн вуджудымле титредим. Огге ятыкъ, индже арифлер. Нокътасы, виргюли ерли-ерсиз, туташ сатырлар. Кягъытларнынъ четлери сараргъан, орталары беяз. Биринджи бетте «Иблиснинъ зияфетине давет...» деп язылы. Бираз ашагъыда, тырнакълар ичинде «Асан эфенди Каранынъ хатире дефтеринден» денильген. Къолязма джыйнакълы суретте темизге чекильген. Ич бир еринде тюзетме ёкъ. Табакъларны къарыштырып бакътым. Саифелер узеринде къара къарындашнен сыра номерлер къойылгъан, амма кимерлери силингенлер. Бу себептен, къолязманынъ бутюни къач беттен ибарет экенини бирден айтмакъ къыйын. Баштан-аякъ сайып чыкъмакъ керек.

— Бу эсрарлы язылар не демек ола?— деп сорадым Илья Исаковичтен.— Бу гизлиликле ортюли, тифтикли кягъытлар?!

Уйкен ильмий хадим индемеди. Ичимде бир къоркъу, айны заманда, хошнутлыкъ ис эттим. Ничюн къоркъу ис эттим, озюм де анълап оламадым.

— Иблисми?..— Шабшал омузым устюнден джылткъа козь этти.— Бу, нурлу гъаелер огърунда шеит кеткен улу шахснынъ аяты акъкъында хатират,— деди манъа.— Эвеллерде... яш чагъымда, матювлик эттим. Бу языларны кимсеге косьтермедим. Косьтерген олсам, бельки кимгедир файдасы олур эди. Къолязманынъ бу бинада, бу куськюн къамерлерде о къадар йыл ятувындан ким, не къазанды, аджеба? Кимсе... ич бир шей. О себептен «хатиратни» сизге алып чыкътым. Сагъ тирсегинъиз янындаки «Эрбаин Эмирзакъ огълунынъ иши»нде къыйметли маълюмат тапарым беллесенъиз, янълышасынъыз. Анда о ёкъ. «Иблиснинъ зияфетине давет» бутюнлей башкъа.

Мен архивджиге Аджы Эрбаиннинъ иши эдипнинъ фаджиасы иле багълы экенини айтмадым. О себептен Шабшал, Усеин оджанынъ озю хусусында бир шей бильмей. Аджы Эрбаин меселесинен де пек хабердар дегиль. Архив хадимининъ хызмети — эманет ракъамы эсасында малюматны тапып берювден ибарет. Мундериджесини бильмек шарт дегиль.

— Хатират?— мен тааджиплендим.— Бу сизинь къолунъызгъа насыл тюшти?

— Тодор Цанов багъышлады,— деп джевап берди Илья Исакович.— Мешур адвокат. Он бир йыл эвельси вефат этти. Инкъиляб вакъытында шеэрге бир акимиет келип, дигер акимиет кеткен къалабалыкъ девирде, онынъ эвинде Асан Кара гизленген. Озю большевиклерден экен. Бир кунь...— бу иш 1918 сенеси январьда ола — бир кунь Асан Кара сакъал ве мыйыкъ такъынып, шеэрге чыкъа, саруш татар эскадронлысы иле беяз гвардия офицери арасындаки атышмада Кара апансыздан эляк ола. Бу къолязма онынъки экен. Тодор Цановнынъ эвинде къалып кеткен. Сонъки алман дженки вакъытында, озюнъиз де бильсенъиз керек, шеэр харабеге чёкти, архивнинъ ярысы янды, бунъа... бу къолязмагъа, пакъыл киби, бир шей олмады. Бунда Аджы Эрбаин чокъ анъыла. Окьуп бакъынъыз. Мунасип корьсенъиз... Лякин директорнынъ рухсети олмакъ керек.

Тозлу, къалын джылт ичиндеки бу шытырдавукъ кягъытлар, бу куф къокъулы сатырлар меним ичюн не демек эдилер? Кимлерге... насыл анълатырсынъ? Директоргъа чаптым. Павел Тарасович, черемдеки эеджанны эслеп, кулюмсиреди, амма мерамымны бильген сонъ, не демеге бильмей, елькесини къашыды.

«Бу бир китап олса... сёз келими, эки юз он йыл мукъаддем нешир этильген эсер олса, ич итираз этмез эдим, чюнки китап деген шей окъулмакъ ичюн нешир этиле. Язып ал, не истесенъ оны яп,— деди директор.— Амма бу эмсальсиз къолязма. Даа нешир этильмеген. Биревнинъ вариети... оны бутюнлей язып алувгъа изин бермеге акъкъым ёкъ. Сизге керекми? Окъунъыз, таныш олунъыз!»

Мен итираз этип оламадым. Окъув залына къайтып кельдим.... уфачыкъ, эски бичимли арап арифлеринен язылгъан ве мерекеби эппи силинип, акъчилленип къалгъан сатырларны окъумакъ къолай иш дегиль эди. Мен окъудым... Базы келимелерни эджелеп-эджелеп окъудым. Бунынъ себебинден Батуми гемисини де къачырдым. Шеэрде дёрт кунь даа къалмагъа меджбур олдум.

Эвге къайтып кельген сонъ, афызамдакилерни алель-аджеле дефтерге язып къойдым. Асан Кара озю ким? Мезкюр къайдларны ничюн язгъан? Бу хусуста манъа ич бир шей маълюм дегиль эди. Къолязманы окъуп чыкъкъан сонъ, эписи белли олды. Сиз де, муътерем окъуйыджы, ойле япаджакъсынъыз! Окъуп чыкъаджакъсынъыз... башкъа чаре ёкъ. «Къайдлар» — вакъианы накъиль эткен адий, къуру малюмат джыйымы эди. Мен ондан эдебий эсер усулгъа кетирдим. Шубэ ёкъ, эсерде эскидже сёзлерге ве ибарелерге расткеледжексинъиз. Лякин мен вакъианынъ юзь берген девирини ве тилимизнинъ о замандаки инкишаф севиесини козьде тутып, мантикъий талабкъа таби олуп яздым. Ойле олса да, Абдухайыр Абдурешид, Азиз Бурнашев, Абдураман Бариевнинъ улу эдип акъкъындаки аджаип икяелерини ишитмеген, Зейнеп, Наиле ханымларнынъ ве Эбабильнинъ изаатларына итибар бермеген олсам, бу эсер, шубэсиз, дюнья юзю корип оламаз эди.

Асан Кара... ах! Асан Кара не дейджек?

Мен куньбаты джебэсинде рус генералы Брусиловнынъ атлылар къытасында, поручик рутбесинде, арбий хызметтем. Ясапати дживарында агъыр яраландым. Маджарларда думдум денильген къуршун балдыр кемигимни эки ерден сындырды. Мени сиххие поездына къойып, Одессагъа кетирдилер. Дёрт бучукъ айдан бери бу дебдебели ве мудхиш шеэрде Марсельеза джаддесиндеки лазаретте булунам. Аягъымны кесмек истедилер, разы олмадым. «Алла эшкъына, эким!—дедим мен.— Бир чаре тапынъыз, аягъым бутюн къалсын». Эким франсыз... мени анъламады. Уйкен эмшире Ревекка, эсли еуди къадыны, сёзлеримни терджиме этти. Хирург бир шейлер айтты, башыны терсине саллап, чыкъып кетти. «Къолундан кельгенини япаджакъ,— деди манъа эмшире. Озю койкам янындаки курсюге отурды, козьлериме кедерли-кедерли бакъты.— Алынъыз макътаныладжакъ киби дегиль. Бир якъынъыз дельметешик».

«Къолундан кельгенини...» Эбет! Эр кес япып олгъан ишини япа. Экимден арткъачыны талап этмеге акъкъым ёкъ. Албуки анда... Авустуриа чёллеринде бизим къардашлар душман иле дженклешип, къан тёкмекте, телеф олмакъталар. Ойле япмасалар, алманлар Верденни запт этеджек, Парижге киреджеклер. Париж — франсызнынъ аяты, виджданы...

Эким не тюшюнди? Неге ишанды? Муджизегеми? Бильмейим. Аягъымны кесмеди, чырышлап, мени тахта тюбли койкагъа къойды.

Чокъ куньлер къыбырдамай яттым. Кемик бир дефа битишти... янълыш битишкен. Уджаларыны узип, текрар чырышладылар. Франсыз эп гангренадан къоркъмакъта эди. Сонъ... къолтукъ таякъларнен юрдим. Тюневин, уйле емегинден эвель, юкъугъа кеткеним. Ревекка къолтукъ таякъларымны алып, ординаторгъа теслим эткен. Бугунь таякъсызым. Невбетчи экимге ялвардым: «Айтынъыз о, эли машалыгъа, таякъларымны къайтарып берсин..» дедим. Эким боюныны къысты. Кульди. «Ревекка меним эмиримни эда этти,— деди манъа.— Озь аякъларынънен озюнъ анълаш! Саибине намуслы хызмет этсинлер. Тезден джебэге къайтаджакъсынъ!»

Джебэге? Менми? Ах! Эбет! Мында, лазаретте, эким бизим устюмизде аким. Джебэде ойле дегиль. Джебэде экимлер меним огюмде титрейлер.

О палатадан чыкъкъан сонъ, эмширенинъ янында опькелиндим. «Аягъым дёрт пармакъ къыскъарды,— дедим Ревеккагъа,— юрмеси кучь. Тез ёрулам». «Джебэде башынъыз узеринде снарядлар улугъанда эписини унутырсынъыз!» деди къаба Ревекка. Онда мерамет, языкъсынув дуйгъусы ёкъ. Къолсызлар, аякъсызлар... ярым адамлар арасында ишлеп, алышкъан. Онынъ ичюн эркес бир.

Бойле аякънен мени бир даа дженкке йиберирлерми, аджеба? Яралы офицерлер арасында тюрлю эмиш-демишлер юрмекте. Гуя Распутин ольдюрильген. Учь полкнынъ аскери укюметке къаршы къиям ичюн котерильген. Екъ... манъа тез-тез Къырымгъа къайтмакъ керек.

Дёрт бучукъ ай... мен тюнъюльдим! Ерулдым! Тахта тюблю койка устюнде ятакълай берип, тёшекнинъ шильтесини уфатып къойдым. Мен... киши акъкъында хатират иджад эттим. Къыйметли киши акъкъында. О меним достум эди. Берабер окъудыкъ. Сонъ мен Петербургкъа кеттим. Оны гъаип эттим. Алты йыл кечти... биз тапыштыкъ. Тапышкъанымыздан мемнюн, енъи башлагъан аятымыздан хошнут эдик. Лякин фелякет, фаджиа юзь берди... Кишиден къатиен маърум олдум. Энди оны ич бир вакъыт тапып оламайджагъым!

Махкеме идарелерине бардым, губернаторнынъ ярдымджысына арзуал бердим. Къатильнинъ шиддетли джезаланмасыны талап эттим. Эрбаиннинъ, о иблиснинъ кисеси къалын эди. Параны сачты-савурды. Мен бир шей япып оламадым. Муаребе башланды. Дюнья къарышты. Эки йыл къуршун, шрапнель афаты, иприт думаны ичинде эп оны, достумны... о саде оджаны тюшюндим, азапландым. Бу лазаретте, инсан этининъ чюрюмесинден ве бедаат иляджлардан авасы бозулгъан бу палата ичинде мен, достумнынъ рухуна седжде иле бу мушаадени яздым ве адыны «Иблиснинъ зияфетине давет» дие къойдым. Мушааденинъ кимер ерлеринде озюмни де тасвир эттим. Муэллиф сыфатында дегиль. Екъ... вакъианынъ иштиракчилеринден бири оларакъ. Чюнки... Усеин акъкъында мушааде язып да, озюмни текяран да олса, косьтермесем, о насыл хатират олуп чыкъар? Бу сатырларнынъ астындаки Асан Кара, меним акъикъий адым дегиль. Усеиннинъ озюнинъ манъа такъкъан лагъабы. Мен озь козьлерим иле корьген ве Усеиннинъ агъызындан ишиткен вакъиаларымны накъиль эттим. Мезкюр эльязманы нешир этюв ниетим ёкъ. Шай... достумнынъ хатиресине бир де-бир хайырлы иш япып, виджданымны акъламакъ истедим. Мен эдип дегилим... демирёл муэндисим.

Агъустоснынъ экинджи афтасында беяз къаялар арасында къысылы къадимий татар шеэрининъ минарелеринде акъшам эзаны окъулгъан маальде Вели-Баба къавеханесининъ хан-азбарына эки джюйрен ат екили араба келип кирди. Огдеки сол копчегининъ къыршавы, бошагъан олса керек, тёшеме ташлар узеринде шиддетли тасырдай ве ерни сарсыта берип, азбарнынъ аркъасына таба кечип кетти, япыкъ ем анбарынынъ къапусы огюнде токътады. Атларнынъ къурсакълары терден джибингеп, аякълары тизлеринедже тозлангъанлар.

Айдавджы, къыскъа елькели, къырмызы черели, деликъанлы, къамчисининъ сапуны ангъычнынъ демир ильмегине тыкъты, бир къолунен атнынъ янбашына тирелип, ерге сычрап тюшти. Могедекнинъ огю бошагьан сонъ, уджлары тёпеге къайтыкъ, къара мыйыкълы, яш киши чыкъты, копчекнинъ кигийлерине басып, ашагъы энди.

Устюндеки костюми бираз бурюшкен, галстугынынъ тююми четке джылышкъан, къалпагъы астындан манълайы устюне саркъыкъ перчемине пичен парчасы илишип къалгъан. Яш кишининъ пиченден-миченден хабери ёкъ... О себептен анбар янында кибар чере иле тим-тик турды.

Арабанынъ тёрюнде тазе кокатлар устюнде отурып кельген яш къадын, къучагъындаки баланы узатып, ердеки бурма мыйыкълыгъа берди, озю бир аягъыны, эркек киши киби, парка устюне басып, дигер аягъыны ерге къойды, сонъра чит диваргъа якъын чекилип, тенине япышып къалгъан этегини тюзетти, башындаки пуллы фырлантасыны чезип, орьме сачларыны джыйыштырды, фырлантасынынъ бурюшиклерини язып, гъайрыдан башына багълады. Джиазланув биткен сонъ, яш киши баланы къайтарып къадынгъа берди.

— Сен, Умер, атларны тувар,— деди о айдавджыгъа,— терлери къалгъан сонъ, сувар. Ем бермеге де унутма!

Айдавджы, къашкъа джюйреннинъ агъызлыгъыны алмакъ ичюн тамакъсасыны чезе ята эди, эмджесининъ сафдиль огютлерини ишитип, кулюмсиреди.

— Билем мен...— деди Умер. Озюне аля бала деп бакъылгъанына, гъалиба, ынджынды. Индемей хамутларны ве джюгенлерни чыкъарды, нохталарны кечирди, ниает, иляве этти.— Атларнынъ къасеветини чекменъиз. Усеин эмдже! Озюнъизнинъ ишинъизни бакъынъыз!

— Геджени могедек астында кечиреджексинъ. Оны да билесинъми?

— Билем.

Бу хызметлер Умер ичюн енъилик дегиль. О койден «Вели-Баба» хан-азбарына афта сайын келип-кете, мындаки кахьялар, къантар хызметчилери, ашчылар, къапуджылар иле чокътан таныш. Танышлыкъ, малюм ки, буюк устюнлик. Атларны сувармакъ, ем бермек... бу да ишми? Умернинъ боюнында ондан муимдже вазифелер бар. Сёз келими, арабада, устьлери кампа иле ортюли эки селе эрик ве бир тарпи армут бар. Оларны базаргъа котюрип, бабасы Абибулла акъайнынъ даимий муштериси, уста Керимге теслим этмек, бакъкъал тюкянындан къаве, шекер... къарын ягъы, эльва алып, тез-тез койге къайтмакъ керек. Бабасынынъ эмири ойле. Бабасынынъ эмиринден башкъа хызметлер де бар. Эмдже ве енге бурскунь поездге минип, Кефе бетке кетеджеклер. Оларнынъ озьлерини ве эшьяларыны вокзалгъа алып кетмек керек.

— Бильсенъ... яхшы,— деди эмдже.— Биз ичериде олурмыз. Ишинъ биткен сонъ, кир. Къапынырмыз.

Бурма мыйыкълы киши — асылында онынъ мыйыгъы бурма дегиль, уджлары тёпеге къайтыкъ — елькеси узерине джылышкъан къалпагъыны догърултты, элиндеки кумюш саплы, сырлы таягъына таяна берип, къавехане бетке ёнеди. Къадын, элиндеки баланы бир омуздан, дигер омузгъа авуштыра-авуштыра, янашалап адымлады,

Кемер-Дивар янында мусафир эки къанатлы къапунынъ зембелегинден чекип, ачты. Улькюн аяттан кечип, салонгъа чыкътылар. Бунда диварлардаки тенеке къаснакълар устюнде къалын балавуз чыракълар чытырдап-чатлап, агъыр, лякин хош къокъулар сачып, янмакъталар. Масалар огюнде эсли-башлы эркеклер ве сийрек-серпек къадынлар отуралар. Кошеде беяз якъалы хырджыман кишилер домино ойнайлар. Къайсы енъе, къайсы енъиле, кенарда турып бильмек кучь, амма ардыны кесмей, шакъылдап-шакъылдап куле берювлери муштерилерни тааджиплендире. Шакъылды чыкъкъан сайын кишилер, къашларыны юксекке котерип, кошеге бакъалар. Кульгенлер — базыргянлар ве базыргян огъулчыкълары, кейфлилер. Юксек долап устюндеки граммафонда Ашыр-Уста «Не эйлединъ, не эйлединъ сен бана?» деген эфкярлы тюркюни сёйлемекте.

Адамларнынъ башлары узеринде сигар тютюни, инсан тери ве азачыкъ да къаве къокъусы къарышыкъ, ренксиз думан доланмакъта.

Бизим мусафирлер кошеде, дивар янында, ер тапып, отурдылар. Отургъанлары киби, оглеринде къырмызы фесли, акъчиль бетли гарсон пейда олды.

— Эфенди азретлерине не лязим?— о сагъ элини кокюси узерине къойып, белинедже эгильди.— Емекми? Къавеми?

— Эки къаве,— деди Усеин.

Онынъ озю ве рефикъасы, шубэсиз, ачлар. Лякин емек сымарышы япмакъ ичюн азыр дегиллер.

Мусафир къалпагъыны чыкъарды, элини ятымлап, енгильден онынъ терисини сыйпап алды, пармакълары устюнде, чарх киби эки-учь дефа айландырды, сонъ, къайтарып башына киеджекте, ерге узун пичен тюшип кетти. Къарысы буны коре къалды, ошланып кульди. Къалпакънынъ саиби индемеди. «Ярым кунь могедек астында чалкъангъан адамгъа нелер илишмез!..» деп тюшюнди, гъалиба, мыйыгъынынъ уджларындан тутып, тёпеге къайтара башлагъан эди, хызметчи къаве кетирип, маса устюне къойды, озю кенаргъа чекилип, аякъ устюнде, индемей турды. Мусафир хызметчининъ арекетсиз турувыны багъшыш беклевге ёрап, эки пармагъыны джелетининъ къабургъа джебине сокъкъан арада, беяз костюмли, козьлюкли адам пейда олды.

— Эй, Аллайым!—деди козьлюкли адам юмшакъ давуш иле.— Шамиль эфенди! Сизмисинъиз?

Мусафир акъырындан еринден къалкътты, кендине узатылгъан къолнынъ саибине айретле бакъты-бакъты, ниает, таныды.

— Афыз!—деди мусафир аля эмниетсизликле.— Азизим! Дюнья, акъикъатен, тар экен! «Вели-Баба»да тапыштыкъ!

Къучакълаштылар. Севинч ве хошнутлыкъле бир-бирининъ аркъаларыны таптады, шакъалашты ве уйтеклештилер.

— Корюшмегенимиз къач йыл?— деди Афыз.— Артыкъ исабыны унуттым. Къайсы якълардан буюрдынъыз?

— Койден келемиз,— мусафир янындаки зевджесине ишарет этти,— Риджа этем. Рефикъам Аджире ханым!

Афыз кевдесини ашагъы эгильтти... эгильттикче, догърултты. Къадыннынъ къолуны тутмалымы? Онынъле Авропа адети муджиби корюшмек мумкюнми, дегильми, фаркълап оламады.

— Гъает хошнутым...— деди о, Аджире ханымгъа. Ве онынъ къучагъындаки балагъа ишаретле, сорады:—Чоджукъ огъланмы? Къызмы?

— Огъулымыз Даниял.

— Машалла!—деди Афыз эфенди, тёрелик къаидесине риатле. — Аджаип огълан. Оседжек, буюйджек. Итимал, аджаип девирде яшайджакъ! Ким билир?

Бала юкълап оламай, шыншыкълай бермекте эди. Аджире ханым оны къоллары устюнде салламакъта олдугъы алда, Афызнынъ ильтифатлы сёзлерине, башыны саллаяракъ, озь миннетдарлыгъыны ифа этти.

Афыз эфенди отурмакъ ичюн ер къыдырып, этрафына бакъыныр экен, хызметчи онынъ астына деръал курсюни джылыштырып къойды, озю четке чекильди. Афыз эфенди отургъан сонъ, хызметчини ишмарле озюне якъын чагъырды.

— Гароз Меметке айтынъыз, мусафирлер ичюн...— о козьлерининъ арекетинен Шамиль эфендини косьтерди,— урьметли мусафирлер ичюн эйи ятакъ азырласын. Акъшамлыкъ емек берсин. Мени анъладынъызмы, Муса?

Афыз эфендининъ сонъки учь сёзю хусусий эмиетке малик эмир олуп, оны айрыджа гъайрет ве тамлыкъ иле эда этмек керек. Бу шартлы сёзлернинъ манасы Гароз Меметке маълюм.

— Шубэсиз, шорбаджы!

Хызметчи арт-артына дёрт адым кетти, сонъра гъаип олду.

— Сизни бирден танып оламадым, Афыз, тасавур этесинъизми?— деди мусафир. О субетке сербест джериян бермек истеди, чюнки озю ресмий лакъырдыгъа алышыкъ адам дегиль.— Занымджа, денъишкенсинъиз!

— Эркес ойле дей, факъат насыл денъишкенимни кимсе айтмай.— Феми эфенди зевкъланып кульди.— Азгъаныммы? Семиргенимми? Сиз, эски достум да ойле...

— Текяран эслидже корюнесинъиз. Керчек... бу табиий шей. О къадар вакъыт кечти!

— Эслидже? Мен эслидже корюнемми?—Тикленип, мусафирден сорады. Шамиль энди уйгъунсызлыкъта къалды. Афыз дарылмакъ узреми, ёкъса достунынъ фикирини такъдирлейми? Эр алда, Шамиль озь сёзюни тасдыкълап, яваштан башыны саллады:— Бакъ, бу догъру! Бу достча — деди. Афыз — мен акъикъатен къартайдым!

— Эвлисинъизми, Афыз эфенди?

— Хайыр! Эвли дегилим. Шеэрнинъ гузель къызлары буюк мирас саиплерине ходжагъа чыкътылар. Мен къуру къалдым.— Афыз мусафирге беяз черчивели козьлюги устюнден бакъты, субетдеши не дер экен деп, бекледи. Мусафир индемеди. Афыз текрарлады: — Эбет! Къуру къалдым! Мен эр вакъыт, эр муим шейден къуру къала тургъаным, хатиринъиздеми?

Бу эки генч адам медреседе берабер окъугъан, бир уджреде учь адам олуп яшагъан эдилер — учюнджиси акъкъында сёз озь невбетинде оладжакъ — Медреседен сонъ, Шамиль муаллимлик этти. Афыз не иш иле мешгъуль олду, Усеиннинъ хабери ёкъ. Медресеге кельген вакъытларында Афызнынъ ады — Феми эди. Усеин Коккозьден Шамиль олуп кельди. Бу адны онъа оджапчеси Себия Ислям такъкъан. Муаллим Фемиге, Къуранны ифадели окъугъаны ичюн, Афыз деген. Шамиль бугуньгедже эски ве енъи адларыны чифт къулланып кельмекте.

— Сизни Истанбулда окъуй, деп ишиткен эдим,— деди мусафир ве, лакъырдыны девам этмек ичюн азыр сёзлер къыдырыр экен, озюнинъ галстугыны тутып бакъты. Онынъ тююми, пакъыл киби, кольмегининъ токъал уджлу якъасы астына кирип кеткенини сезе къалып, тез-тез тюзетти. Тююм резина устюнде ясалгъан. Оджа боюныны къыбырдаткъан сайын, тююм сол якъкъа джылыша бермекте. Тююмни ерине къойгъан сонъ, оджа лафыны девам этти:—Дарылфнунда окъуй экенсинъиз... догърумы?— деп сорады о Афыз эфендиден.— Озюм асылыны билип оламадым.

— Екъ. Окъувда дегиль эдим,— деди Афыз.— Окъумакъ истедим... Фикрет Шериф иле академиягъа имтиан бердик, къабул этильдик. Окъумакъ меним ичюн мунасип олмады. Бабам хасталанды. Быракъып къайттым.

— Фикрет Шериф... окъудымы?

— Окъуды... шимди чёль бетте... Демирёл къуруджылыгъында.— Афызнынъ хатирине, гъалиба, муим адисе кельди, бенъзи бирден тюрленип кетти. Эппи вакъыт индемей отурды, ниает, деди: — Онынъле корюшюв арзунъыз ёкъмы?

— Корюшюв... Фикрет илеми?— Усеин оджа кокюс кечирди.— Билесинъизми, Феми эфенди? Фикрет киби адамдан ред этмек, оны унутмакъ... джинает олур эди! Амма чокъ вакъыт эвельси аттыгъы окъ аля кокюсиме саплы турмакъта... юрегим аля къанамакъта.— Бираз тюшюнген сонъ, иляве этти:— Бильмейим. Ёллар айырылды... итимал, бир даа корюшип оламамыз.

Фикрет Шерифни эске тюшюрилюви Усеин оджаны эеджангъа кетирди. Озюни насыл тутмакъ мумкюнлигини бильмей, джебинден тютюн къутусыны чыкъарып, сигар ясады, кибрит иле сигарны якъып, тютюнни ачкозьлюкле ичине чекти.

— Азиз эфенди не алда?—деп сорады Афыздан. Агъызы ичинден топар-топар тютюн чыкъты.— Сагъ-селяметми?

Феми эфендининъ, недендир абдырагъан киби, кевдеси силькинди, башы акъырындан кокюси узерине тюшти. Индемей отурды. Оджа джевап бекледи. Джевап ишитильмеди. Оджа онынъ чересиндеки акъчиль ренкни эслеген сонъ, ялынаякъ къор устюне баскъан киби, сычрап турды.

— Афыз! Сизге не олды?— деп къычырды Усеин оджа, Фемининъ омузларындан силькитерек.— Ничюн индемейсинъиз?

— Бабам хасталанды... вефат этти,— деди Афыз.

«Вефат этти...» Бу сёзлер Усеиннинъ къальбини куютип йибердилер.

— Азиз эфендими?— деп сорады о текрар, чюнки Афызнынъ сёзлерининъ манасыны текмиль тасавур этип оламады.— Ата неден хаста эди?

Афыз индемеди. Оджанынъ нелер дегени къулагъына кирмеди. Бабасы акъкъында лакъырды оны даима кедерлендире, муталядан аджиз къалдыра.

Азиз эфендининъ Усеин Шамиль ичюн къыймети буюк. О себептен, атаны унутып оламай. Медреседе экенде, окъув масрафларыны тёлемеге Коккозьде кимсенинъ кучю етмеген вакъытларда, Усеин ичюн параны Азиз эфенди тёлер эди. Окъув биткен сонъ Усеин муаллимлик хызметине кирмек ичюн, маариф идарелерининъ къапуларыны къакъып юреркен, меъмурлар кокюсинден кери уйтеген вакъытларда Азиз эфенди, бир мутебер адам иле джиддий субеттен сонъ, онынъ Беш Палав коюндеки мектепке оджалыкъкъа йиберильмесине наиль олду. Мектепте Эмине деген талебе... аджаип къыз, Усеин оджанынъ озюне ашыкъ олду. Оджа да къызны севди. Сонъ гизли севги алемге дуюлды. Усеин... къызнынъ анасындан котек ашап, Беш Палавны терк этмеге меджбур олду... бу къачыш иле Сараймен бетлерге барып чыкъты. Лякин мында оджалыкъ иши ёкъ эди. Усеин оджа хызмет къыдырып, газетада илян табъ этти. Куньлер кечти. Ич бир идареден теклиф олмады. Бир кунь Усеин Шамиль кучюк мектюп алды. Мектюптеки сёзлер къуру ве къабаджа эдилер.

«Дженап Усеин Шамиль эфенди! Къарасувбазардаки Министр татар мектебине усул-джедид дерс муаллими лязим. «Терджиман»да илянынъызны окъуйып, Сизи муаллимлиге давет этмейе къарар вирдим. Сеневий маашынъыз учь юз кумюш. Окъув вакъыты алафранга тертиби иле саат он экиден — дёрде къадардыр. Шакирдлернинъ мыкъдары отуз-отуз беш бала. Йылда эки ай татиль. Сабадан уйлеедже вакъытынъыз эр кунь бош оладжакъ. Бу вакъыт ичинде шахсий дерслер алып ишлейе де билесинъиз! Мезкюр мектюбинъ джевабыны иъмал этмейип, язып-ёлламанъыз риджа олунур. Къарасувбазар Министр татар мектебининъ рус дили муаллими Абдурешид Медиев. 1905 сенеси январь 19».

Бу мектюптен эвель Усеин Шамиль ве Абдурешид Медиев бири-бирлери иле таныш эдилерми, бильмейим! Таныш олмасалар керек. Мектюп оларны сыкъый багълады. Багъ аятларынынъ ахырынадже муъкем олду.

Бана дедигим киби... Азиз эфенди Усеин Шамиль ичюнь муим эйиликлер япты. Теэссюф ки, узакъ койлердеки хызмети вакъытында бу аиленинъ аятындан бираз узюльди. Бугунь Азиз эфендининъ вефаты акъындаки хаберни ишиткенде пек яныкълады. Азиз эфендининъ вефатындан оджанынъ ничюн хабери олмады? Бунда... бу аиледе Усеин Шамиль даима севимли мусафир дегильми эди? Мусафир? Екъ... огъуллардан бири эди. Оджа чокъ тюшюнди. Бу адисени бир муаммагъа бенъзетти... кедерленди. «Бир мектюпчик язып ёлламакъ... вакъианы бильдирмек мумкюн эди! Чюнки мен де Азиз эфендиге урьмет эте эдим. Мен де матем мерасимине келир эдим!»

Лякин ичиндеки кедер, элем атеши акъырын-акъырын къызарды, тютеди, ниает, сёнди. Оджа вакъианы анъламакъ керек эди... оджа оны анълады. Азиз эфенди сагълыгъында эфкяр умумие огюнде саде адамларнынъ таянгъычы олуп корюнмеге севсе де, озюнинъ зенгинлиги ичюн юксек джемиетте имтиязлы киши экенлигини унутмай тургъан. О себептен дженазесинде юксек адамлар булунды. «Адам сен де!..» дейлер Ай-Петри якътаки койлюлер. Къулакъ асма!—деген манада. Бизим ичюн энъ муими — башкъа адисе... «юксек, яхут алчакъ адамлар» дегиль. Усеинни бу аиледе эр кес севе эди. Шимди де севелер. Азиз эфенди онъа ярдымлар этти... фукъаре Токътар акъайнынъ огълу экени ичюн япмады. Ёкъ! Ишнинъ тарихы гъает саде. Бир дефа Афыз мудеристен ресмий рухсет алып, эвге кельди. Янында озю киби генч киши бар эди.

«Бу Шамиль. Озю Коккозьлю,— деди Феми, достуны анасына ве бабасына такъдим этип.— Фикрет Шериф иле учюмиз бир уджреде яшаймыз.»

Эвде мусафирлер... Суаде ханымнынъ акърабалары бар эди. Афыз иле Усеин оларнен бирлекте ашады, ичтилер. Азбарда чешме янындаки эмен астында, отлар узерине отурып, къонуштылар. Акъшам устю файтонгъа минип, Кемер-Къапу, Эскиюрт бетлерни доланып кельдилер.

Усеин тюзгюн къыяфетли, гульгюлли черэли, лакъырдыда ихтият осьмюр. Азиз эфенди оны бегенди. Феми онъа чокътан алышкъан эди. Бу зияреттен сонъ, эвге санки эр сеферинде Усеин иле берабер келип-кетти. Гуя бу аиленинъ адамы эди.

Сараймен бетлерге кеткен сонъ, Усеин Шамиль Азиз эфендининъ эвинде пек аз олду. Гъалиба, асыл да олмады.

Чаршыда бакъкъал ве аршын мал тюкянлары. Чурюк-Сув четинде Табана. Чатал-Дут мааллесинде «Вели Баба» къаве ханеси... буларнынъ эписининъ саиби Азиз эфенди эди. Энди онынъ огълу, Феми эфенди. Феми эфенди йымшакъ мучели, тегиз черэли, юксек, яш киши. Усеинден эки яш буюк. Икътисадда теджрибели бабасынынъ вефатындан сонъ Фемиге ходжаман тесаруфатны чевирмек кучь олду. Суаде ханымнынъ тевсиесине бинаэн, табананы шеэрде белли зенгин Аджы-Селимге сатты. Аршын мал тюкяныны бутюнлей къапатты, хызметчилернен исап кести. Тюкяннынъ бинасыны къомшу туджджаргъа кирагъа берди. Аиленинъ ихтиярында бакъкъал тюкяны ве «Вели Баба» хан азбары, къавеханеси къалды. Ана иле огъул, кечинмек ичюн буларны кяфи корьдилер. Суаде ханым артыкъ эсли къадын. Феми исе тиджаретке пек берильген дегиль. Лякин олардаки сермия бир къач несильге даа башларыны тик тутып, юрмеге, кибар ибарелер иле къонушмагъа имкян береджек.

Окъув йылларында «сен» деп къонушкъан бу яш кишилер — Усеин йигирми докъуз яшында, Феми отуз бирде — шимди бир-бирине «сиз» деп мураджаат этмектелер. Бунынъ, эльбетте, себеплери бар. О заманда экиси де бир рухий севиеде олуп, бир укъукъкъа саип... къолларындан кельген иш, ялынъыз окъув. Пара бар, амма бабасынынъ джебинде эди. Шимди сермиянынъ шорбаджысы Феми. О паралы, демек ки кучьлю. Усеин Шамиль... кой оджасы. Элинде маддий акимиет ёкъ. Феми — башкъа. Онынъ виджданы узеринде Джемиет Хайрие хызметлери бар. О шеэр агъаларынынъ бири... озь ляйыкъатыны сакъламакъ, уфакъ рутбели адам иле субет вакъытында онынъ шахсиетине фахрий унван такъып, къонушмакъ керек. Усеин муаллимнинъ фаалиети де, юксек джемиетнинъ козюне чарпмайджакъ хызмет дегиль. Феми буны бильсе ве анъласа керек.

— Якъында «Терджюман»да эсерлеринъизни окъудым...— деди Феми эфенди мусафирге.— Бегендим. Эбет! Фена дегиль. Гузель. Керчек, мен тааджипленмедим, чюнки бу меиль сизде чокътан сезильгени хатиримде.

Усеин Шамиль кенди шиири хусусында бу баллы-шербетли сёзлерни ишитип, азачыкъ сыкъылды, черэден къызарды, чюнки озь эсерининъ макъталгъаныны севмей... онъа инанмай. Бу яхшы адетми, фенамы... тасдыкълавны устюме алмайым.

Э!— деди Усеин Шамиль. Башыны акъырындан эки-учь дефа алдгъа-арткъа саллады.— Кимерде, билесинъизми... вакъыт олгъанда, огърашам.

— Ёкъ... акъикъатен бегендим.

Феми эфендининъ къашлары бир-бирине якъынлаштылар. О ненидир эске тюшюрмек истеген киби олду. Эбет! О акъикъатен, насылдыр сёзлерни тюшюнип-тапып, ичинден оларны текрарлады, хатирине кельген сатырларны ашыкъмай, ачыкъ-айдын, ифадели окъуды. Шиир тесирли чынълады. Феми эфенди медреседе экенде шиирлер окъумагъа биле ве севе тургъан. Озю язмагъа бильмей эди.

Феми эфенди бу ерде токъталды. Бираз тюшюнди... тутукъланды. «Тапылсын де... Тапылсын дева эр дерде...» А! Ым! «Къалмасын бир...» ёкъ, ахырыны хатырлап оламады.

— Аджаип шиир...— деди Феми эфенди, ниает,— терен дуйгъуларымызы ифа итмишсинъиз. Алла разы олсун, Шамиль эфенди! Ким билир? Ким билир? Бельки сиз буюк эдибимиз оладжакъсынъыз!

— Тешеккюр сизге, Феми эфенди!—деди Усеин Шамиль.— Мен кендим, буюк олувны дегиль, зульмет алтында, хырпалана, эзиле, бир авуч къалгъан халкъымызны дюшюнем.

— Бизим шеэрге ёлунъыз насыл тюшти?

— Менимми? Мумкюн олса, Исмаиль эфенди иле корюшмек истейим.

— Чокъ эйи,— деди Феми эфенди,— лякин ата якъында Индстандан кельди. Ёргъун олмаса...

— Меним ишим буюк дегиль. Зан этсем, оны замете къоймаз.

— Сизге, Шамиль эфенди, меним ярдымым керекми?— деди Феми эфенди.— Керек олса, чекинменъиз! Исмаиль бей иле арамыз фена дегиль.

— Тешеккюр! Эвеля, озюнен корюшейим... не дейджек!

Къырмызы фесли хызметчи кельди. Эгилип шорбаджынынъ къулагъына нелердир пысырдады, сонъ четке чекилип, чыракъ киби давушсыз турды. Шорбаджы бир Усеин оджагъа, бир де Аджире ханымгъа козьэтип алды.

— Сиз, шубэсиз, ёргъунсынъыз,—деди мусафирлерге,— кет раатланынъыз! Ярын, иншалла, корюширмиз,—сонъра хызметчиге хытабен деди.— Шамиль эфендиге ятакъ одасыны косьтеринъиз!

Афыз эфенди еринден къалкъты, мусафирлерге «хайырлы гедже» тилеп, сагълыкълашты, агъач мердивен бою юкъары къаткъа догъурылды. Усеин муаллим рефикъасынынъ тизлери устюнде юкълагъан баланы къучагъына алды. Къадын-ходжа хызметчининъ пешинден кеткенде, пенджере янындаки маса башында Умерни корьдилер. Бу маальгедже оны хатирге кетирмегенлерине озьлери ынджындылар.

— Бир шейлер ашадынъмы, Умер?—деп сорады ондан Усеин.— Афу эт! Биз пек ёрулгъанмыз...

Умер, эр вакъыттаки киби, муляйим кулюмсиреди, башыны яваштан къакъытты. О эмджесини севе, о себептен нукъсанларыны багъышламагъа даима азыр. Умер бана Усеиннинъ Феми эфенди иле отурып къонушкъаныны корьди, янларына бармагъа чекинди. Мани олмакъ истемеди. Бу ерде отурып, джевизли лакъша ашады, артындан чай ичти.

— Мени къасевет этменъиз, эмдже!— деди Умер.— Мен бу бинада чокъ олам, Феми эфендини де билем. Мында экенинъизни онъа мен айттым.

Усеин муаллим айретте къалды. «Умер! Дагълыкъ, дерелик ичинде оськен койлю баласында бу зеккилик къайдан кельген? Феми эфендини къайдан биле?» — деп тюшюнди. «Атик, ачыкъ козь. Онъа окъумакъ керек.» Энъ зевкълысы шу ки, Усеин оджа, бу хан-азбары ве къавехане Азиз эфендининъки экенлигини бильмеди. Бу аралыкъларны чокътан унуткъан. Ичериде Феми эфендини корьгенде, шашмалагъан киби олду, сонъ эсини топлады.

Саба Усеин оджа, къулагъы тюбюнде бала агълавындан уянды. Бельки Аджире бир шейлер япар, бала сусар деп бекледи. Бала сусмады. Усеин оджа, ниает, козьлерини ачып, этрафына бакъынды, тёшек ичинде Аджире ёкъ эди. Баланынъ къундагъы чезик, эскилери сылакъ, аячыкълары авада ойнамакъта эди. О ушюген, гъалиба. Ёргъаннынъ кенарындан чекип, баланынъ устюни орьтти. Агълавы токътады.

Усеин Шамиль турды. Чыкъып, Аджире ханымны къыдырмакъ ичюн къапугъа догърулгъанда, къапу ачылды, элинде зембили, Аджире кирди.

— Сени гъаип эттим,— деди Усеин тааджипленип,— къайда эдинъ?

— Базаргъа бардым,— деди къарысы, котеринки юрекле.— Бу ерге якъын экен. Къадайыф тюкяны артында.

Зембиль ичинден сыджакъ пителер, эльва, тар богъазлы узун бардакъта къой къатыгъы чыкъарып, маса устюне къойды. Усеин оджа оларгъа таарифке кельмез къанаат ве сабырсызлыкъ иле козь этерек, бала киби севинди. Оджа къоюн къатыгъыны пек севе. Алель-аджеле азбаргъа чыкъты, чешмеде йыкъанып кельгендже... софра азыр эди. Къадын ве ходжа отурып, зевкъ ве ичтаа иле сабалыкъ едилер.

Оджа уйле маалинде, кунеш къыздыргъанына итибар бермей, Чатал-Дут аралыгъына чыкъты. Сагъ къоллап къалдырым бою кетти. Бир талай юрген сонъ, озюни адамларле къайнагъан Чаршыда корьди. Акъырын-акъырын огге джылыша берди. Малмийитке якъынлагъанда къакъынып-тюртюнип юрювден къачынып, «Авропа» къавеханеси беттеки къалдырымгъа авушты, ойле ёнеди. Сырлы Чешме аралыгъы, башында, онъ къолда, таш басамакълар устюнде Усеин Балич ве Дарби-Али араретли лакъырды этмекте эдилер. Бу эки адам шеэрде китап алыш-вериши иле мешгъуллер. Балич эвеллерде Ялтада маариф хызметинде эди, Асан Нури арекетинде иштираки ичюн, полис идареси оны бу шеэрге сюргюнге ёллады. Шимди къазангъан парасынынъ бир уджуны дигер уджуна кетирип оламай омюр кечирмекте. Оджа узакътан оларгъа башыны саллады, сагъ къолуны кокюси узерине къойып, азачыкъ эгилерек, ёлуна девам этти. Вакъытлар кечеджек, бу киши — Усеин Балич, маариф халкъ комиссары, укюмет азасы оладжакъ. Эбет!

Огге юрюджи-арткъа къайтыджы юклю девелер, боюнларына чанълар такъылы учь атлы файтонлар, къырмызы къушакълы, шертли тёпе къалпакълы айдавждылар. Давулларынынъ агъырлыгъындан омузлары бир якъкъа чеккен къыйыкъ, булгъача сатыджылар, эвлернинъ сачагъы кольгесине чекилип, кемане ве даре чалып, эски тюркюлеримизни сёйлейиджи къарт чингенелер. О аджаип Салачыкъ чалгъыджылары. Усеин оджа бу гурюльтюли сокъакъларны, юрекни сызлатыджы бу хош садаларны сагъынгъан эди. Кимерде токъталып, инсан чалкъанмасыны сейир эткен олды, лякин чокъ турмагъа чареси олмагъанындан текрар илери ынтылды. Базиргян Ялпачыкънынъ тюкяны огюнден, Шабалта мааллесининъ къабургъасындан кечти, Хансарайны да аркъада къалдырып, Почта аралыгъы уджуна кельген эди, бурунына къара биберли янтыкъ къокъусы урды. Оджа, мутерем окъуйыджымызгъа малюм, «Вели Баба» къавеханесинде ашап, тойып чыкъты, ач дегиль, амма фуруннынъ янындан кечип-кетип оламады. Ичериде юфкъа беденли, индже мыйыкълы уста, агъач курекнен печтен янтыкълар чыкъарып, тахта тёшеме узеринде тизмекте, янашада, тенеке сергилерде кербар ренкли тазе къалачлар, къуманчыкълар — маялар, пенирли сыра-сыра олып, ярашып турмакъталар.

Серги аркъасындаки къувурчыкъ сачлы огълан бала козьлерини муштериге котерди.

— Буюрынъыз, эфенди!— деди муаллимге.— Арнаут маялары. Янтыкълар. Бойлелерини ялынъыз бизде тапмакъ мумкюн!

Муаллим хош кулюмсиреди ве къолуны быджагъынынъ джебине сокъты.

— Пенирли къачкъа?

— Дёрт капик,— деди бала.

— Янтыкъ?

— Учь капик.

Оджа джебини къармалай берди. Уфакъ пара тапып оламады. Янтыкъкъа ола, ири акъча бозмагъа истемеди.

— Къалач бармы?— деп сорады оджа. Бир шей алмайып чыкъып кетмек... айып оладжакъ эди.

— Бар,— деди бала.— Данеси дёрт ша.

Муштери джебинде тапылгъан эки капикни баланынъ огюне къойды, бир къалач алып, джебине къойды. Фурундан чыкъып, аягъы къалдырымгъа баскъаны киби къаразерели, сыджакъ, къокъулы къалачнынъ бир четинден тишлемек истеди, лякин кельген-кечкен адамлардан утанды.

Он беш йыл даа кечер, кендине дёрт шалыкъ къалач саткъан къувурчыкъ сачлы бала, Абдулла акъайнынъ огълу, Къырымда Билял Чагъар намы иле девлет эрбабы олур. Оджа шимди бу хусуста бир шей бильмей. Кимсе бильмей. Амма баланынъ озю де, янъычыкъ элинден дёрт шалыкъ къалач алгъан муштерининъ, миллет ичюн ким экенлигинден ве илериде даа ким оладжагъындан хабердар дегиль. Быджагъынынъ тифтикли тирсеклери, потюклерининъ къыйыш окчелери, ашагъы саркъыкъ орьме юнь чораплары, булар, эльбетте, портманесининъ инджелигинден, амма дюльбер череси, айдын назарлары онынъ рухий зенгинлигинден делялет эди.

Усеин оджа чешме огюндеки сылакъ ташлар устюне ихтиятле баса-баса къаршыдаки къалдырымгъа чыкъты, Орта Медресе бетке ёл тутты. Кунеш зияларыны адамларнынъ башлары узерине сачмакъта. Ич бир шей ерге озюнинъ кольгесини быракъмай. Хан-Джами мааллесининъ эсли-башлы эркек эалиси шимди уйле намазында, Джаддеде адамлар, тюкянларда муштерилер ёкъ. Ибадетханеге кетмеген къахьялар, меъмурлар тенефюс маначыгъынен къавеханелерге толушкъанлар. Шеэрнинъ меркез мааллелеринде, авропалыларгъа бенъземек ичюн, уйлелик тенефюске риает этильсе де, ичери аралыкълардаки тюкянларда тёкмеджилер, къылджылар, къуюмджылар, къалайджылар, бакъырджылар, къадайыфчылар, куркчилер, терзилер уйлелик тиджаретни токътаткъанлары ёкъ.

Мухтерем ханымлар ве эфендилер! «Хатират» дие янъгыравукъча сёзле адландырдыгъым бу саифелер, насыл ёл иле де олса, элинъизге тюшти ве оны окъумагъа тутундынъыз исе, шимди вакъианынъ пешинден юрюшинъизни бираз явашлатып, шеэрнинъ хусусиетлери акъкъында базы тафсилят ишитменъизни мен, Асан Кара сизден риджа этем!

Он алты бинъ адамлыкъ эалиге саип шу шеэрнинъ отуз эки мааллесинде отуз эки джамиси, отуз эки юксек минареси, отуз эки де имамы ве мазини олуп, онынъ да, дигер буюк шеэрлер киби, озюнинъ ичтимаий табакъалары, акъ суеклилери — бейлери, мырзалары, челебилери; руханийлери — шейхлери, къадылары, хатиплери, имамлары; зенгинлери, буржуасы ве озюнинъ эр куньги эмеги иле кечинген фукъаре зенааткярлары, усталары ве, ниает, Чурюк-Сув боюнда тизилип, орта асыр усулы иле иш корюджи табаналарнынъ ишчилери ве халфалары, къара хызмет кишилери ве, шубэсиз, бойле аяттан наразы генчлери, муневерлери де мевджуддыр. Зенгинлер ве аллылар яшагъан эвлердеки чокъ куньлю тойлар, яшлар отуршувлары, къызлар джыйынлары, киев тыраш олувы... ве бу тойларда чалынгъан тесирли назик авалар, араретли оюнлар, мусафирлер ичюн пиширильген палевезели плявлар, къавурмалар, кебаблар, бакълалы, нохутлы, къартоплы эт шорбалары, мусакъкъалар, сармалар, долмалар, пачалар, сиркели куфтелер, кобетелер, бурмалар, къыйыкълар, богъчачыкълар, къурабиелер, эльвалар, хошафлар ве саирелер халкъымызнынъ ашчылыкъ санъатындаки буюк меаретини косьтермекле, мезкюр емеклернинъ лезетини бакъмагъа къазанчы мусааде этмейип, умач шорбасы, ягъсыз ве къатыкъсыз макъарне, бакъла, яхут экмек шорбасы... табаналарда джыйыгъан, тозлангъан терилерден къырылып алынгъан «тери ягъы»нда пиширильген агъыр къокъулы емеклер!? Буларны гъанимет деп бильген къоранталар да аз дегиль. Аксине, шеэрде бундан фена алларны да корьмеге мумкюн. Джамилер огюнде турып, намаздан чыкъкъанларгъа: «Саускъан мааллесинде Абдульмеджид акъай сыкъылгъан. Гонъюлинъизден къопкъанны беринъиз!»— сёзлеринен мураджаат этип, явлыкъ ачкъан гъарип адамлар — ёкъсуллыкънынъ къурбаны олдугъына шубэ этилемез.

Шеэрде бир рус гимназиясы ишлей. Онда сийрек-серпек татар балалары да тасиль корелер. Эр маалленинъ озюнде булунгъан татар мектебининъ дёрт сыныфында бир оджа бар. Сыныфлар бир ода ичинде, невбет-невбет окъуйлар. Земство мектеплерининъ муаллимлери айры. Мен бу оджаларнынъ эксерисини севем-саям, о себептен оларны сизлер де бильгенинъизни истейим. Ахмед Нуредин, Яъя Байбуртлы, Ахмед Нагъаев, Ибраим Меинов, Абдураман Усни, Сулейман Бадракълы, Якъуб Шакир-Али, Осман Заатов... бу генч оджалар татар балаларына илим, фен ве зека огретмектелер.

Шеэрде саде, акъыллы, меракълы, зевкълы адамлар да бар. Олардан, энъ олмагъанда, экиси акъкъында бир къач сёз айтмамакъ ич мумкюн дегиль. Бириси — газетаджы Садыкъ. Къуру кевдели, алчакъ гонъюлли, арекетчен ве, гъалиба, бираз да чыбарджа кельген бу адамнынъ бир къолу тирсегинден ёкъ... не вакъыт бакъсанъ, чантасы «Терджюман» иле толу, тили чыкъкъан, сокъакъларны беш-баш доланып, газета даркъатмакъта. Кимсеге пара борджу ёкъ. Кимсе онъа борджлу дегиль. Иши-кучю, хаялы... эмели хызмет. Халкъкъа шу куннинъ газетасыны етиштирмек. Аякъларында даима йыртыкъ чаблалар, къарыны даима бош. Кимсеге опькеси, давасы ёкъ. Кимсеге даргъын дегиль. Озь башына индемей... яшай. Дигер шахс — деллял Лёман. Къушлыкъ маалинде, базарларда адамлар уймелешкенде, яхут акъшам устю сокъакълар къайнашкъанда, Чаршыда бир атлы, кучюк араба пейда ола. Арабанынъ анъгьычлары ёкъ. Оларнынъ ерине эки якътан, ятымлама тахталар узеринде бугунь-ярын шеэрде сейяр темаша енъиликлери язылгъан. Араба сокъакъ бойлап, акъырын-акъырын кете. Атнынъ янашасындан къырмызы черэли, семиз, юксек Лёман юре. Устюнде яз-къыш къыскъа штан ве штаны устюне саркъыкъ кольмек. Башында юксекче, эски къалпакъ. Эм юре, эм араба устюндеки афишанынъ мундериджесини агъыздан текрарлай: «Бугунь акъшам управа заласында...» деп башлай Лёман, лякин сокъакъта кимдир онъа илише, яхут бир шей сорай. Лёман токътай. Араба да токътай, чюнки ат саибининъ къылыкъларына алышкъан. Лакъырды биткен сонъ, Лёман текрар илери адымлай, ат еринден кочюп, саибининъ янашасындан кете. Лёман сёзлерини узюльген еринден девам эте: «Джемиет хайриенинъ къыз балалар ичюн мектеп ачув акъкъында меджлиси оладжакъ-дий». Лякин сокъакъта кельген-кечкен оны лакъырдыгъа тута, Лёман кене токътала, кишинен эппи къонушкъан сонъ, илери юре. «Меджлиске Осман агъа, Арслан агъа, Хан-Джами мааллелерининъ эсли-башлы эркек эалиси давет этиле-дий!» Эр джюмленинъ ахырында «дий...» къошып, токътала. Лёман Чаршы бою баягъы кеткен сонъ, адамларны дигер вакъиадан хабердар этип башлай. «Ярын Ашлыкъ базарында къаралезли пельван Зейтулла Абдульгъазы огълу эки къолунен зынджыр узеджек андан сонъ ерге ятып, озюнинъ устюнден богъдай юклю еди арабаны кечиреджек — дий!» Юрер экен, кимерде юкълар киби корюнген бу агъырмакъ адам шеэрде Деллял Лёман лагъабы иле малюмдир.

Ильтифатлы ханымлар ве эфендилер! Шеэр акъкъындаки бу тафсиляттан сонъ, мусааденъизле, икяемизни девам этейик.

Усеин оджа Орта-медресе бетке юрюшини девам этмекте. Онъа эппи ёл даа юрмек керек. Албуки озю энди ёрулгъангъа бенъзей. Къолу ичинде къалгъан къалач кесегини ихтиятле агъызына къапты гизлиден чайнала-чайнала кеткенде, янында эки атлы файтон токътады.

— Буюрынъыз, эфенди!— деди онъа беяз мыйыкълы айдавджы.— Ава сыджакъ... терлегенсинъиз. Отурынъыз! Мен чокъ алмам. Бутюн зевкъынъыз-сефанъыз ичюн къыркъ капик берирсинъиз!

Оджа кишининъ айткъанларыны ишитмеди, анъламады... алель-аджеле файтонгъа минди. Файтон эппи юрген сонъ къулакъларында айдавджынынъ «мен чокъ алмам» деген сёзлери чынъладылар. Оларнынъ манасыны анълап, озюнинъ аякъларындаки потюклерге козь этти. Кулюмсиреди. Беяз къаяларнынъ кольгелери ташёлны ортюп, оны салкъынландыргъан вакъытта, оджа эки къанатлы араба къапу огюнде ерге тюшти, файтон Салачыкъ бетке ёнеди. Оджа араба къапу янашасындаки кучюк къапуны къакъты. Къакъкъан сонъ, бекледи. Кимсе чыкъмады. Дивар аркъасында, багъча ичинде, кимдир балтанен одун кесмекте. Эркек киши иле къадын лакъырды этмектелер. Оджа къапуны текрар къакъты. Балта сеси кесильди. Бираздан сонъ, къапу аралыкъланды. Эсли кишининъ яры бети корюнди.

— Сизге ким керек?

— Исмаиль эфенди иле корюшмек истейим.

Къапу къапалды. Аякъ давушлары узакълаштылар. Мусафир ташёлдаки, къум устюнде огге-арткъа юрди. Юрген сайын эски потюклеринден ерде бичимсиз излер къалдылар. Ёл четиндеки беяз, юмшакъ таш устюне аякъларыны невбет-невбет къойып, балакъларынынъ тозуны къакъты, сонъра джебинден гульгюли пошусыны чыкъарып, бетининъ ве елькесининъ терини сильди. Бу эснада къапу ачылды. Босагъа аркъасында беяз эльбесели, эсмери, яш киши турмакъта эди. Осюк сачлары къырмызы фесининъ астындан чыкъып, елькесини орткенлер.

— Ким оласынъыз, эфенди?— деп сорады о ёлджудан.

— Мен Усеин Шамиль... Токътаргъазы огълум,— деди мусафир.— Айвасыл оджасы. Исмаиль муаллимде ишим бар.

Саде зиялылар — оджалар, эдиплер, рессамлар, миъмарлар Гаспринскийге «Исмаиль муаллим, Исмаиль эфенди... «Гаспралы» деп мураджаат эткенлери алда, зенгин табакъа кишилери онъа «Исмаиль бей, Исмаиль мырза... Гаспринский» демектелер. Ойле денильмеге наширнинъ кечмиштеки задикянлыгъы ве аль-азырдаки шурети себеп.

— Риджа этем!—фесли киши къапуны артынадже ачты. Мусафир босагъадан ичери атлагъан сонъ, онъа дивар янындаки курсюни косьтерип, деди: — Бираз сабыр этинъиз!

Фесли киши таш басамакълар бою экинджи къаткъа чыкъып кетти. Мусафир курсюге отурды, джевиз агъачындан ясалы къутусыны чыкъарып, сигар ясады, кибрит чертип тутандыргъан сонъ, этрафына бакъынды. Сол якъта ири-ири пенджерели таш бинанынъ биринджи къатында мотор ишлемекте, чархлар дёнмекте. Яш муреттип юксек уруфат больмелеринде арифлер тапып, келимелер тертип этмекте. Ачыкъ пенджереден эр шей корюне. Басмахане иле идарехане арасында демир къоркъулыкълы юксек кечит бар.

«Бир газетанынъ нешири бу къадар эндише иле багълымы, аджеба?»— деп тюшюнди оджа. Онынъ бу эвге келюви биринджи сефер олмаса да, эвельки зияретлеринде басмаханенинъ ишини абайламагъан ве шимди басамакълардан ашагъы энмекте олгъан беяз эльбесели кишини де корьмеген эди.

— Нашир сизни уджреде беклей,— деди о, мусафирге.— Буюрынъыз!

Оджа, яш кишининъ газета идаресинде адий хадим дегиль, бельки муаррир ве наширнинъ огълу экенлигини фаркълап, онынъ пешинден кетти.

Исмаиль Гаспралынынъ кабинети, истраат одасы ве ятакъханеси, эписи бир уджреден ибарет. Бу бина къытлыгъындан дегиль, хызметнинъ хусусиети бунъа меджбур эткенинден себеп. Муаллим тёшегинден саба саат алтыда къалкъа, бир фильджан сютсиз къаве ичкен сонъ хызметине башлай. Къушлыкъ маалинде енъи почта келе. Мектюплерни озю ача, Авропанынъ ве Асиянынъ мухтелиф тиллериндеки тазе газеталарны козьден кечире, муим хаберлернинъ астларыны къырмызы ве мавы боялы къалем иле чызып, хадимлерге такъдим эте. Бу ишни Гаспринский озюнинъ язы масасы башында дегиль, карьёла аркъалыгъына таялы алында япа. Адети ойле. Язы язгъанда тютюн чокъ иче.

Кунеш шавлелери алчакъларгъа, къаялар арасына тюшкен сонъ, муаллим софагъа чыкъа, идарени ве басмаханени доланып, хадимлер ве муреттиплер иле къонушып, уджресине къайтып келе. Текрар карьёласына таяна.

Генчлигинде, бедендже къавий экенде, сабалары кабинетинден коридоргъа чыкъкъан маалинде машиналарнынъ давушыны ишитмесе, пек азаплана, басмаханеге кирип, сюкюнетнинъ себебини сорап бильмегендже, эвде раат отурып оламай тургъан.

«Бу уйкен огълу олмалы...» деп тюшюнди мусафир мердивенден юкъары котерилир экен. О Исмаиль эфендининъ озю ве аилеси акъкъында чокъ ишиткен, онынъ фаалиети иле тафсилятлы таныш. Буюк огълу Рефат — наширнинъ биринджи ярдымджысы. Мансур ве Айдер — гендже огъуллары... олар гимназияда окъумакъталар. Хатидже, Шефикъа, Нияр ханымлар исе муаллимнинъ къызлары.

Эв саиби, адети узре, зияретчилерни мусафир салонында къабул эте тургъан. Бу сефер ойле япмады. Усеин Шамиль кабинетке буюрмасыны риджа этти, чюнки кенди гъает ёргъун, вакъыты тар эди.

Мусафир озюнинъ иши акъкъында насыл лакъырды ола биледжегини ве не иле битеджегини тюшюне-тюшюне кельмекте экен, Рефат онынъ буруны алдында агъыр эмен къапуны ачты.

— Риджа этем, Усеин эфенди!

Оджа ичери кирмекте олды. Рефат онынъ артындан къапуны ортюп, озю кери дёнди. Мусафир кениш ода ичинде, сийрек ве чал сачлы, узун, гурь мыйыкълы кишининъ огюнде турмакъта эди. Устюнде уфакъ дёгмели, тар якъалы, узун чекмен. Башында пускюлли, къырмызы фес. Элинде рус тилинде «Вестник» газетасы.

— Селям алейкюм, Исмаиль муаллим!—деди зияретчи. Озю сыкъылды, къызарды.

Муаллим мусафирге элесленип бакъты. Де таныгъан киби олду, де танымагъан киби...

— Алейкюм селям!— деди нашир эмниетсизликле. Мусафирнинъ кимлигини эске тюшюрмек ичюн, козьлерини къыса берип, онъа бакъып турды. Ниает, таныды. Кендине узатылгъан къолны тутып, кучьлю сыкъты.— Риджа этем!..— дивар янындаки вьяна креслосына ишарет этти.— Отурынъыз!

Усеин корюшювден пек эеджанланды. Креслогъа отургъан сонъ явлыгъынен манълайыны сильди, козьлерини ердеки килимге догърултып, индемей отурды. Лакъырдыны бирден къураштырып оламай, заметленди. Гаспринский карьёла устюнде экен, мусафирге кергин дикъкъат иле козь этти... бекледи.

— Мен Айвасылдаки министр мектеби оджасы... Усеин Шамиль олам,—деди зияретчи ве юткъунып алды.— Хатиринъизде олса, дёрт йыл эвельси узурынъызда булунгъан эдим.

— Эбет!— деди муаллим.— Эписи хатиримде. Мектебинъизде ишлер насыл? Джемаат ярдым этеми?

— Джемаат... эльбетте, ярдымдан къачынмай,— деди Усеин оджа,— лякин джемаатнынъ озю ярдымгъа мухтадж. О гъарип, фукъаре. Мен Айвасылны терк эттим.

— Сиз... Айвасылнымы? Ничюн?

— Ишлемеси кучь олду. Айвасыл Ялтагъа якъын. Ялтада исе чар меъмурлары, полис хадимлери чокъ, оларнынъ къулакълары ири, къоллары узун.

— Не иле мешгъуль олмакъ истейсинъиз?

— Оджалыкъ иле,— деди Усеин Шамиль.— Элимден кельген башкъа нем бар?

Шаирлик… иш дегильми?—Гаспринский онъа элесленип бакъты,— «Ветан хадими»нде дердж этильген шиирлеринъиз иле танышым. Базылары фена дегиль.

— Къайсылары, муаллим!

Исмаиль эфенди ишарет пармагъыны манълайына тиреди, нелердир тюшюнди, нелернидир хатырлады... Усеин оджанынъ эсеринден базы сатырларны окъумагъа тутунды.

— «Бу дюньяда эр шей пара, башта пара, сонъ бахт ара. Раат истер исенъ — пара, керек пара, пара, пара! Дин огренмек ичюн пара, оны кутьмек ичюн пара, дюнья бильмек ичюн пара...»

Сонъра, муаллимнинъ тили негедир илишип, токъталды. Ахырыны эске тюшюрмек ичюн хайлы вакъыт дудакъларыны къыбырдатып, ишитильмез давуш иле бир шейлер пысырдап отурды, ниает, девам этти:

— «Ятсанъ пара, турсанъ пара, догъсанъ пара, ольсенъ пара, сагъ ве хаста олсанъ пара...» — Исмаиль бей зевкъланып кульди.— Гуя меним вазиетимни билип язмышсынъыз, Усеин эфенди. Фена дегиль. Фена дегиль!— деп текрарлады нашир.

— Мен сизге енъи эсерлернен кельдим,— деди онъа джевабен Токътаргъазы.— Мумкюн олса, окъуп бакъынъыз!

Гаспринский бир янбашыны бошап, дигер янбашы узерине янтайды. Юзюнде эндише асыл олдугъы алда, сусты... бекледи.

«Бакъайым... дурулмаз, къанаатсыз генч несиль не диеджек?» — деп тюшюнди Исмаиль эфенди ичтен. О тюшюнмекте экен, Усеин оджа къоюн джебинден дефтерини чыкъарып, наширге узатты.

- Мунасип корьсенъиз... Табъ этинъиз!

Исмаиль эфенди, Усеин оджанынъ авада узаныкъ къолундаки дефтерге бакъты-бакъты, ниает, башынынъ арекети иле кошедеки язы масасына ишарет этти. Усеин оджа дефтерни тез-тез алып-кетип, маса устюне къойды.

Эв саиби мусафирден Айвасыл ве Дерекой хаберлери динълеген, дост-эшлернинъ вазиети иле таныш олгъан сонъ къалкъты, маса башына отурып, шиирлерни окъуп бакъты. Гаспринский эр шейни аля козьлюксиз окъумакъта. Козьлери арифлерге о дередже алышыкъ ки, бир бакъышта бутюн саифенинъ мундериджесини къаврап ала биле. Дефтерни бир дефа къарыштырып, козьден кечирип чыкъты, сонъра ашыкъмайып, текрар окъуды... чокъ вакъыт окъуды. Окъуп битирген сонъ, Усеин Шамильге бир шей айтмады. Индемей отурды. Тюшюнди-тюшюнди, козюни апансыздан дефтернинъ ахырында шаирнинъ шахсиети акъкъындаки сатырлар чалынды. Оларны мемнюниетле окъуды ве тааджипленди. Усеин Шамильге бир шейлер сёйлемек истеген киби, козьлерини котерди... бакъты-бакъты, бир шей сёйлеп оламай, текрар ашагъы эндирди. Дефтерни эп къарыштырды... эп окъуды.

Нашир дефтерни тедкъикъ иле мешгъуль экен, Усеин оджа уджрени дикъкъатле козьден кечирди. Эменден ясалы язы масасы иле меракъланды. Онынъ учь якъында алчакъ пармакълыкъ. Диваргъа таялы къысымында сыранен экишер къатлы чекмеджелер. Сол якъта ешиль къалпакълы лампад. Янашада электрик дёгмелер. Муаррир буларгъа пармагъынен басып, зарур хадимни кенди узуруна чагъыра, керек вазифени буюра биле. Дивардаки ченгельге кечкен саннынъ лейхалары илинген. Ерде, килимнинъ этрафында вьяна отургъычлары ве орьме мешин креслолар къойылгъан.

Зияретчи эппи вакъыт индемей отурды... ниает, акъырындан пенджереге чевирильди, ихтиятле боюныны котерип, тышарыгъа козь этти. Багъча ичинде, джевиз тереги астында эсли къадын сатыр иле къыйма чекмекте, янында кучюк къызчыкъ семиз, чыбар мышыкънынъ пешинден къувалай. Ёлдан азбаргъа одун юклю бир атлы араба кирди, эвнинъ аркъасына кечип кетти. Одунлар бычылгъан, догъралгъан... нарат киби. Узакъта эвлернинъ дамлары узеринде, шинген думан арасында рум кильсеси юкселип турмакъта. Шеэрде екяне кильсе.

Усеин оджа бу левханы сейир этип тургъанда тыныкъ, ёргъун сес ишитип, аркъасына чевирильди. Нашир, ишарет пармагъыны кягъытнынъ ортасына тирегени алда, мусафирге бунарлы козьлеринен бакъмакъта эди.

— «Кими киер алтын тадж, кими бир пула мухтадж...» — Гаспринский шиирден сатырлар окъуп косьтерди.— Бу не демек, Усеин эфенди? Багълы козьлерле атылан таш... Ойлеми? Даа сонъра...— кене окъуды.— «Иш вирен токъ, ишчи ач. Буламады бунджа эким иш бу дерде бир илядж».

Дефтерни асабиликле кресло узерине быракъып, аякъкъа къалкъты.

— Екъ, огълум! Бойле эсерлери нешир ичюн бенде имкян ёкътыр!

— Насыл эсерлерни, къыйметли устаз?

— Заманы, шараиты дюшюнмей язылан эсерлери...— деди Гаспринский.— Ве эписи озюнъизе малюм.

— Мен беллесем, беязгъа даима беяз, къарагъа — къара демек керек,— деди Усеин оджа.

— Шубэсиз...— Исмаиль Гаспринский мусафирнинъ фикирини тасдыкълап, башыны къакъытты.— Эр шейнинъ озь ады, озь таинаты вар. Ве Абдурешид эфенди, кендинъизе малюм, эр шейни озь ады иле адландырды. Къарагъа — къара деди, беязгъа — беяз... Эбет! Сиз дикъкъат этинъиз!—нашир еринден къалкъты, диваргъа якъын барды, аякъ уджларында котерилип, юксек рафтан «Ветан Хадими»нинъ биринджи нусхасыны алды, онынъ, баш макъалесинден базы келимелерини окъуп косьтерди.— «Язаджагъымыз вакъиа ве адиселер не къадар аджджы олурса-олсун, олдугъы киби языладжакъ... янгъыны иллюминация, хиянети кирамет, къаргъайы — бульбуль, виранейи гулистан дие тасвир итмейджегиз. Догъруя — догъру, эгрие — эгри демек меслек ве вазифемиздир. Халкъ намы алдында эйи ве фена япылан ишлери агъаларнынъ, бейлеринъ хатири, софуларынъ такъвалыгъы, шейхларынъ керамети урьметине ялан-янълыш арз итмейеджегиз...» — Исмаиль эфенди бунынъле окъувыны кесип, газетаны къайтарып рафкъа къойды.— Эбет! Медиев ишке бойле, араретли киришкен эди. Сёйленъиз, «Ветан Хадими» не къадар яшады?

— Эки йыл...— деди Токътаргъазы,— лякин намус-ырыз иле яшады.

— «Терджюман» йигирми еди йылдан бери омюр сюрмекте,— деди Исмаиль эфенди, ифтихар иле.— Не беллейсинъиз, о намуссыз-ырызсыз яшамакътамы?

«Ветан Хадими» узериндеки лаф генч муэллифни эеджангъа кетирди, чюнки онынъ догъувында ве фаалиетинде Усеин оджанынъ джиддий хызметлери олду ве... къапатылувы да юрегинде терен яра ачты. Бу яра даа тазе. «Ветан Хадими»не генчлик буюк умют багълагъан эди. Языкъ ки, халкънынъ сербестлиги ичюн енъи фикирлер сёйлеген «Ветан Хадими»... артыкъ ёкъ.

— Афу этинъиз, муаллим!—деди оджа басыкъ сеси иле.— Мен фикиримни, бираз башкъаджа сёзлерде ифа эттим. Мен демек истедим ки, экисинде эмель бир дегиль. Абдурешид Медиев курешти.

— Ким иле?

— Чаризм иле!

— Курешти... енъдими?— нашир иддетленип сорады:— Енъе билирми эди?

— Ёкъ. Енъип оламады,— деди Токътаргъазы.— Енъмек ичюн чокълукъ ве бирлик зарур.

— Енъмек ичюн кучь лязим,— дие итираз этти Исмаиль эфенди.— Биз зайыфмыз. Императорда силялы аскерий кучьлер бар.

— Император, шубэсиз, бизден кучьлю,— деди Усеин оджа, яры кинае тарзында,— амма зайыф халкълар бирлешселер, кучьлю императорны енъе билирлер.

— Бирлешселер!..— эв саиби мусафирнинъ сёзюни аджизликле текрарлады.— Бирлешмек ичюн анълы олмакъ шарт. Биз чокъ кериде къалдыкъ... чюнки джиалет къафамызы къурутты, козьлеримизнинъ шефаатыны алды. Илери халкъ олмакъ ичюн окъумалыйыз. Мутеракъкъий бильгилер ве фикирлер иле силяланмалы, онлары кенди дилимизде накъиль идип, кенди мектеплеримизе, медреселеримизе кирдирмейе чалышмалыйиз!

Бу фикирлер догъру. Усеин Шамильнинъ оларгъа итиразы ёкъ, лякин олар мукеммель дегиллер. Халкънынъ сербестлиги ичюн ялынъыз медениетнинъ, илимнинъ озю кяфи дегиль. Сербестлик ичюн даа муимдже, даа дедильдже ишлернинъ акъкъындан кельмек керек. Нашир олар хусусында, ничюндир, сёйлемеди. Фикирлерини ниаетке еткизмеди. Ничюн? Усеин оджа муталяаны девам этсинми? Бу эвге бир риджа иле келип де, умютсизден башлагъан мунакъашада Исмаиль эфендининъ сёзлерине яхшы, яхут яман деген къыймет кессинми? Ойле меселелер олдугьындан, сусып да оламады.

Шай тюшюнди Усеин оджа. Тюшюндже оны раатсызлады. Дигер якътан исе, муляазалар гъает джиддий ве ибретли... земане генчликнинъ къафасыны ишгъаль эткен меселелер олдугъындан, сусып да оламады.

— Афу идинъиз, Исмаиль муаллим!—деди оджа.— Кериде къалдыгъымызнынъ себеплеринден бири, шубэсиз, джиалеттир. Я джаиллигимизе себеп недир? Бизлери эсир иден, аякъ алдында ёгъуран, эзен, инсан укъукъындан маърум иден недир? Чар акимиети дегильмидир?

Эв саиби айретле козьлерини котерди.

— Русие мусульманлары окъуп, медений адамлар олурларса, акъны-къараны таныяджакъ, кендилерини зулумдан къорчаламая биледжеклер,— деди о, Усеин Шамильге.— Илим, фен... иште, бизе не лязим.

— Мусюльманларынъ тюрлюси вар. Зенгини де вар, фукъареси де. Зенгин мусюльман джаиль дегиль. Демек, иш диний менсубиеттен зияде — джемиеттеки ичтимаий мевкъида... ойле экен, мен зан этсем, эвеля фукъарелернинъ къолларындаки бугъавларны къырмакъ керек.

Муаллим бир дивардан дигер диваргъа къадар, илери-кери, кезинмекте экен, бирден токъталды.

— Афу этинъиз, Усеин эфенди!— деди о, мусафирге мураджаат иле,— Сиз къач яшындасынъыз?

— Йигирми докъуздам,— деп джевап берди мусафир.

Йигирми докъуздасынъыз... А!— Исмаиль эфенди, оджанынъ яшлыгъына сукъланып, хошнут черэ иле кулюмсиреди.— Меним «Тонгъыч»ым басмаханеден чыккъан вакъытта дюньяда вармы эдинъиз?

— Хайыр!— деди Усеин оджа ве кулюмсиреди.— Мен «Тонгъыч»тан эки ай сонъра дюньягъа кельгеним.

— Эки йыл сонъра халкълар «Терджюман»ны окъуя башладылар. Аля окъумакъталар. «Терджюман» чыкъмамыш олса эди... ким бильсин? Эбет! Ким бильсин!— деп текрарлады Исмаиль Гаспралы.— Итимал, шаир Токътаргъазы да олмаз эди. Матбуат ёкъ исе, языджы иеден догъа бильсин? Сиз яшсынъыз. Даа чокъ яшайджакъ, чокъ кореджексинъиз. Бизим корьдюклеримизи дегиль, бутюнлей енъисини. Истисмардан, зульметтен азат аятны кореджексинъиз.

Токътаргъазы сусты... джевап бермеди. Енъи асыр башындаки ичтимаий-сиясий вакъиаларгъа онынъ озь назары бар. Исмаиль эфенди Русие мусюльманларыны окъумыш адамлар этип, Авропа медениети севиесине котермек истей. Эмели ойле. Сёз келими... котерди. Сонъра не оладжакъ? Бир шей денъишеджекми? Хайыр, денъишмейджек. Окъумыш зенгинлер иле окъумыш фукъарелер оладжакълар. Истисмар, эсарет девам этеджек.

Усеин оджа улу гъаелер огърунда илериде оладжакъ хызметлерде, курешлерде къатий ер ишгъаль этювнинъ муимлигини тюшюнди. Русиеде енъи кучь догъмакъ узре. О кучь мусаватсызлыкъны йыкъаджакъ. Исмаиль муаллим оджанынъ зеининде бу фикирлер къайнашкъаныны, сукют отурувындан, хаялсыравындан ве... кимерде-кимерде муаллимнинъ юзюне гизлиден козь этип алувындан бильди.

Усеин оджа улу гъаелер огърунда илериде оладжакъ хызметлерде, курешлерде къатий ер ишгъаль этювнинъ муимлигини тюшюнди. Русиеде енъи кучь догъмакъ узре. О кучь мусаватсызлыкъны йыкъаджакъ. Исмаиль муаллим оджанынъ зеининде бу фикирлер къайнашкъаныны, сукют отурувындан, хаялсыравындан ве... кимерде-кимерде муаллимнинъ юзюне гизлиден козьэтип алувындан бильди.

— Бугъавларны къырмакъ... сиз ойле дединъиз!— муаллимнинъ хатирине Токътаргъазынынъ бана айткъан сёзлери тюшти.— Мен Парижде Тургенев иле субет эттим. «Коммунист манифести»ни франсыз дилинде окъу-дым...— деди муаллим.

Карьёлагъа отурды, тютюн къутусыны тизлери устюне къойып, сигар ясай башлады. О эеджанлы эди. Пармакълары кендине таби олмай, къалтырай бердилер. Де тютюн ерге сачылды, де кягъыт элинден учты. Не исе, сигарны ясап, кибрит чертип тутандыргъан вакъытта къапу давушсыз ачылды, хыналы сач, эсли къадын кирди, дивар янындаки кучюк масаны ортагъа сюрип, элиндеки табакътан онынъ устюне эки фильджан къаве ве индже, беяз чубукътан орюли чанакъта кербар-киби бакълавалар къойып, яваштан чыкъты.

— Бюрынъыз, Усеин эфенди!— деди нашир. Фильджанны мусафирге таба чекип къойды.— Лафкъа тутундыкъ, къонакъбай борджумны унуттым. Афу этинъиз. Бельки бир шейлер емек истейдирсинъиз? Сымарламакъ мумкюн. Э? Чекинменъиз!

Усеин Шамиль, шубэсиз, токъ дегиль эди. Токъ дегиллиги ичюн де шимди къаве ичмеге истеги ёкъ. Лякин Исмаиль муаллим иле бир софра башында къурулып отурып, аш ашамакъ — тёрелик олмайджакъмы?

— Зёре ханымнынъ вефат эттиги чокъ вакъыт олду,— деди муаллим, тюшкюн алда.— Эп туллыкъ омюри кечирмекдейим. Онынъ догъмуш къардашына эвлендим. Къадын чокъ яшамады. Такъдир... къыйметли Усеин Шамиль! Мен артыкъ ихтияр олдум. Факъат окюнчим ёкъ. Аятымдан мемнюним. Фани дюньядан бош араба киби чыкъып гитмейеджегим. Миллете элимден келен хызмети яптым.

Бойле дер экен, муаллимнинъ козьлерининъ кенарларында эки ири тамчы йылтырады, сонъра о тамчылар янакълары узеринден акъып, ерге, килим узерине тюшип кеттилер. О козьяшларыны мусафирден гизлемеге ынтылмады, атта явлыгъынен оларны сильмеди. Усеин оджа озюнинъ къальбининъ тепиндисини бираз тыймакъ ичюнми, ким бильсин... аякъкъа къалкъты, эллерини къавуштырып, не демекни, не япмакъны бильмей, онынъ огюнде турды.

— Отур! Отур, огълум!— деди онъа нашир.— Бу ал менде биринджи дефа дегиль. Къасветленменъиз!

Усеин Шамиль текрар отурды. Къаве ичильген сонъ эвге къайтмакъ ичюн къалкъты, маса устюндеки дефтерини алып, къоюн джебине къойды, сагълыкълашмакъ ичюн наширге чевирильгенде, о, арыкъ, узун эки пармагъыны котерип, авада эки дефа чертти.

— Сабыр этинъиз...— деди Усеинге.— «Руслар иле бир хош яша» намлы эсеринъизни къалдырынъыз! Ондан сонъра... Э! Э! — дигер эсернинъ адыны хатырлап оламай, тюшюнди.— Не эди! Не эди? А! «Къайдымызы ким чекеджек?» Ойле эди, гъалиба. Оны да беринъиз. Башкъаларыны... афу этинъиз, къабул этип оламайым! Олар озюнъизде турып-турсунлар!

— Не вакъыткъа къадар?

— Эйи куньлер келене къадар,— нашир яваштан кокюс кечирди.

Усеин оджа, эки шиирнинъ саифелерини дефтер ичинден йыртып алып, маса узерине къойды, муаллимнинъ алидженаплыгъы ичюн, къолуны миннетдарлыкъле сыкъты ве тешеккюр этип, уджреден чыкъты.

Экинди маалинде оджа «Вели Баба» къавеханесине къайтып кельди. Хан азбарында сенек, тырнавуч, ювез, акълап, къызылчыкъ юклю койлю арабаларыны эслеп, итимал, койдешлер кельгендирлер, фикиринен оларгъа якъынлашты. Атлар, огюзлер чюрюк тобан ве тезек сасыгъан ахыр ичинде хытыр-хытыр малат ашамакъта эдилер. Койлюлернинъ башларында юфкъа юньлю къалпакълар, аякъларында чарыкълар, беллеринде эки-учь къат сарылы къырмызы-мавы ёлакълы къушакълар. Ай-Петри беттен кельген ешиль козьлю, къуру кевдели, арекетчен кишилер... олар ярын саба базарда малларыны сатып, тюкянлардан эв сымарышларыны алып, эвлерине къайтаджакълар.

Баба ёкъ вакъытта Даниял пек чылчыкълангъан, кунь бою юкъламагъан. Аджире ханым джаддеге алып чыкъып, къалдырым боюнда юре-юре ёрулгъан. Сонъра ичери кирсетип, ашаткъан, бала кене дамсызлана берген. Якъында юкълап къалгъан. Энди къаранлыкъланып башлай. Оджа аля корюнмей. Аджире къасветленип, къавеханенинъ салонына тюшкен эди, Усеин Шамиль кирип кельди. Къарысы енгиль нефес алды. Ходжасына ёргъун козьлерини догъуртты. Козьлер сабадан бери хайырлы хабер беклемектелер. Аджире ханым ходжасынынъ зиярети насыл кечкенини, черэсине бир бакъышта биле тургъан. Бу дефа юзюнде не тюшкюнлик, не де хошнутлыкъ окъуп оламады.

— Исмаиль эфендинен корюшип олдунъызмы?—деп сорады Усеинден.— Ничюн индемейсинъиз?

— Корюштим...— деди оджа, къыскъадан.— Эки эсеримни алып къалды. Дсрдж этеджек.

— Дигерлерини?

— Дигерлерини...— Усеин Шамиль елькесини къашып алды,— къабул этмсди.

Анда, Исмаиль эфенди иле корюшювде, субет вакъытында насыл лаф олду? Усеин Шамиль наширге не деди? Нашир Усеинге не джевап берди? О хусуста Аджире ханымгъа шимди бир шей айтмады. Сонъундан айтаджакъ. Эписини айтаджакъ. Усеин Шамиль озюнинъ ишлери хусусында къарысынен фикирлешмеге севе. Лякин, деръал дегиль, бир талайдан сонъ... адети ойле. Къапудан кирер-кирмез эписини айта къоймакъны севмей.

— Къайсыларыны алып къалгъаныны айтайыммы?— деди Аджире ханым, оджанынъ козьлери ичине тикленип.— Э? Айтайыммы?

Усеин джылмайды, индемеди. О дуйды... чюнки Аджире ходжасынынъ юрюшини корьгенде ишнинъ акъибетини бильген адети бар.

— Бириси «Сонъ сёзюм... бир хош яша!» Ойлеми?

Оджа онынъ сёзлерини тасдыкълап башыны саллады.

— Ойле.

— Лякин, токътанъыз! Токътанъыз!—деди Аджире тез-тез.— Сиз оны «Шура»гъа (Оренбургда нешир этидьген меджмуа) ёлламагъанмы эдинъиз?

— Ёллагъан эдим.

— Насыл? Бир эсер эки ерде дердж этиледжекми? Ойле мумкюнми?

— Мумкюн,— дсди оджа. Бири дердж этсе, бельки дигери де юрекленир. Амма мен билем... Исмаиль эфенди мытлакъа «Шура»ны беклер. «Шура» дердж эткен сонъ, кенди де дердж этер.

Лакъырды эте-эте, экевлешип, гъычылдавукъ мердивен бою экинджи къаткъа котерильмекте эдилер ки, оглеринде Феми эфенди пейда олду. О юкъарыдан ашагъы энмекте эди.

— Ата сизни къабул эттими?— деп сорады о Усеин Шамильден.

— Къабул этти,— деди оджа.

— Чокъ эйи. Чокъ эйи,— деп текрарлады Феми эфенди. Усеиннинъ джевабындан хошнут экени дуюлды.

— Мен сизни эвге алып кетмек ичюн кельдим. Азбарда файтон беклей.

— Бизни... эвинъизгеми?

Усеин оджа Феми эфендиде мусафир олмай тура шеэрден кете бильмейджегине эмин олса да, эвге бугунь давет этилирим беллемеген эди. О шимди асыл да файтонгъа отурып, мусафирликке кетеджек алда дегиль. Тюп кольмеги терден джибинген, потюклери тозлангъан, озю ёргъун. Екъ! Онъа бираз озь-озюне кельмек керек. Ондан сонъра... бельки.

Феми эфенди мусафирнинъ джесаретсиз бакъышларыны эслеп, аджизлигини анълады.

— Сиз ашыкъманъыз!—деди о незакетле.— Уджреге кир, раатланынъыз! Мен сонъра келирим.

Феми эфенди мердивенден ашагъы тюшип кетти. Мусафирлер юкъары котерильдилер.

Шеэр узерине акъырын-акъырын къаранлыкъ чёкти. Чаршыда фенерлер янды. Файтон Арслан-агъа мааллеси бою кетер экен, солгъа, тар аралыкъкъа бурулды, хасап тюкяны янындан кечип, сельби тереклери тюбюнде эки къатлы эвнинъ огюнде токътады. Феми эфенди, Аджире ханымгъа, къучагъындаки яш баланен ерге тюшмеге ярдым этти, юксек таш дивар оюгъы ичиндеки демир пармакълы къапуны ачып, мусафирлерни эвге кирсетти. Файтон, шорбаджынынъ эмирине бинаэн, кери къайтты. Къадын ве ходжа Феми эфендининъ артындан кенъ, алчакъ басамакълар бою юкъары котерильдилер. Ачыкъ софада алтын пуллы, мавы шербентили, юксек къадын оларнынъ оглерине чыкъты.

— Иште, анам!— деди Феми, ченгесини Аджире ханым бетке узатып.— Риджа этем, таныш олунъыз!

Ана... этли, тюзгюн мучели, догъма дюльбер, лякин черэси текяран солукъ къадын. Янакъларынынъ бир вакъыттаки топачлары семген, бошагъанлар. Теэссюф, бу лятиф варлыкъ кечкен зарифлик чагъына ич бир вакъыт дёнмейджек. О, тазеликнинъ ве къуветнинъ темсили Аджире ханымны, озь къызы, киби, къучакълады, багърына басты, аркъасыны кучьлю-кучьлю таптады. Баланы охшады, севди. Усеии Шамиль турды, бекледи. Бири эсли, дигери генч — эки къадыннынъ бири-бирине назы ве шефкъаты изъар олунгъан сонъ, Усеин эгильди, ниаетсиз урьмет ве миннетдарлыкънен Суаде ханымнынъ элини опьти. Опер экен, ханымнынъ юрегиндеки фера ве мемнюниет юзюне урды, о къызарды... севинч толу козьлери мусафирге эеджанлы ве шенъ бакътылар. «Усеин Шамиль тербиели, алчакъ гонъюлли генч... Эбет! Онынъ алидженаплыгъы манъа эвеллерде де малюм эди,— деп тюшюнди Суаде ханым ичинден,— Хырджыман киши, о эйиликни ич бир вакъыт унутмаз».

Сизни корьмекле гъает хошнутым!—деди эв саибеси оджагъа.— Амма эвимизнинъ босагъасындан ичери атламагъанынъыз къач йыл олду... хатиринъиздеми? Суаде аптенъиз буны унуткъандыр беллесенъиз, янълышасынъыз!

Усеин оджа опькеленювнинъ ерли ве акълы экенини анълап, де бир, де дигер омузыны юкъары котерди, ашагъы эндирди. Опькени, эвеля, индемей... джевапсыз кечирмек истеди, лякин индемесе урьметсизлик оладжагъыны анълады.

— Заман денъишти, Суаде апте!—деди о тез-тез ве сынарча пармагъынен мыйыгъынынъ уджуны енгильден сыйпады.— Ишим пек агъыр. Вакъыт тапып оламадым.

— Сизинъ ишинъизми?— ханым, оджанынъ хызмети не суретле агъыр ола биледжегини тасавур этип оламай, тааджипленип, сорады.— А! Оджалыкъмы? Эльбетте! Лякин тек сизинъкими? Феминен лакъырды этип бакъынъыз... онынъки енгильми экен?

Оджа ойле этти-бойле этти, Суаде ханымнынъ опькеленювине айланчыкълы джевап берди. Айланчыкълы джевап бермеген олса, сёзлери тикенли оладжакъ эди. «Мен келип оламадым... кельмегенимни сездинъиз, чюнки мен, патта-сатта келип турмагъа борджлы кишим. Сиз, Суаде апте ве Феми эфенди, озюнъиз меним къайда яшагъанымны дахи бильмейсинъиз. Мен эвлендим... сизни тоюмызгъа давет эттим. Бекледим...» ёкъ, Усеин оджа шимди бу хусуста лаф ачмакъ истемеди.

— Афу этинъиз, ана!—деди Феми эфенди.— Ичери кирсек, эйи олмазмы? Усеин эфенди ёргъун.

— Шубэсиз.— Суаде ханымнынъ сол къашы юкъары котерильди, кибар черэ иле кулюмсиреди,— Усеинни корьдим... дюньяны унуттым. Риджа этем, буюрынъыз!

О, софанынъ тёрюнде, бириси ачыкъ, дигери къапавлы, эки къанатлы къапугъа догърулгъан арада, оджа потюклерини чыкъарды, тёшеме узеринде яткъан, уджлары тёпеге къайтыкъ къырмызы терликлерни аякъларына илиштирип, ханымнынъ пешинден кетти. Аджире къучагъында баланен алчакъ окчели аякъкъапларыны ич заметсиз чыкъарды, папуч-мапуч къыдырып отурмай, чорапларынен оларнынъ артындан кишилик эвге кирди. Усеин Шамиль ичюн бу чокътан таныш мусафирхане, Аджире ханымгъа эфсанелердеки эсрарлы сарай олуп корюнди. Авропа джиазынен къарышыкъ миллий донатма, алчакъ сетлер узеринде орьнекли, ешиль миндерлер. Алтын ренкли, пуллы дивар ястыкълары. Ерде Иран килимлери. Шамданлар устюнде чатлап-чатлап янгъан мумлар. Диварларда Азиз эфендининъ ве Суаде ханымнынъ рус рессамы Серовнынъ фырчысы иле япылгъан суретлери. Мусафирханенинъ ортасында зияфет софрасы донатылып къойылгьан. Мухтелиф сувукъ емеклер, ичимликлер. Аджире ханым эвдеки зийнетке, емекнинъ мамюрлигине самимиетли тааджипленди, лякин айретини гизлемеге тырышты, тырышса да... дуюлды.

Кишилик эв ичинде, сет устюнде екяне ябаний адам отурмакъта эди ки, Усеин оджа ве Аджире ханым ичери киргенлери киби, ябаний адам аякъкъа къалкъып, оларгъа таба юрюш этти. Еринден тургъан сонъ, киши юксек бойлу, къуру кевдели экени билинди. Устюнде беяз кольмек, ёлакълы кок штан, боюнында рус туджджарларынынъкине бенъзер къыскъа, кенъ галстук. Беттен азгъын. Козьлери ёргъун бакъмакъталар. Усеин оджа оны таныды. Ве кендисине догъру келе яткъаныны корьгенинен, токътады... киши де токътады. Экиси козьлерини ашагъы эндирип, сусты... къыбырдамай турдылар.

— Сизлерни таныш этмек керекимми?— деп сорады Суаде ханым оджадан. Озю де кишиге, де Усеин оджагъа тааджипленип бакъты. Олар эп сусмакъта эдилер. Суаде ханым бир шей анъламай, Фемиге чевирильди:— Бу не демек ола, ниает, манъа бильмек мумкюнми?

Огълунынъ агъызындан сёз чыкъмады. Онынъ къашлары бир тёпеге котерильди, бир де ашагъы эндилер. Тамшанды, юткъукды. Сюкюнетнинъ себебини иза ичюн озюнде кучь тапып оламай, чекишип тургъан вакъытта, оны бу мушкюль вазиеттен меджъуль мусафир къуртарды.

— Ёкъ...— деди о, юмшакъ, темиз давушнен,— бизни таныш этмек керекмей. Корюштик... шунынъ озю кяфи.— Киши оджанынъ этрафында ярым даире ясап, Аджире ханымнынъ огюне келип токътады, кевдесини бельгедже эгильтип догърултты — Мусааденъизле!..

— Аджире ханым...— эв саибеси тез-тез келинни онъа такъдим этти,— Усеин эфендининъ рефикъасы.

— Мен... Мен Фикрет Шериф олам,— деди киши.— Ходжанъызнынъ эски танышым.

Бир шейлер даа айтты... анълашылмады, сёзлери тамагъы ичинде къалдылар. Киши енгильден эки дефа оксюрди.

Суаде ханым мусафирлерни ве Феми эфендининъ озюни сетке отуртып, аяткъа чыкъты.

Тюневин акъшам Феми эфенди эвге кеч маальде, нешэли алда кельди. «Аллагъа шукюр! Усеин Шамиль тапылды,— деди анасына. Дюньянынъ эки къытасыкдан бирисине саип олгъан киби, шенъ ве араретли эди.— Ярын оны эвге, зияфетке чагъырмакъ керекмиз». «Мытлакъа! Мытлакъа!—деди Суаде ханым...— севинчинден лафы, арекетлери денъишип кетти,— Не демек олсун? Усеин бизим огълумыз ки...»

Иште, Усеин Шамиль зияфетте.

Мусафирлер ве Феми эфендининъ озю, сет устюнде ерлешкен сонъ лафны башламакъ ичюн уйгъун сёзлер къыдыргъан олуп, эр кес сусты. Субетни дёрт кишиден бири эрте-кеч башлайджакъ... шубэ ёкъ. Амма ким? Насыл? Мен беллесем, бу якъы энди Феми эфендининъ мукъаддес борджу. О озюнинъ борджуны эда этти.

— Ничюн сустыкъ, аджеба?— деп сорады о ве бирер-бирер эр кеснинъ черэсине козьэтип чыкъты,— Себеп бармы?

Сюкюнет девам этти. Кимсе онъа джевап бермеди. Ичери Суаде ханым кирди, кучюк Даниялнынъ къучакъта юкъсурагъаныны эслеп, Аджире ханым иле экисини къомшу одагъа етеклеп алып кетти. «Яткъызынъыз оны, юкъласын!..— деди о келинге.— Озюнъиз де раат олурсынъыз!»

Мусафирханеде аджаип къадын джынсындан кимсе къалмагъан сонъ, Феми эфенди еринден къалкъты, къапу янындаки ешиль боялы, алчакъ курсюни алып, Шамильнинъ ве Фикретнинъ оглерине къоюп, устюне отурды. Фикретнинъ медреседеки ады Зеккий эди.

— Тасавур этейик ки, Шамиль — халкъ муаллими, Фикрет исе демирёл муэндиси дегиль, зат-алейлери де туджджар дегиль... ишитесинъизми, эфендилер? Афыз да туджджар дегиль! Ёкъ, ич биримиз, бир турлю къозалакъ дегильмиз. Алты йыл эвелькиси киби, адий сокъталармыз. Шимди тесадюфен корюштик. Текяран отурышмакъ, эгленмек истеймиз. Мен исе, сёз келими, бирден къашларымны тююмчикледим, атта достумнынъ манъа узаткъан къолуны тутмадым. Агъызыма сув алдым, сустым... отурам. Манъа не япар эдинъиз? Сизден сорайым... не япар эдинъиз?

— Шахсен мен... бир элинъден ве бир де аягъынъдан тутып, пенджереден тышкъа атар эдим,— деди Зеккий.— Иште, не япар эдим!

— Экинджи къаттанмы?

— Экинджи къаттан... чюнки эвинъизде учюнджи къат ёкъ.

— Бу орта асыр зорбалыгъы олуп чыкъмазмы эди?— Афыз гизлиден Фикретке козюни къыпты. Фикрет кульмек истеди. Зорнен озюни тутып олду.— Я сиз, Усеин эфенди? Мени къачынджы къаттан атар эдинъиз?

— Менми? — Усеин Шамиль башыны терсине саллады.— Мен сизни пенджереден атмаз эдим. «Афу этинъиз, Феми эфенди!— дер эдим мен сизге.— Бугунь козюнъиз пек акъчиль... Зеккийнинъ къолуны алмадынъыз. Рухсет этсенъиз, себебини билир эдик!» Эбет мен ойле дер эдим. Сизни экинджи къаттан атмаз эдим. Анълашылдымы, Феми эфенди? Сизлер шимди экинъиз, Буйкада тёпелери шиддетли еллерден сынып, астлары къуруп, борсайып, чонъкъайып къалгъан терек кевделерине бензейсинъиз. Ичлеринъиз къувуш... киби!

— Борсайгъан тереклер? Бизлерми?— Феми эфенди, гурсюльдеп кульди.— Мен бильмек истейим,— деди эв саиби, кулькюси ятышкъан сонъ.— Озюнъиз бу дакъикъада не тюшюнесинъиз?

— Шахсен мен... къалкъып, софадаки потюклеримни кийип, таягъымны алып, чыкъып кетмек... дердиндем.

Усеин эфенди керчек айттымы? Екъса, озюнде енъи бир къабилиет даа барлыгъыны косьтерип, янындаки эки достуны тааджиплендирмек истедими, Алла бильсин! Феми эфенди къоркъты. Шамиль инат адам. Фикрет ве Феми эфендилерге онынъ адетлери малюм. Мадамки бир достунынъ эвинде дигер достунынъ къолуны алувдан ред этти, демек, мында шакъа-макъа деген шей ёкъ. Шамиль шакъа этсе, деръал билине. Бу шакъа дегиль. Феми эфенди оны анълады. Къальбини раатсызлыкъ басты.

— Дёрт йыл устюнде Сандуранынъ бузанасында бир дефа корюшип, мийлеринъиз конделен чевирильгендже ичкенсинъиз, сонъ... бир де таклешкенсинъиз,— Фсми эфенди. Давушында мыскъылдан зияде сезильди.— Эписини ишиттим. Гуя къонушмакъ шеэрде башкъа ер тапылмагъан. Макъсыма ичкенинъиз ичюн сёзюм ёкъ... бири-биринъизнинъ гъыртлагъыны узе язгъансынъыз. Бу ничюн керек олду?

Эвнинь саиби Усеин эфендиге чевирильди, бельки бир шейлер айтыр деп бекледи. Усеин эфенди исе боюныны ашагъы эгильтти, козьлерини къырмызы килимден алмай, отура берди.

- Бана бакъынъыз, Шамиль эфенди!—деди Феми. оджанынъ енъинден тутуп, силькитти. Усеин, терен уйкъудан уяныр киби, къакъынып, башыны котерди.— Зеккийге даргъынсынъыз, бу анълашылды. Айтынъыз, не себептен?

Усеин оджа быджагъынынъ джебинден джевиз теректен ясалы тютюн къутусыны чыкъарды, оны ачып, янашасында миндер устюне къойды. Эвнинъ ичине аджайип къокъу яйылды. Индже догъралгъан кербар тюсте дюбектен бир чымтым алып, кягъыт узерине къояракъ сигар ясая башлады. Оджа ашыкъмай, сигарыны бурды, кягъытнынъ кенарыны тилининъ уджунен тюкюриклеп япыштырды, сонъ машинасыны якъып, сигарыны тутандырды. Тютюнни ичине девамлы суретте чекти. Бу арекетлерни о аселет, акъырын япып, бойледже, изаат ичюн зарур сёзлерини ичтен ольчеп-бичюв имкянына саип олду.

— Мухтерем, Феми эфенди!—деди, ниает, Усеин оджа. Тамагъы асабиеттен къарылса керек ки, давушыны тюзетмек ичюн оксюрип алды.— Мени ве рефикъамны эвинъизге мусафирликке давет эттинъиз, сизге онынъ ичюн буюк тешеккюрлер олсун! Мен, догърусыны айтсам, эвинъизде Зеккий оладжагъыиы бильмедим. Бильген олсам, кельмез эдим.

- Мен, Шамиль эфенди, сизинъ бу эвде оладжагьнызны билип кельдим,— деди Фикрет.— Алла эшкъына сёзлериме итибар беринъиз!

— Бир дефа акъаретинъизде къалдым,— деди Усеин онъа,— меним ичюн онынъ озю кяфи.

— Мен вакъиа акъкъында изаат бермек истейим.

Усеин оджа кевдесини догърултты. Козьлерининъ къыйыгъындан онъа ишанчсызлыкънен бакъты, сонъра сигарынынъ тюпчигини чини куллюк ичине ташлады.

— Изаат? Насыл изаат?—деп сорады ондан, айретле.— Эр шей чокътан малюм. Неге изаат береджексинъиз? Арамызда эр шей битти. Сизни юрегимден чыкъарып аттым. Илькиде таныш олгъан кунюмизге лянетлер окъудым. Эбет, Фикрет эфенди! Ойле яптым! Лякин такъдирге бакъ... Бу эвде бугунь сизинъ иле ян-янаша тюштим!

Усеин Шамиль Сарайменде оджа экенде, Коккозьде Абибулла агъасы хасталана. Аиледе баба сагъ олмаса, буюк огъул баба ерини тута. Усеинни койге чагъыралар. Депеша келип еткендже, афта кече. Хасталыкънынъ исе сабыры ёкъ. О беклеп оламай. Кой табиблери мандалач къайнатып, сыджакъ сувуна аджджы бибер къоюп, онъа ичирелер. Сонъра къызгъын тулалар устюне сылакъ талаш тёшеп, устюне чалкъагъа яткъыза... улпакълы ёргъан иле ортелер. Эвдекилер чапа-чапкъалайлар, хастаны аякъкъа турсаталар. Усеин кечикип келе. «Сен, агъа, шымшыр тереги киби сагълам эдинъ!—дей Абибуллагъа Усеин.— Паттадакътан насыл этип хасталана къойдынъ?» Абибулла, керчектен де, пелит тёмеги киби, къавий ве шенъ адам.

Эвеллерде... Усеин койде яшагъан йылларында, агъа иле къардаш кийик дагълардаки вакъиалар акъкъында бири-биринен къонуша тургъанлар. О себептен Абибулла озюнинъ насыл этип хасталангъаныны Усеинге икяе этти.

«Иш къалав янгъан маальде олду,— дедн о къардашына.— Озюнь билесинъ, Къуш-Къая бетлер сарплы, дешэтли. Анда, къаяларнынъ салкъын, къаранлыкъ къувушларында, аякълары къая-япрагъы сапларына илишик, башлары ашагъыда, елькъанатлар юкълайлар. Дагъда къалав куньдюзгедже яна, тютей. Янында даима адам олмакъ керек. Дагъ башы думанлы. Ягъмур, бурчакъ ягъмагъан куню ёкъ. Чалашнынъ топракъ дамы гедже акъкъан, астымдаки чекмен, устюмдеки япынджа шыр-сув олгъан... дуймагъаным. Пек ёргъун эдим. Саба еримден турмакъ истедим, турып оламадым. Мени койге атлы чана устюнде кетирдилер».

Абибулланынъ аятында сийрек олгъан ал.

Усеин койде бир афта булунды. Дагъларда, къырларда, къорувларда, чайырларда, мийраларда доланды. Ювез, ахлап ашады. Сонъки куню агъасынен берабер дагъдан тар эчки сокъагъынен койге къайтмакъта эдилер ки, Абибулла Токътаргъазы огьлу, къардашынынъ аятынен меракъланды.

«Усеин!— деди о яш оджагъа. Сеси къаяларгъа урунды, акс сада олып, дере боюна яйылды. Усеин оджа агъасынынъ хытабындан сескенип, онъа чевирильди.— Чёллюкте яшап безмединъми?»

«Екъ, агъа!—деди Усеин.— Безмедим. Чёллюкнинъ озюнинъ летафети, гузеллиги бар! Ах! Сен оны анъламазсынъ!»

«Балаларгъа... къара тахта уетюнде беяз язылар язмагъа огреткенинъ ичюн санъа не къадар акъча берелер?»

«Айда йигирми беш кумюш.»

Агъа яры кедер, яры мыскъылнен кулюмсиреди ве башыны маналы суретте саллады.

«Иигирми беш кумюш ичюн медреселерде окъумакъ керек эдинъми?— о токътады, Усеинге чевирилип, серт давушнен,—ташла о джёреме хызметинъни! Ишитесинъми, Усеин? Ташла оджалыгъынъны, кочь-кель мында... койде помидор сач, согъан-сарымсакъ асра. Дагъда фындыкъ, аджы-алма, ахлап джый, Насвернге алып-кетип сат. Башкъа шей керекмей. Эки йылда мырза олуп кетерсинъ! Бадим-бей ким эди? Ким олду?»

«Озюнъ, агъа, къач йыл фындыкъ, ювез джыйдынъ... саттынъ,— деди Усеин ве мыйыкъ астындан кулюмсиреди,— ничюн мырза олмадынъ? Ничюн князь Юсупов, келир-кельмез, Коккозьге шорбаджы кесильди?»

«Мен джаилим, Усеин! Къарышыкъ ишлерге акъылым етмей. Сен окъумышсынъ.»

«Окъумышым...— о агъасынынъ сёзюни къанаатсызлыкъле текрарлады,— лякин кучьсюзим! Пара не сизде бар, не менде. Халкъымыз гъарип. Падишалыкъ оны пек эзгеледи. Аджаип топракълардан маърум этти. Мен онъа, о гъарип халкъкъа, окъув-язув ве... бираз да ахлякъ огретмектем ки, озюнинъ такъдирини анъласын. Дагълыкъмы-чёллюкми... манъа о койлерни терк этмек къолай дегиль.»

Абибулла къардашынынъ фикирлеринде озю ичюн теселли тапып олмаса да, оларгъа итираз этмеди. Усеин Коккозьден бир вакъытларда кеткен... къайтып кельсе, аятында не денъишеджек?

Эртеси куню агъасы Абибулла оны арабагъа отуртып, Сюйрен демирёл станциясына алып кетти. Усеиннинъ мурады шу куню поездге минип, Кефеге кетмек олса да, Бельбек айланмасыны кечкен сонъ, фикири денъишти, арабаны Тёле ёлуна чевирмесини ялварды, чюнки бир муътебер адамнен корюшмек зарурлиги эсине тюшти. Шеэрге кельген сонъ, таныш-билишлернинъ козюне корюнювден къачынып, «Авропа» къавеханесинде токътады. Уджреде «Таврида», «Саба», «Акъшам» газеталарыны ве «Къарагёз» меджмуасыны бир талай къарыштырып отурды, сонъ Чаршыгъа чыкъты, тюкянджыларнынъ муштери чагъырыджы араретли садалары алтында Сырлы-Чешме мааллесине догърулды. Бунда, дёрдюнджи эвде Яхъя Наджи Байбуртлыны зиярет этеджек. Яхъя Наджи, Авропа тасили корьген, отуз дёрт яшында адам. Эки йыл эвельси Алупкада оджалыкътан озюнинъ догъмуш шеэрине къайтып кельди, шимди Рушдиеде ана тили дерслери иле мешгъуль. Яхъя Наджи шеэрде «Учкъун» адлы яш эдип ве шаирлер джемиетининъ азасы. Джемиетте Усеин Балич, Джелял Меинов ве дигерилер барлар. Яхъя эфенди кендже меслекдеши Усеин Шамильни мемнюниетле къаршылап алды, экиси къаве башында кеч маальгедже отурып, къальблеринде фытырдап тургъан ичтимаий меселелер акъкъында къонуштылар. Наджи мусафирге озюнинъ якъында язып битирген «Заваллы Айше» пьесасындан левхалар окъуды. Пьеса Усеинде кучьлю тесир къалдырды.

Оджа «Авропа» къавеханесине къайткъанда, сокъакътаки инсан къалабалыгъы ичинде, сантырач быджакълы киши, онынъ огюни кестирип токътатты. Оджа кишининъ медреседеки сабыкъ сыныфдашы Фикрет Шериф огълу экенини таныды. Корюшмегенлери чокъ вакъыт олгъан. Къучакълаштылар, бири-бирининъ сагьлыгъы-селяметлиги акъкъында сораштылар. Фикрет оджаны эвге, мусафирликке алып-кетмек истеди, Усеин вакъыт тарлыгъы себебинден, эвге барувдан ред этти. «Ойле экен, бозанагъа кирип, бираз отурайыкъ, къонушайыкъ...— деди Фикрет.— Сизни пек сагъындым.» Усеин оджа не япсын? Разы олду. Бозана саиби къарт арнаут Сандура эки муневер генчнинъ огюне бардакънен макъсыма ве топракъ мешребелер кетирип къойды. Къомшу фурундан сыджакъ янтыкълар сымарлап кетиртти. Сабыкъ сохталар ичти ве ашадылар. Бардакъ бошагъан сонъ, арнаут кене толдурды, о да ичильди дегенде маса узеринде дигери пейда олду. Макъсыма тазе, салкъын... ичмеси хош. Мешребелер толдурылды, мешребелер бошатылды. Бир чифт янтыкъ ашалды дегенде, фурундан дигер чифт кельди. Вуджудлар азар-азар агъырлашты, къафалар кутюрленди, эки генч адам артыкъ озь сёзлери ве арекетлери ичюн озьлерине эсап берювден аджиз киби корюндилер. Лакъырдыны незакетли сёзлернен ихтият алда башлагъан Фикрет сонърадан къызышып кетти. Усеин де Яхъя Наджининъ эвинден къайтаяткъан Усеинге бенъземей къалды. Субет узады, эки дост токътап оламадылар. Усеин оджа, субетдеши эки йылдан бери Петербургда окъувда экенини билип, севинди... эеджанланды. Гурьдели, медений шеэрге кетип окъумакъ ичюн озюнде имкян ёкълугъына окюнди. Амма Фикрет! Фикретте... чаре чокъ. Фикрет сыныфдашлары арасында ачыкъ зеинли, аятындан хошнут, озь кучюне эмин сохта эди. Кимерде девлет къурумы акъкъындаки муляазаларгъа къошулса, акимиет эсасларыны къорчаламагъа тырыша... «Халкъ укюмдарнынъ шахсиетине садыкъ, ферманларына таби олмагъа борджлу» дей тургъан. Бир дефа Шамиль онъа тикенли суаль берди: «Ферманлар халкъ менфаатына акс олса… халкъ не япмакъ керек?— деди сыпыфдашына.— Укюмдаргъа табынувны девам эте бермек керекми?» Фикрет суальнинъ манасыны анълады... лякин биревден одюнчке алынгъан сёзлер... деп тюшюнди, индемеди. Мудериске де бу хусуста бир шей айтмады. «Ферманнынъ халкъкъа акс сою олмай,— деп джевап берди Фикрет.— Акимиет эр кес ичюн мукъаддес.»

Окъувнынъ сонъки айларында Фикрет эки кунь уджреде корюнмеди, сонъ пейда олды. «Къайда эдинъ?» «Насыл беджердинъ?» деп сорады ондан Афыз. «Бабам келип-кетти...—деди о къыскъадан,— танышымызныиъ эвинде къонды. Онынъле корюштим.» Бир къач кунь даа кечти. «Фикрет Каир дарылфнунына окъумагъа кетеджек...» деген хабер ишитильди. Керчекми бу? Яланмы? Кимсе бильмей. Фикретнинъ озюнден сорадылар. «Бабамнынъ арзусы ойле...— деди Шериф огълу,— менимки башкъа. Меним макъсадым алий окъув юртунда таъсиль корюп, техника зенаатына саип олмакъ. Бабама айтып бакъ. Манъа къанмады. Эвге озь арзусынен къайтып кетти.» Фикрет эмин ки, бабасы тюшюнип бакъар, акъибетте, огълуны анълар. Бир чарелер корер.

Окъув биткен сонъ Фикрет Алма-Тархан бетте, озен четиндеки озь коюне кетти. Эки къатлы, къырмызы тола эвде онынъ шерефине къоюнлар союлды, зияфетлер берильди. Йыллама, тансыкъ шараплар ичильди. Дюльбер сёзлер ай-тылды.

Зияфет къалабалыгъы эппи ятышкъан эди, зийнетли одаларнынъ биринде, бабасы Осман Шериф мудериснинъ янында огълу Фикрет иле бир даа къонушты. Бабанынъ сабырлы ве ильтифатлы лакъырдысы огълунынъ къарарыны бу сефер де денъиштирип оламады. Фикрет Каирге, Истанбулгъа кетювден къатыйен ред этти. Мудерис онъа тааджипленмеди. «Мадамки огълан санаат, истисал мутехассысы олув дердинде... Э!— деди о... боюныны омузлары ичине чекти,— ойле олгъанда, Берлинге яхут Лондрагъа кетсин! Къайтып кельген сонъ электрик станциялары къурар. Къырым генчлерининъ усталыгъы ялынъыз моллалыкъта дегиль. Муреккеп машиналарны ишлетювге де акъыллары ете...»

Эртеси куню мудерис уйледен сонъ Шерифнинъ файтонына отурып, эвине къайтты. Осман эфенди бир талай софада отурды, бираз даа азбарда, тереклер кольгесинде кезинди. Эп Фикрет акъкъында хаялланды, гизлиден озь-озюнен лакъырды этти. Огъулны Берлин яхут Лондра дарылфнуны окъуйыджысы сыфатында тасавур этмеге талашты, ич тасавур этип оламады. Оны... бирден-бир огълуны, тили-дини анълашылмаз мемлекетлерге ёллап, къасветинден янып-куюп отураджакъмы?

Бир кунь Фикрет бабасына, Азиз Велизаденинъ огълу Феми, окъумакъ ичюн Петербургкъа кетмеге тедарикленгенини сёйледи. «Мен де Феми иле Петербургкъа кетмек истейим...» деди огъул. Осман Шериф огълунынъ арзусыны къабул этти. «Гъурбет эллерде «Гъарип кельмешек» олуп юргендже, пайтахтта... рус императорынынъ озю яшагъан шеэрде окъусын!»... деди Шериф. Эртеси куню файтонгъа отурды, шеэрге кетип, Азиз эфендиге, огълунынъ ишинде ярдым этмесини ялварды. Азиз эфенди Алма-Тархан боюнда айтувлы, зенгин Осман Шерифнынъ риджасыны къайтарып оламады. Петербургдаки досту, мешур нашир Ильяс мырза Бораганскийге мектюп язып, эки къырым генчининъ демирёл институтына къабулда аталыкъ япмасыны риджа этти. Ильяс мырза яш кишилерге аталыкъ япты. Лякин ялынъыз бу эки кишигеми, аджеба? Шаркъ улькелеринден кельген мутеракъкъий муневер кишилернинъ эписине мисли ёкъ ярдымлар косьтермекте, оларнынъ бедий эсерлерини ана тиллеринде нешир этмекте. Осман Нури Акъчокъракълынынъ ибареси иле дегенде: «Ильяс мырза Бораганский русие пайтахтында къырым халкъынынъ алидженап эдебий мумессили.»

— Демирёл институты! Къулакъларгъа гъает хош ишитильмекте!— деди Усеин Шамиль ве бираз вакъыт кечкен сонъ:— Тезден муэндис оладжакъсынъыз... ойлеми?

— Эбет!— деди Фикрет. Къыскъа джевабында ифтихар сезильди.— Кечкен язда Сибирьде олдум. Демирёл къуруджылыгъында амелият кечтим. Я сиз, Шамиль эфенди? Не ишле мешгъульсинъиз?

— Оджалыкъ иле,— деди Усеин.— Койде... балаларны окъутам.

— Балаларнымы?— Фикрет, гуя сёзни анъламайып, къайтарып сорады, лякии Усеиннинъ джевабыны беклемей мешребесини тёпеге зияде котерип, тюбюнде къалгъан макъсыма боткъасыны кейфле ичип битирди ве иляве этти:—Эбет! Окъутынъыз! Джаиль къалмасынлар! Бельки вакъыт келир, олардан... сизинъ къолунъызда окъугъан о, чыплакъ баджакълардан улу шахслар осюп-чыкъар... Юксек укюмет идарелеринде хызмет этерлер?! Э? Шамиль эфенди?

— Шубэсиз...— деди Усеин оджа. Русиенинъ дигер миллетлериндеки киби, халкънынъ бахты, сеадети ичюн курешиджи кучьлю шахслар бизде де догъарлар.

— Мен ойле беллемейим,— деди Фикрет.— Ве сизге бенъзер бичаре оджаларнынъ фаалиетине — нафиле замет деп бакъам.

Усеин оджа Фикретиинъ мыскъыл ве нефретле ифа эткен фикирлерине, ничюндир, эмиет бермеди. Сёзлерини озь къулакъларынен ишите турып, гъарезликле айтылгъанына инанмады. Инанмадымы, аджеба? Насыл инанмасын? Кедерленип, элемленип, ичтен атеш алды. Лякин Фикрет — онынъ, Усеиннинъ, досту... онынъ лафына къыймет кесмек ичюн озюнде бирден къатиет ис этип оламады. Эр алда, мен янълыша билем... деди озь-озюне.

«Мен ве манъа бенъзер... эски кийимли, бош джебли адамлар, фукъаре татар балаларына окъув-язув огреткенимиз ичюн бичаре адамлармыз. Ве бизим гъайретимиз — нафиле замет...» Ичтимаий аятымызда ишитильмеген, корюльмеген адисе. Буны насыл анъламакъ керек? Фикрет Шериф енъи джынс несильни темсиль этмекте, депми?

— Нафиле замет? Не себептен ойле?— деп сорады Фикреттен оджа. О энди къайнап башлагъан эди.— Бизлер... халкъ оджалары ничюн бичаремиз?

— Татарнынъ эдждад зенааты не?—деп сорады Шериф ондан ве озю джевап берди,— тютюн, юзюм, мейва асрамакъ... ве бир де къоюнджылыкъ. Бу зенаатны онъа Алла багъышлагъан. Оны огренмек ичюн асылда мектепте окъумакъ керекмей.

— Сиз, Фикрет эфенди, заныма къалса, энди кейфлисинъиз,— деди оджа,— лафынъызнынъ манасына итибар бермейсинъиз!

— Менми?— Шериф огълу чересини къыйыштыра берип, кулюмсиреди,— Янълышасынъыз! Сёз келими, Харджибиеде балаларны окъутмакъ не керек? Фарз этейик, мектепни окъуп битирдилер... эп-бир алим оладжакълары ёкъ, чюнки о, татарнынъ арджы иш дегиль. Бу себептен, Усеин эфенди, заметинъиз нафиле!

— Сиз... Фикрет эфенди, Петербургда окъуйсынъыз. Озюнъиз кимсинъиз?— деп сорады ондан Усеин оджа.— Френкмисинъиз?

Усеиннинъ сабыры тюкенди. Тенине гуя узун бизлер санчылгъан киби олду. Сюкют отурмагъа энди меджалы къалмады. Элиндеки топракъ мешребени котерип мермер маса узерине урды, мешребе парча-кесек олуп, ичиндеки макъсыма этрафкъа сачылды. Озю атылып аякъкъа турды... тургъанда, астындаки курсюге чарпынды, баш-такълакъ йыкъылды. Кошеде, юксек чапчакъ янындаки кийиз отургъычта юкъсырагъан Сандура, тарсылдыдан сескенип бир къакъынды, зияретчилерге бунарлы козьлерини тикледи, бакъты-бакъты, бозана ичюн адеттен тыш адисе корюнмеген сонъ, текрар козьлерини юмды.

Оджа бозананы терк этмек ниетинен къапугъа догърулгъан эди, ничюндир, токъталды... «алим олмакъ татарнынъ арджы дегиль» экен.— Озюнъиз Петербургкъа ничюн кеттинъиз?—деди о Фикретке.— Мен бана къыкъырдагъынъызны узип ташламакъ истедим... сонъ о тюшюнджеден вазгечтим. Айып... бир вакъытларда сиз бойле адам дегиль эдинъиз!

Фнкрет еринден къалкъты, юзюне ве быджагъы узерине сачрагъан макъсыманы явлыгъынен сюртти, галстугынынъ тююмини тюзетти.

— Сиз, Усеин эфенди, мени догъру анъламадынъыз,— деди оджагъа,— мен дедим ки, адамнынъ тасили ве медениети даима...

Оджа субетдешини динълемек истемей, элини иддетле сильтеди, онынъ сёзю болюнди.

— Мен сизни догъру анъладым,— деди Усеин Шамиль.— Ве сизинъле бу мейханеге киргениме бинъ пешман олдум!

Фикрет оджанынъ сёзлерини ишиттими-ишитмедими, лякин сол къашы тёпеге зияде котерильгени алда, тез-тез бозаханеден чыкъты. Оджа не олуп-не кечкенине къыймет кесмек ичюн бир талай аякъ устюнде турды, тюшюнди, ниает, мейхане саибинен эсаплашмакъ ичюн аркъасына чевирильген эди, Сандура кийиз отургъычтан аякъкъа турды.

— Макъсыманынъ озю ичюн бир бучукъ манат,— деди о зияретчиге.— Янтыкълар эсапкъа кирмейлер.

— Ничюн?— оджа тааджипленди.

— Фурунджы пара алмады. Танышынъыз экен.

Усеин бозана саибине худжур-худжур бакъты... бир шей анъламады. Авучы ичине параны тыкъып, босагъадан тышкъа атлады.

Суаде ханым иле Аджире софрагъа отургъан сонъ, яш хызметкяр кельди, мусафирлернинъ оглерине сыджакъ пителер къойып, тар, юксек фильджанларны алып, оларнынъ ерине буллюр къаделер кетирип къойды. Мухтелиф сувукъ емеклер ве ичимликлер мусафирлер кельмезден эвель софра узерине меаретле яраштырылып тизильген эди.

— Азиз мусафирлерим, Шамиль ве Зеккий эфендилер! Аджире ханым!— деди эв саибеси. Давушы бираз нагъмели, лякин назик чыкъты. О бильсе эди! Сандура бозанасында бу эки мусафир арасында юзь берген адисени, бу эки генч шимди бири-бири ичюн кимлер экенлигини Суаде ханым бильсе эди! Ёкъ! О бир шей бильмей ве бильмегени ичюн девам этти:— Бир вакъытларда бу эвде джемиетсиз, зияфетсиз бир кунь кечмез эди. Рабби Таалля азретлерине не феналыкъ яптым ки, мени бойле, амансыз джезалады! Эвеля уйкен огълумдан, сонъра ходжамдан маърум этти... бир Фемийим къалды. Сизлер, онынъ достлары, бугунь эвимизге кельдинъиз, демек, бизге эп муаббет ве итибар беслемектесинъиз. Мен миннетдарым. Алла хайриетинъизни берсин. Шимди исе, риджа этем, софрагъа буюрынъыз!

Суаде ханымнынъ шефкъатлы сёзлери, яш чагъындаки киби джазибели арекетлери мусафирлернинъ юреклерине летафетли ель олуп эсти, ичлериндеки элемни эппи йымшатты. Феми сет узеринден къалкъып, софра башына отурды.

— Буюрынъыз, ханымлар ве эфендилер!— деди о мусафирлерге озь адындан мураджаат иле.— Риджа этем!

Лякин не Фикрет... не де Усеин эфендилер ерлеринден къыбырдамадылар. Озьлерининъ тизлерине козьэтип, сусып отурдылар. Суаде ханым айретке кельди. Эки мусафирнинъ... де бирине бакъты, де дигерине. Черелериндеки булутны эслеген сонъ, озюиинъ чырайы да денъишти.

— Феми! Балам! Мен бир шей анъламайым!— деди о титрек давушнен.— Эфендилер ничюн куськюнлер? Бир шейге джанлары агъырдымы?

— Джан агърысы... текяран бар!—деди Феми эфенди.— Сизге дегиль.

Огъул бойле деген сонъ ананынъ юзю ачылды. Озь ренкине кельди. Козьлеринде севинч сезильди.

— Къоркъуп кеттим...— деди о яваштан, къолуны кокюси устюне къоюп, юрегининъ тепиндисини тутып бакъты.— Не олду? Джиддий бир шейми? Бири-дигерине къанджал санычтымы?

— Джиддийге бенъзей, чюнки Усеин эфендининъ мыйыгъы ондан бери эп тёпеге тикленик...— бойле дегенде ана зевкъланып кульди. Усеин оджа индемеди — Лякин экисинден бириси де яралы дегиль.

Огълунынъ къыскъа джевабындан, Усеин иле Фикрет арасында олуп кечкен вакъианынъ аджими ве маиети анълашылды. Суаде ханымгъа оларнынъ табиатлары маълюм. Дава не узеринде башлап, насыл биткенини, озь козьлеринен корьмей тура, тасавур эте бильди.

— Манъа бакъынъыз, азиз эфендилер!— деди Суаде ханым индемез мусафирлерге.— Сандуранынъ мейханесинде не олду? Не олмады? Мен бильмейим. Бильмек де истемейим. Аль-азирде бизим эвимиздесинъиз. Фикрет шимди истраатта... бу куньлерде бизни эки дефа зиярет этти. Усеин эфендининъ корюнмегени алты йыл. Ерлеринъизден турып, софрагъа отурмасы пек кучь олса, котерип алып-келип къояйыкъ.— Эв саибеси бир талай даа отурды, сусты. Сонъра текрар мусафирлерге деди: — Риджа этем! Кеч, отурынъыз! Отурмасанъыз, юрегим текмиль яраланаджакъ. Мени бир даа адам этмек къыйын оладжакъ... чюнки бу куньлерге къадар яшадым исе, онъа себеп — огълум Фемиге ве сизлерге севгим ве... ифтихарым олду. Азиз агъанъыз сизни, Усеин эфенди, пек севе эди. Эвеллерде бу эвге келип де, башынъыз тёбен алда къайткъанынъызны бильмейим. Бугунь де ойле олсун. Фикрет эфенди, сизинъ ичюн не япайым? Огюнъизде седжде этейимми?

— Менимми?— Осман огълу Фикрет тааджипленди.— Сиз не айтасынъыз, Суаде апте? Манъа ялвармакъ керекмей!

Фикрет турды... келип Фемининъ янына отурды. Суаде ханым бекледи. Усеин оджа не япаджакъ, аджеба? Софрагъа келеджекми, ёкъса эвден чыкъып кетеджекми? Ёкъ! Эвден чыкъып кетмейджек. Усеин ойлелерден дегиль. О. Фикретке ола, бу алидженап къадынны акъаретлемез. Усеин оджа акъырындан сет устюнден турды.

Келип, Аджиренинъ янына отурды. Суаде ханымнынъ юзюнде нурлу шавлелер ойнадылар. О эеджаныны тыймагъа тырышты, ички дуйгъуларынынъ кучюне теслим олмакъ истемеди, амма эсли вуджуд чыдап оламады... акъибетте, козьлеринде яшлар пейда олдулар.

Эркес озь ерини ишгъаль эткен сонъ Феми эфендининъ теклифине бинаэн, къаделерге шарап къоюлды.

— Анам текяран раатлансын... эеджаны ятышсын,— деди о.— Биз зияфетни башлайыкъ. Ойлеми, ана?— Суаде ханым Фемининъ теклифине разылыгъыны бильдирип, башыны енгильден къакъытты. Огъул девам этти: — Биз Усенн эфендини ве Аджире ханымны эвимизде корьмекле гъает мемнюнмиз. Мусааденъизле, оларнынъ шерефлерине...

Фикрет Осман огълунынъ давушы Фемининъ сёзюни больди.

— Афу этинъиз!— деди Фикрет онъа, озю яваштан еринден котерильди. Бу вакъыткъадже о эп сусты, софра этрафындаки муитни тедкъикъ этип отурды. Юрегини чокътан бери куюте кельген яныкълы фикирни я бу ерде чыкъарып-къойып, онынъ азабындан къуртулмакъ, яхут о фикирнен узлашып, онынъ эсирлигинде къалып, Усеин Шамильнен эбедиен ведалашмакъ керек эди.— Мусафирнинъ селяметлиги ичюн ичильмезден эвель... эки сёз айтмакъ истейим,— деди Фикрет.— Биз о вакъытта... Сандуранынъ мейханесинде корюштик. Субетимиз яхшы башлады, теэссюф ки, фена битти. Фена битмесине мен себепчи олдум. Озюмни юксек Петербург джемиетине менсюп...— бу, шубэсиз, балалыкъ, балалыкъ дегиль исе, мытлакъа фодулыкъ, кибарлыкъ эди,— дейджегим, озюмни Петербург джемиетине менсюп асылзаде киши этип косьтермеге истеп япкъан ишим. Сонъки йылларда мен бу хусуста чокъ тюшюндим, озюмнинъ акъсыз экенимни анъладым ве... тасавур этинъиз, ялынъыз бу меселеде дегиль. Бугунь Чаршыда Феми эфенди иле тесадюфен корюштик. Бугунь койге къайтаджакъ эдим. Сизинъ, Усеин эфенди, акъшам бу эвде оладжагъынъызны билип, мезкюр зияфетке аселет кельдим. «Озь гъаелеримден къатиен вазгечтим...» дие огъюнъизде тевбе этмек ичюн дегиль, сизге нисбетен яптыгьым акъсыз муамелеме пешман экенимни изъар этмек истедим.

Фикретнинъ лафы битмеди. Эеджанланды... ерине отура къойды. Эв саиплери ичюн онынъ агъызындан чыкъкъан сёзлернннъ озьлери энди кяфи эди.

— Тешеккюр, Фикрет эфенди!— деди Феми, достунынъ сёзлеринден мемнюн къалып.— Риджа этем, бу къаделер ичиндеки аджаип къырмызы шингенликни Усеин эфендининъ ве Аджире ханымнынъ шерефлерине ичейик! Ичейик ки, эки юрекни хырпалагъан зевал шунынъле битсин-кетсин! Ойле дегильми, валиде азизим?

— Ойле, огълум! Ойле!— деди Суаде ханым.— Битсин, кетсин!

Софра башындакилер къаделерини бири-бирлерининъкине кучьлю урып, янъгъыратып, ичтилер. Кимнинъ къадеси кимнинъкине токъунды... араретли шадлыкъ садалары ичинде таин этмек, шубэсиз, къыйын эди. Усеин оджанынъ къадеси Фикретнинъкине токъундымы-токъунмадымы, кимсе абайлап оламады. Токъунса да, токъунмаса да... энди онынъ эмиети ёкъ, чюнки энъ муим иш аль олду. Фикрет эфенди Усеин оджанынъ юзюне ургъан акъаретини кери къайтарып алды. Ничюн кери къайтарып алды? Институтны битирген сонъ Фикретнинъ ичтимаий аяткъа назарында денъишме олдумы? Хайыр! Иш ойлеге бенъземей. Феми, Фикрет ве... Усеин, узун муддет бир муитта булунып алышкъан эдилер. Балалыкътаки якъынлыкъ кучю сонъундан адетке чевирильди. Аралары бозулса да, котеклешселер де ве... гъае, къанаат итибары иле иттифакъ тешкиль этмеселер де, бири-бирлерини унутып оламайлар. Бу табиий севкъ... Ильки сёзде, ильки бакъышта анълашалар. Дава, итираз деген шей ёкъ. Бир вакъытларда олгъан... битип кеткен. Усеин — Коккозь дагъларынынъ багъышлагъан ювези ве фындыгъынен кечиниджи факъыр Токътар акъайнынъ огълу экени де унутылгъан, арада инсаний якъынлыкъ къалгъан. Фемиде ве Фикретте пара... демек ки, кучь бар. Усеинде пара ёкъ... халкъ саадети ичюн тюшюндже бар. Достлары онынъ тюшюнджесине мани олмакъ истемейлер. «Мемлекетте бойле адамлар да олмакъ керек...» деп бакъалар. О себептен Фикрет Усеинге барышыкъ илян этти. Бу, шубэсиз, Фемининъ тешеббюси саесинде олду. Усеин оджа исе, акъибетте, итираз этмеди.

Къаделер бошанды... къашыкълар, вилкалар арекетке кельди. Емеклер арасында энъ мутебери «Имам байылды» олду. Сонъра патильджан туршусы ашалды, зейтуннынъ лезети бакъылды. Къаделер текрар толдурылды. Текрар бошатылды. Де Суаде ханымнынъ сагълыгъына котерильди. Де Феми эфендининъ... Фикрет бир дефа, тек бир дефа, мукъаддеме сёз айтылгъанда ичти. Ондан сонъ агъызына шарап алмады. Лафкъа да чокъ къошулмады. Черэси къызара берди. Озю сусты, отурды. Усеин оджа онынъ сюкютлюгини сезди. Сусмакъ... бу — юректеки акъаретнинъ ифадеси. Яхшы алямет дегиль. Оджа, эв къыраличасынынъ риджасыны ред этип оламай, разы олуп, софрагъа отурды. Демек, медений джемиет къаиделерине сонъунадже риает этмек керек. Онынъ ичюн Фикретке сёз къатты. Фикрет онъа незакетле джевап берди. Бираз вакъыт даа кечти. Санкт-Петербург аятындан базы левхаларны икяе этти. Ильяс мырза акъкъында лакъырды ачылды. Фикрет онынъ дарылфнунда эджнебий тиллер факультетинде дерс бергенини, кенди матбуасында исе Абайнынъ эсерлерини къазах тилинде нешир эткенини тафсилятынен сёйледи. Кенъ софранынъ эки якъында къаршы-къаршыгъа отурылып, япылгъан бу субет, эльбет де, ихтият ве араретсиз эди. Ойле одса да, мезкюр зияфет узун муддет бугъавлы яткъан бузны джылытты. О артыкъ ирип башлады. Чюнки Усеин оджанынъ озю де бир инсан. Даима булутлы чере ве дертли юрекнен яшамакъ истемей. Бу озь гъаелеринъден ред этюв дегиль, эльбетте.

Гедженинъ бей вакъытында мусафирлер эвнинъ алидженап саиплеринен сагълыкълашып мердивенден ашагъы биринджи къаткъа тюшкенде, тёгерек ай нурларыны уйкъудаки шеэрнинъ кирамет дамлары ве минарелери узерине сачып, оларны айдынлатмакъта эди. Елгъа чыкъкъан сонъ эркеклер бир даа, лякин озьлериндже, сагълыкълашмакъ ичюн ёл четиндеки дут тереги кольгесинде токъталдылар. Суаде ханым келинни ве баланы етеклеп алып-барып, файтонгъа отуртты.

— Меним узакъларгъа чыкъмагъа меджалым ёкъ, Аджире!— деди о келинге, баскъыч янында токъталып.— Сизлер яшсынъыз. Вакъыт тапынъыз... поездге отур да, догъру бизге келинъиз!

— Келирмиз, иншалла! Лякин бакъайыкъ... ишлеримиз насыл оладжакъ?— деди Аджире ханым, тюшюнджели алда.— Оджанынъ бир достунынъ чагъырувына ишанып, кетеятамыз.

— Бир достунынъ?— келиннинъ сёзлери Суаде ханымны тааджиплендирдилер.— Харджибие сизинъ озь коюнъиз дегильми?

— Озь коюм... амма анда кийик тертип яшай. Оджагъа тиш къайрагъанлар бар. Бизге къыйын олур деп къоркъам.

— Къоркъсанъыз... ничюн кетесинъиз?— деди Суаде ханым.— Башкъа ер ёкъмы?

Аджире теренден кокюс кечирди ве... ичиндеки къасветнинъ тышкъа чыкъкъаныны сездирмемек ичюн, къучагъындаки баланынъ... гуя ушюген башына орьме фес кийдирмеге тутунды.

— Башкъа ер, итимал, бардыр,— деди келин, фесни кийдирген сонъ,— Не япайым? Харджибиеде анам, бабам... аптелерим барлар.

Аркъа якътан, сездирмей, Феми эфенди пейда олду. Ананынъ янында токъталып, башыны яваштан онынъ омузына таяды. Суаде ханым хошнут алда кулюмсиреди.

— Иште, санъа... кичкене балачыкъ!—деди о келинге ве огълундан сорады:— Лакъырдынъызнынъ сонъу оладжакъмы? Къулакълаша бересинъиз... Сандурада бир шейлер даа олдумы?

— Сандуранынъ озю былтыр вефат этти,— деди Феми.— Албуки иш онда дегиль. Фикрет эвленмеге азырлана!

— Ким? Фикретми?— Суаде ханым огълуна инамсызлыкънен бакъты.— Я Раббим! О кунню де кореджекмизми? Эвленсин!—деди о къатиетле.— Не? Ёкъса, кедер эткен шей бармы?

— Мусафирлерни...— О Аджире ханым бетке ишарет этти,— мусафирлерни Алма-Тархангъа алып-кетмек истей. Усеин къаиль олмай.

— Учь афта беклемек... къыйын. Эгер кетселер,— Суаде ханым терек талдасындаки оджа ишите биледжек къадар юксек давушнен деди:— Кетселер де, тойгъа аселет кельселер... о башкъа!

— Мумкюн дегиль,— деди оджа. Фикрет иле экиси энди файтонгъа догъру кельмекте эдилер.— Тезден мектепте дерслер башлайджакъ.

Усеин къонакъларнен текрар самимиетле сагълыкълашкъан сонъ рефикъасынынъ янына отурды.

— Ойле...— деди оджа Фикретке, бир козюнинъ къапагъыны сезилир-сезильмез ойнатып,— депешанъызны беклейджегим!

Феми, чардакъ отургъычта юкъсурагъан айдавджыны тюртип уянтты. Айдаваджы абдырап, тельбевлерни алель-аджеле элинде топлап, озюне тартты, файтон еринден кочьти... «Вели Баба» къавеханесине догъру ёл тутты.

Ана, огъул ве... бу эвде геджелейджек мусафир, учеви мердивенден юкъары котерильгенде, Суаде ханым Фикретни ихтиятле тюртти.

— Депеша... ничюн?— деп фысылдады онынъ къулагъына.— Тойгъа келеджек олдумы?

Фикрет кулюмсиреди, башыны терсине саллады.

— Тойдан сонъ иш идаремизге къайтып барсам, онъа мектюп язаджагъым. Бизни зиярет этеджек.

Умер ири могедекли, гудурдевик арабада эмджесини ве енгепчесини, уфакъ-тюфек эшъянен, демирёл станциясына алып кельди. Олар поездге, яни тренге отурып, Кефе бетке ёнельдилер. Эки гедже ве бир куньден сонъ... ниаетсиз чёльнинъ четинде ири, тёгерек кунеш къызарып-къызарып батаяткъанда, Харджибиеде, маджаргъа бенъзер эки атлы, ири араба, тоз чанъгъытып келип, культёпе эвнинъ огюнде токътады. Усеин оджа ве яш балалы Аджире ханым ерге тюшкендже, арабанынъ этрафында сой-соп, къолум-къомшу топланды, арабадаки эшъяны ичери алып кирдилер.

Бу дакъкъадан итибарен эв эркек ве къадынларнынъ бала-чаланынъ сес-садаларынен толду. Достларнынъ-эшлернинъ «Хош кельди» зиярети афталарнен девам этти. Шаматалы «кельди-кеттилер...» эппи сакинлеген сонъ, Усеин оджа бир кунь, сабалыкъ ашыны ашап, койни бир корейим деп, эвден чыкъты. Эвнинъ саиби — Аджиренинъ аптесининъ огълу Сеит Джемиль... даа яш йигит, анасы-бабасынен берабер башкъа эвде яшай. Дейджегимиз, оджа эвден чыкъты... Элиндеки кумюш саплы таягъынен орта ёл бою яваш-яваш кетти. Кетер экен, эп этрафына бакъынды. Учь йыл ичинде койде бир де-бир денъишме сезип оламады. Койнинъ батысында кене шу Джемальти байнынъ къаралтысы, куньдогъушында Аджы-Эрбаин Эмирзакъ огълунынъ эви. Сырт бетте Сарыташ Джами. Ёл тобукътан къум. Азбарларда кунештен яныкъ алабута... къара тенли штансыз балалар. Топракъ дамлар артында, отсуз-оленсиз чёльде токътап-токътап айлангъан джельтирмен.

«Ёкъ, Харджибие денъишкени ёкъ,— деди Усеин Шамиль озь-озюне.— Эвельки киби, сефиль». Оджа бу койге ильки кельген йылыны хатырлады. О вакъытта Харджибиеде тюкянлар чокъ эди. Аджы-Бекирнинъ тюкяны, данъгъалакъ Васильнинъ тюкяны, Барби акъайнынъ тюкяны, Бари байнынъ тюкяны.

Энъ кярлысы, энъ зенгини — Талипнинъ тюкяны. Къаве ичмек, домино ойнамакъ, эписи мумкюн. Патта-сатта сиясий вакъиалар акъкъында лаф чыкъа, алевленип кете, дава котериле... иш, кимерде, бир-бирини акъаретлев иле нетиджелене, кимерде субет котек иле де бите. Кишилер кеч маальде даркъап кете, саба эрте туруп, чёль хызметине джёней, ерге къаранлыкъ чёккенде къайтып келелер.

Койде аят бойле нешэсиз, маъзун девам этер экен, рус-япон муаребеси башланды. Джаным-джаным татар огъланлары догъмуш эвлерини терк этип, Къызыл Къую демирёл станциясында эшелонгъа толуп, дюньянынъ четине... Порт-Артургъа джёнедилер. Узакъ эльде, амансыз къуршунлар алтында русие топрагъыны душмандан къорчалап, къан тёктюлер, эляк олдулар. Эляк олгъан татар йигитлери падиша азретлери огърунда «шеит кеттилер...» исап этильди. Сагъ къалгъанлар, эльден-аякътан яралы, сакъат... къайтып кельдилер.

Харджибиеде мектеп ёкъ эди. Секиз баба: «Огъулларымыз окъумыш олсунлар...» деп, Усеин оджанынъ йылына дёрт юз кумюш пара адап, делжангъа отуртып, Сарайменден бу койге алып кельдилер. Оджа секиз огълангъа окъув ве язув огретти. Джемиет Хайрие усулгъа кельген сонъ джемааттан тюшкен ианеге мектеп бинасы ясатты. Диварлары бычма таш, таваны юксек, пенджерелери кенъ... бу енъи усул мектебине къомшу койлернинъ балалары да къатнап окъудылар. Сонъ бинада, талебелер ичюн тарашлыкъ олду. Уйкен яшлылар ичюн акъшамлыкъ сыныфлар ачылды. Тезден анълашылды ки, мектептеки итиядж ялынъыз бина тарашлыгъындан ибарет дегиль, талебелернинъ къолларындаки «Хаваджеи субъян» ве «Къылавуз» эски ве муреккеп экенлиги билинди. Енъи окъув китаплары язгъан ве нешир эткен Гаспринскийден башкъа кимсе ёкъ. Онынъ да иши чокъ, вакъыты ёкъ. Усеин оджа озю енъи къыраетлер язып, талебелерни окъутмагъа меджбур олду.

Тек мектеп дегиль... койнинъ ве халкънынъ озю де ислааткъа мухтадж. Чюнки ер сюрмеге-сачмагъа икътидарлы койлю топракътан маърум... топракълар байларнынъ къолунда.

Усеин оджа Сарайменден кельген ильки куньлеринде секиз баба: «Иншалла, балаларымыз Къуран окъувны огренеджек, молла оладжакълар...» деген эдилер. Усеин оджа бабаларны алдамады. Балаларына К ъуран окъувны огретти, амма истикъбаль ичюн онынъ нафиле замет экенлигини де анълатты, чюнки макъсады — моллалар азырламакъ дегиль, девлет идарелеринде хызметке икътидарлы хадимлер етиштирмек эди. Балаларгъа риазият, физика, эндесе окъутты. Ана тили огретти. Пушкиннинъ, Мидкевичнинъ эсерлерини ана тилине терджиме этип, балаларгъа там актёр усталыгъынен окъуп косьтерди. Дерслер тертибине музыка мешгъулиети кирсетти. Тюркю дерслеринде озю кемане чалып, рефакъатлыкъ этти. Усеин оджа аджаип кеманеджи эди.

... Оджа кунеш шавлелери арарети алтында тоз чанъгъытып, кой бойлап кетер экен, падишалыкънынъ бу улькеге ялынъыз истраат дияры дие бакъып, ерли халкъны мушкюль алдан къуртармакъ ичюн ич де чаре корьмегенине кедерленмекте эди. Бир дефа Усеин оджа, вакъыф топракъларнынъ бир къысымы фукъаре койлюлерге берильмесини арзу этип, уезд топракъ ишлери идаресине кеткен вакъытында, демирёл станциясында, аякълары бугъавлы кишилернинъ тренде Сибирьге, курек джезасына ёлланылгъаныны корьген эди. Шимди козьлери огюнде о, гъарип адамлар кевделендилер. Оджа эеджанланды... омузлары озь-озьлюгинден силькинип алдылар. Бу агъыр тюшюнджелерден къуртулмакъ ичюн токъталды, уфукъта чалкъана яткъан мавы денъиз бетке бир талай козьэтип турды. Екъ, о мусаллат фикирлерни къафадан чыкъарып оламады. Керчьте оз козьлеринен корьген ишчи къиямы да юрегини тырнап алды. Оджа анда сиясеттен кучьлю, пишкин адамларнен багълы эди. Бир дефа падиша топчулары Митридаттан шеэр сокъакъларындаки нумайышчыларгъа къаршы атеш ачкъанда, оджа эляк олаязды. Бу вакъиадан сонъ, достлары онъа Харджибиеден тышкъа чыкъувыны ясакъ эттилер.

О вакъытта бекяр оджа Меньлибайнынъ эвинде, айры одада яшай эди. Чокъ вакъытлар койден тышкъа чыкъмады. Куньдюзлери мектепте талебелернинъ дерслеринен, геджелери эвде эдебий яратыджылыгъынен мешгъуль олду. Ойле геджелернинъ биринде шаирнинъ къалеминден элемли сатырлар тёкюльдилер.

Эки ай койден чыкъмады. Ниает, сабыры тюкенди. Бир кунь гъаип олду. Мектепте озюнен берабер оджалыкъ эткен Ибраим Къараманов ве Таир Бурнаш оны дёрт кунь-дёрт гедже къыдырдылар, ниает, Керчьте полис идареси башлыгъынынъ ольдюрюлювинде шубэленип къапалгъан адамлар арасында таптылар. Рус тили муаллимлери Эмир-Али Къайышев ве Менсеит Комюрджи Усеин оджагъа Кефиль олуп, къуртарып алдылар.

Усеин Шамиль кене эвине къапалды. Амма раат отурып оламады. Не ердедир гектограф эльде этти, геджелери, койде эркес уйкъуда экенде, къандиль ярыгъында отурып, акимиет идарелери хадимлериндеки зулумгъа, акъсызлыкъкъа къаршы къиям ичюн беяннамелер язаракъ, джума куньлери джеблерине ве къоюнына толдурып, насылдыр койлерге барып келеберди. Менълибай бир дефа азбарда оджанынъ устюндеки кийимни пек шишик алда корюп, пек тааджипленди.

— Огъурлар олсун, муаллим!— деди о кучюк, къыпыкъ козьлеринен кулюмсиреп.— Узакъкъамы?

— Дорменге... базаргъа,— деп джевап берди Усеин Шамиль.

Беттен ве арекеттен денъишмей, ёлуна девам этти. Менълибай артындан бакъып къалды.

Оджа эки куньден сонъ къайтып кельди. Эки афта даа кечти. Менълибай гедженинъ бей вакъытында къомшу одада тасырдылар ишитип, тёшегинден къалкъты, ахырдаки атларны бакъкъан олуп, ихтиятле оджанынъ пенджересининъ къыйыгъындан ичери козьэтти. Оджа худжур алет иле кягъытлар узерине къара, семиз арифли сёзлер басмакъта эди. Менълибай бир шей анълап оламады. Айретте къалды.

Дёрт куньден сонъ койде урядник пейда олды. Оджанынъ одасыны ахтар-тентер этти. Укюметке акс фаалиет алямети тапып оламады, чюнки рус тили оджасы Таир Бурнашнынъ къардашы — Усеин оджанынъ талебеси Азиз Бурнаш гектографны алып-келип, мезарлыкъ ичинде сакълагъан эди.

Амма урядникте оджа ичюн шубэ догъду. Эви узерине гизли незарет таин этип, къайтты. Оджа урядник зияретининъ къуру чыкъувындан рухланып, геджелик фаалиетини токътатмады. Мектептеки истраат куньлери эвде оджанынъ озю ичюн сыкъынтылы хызмет куньлери олдулар.

Кузь акъшамларынынъ биринде Усеин оджанынъ Эвине Эмир-Али Къайышев кельди. Чай ичтилер, къонуштылар. Мусафир озюнинъ «Сары япракълар» адлы пьесасыны окъуды... Эв саиби динъледи. Субет сабагъадже девам этти. Эмир-Али кетмек ичюн сагълыкълашкъанда: «Ялварам сизге! Сабыр этинъиз!— деди Усеин оджагъа.— Пек тыкъылманъыз. Вазиет шимди кергин. Иртиджа зияде кучь алды. Эр ерде дарагъач... адамларны асмакъ, кесмек... Сибирьге айдамакъ. Мектепте дерслеринъизнен мешгъуль олуп турсанъыз, шимдилик кяфий, чюнки сиз ишинъизде ихтият дегильсинъиз!»

Усеин оджа разы олду. Къайышев кеткен сонъ, геджелик фаалиетини токътатты. Озюнинъ шахсий аяты... севгиси, эви-баркъы, келеджеги хусусында тюшюнди ве онынъле мешгъуль олду. О хатип Мамбетнинъ алты къызындан энъ кенджеси Аджиреге къуда йиберди. Мамбет — бир ат, эки огюз ве бираз да топракъкъа саип олса да, асылында, джамининъ вакъыф топракъларыны кирагъа берип, онынъ келиринен гузель кечинген, агъырмакъ адам... Усеин оджагъа гонъюли якъын эди. Алекетсиз, чувулдысыз той япып, Аджирени Усеинге ходжагъа берди. Экисини де енъи эвде ерлештирди.

Амма бир йыл кечмеди, койге кене урядник кельди. Оджанен корюшмеди. Менълибайнен лакъырды этип, къайтып кетти. Сонъ полис идаресинден уйкен инспектор иле силялы эки аскер кельди. Инспектор джебинден дефтерини чыкъарды, ачып, окъуп бакъты, сонъра къапады. «Харджибие къариеси муаллими Токътаргъазы огълу Усеин Шамиль, падиша азретлери алейине акс фикирли газеталар окъумакъта, эали арасында салтанаткьа къаршы беяннамелер даркъатмакъта...» — деген сёзлер язылы эди дефтерде. Дёрт коше мюхюрьли кягъыт узеринде исе: «Уезд земство идаресининъ 1907 сенеси июль он дёрдюнджи куню, эки юз он учь номерли эмирине бинаэн, Токътаргъазы огълу Усеин Шамильге Харджибие къариесинде яшамакъны къатиен ясакъ этмек...» денильмекте эди. Трандафилиди оджагъа уезд прокурорынынъ укюмнамесини косьтерди. Оджа окъуп таныш олду ве мезкюр укюмни эки кунь-эки гедже зарфында эда этеджегине даир имза этти.

«Бана бакъ, Усеин оджа!—деди уйкен инспектор, яры тюрк, яры ногъай сёзлеринен.— Меним эки дефа айткъан адетим ёкътыр. Учь кунь сонъра келирим, койде болсанъ, Кефейе гётюрип, апсханейе тыкъарым. Омюрлик орада къалырсынъ. Незаретинъ эмири ойле, къаттыдыр.»

«Къайда кетмеге борджлым?»— деп сорады ондан Токътаргъазы.

«Нерейе истесенъ, орая гит!— деп джевап берди Трандафилиди.— Тек Кефе уездинден чыкъ!»

Оджа бу укюмге къаршылыкъ косьтермек ичюн озюнде кучь тапып оламады. Къаршылыкъ косьтермек ичюн джемаатнынъ озюнде де укъукъ ёкъ эди. Демирёл станциясына барып етмеси ичюн Токътаргъазыгъа ат-араба такъыштырып бердилер. Оджа аилесинен кочюп кетти.

Шимди Харджибиеге экинджи келюви. Ава сыджакъ. Ёл четинде токъталып, нефес алмакъ ичюн талдалы бир терек ёкъ. Амма оджа Харджибие эалисининъ адетлерини биле. Бойле маальде эсли-башлы эркек адамлар тюкянда ола билелер. Тюкян ве къавехане — экиси бир сачакъ астында.

Оджа тюкянгъа кирди. Къатран ве куфлю мал къокъулы, дым больме ичерисинде Талип бир озю отурмакъта эди.

Усеин оджаны корьген сонъ, джылмайды. Оны къучакълады, аркъасыны таптады. Озюнинъ оджагъа якъын ве садыкъ экенини сездирмек истеди.

— Кельдинъизми, Усеин оджа?—деди тюкянджы. Бизь деликлерине бенъзер кучюк козьлеринен оджанынъ потюклеринден тутып, къалпагъына къадар тешкерди.— Хайырламакъ ичюн эвинъизге барып оламадым. Джанынъыз агъырмасын. Дюрменге мал алмагъа кеттим. Сиз, гъалиба, денъишмегенсинъиз.

Токътаргъазы тюкянджыны яхшы биле. О гъает мукъайт адам. Ким-кимнен дост... кимнен душман, эписинден хабердар.

— Ёкъ!— Токътаргъазы башыны енгильден онъгъа-солгъа къакъытты.— Ич денъишмедим. Башымдаки де эп шу... Харджибиеде тикильген къалпакъ.

Талип курьпе чувалы устюне отурды, оджанынъ сёзлерининъ манасыны анъламагъан олуп, сигар ясамагъа тедарикленди.

— Къаерде джерлештинъиз?— деп сорады о оджадан.— Эски эвдеми?

Оджа, тюкянджынынъ суалини тасдыкълап, башыны къакъытты.

— Ишлеринъиз насыл?—деди Талипке.— Алыш-вериш тавлымы?

Талип сигарыны тутандырды. Тютюнни ичине чекип, джигерлерини толдурды.

— Файдасыз...— деди о. Тютюн агъызындан бурум-бурум олуп чыкъты.— Агъалар менден мал алувны бейсинмейлер. Кепеден озь адамлары кетирелер. Джалангъач койлюнинъ кучю тек упакъ-тюпекке джете... ат мыхы, чамашыр сабуны, кунайлан майы, терен калош, ракъы...—Талип бойле деп, джылмайды.— Ракъы арув кете. Ничюн десенъ, халкъ къаарьли. Ичсе, джюреги джазыла. Озюнъиз?— тюкянджы курьпе чувалы устюнден турып, тахта больме алтындаки оджагъа якъын кельди.— Учь джылдан бери къайда эдинъиз?— деп сорады ондан,— Тавлыкъ джакълардамы?

Талип Харджибиеде ильки пейда олгъан вакъытта...— озю Трабзон бетлерден кельген эди — базы кишилер онынъ лафыны анъламай эдилер. «Сен не тильде сёйленесинъ? Лаз тилиндеми?»—деп куле эдилер. Талип яш эди... чёль шивесини тез огренип кетти. Оджа тюкянгъа киргенде, озь шахсиети Талип ичюн буюк меракъ догъургъаныны деръал сезди. Лякин онынъ мерагъыны къанаатлендирювден къачынмады.

— Бир талай Коккозьде яшадым,— деди Усеин Шамиль.— Сонъ Айвасылда... министр мектебинде ишледим.

Шай деп тургъанда, ичери он эки яшларында огълан бала кирди. Осюк сачлары кунештен къызаргъан, тёпеге тикленгенлер.

— Бар, Меджит акъайгъа айт, къаве кетирсин!— деди онъа Талип ве иляве этти.— Усеин оджа ичюн де!

Бала енъи адамгъа тааджипленип бакъты-бакъты... кулюмсиреди. Таныды оны. Къапугъа догъурылгъанда, оджа онынъ омузындан тутып, токътатты.

— Керекмей,— деди Усеин оджа,— якъында эвде ичип чыкътым.

Бала оджагъа бакъып, хайли вакъыт ырджайып турды, сонъ аралыкъ къапу ичинде гъаип олды.

Оджа сагълыкълашып, тюкяндан чыкъты.

Тышарыда айны шу сыджакъ укюмран эди. Ер ве ава пек къызгъан, адам сербест нефес алувдан аджиз. Токътап турмакъ мумкюн дегиль... бир де-бир якъкъа юрмек, яхут башны талдагъа тыкъып къуртулмакъ керек. Лякин талда ёкъ. Кетмек керек. Къайда? Кене эвгеми? Эки афта эвде мусафирлернен отурды, къонушты. Кяфи дегильми? Бу кой Усеин оджа ичюн ябаний дегиль. Онынъ ташында-топрагъында, адамларынынъ козь ярыгъында Усеин оджанынъ замети, севгиси бар. Учь йыл эвельси сокъакъта оджаны корьген киши, башыны бельгедже эгильтип, селям берир эди. Къарчыгъаларда эсли-башлы адамлар корюнмейлер. Олар шимди... чёльде хызметтелер.

Оджа елькеси устюне тайгъан къалпагъыны огге джылыштырды, къумлы ёлгъа тюшип, араба излери узерине баскъалай берип кетти. Онъа Ибраим оджа Къараманов иле корюшмек керек. Чюнки эвден ойле ниетнен чыкъкъан эди. Лакъырды этип алмакъ керек.

Усеин онынънен якъын. Бакъыр черели, ири кевдели бу адамны бегене. Онъа ишана. Ибраим оджанынъ козьлеринде бунар ёкъ, бакъышлары темиз. Тарахташлы киши...

Ёл бою адымлар экен, къафасы эп агъырлашты, ичинде фикирлер уймелешмектелер. О Таир оджаны да тюшюнди, Таир Бурнашны... рус тили муаллимини. Таир балаларымызгъа рус тили огрете. Мен ана тилимизни. Рус тилини мукеммель бильсем, мен де окъутыр ве... озюмде буюк къанаат, хошнутлыкъ ис этер эдим. Менделеевнинъ элементлер джедвелини окъудым. Тюпсиз ильмий менба! Элементлер... Эбет! Тапылмагъан элементлер. Тапыладжакъ элементлер! Ах! Русчайы эйи бильсе эдим!

Къач керелер шиир язувны быракъмакъ ичюн тёвбе эттим. Башыма ялынъыз дерт, гъам-гъуса кетирген бу зенааткъа лянетлер окъудым. Ёкъ. Быракъып оламадым. Пушкинни тилимизге терджиме этсем, кедерни унутам, алемде шиириет деген шей барлыгъындан ифтихар этем. Ёкъ... шу сёзлерни насыл унутырым?

Бу эки бейит терджименинъ къараламасы эди. Ойле олса да, аджаип аэнк олуп ишитильди. Оджа о сатырларны озю ичюн ишитилир давуш иле окъуды. Сонъ, индемейип, эп юрди.

О койни терк эткен эди. Кери чагъырдылар. Къайтып кельди. Оджа текрар сюкют мулаазагъа алынып кеткенини озю сезмей къалды.— Ничюн? Джемааткъа яхшылыгъым ичюнми?— деп сорады о ве озь-озюне итираз этти.— Ёкъ! Мында мени севмегенлер де бар. Менимле корюшкенде, оларнынъ къаны бозула, юзьлери когерип кетелер. Ойле экен, Харджибиеге ничюн къайтып кельдим? Мени мында не беклей?

Не беклей? Оны кимсе бильмей. Не оджанынъ озю, не де джемаат. Ничюн къайтып кельди? Оджа бу койде ильки мектепни ачты. Адамларгъа къараны танытты. Козьлерини орткен зульмет пердесини йыртып, алып-атты, ярыкъны косьтерди. Сонъ, бу япкъан ишини озю бегенди, ондан ифтихар этти. Тек бу дегиль. Ёкъ... тек бу дегиль. Оджанынъ юрегинде уюгъан севги бунда, бу койде уянды. Аджире адлы араретли, акъыллы къызны бу койде севди, онъа эвленди. Аджиреден Нурие догъду. Нурие чокъ яшамады... ольди. Онынъ яныгъы вакъытында ходжа ве къадын койден сюргюн олдулар.

— А! Усеин муаллим! Сизни корьген бей олсун!

Оджа сескенип, токъталды. Бу кимнинъ давушы, аджеба? Эсиндеми? Ёкъса, сефердеки джаяв аскер киби, тюшюнде ишитильдими. Этрафына бакъынды. Узун эвнинъ ешиль араба къапусы огюнде Аджы-Эрбаин, эки элини къурсагъы узерине къавуштырып, кулюмсиреп турмакъта.— Ёл басып отьменъиз, муаллим! Эвимизге буюрынъыз!

Аджы-Эрбаин... бу — Харджибиеде энъ зенгин кишининъ дюньягъа кельген вакътында эвде Къураннынъ джылтында язылы ады. Койлерде онъа Аджиредин Эмирзакъ огълу денильмекте.

— Тешеккюр, Аджы-Эрбаин эфенди!—деди Усеин оджа, сагъ элини кокюси узерине къоюп.— Аджеле ишим бар.

— Келир-кельмез... недайын иш? — Аджы-Эрбаин кобегине къадар чезик кольмегини дёгмелемекте олуп, оджагъа догърулды.— Тийран кирип, бир къаве ичмесенъ, джаным агъырыр!

— Башкъа вакъытта келирим. Шимди... афу этинъиз!

Лякин Аджы-Эрбаин оджанынъ сёзлерини динълемеди ве ишитмеди... къалын, къыскъа къолларынен онынъ билегинден къапкъач этип тутты, чекип эвине алып кирди. Керчек, Аджиреддиннинъ къолларындаки кучь оджанынъ озюнде де ёкъ дегиль, амма... тек къолларында. Аджирединнинъ исе... турушынынъ, юрюшининъ, лафынынъ озю — кучь. Онынъ ады, къыяфети — акимиет, джебриет. Аджирединге тирелювден эйи нетидже беклемек мумкюн дегиль. О себептен Усеин оджа таби олды.

Ири, улькюн ода. Ичинде миндерлер устюнде эсли-башлы кишилер отурмакъталар.

— Эфендилер!—деди эв саиби, къырмызы черели, толу мучели... темиз кийимли мусафирлерге мураджаат этип.— Бакъынъыз... ким кельди?

Кишилер Усеин оджаны корьген сонъ, айретле козьлерини котерди, элесленип онъа бакътылар. Оджа миндер устюндеки кишилерни таныды. Джемаледин, Аджы-Абдуразакъ, Бакъы Бариев, Ресуль эфенди, Эбу Бекир, Адиль байлар... ёкъ, Усеин оджа оларны унутмады.

— Хош кельдинъ, муаллим!— деди энъ четте отургъан сарышын Адиль бай... къуру мучесини бираз огге беререк, эки къоллап оджанынъ элини сыкъты.— Харджибиени бир ташлап кеттинъ. Зан этсем, бир даа ташлап кетмезсинъ!

— Мерамым ойле — оджа башыны енгильден къакъытты, элини онынъ авучлары ичинден чекип алгъан сонъ, кокюсининъ сол якъына басты.— Корюшювимизден гъает мемнюним!

— Биз де... балаларымызнынъ оджасы сагъ-селямет экенлигинден хошнутмыз,— деди Аджиредин.

Эв саиби бу сёзлерии озь ляйыкъатына муимлик берюв, алидженап корюнюв ичюн айтты. Оджа, эльбетте, эписини анълады. Башкъалары ерлеринден турмадылар. Оджа оларнынъ кибарлыгъыны сезмеген олуп, озюнинъ незакет борджуны там къаидесинен эда этти. Эр бирининъ огюне келип, къолуны алды, ал-хатир сорады. Ниает, Аджы-Эрбаин оджагъа отурмакъ ичюн ер теклиф этти. Озю де отурды. Эбу-Бекир бай къыскъадан дуа окъуды.

— Кельгенинъден хаберим олду,— деди Аджиредин.— Бизим якъкъа бир корюнип кетерсинъ белледим. Корюнмединъ. Насыл? Темелли кельдинъми?

— Эбет!—деди оджа.— Хысмет олса...

— Сизни... апсханеде деп ишиткен эдим.— Эбу-Бекир бойле деп отургъанда акъсырды. Элиндеки фильджаннынъ къавеси тельгенди, тизлери узерине тёкюльди. О фильджанны деръал табакъ устюне къойды.— Янълыш олса керек. Не дейсинъиз, Усеин оджа?

— Апсханеде? Менми? — оджа тааджипленип, омузларыны къысты.— Зан этсем, бу сизинъ арзунъыз эди. Шимди мени сербестликте корюп, хаялынъыз къырылдымы? Мен апсханеде олмадым. Айвасылда Министр мектебинде муаллим эдим.

Оджанынъ бу сёзлеринден сонъ Аджы-Эрбаин, Эбу-Бекир, Джемаледин бир бирлерине бакъыштылар.

— Министр мектебинде?— Эбу-Бекир огге эгильди, белини догърултып, сары кирпиклерини сыкъ-сыкъ ойнатты, элесленип къалды.— Айвасылны... о аджаип койни ташлап, бу такъыр чёльге кельдинъизми?

Къапу акъырындан ачылды. Белине мавы, къыйыкъ шал багълы яш къадын утансырар, гульгюлли чере иле кирди, Усеин оджанынъ огюне ихтиятле къаве къойды.

— Эбет!— деди Усеин оджа, къадын чыкъкъан сонъ.— Ойле яптым.

— Зевкълы адамсынъыз, сиз...— деди Джемаледин.— Инсан даима ямандан — яхшыгъа ынтыла. Сизде эр шей аксине.

— Харджибие яман ерми?— деди Усеин.— Яман олса, озюнъиз ничюн мындан кетмейсинъиз? Джемаат чагъырды, мен кельдим. Ред этип оламадым. Сизинъдже, бу не? Яман ишми?

Джемаледин эфенди тюз-тёпе къалпагъыны чыкъарып, тизи узерине къойды, ири, къырмызы явлыгъынен манълайыны ве елькесининъ терини силип алды, къалпагъыны текрар башына кийди.

— Джемаат?— Эбу-Бекирнинъ самайларындаки къан дамарлары, эеджандан къабарып чыкътылар—Ким о джемаат дегенинъ?

— Койнинъ эалиси,— деди Усеин оджа.

— Ёкъ,— Джемаледин кийик сеснен къычырды.— Беш-он къарабаджакълыдан джемаат олмай. Джемаат бизлермиз,— къолунынъ къатий арекетинен янындаки адамларны косьтерди.— Сизге, Усеин оджа, бу малюм олмакъ керек.

Бир аягъыны килим узерине узатып, дигерини тизден буклеп отургъан Аджы-Эрбаин, къакъына берип, аркъасыны ястыкътан къуртарды.

— Афу этинъиз!— деди о, Джемалединге эгилип,— Усеин оджаны учь бучукъ йыл дегенде бир корьдик. Алыны-хатирини сорав ерине, онынъле давагъа тутундыкъ. Бу мусульманлыкъ дегиль.— Усеин оджагъа джиддий лафынъыз олса, онынъ ичюн башкъа ер ве башкъа вакъыт тапынъыз! Оджа меним эвимде мусафир... унутманъыз!

— Менимки дава дегиль, Аджредин!— деди Джемаледин бай.— Мен бу койде кимнинъ насыл укъукъкъа малик экенини онъа хатырлатмакъ истедим. Джемаат чагъыргъан экен! Я биз? Биз чагъырдыкъмы? Сёз келими, онынъ Харджибиеге келеджеги сизге, Аджиредин эфенди, малюммы эди?

— Малюм эди...— деди Аджы-Эрбаин. Керчектен де малюмми эди, бундан, оджанынъ озюнинъ де хабери ёкъ, лякин индемеди,— риджа этем, бу лафны кесейик!—деди Аджы-Эрбаин. Фильджанны Усеин оджагъа таба джылыштырды.— Буюрынъыз къавенъизге, муаллим!

Джемаледин ве Эбу-Бекир, эв саибининъ джанбаз муамелесине тааджипленип, бир-бирлерине козьэтти, боюнларны къысып алдылар.

— Бир шей анъламайым...— деди Эбу-Бекир.

— Мен, аксине, эписини анълайым,— деди Джемаледин... мыйыкъ астындан кулюмсиреди.

— Озюнъизнинъ якъларда... о къопай-чора татлыкъта не бар? Не ёкъ?— деп сорады Адиль бай оджадан.— Кечиниш бир джорукъмы? Ёкъса, кене такос питеми?

— Башкъа не олур беллединъиз? Къалакъаймы? Тазе къоюн этими?—Джемаледин озь башына хахылдап кульди — Къалакъай пиширмек ичюн сары май керек. Татта о ёкь.

— Иш такос питеде дегиль,— деди оджа, джиддий черенен.— Татнынъ ихтиярында багълар ве дагълар бар. Къайда айлансанъ, мейва.

— Я ногъайда?—деди Эбу-Бекир.— Ногъайда богъдай... Эт!

Лякин бу уфакъ лакъырды эди. Онынъ ичюн Усеин оджа сёзюни узатмай, кесе къойды.

Такос пите акъкъындаки лаф, мыскъыл тарзында олса да, шубэсиз, оджанынъ койге къайтып келюви акъкъындаки муляазаны четке бурмакъ ичюн айтылды. Муляаза, акъикъатен, четке бурулды, амма онынъ акъаретли руху денъишмеди.

— Учь йыл къалакъайымызны ашадынъыз!—деди Эбу-Бекир бай оджагъа.— Амма Коккозьлюлерге айтып, бизге бир маджар татлы согъан кетирип оламадынъыз... ири, тёгерек согъан. Чанакъ къадар. Билесинъизми?

— Чюнки, Эбу-Бекир агъа, мен оджам,— деди Токътаргъазы, озюни джоймайып.— Туджджар дегилим. Мен сизлер ичюн... ондан да къыйметли ишлер яптым.

Джемаледин ве Аджиредин отургъан ерлеринден тельгенип алдылар. Козьлерине чёп тюшкен киби, къапакъларыны сыкъ-сыкъ ойнаттылар. Туджджар не? Оджа не? Арадаки фаркъны таин этюв устюнде тюшюндилер... оджагъа итираз этсинлерми, этмесинлерми?

— Бедава керекмей,— деди Джемаледин, акъаратленген алда.— Акъчасынен...

— Билем... акъчасыз иш ёкъ,— деди оджа. Назары огюндеки табакъ устюндеки фильджангъа тюшти. Ичиндеки къаве артыкъ сувуп, къалгъан эди. «Алып бир ютум ичейим де, лафны сонъ девам этейимми экен...» деп къолуны фильджангъа узатмагъа ниетленди... къолу озь-озьлюгинден кери чекильди. Субетчилер онъа козьэтип, ненидир беклеп отургъанларыны эслеп, алель-аджеле фикирлерини топлады.

— Иш тек акъчада дегиль,— деди оджа.— Ёл узакъ. Уфачыкъ тат атлары чыдаялмайлар. Ай-Петри асты койлюлери малны Кезлев, Ор, Мелитополь бетлерге алып кетип саталар. Амма бу якъларгъа кельмейлер. Эвель-эзельден ойле! Ничюн, бильмейим!

«Бир маджар согъан...» лакъырдысы джиддий дегиль... уйдурма иш. Бу ердеки адамлар, озьлерининъ коюндеки оджанынъ не Сарайменден, не Кирлевуттен, не Къазантиптен, не Такъылдан, не Башавулдан, не Джавтопеден, не Къазаулдан, не Узунаякътан, не Ченгелектен... ич бирисинден олмайып, узакътан, тап Ай-Петри беттен, эльдиректе, шу фодулы Коккозьден келип, Харджибие балаларына илим-тербие огретем деп, къафаларындаки мийлерини конделенлеп тюрткелеви, бу тюс-тёпе къалпакълыларнынъ юреклерини учь бучукъ йылдан бери тырнай берип, устьлеринде терен яралар ачкъан эди. Оджаны учь йыл эвельси койден джёнеткендже, агъалар бир якътан Керчь, дигер якътан Кефе полис назарети меъмурларынынъ къолларына ве джеплерине къабар къыстыра берип, яз-къыш чапкъалап, аштан-сувдан кесильген... ниает, Трандафилиди оджаны бу койден алгьан сонъ, шадлыкълы омюр кечирген эдилер. Шимди оджа кене Харджибиеде. Ёкъ! Ёкъ! Оны Харджибиеге текрар алып-келюв джемаатнынъ элинден келеджек иш дегиль. Бунда бир икмет бар. Джемалединнинъ иддетленювинде эсас бар. Оджа койден бир дефа чыкъарылды. Бир даа чыкъарылмаз. Джемаледин буны бильмей. Бильмегени себебинден, оджаны корер-кормез, иддетленди. Иддетленип иш япмакъ мумкюн дегиль. Аджы-Эрбаин илекяр ве мукъайт. «Бир маджар татлы согъан...» Харджибие агъалары ичюн керек шейми? Ёкъ. Согъандан макъсад — дава чыкъарув. Дёрт юз десятин топракъ. Алтмыш чифт огюз. Отуз эки ат. Аджы-Эрбаин бу ерлерни ишлемек, бу айванларны асрамакъ керек. Татлы согъан!? Эльтиген ялысындан Кавказ бетке бакъып пармагъыны азачыкъ къыбырдатса, эртеси куню Темрюктен онъа учь геми сабзеват кетириледжек. Иш согъанда дегиль. Иш шундаки, Усеин муаллим къайтып кельди. О ярын Керчьтеки ишчи дернеклерининъ азаларынен текрар тапышаджакъ, джемаатнынъ мийини кене тёнтереджек, вель-асыл, Харджибие акъкъында губернатор азретлери индинде осал фикир догъаджакъ.

— Ойле, Усеин оджа!—деди Джемаледин, лакъырдыгъа екюн чеккен киби.— Биз сени чагъырмадыкъ. Сен... кельдинъ.

— Эбет мен кельдим,— оджа онынъ сонъки эки сёзюни текрарлады.— Чюнки генчлигимнинъ кучюни... къальбимнинъ араретини, истидадымны илькиде бу койге бердим. Бильмиш олунъыз, эгер мени сизлер...— О Джемалединге ве Эбу-Бекирге элемли назар атты.— Эгер мени бу койге сизлер чагъыргъан олсанъыз... кельмез эдим.

Джемаледин ве Эбу-Бекир айрет ичинде, къырмызы, этли къапакълы козьлерини бири-бирлерине догърултты, индемей къалдылар. Хайлы вакъыт кечти, Аджы-Эрбаин ири кевдесини бир къакъытып алды.

— Ша-ай!— деди о, алчакъ ве зеэр тамлар давушы иле.— Мен чагъыргъан олсам да кельмез эдинъизми?

— Сиз?..— оджа козьлерини ерде тёшели килимге догърултты, бираз сусты, тюшюнди, сонъ башыны акъырындан терсине къакъытты.— Ёкъ!— деди оджа.— Сиз чагъыргъан олсанъыз да кельмез эдим.

Аджиредин аркъасыны дивар ястыкътан къуртарды, огге узанып, килим устюндеки тютюн къутусыны алды.

— Манъа бакъ, бедбахт оджа!— деди о, ичтен къайнап кетип.— Кефе уезды Полис Идареси башлыгъы Караганский волостьларгъа зияретке чыкъса, меним эвиме келип, эки кунь къонмагъандже, кетмей. Бу санъа малюммы? Флигель-адьютант Дунаев Кефеде мени корьсе, теменна берип кече. Акъылынъ ериндеми сенинъ? Мен чагъыраджагъым да... Усеин оджа кельмейджек!? Ойле де келирсинъ! Кельмей бакъчы! Бу сефер сенинъ Харджибиеге келювинъе мен рухсет эттим. Сарайменден исе... о вакъытта, анъладынъмы? Ильки сеферде, Эбу-Бекирнинъ кефалети иле кетирильгеп эдинъ,— о Усеин оджанынъ омузыпдан тюртип алды.— Унутмакъ керекмей!

Оджа кулюмсиреди, индемеди. Онынъ аягъы юкълагъан, къыбырдатып оламай, чокъ чекишти... бекледи. Уюшыкълыкъ чезильген сонъ акъырындан аякъкъа къалкъты.

— Афу этинъиз, эфендилер!— деди о.— Манъа кетмек керек.

Сагъ къолуны кокюси узерине басты, сонъ козьлери севиесинедже котерип, ашагъы эндиререк, къапугъа догърулды. Аджы-Эрбаиннинъ агъызындан, татар эвинде адет олгъан, «ашыкъманъыз, Усеин оджа! Отурынъыз! Тезден аш азыр оладжакъ...» фелян-тюген сёзлер, эльбетте, ишитильмеди.

Аякъкъа турды. Мусафир босагъадан тышкъа атлайджакъта, табакъ устюндеки толу фильджан козьлерине чалынды.

— Къавенъизни ичмегенсинъиз де, Усеин!—деп къычырды артындан эв саиби.

Мусафир эв саибининъ сёзлерини ишитмеген олуп, софада аякъкъапларыны кийди, аркъасына айланып бакъмай, ёлгъа чыкъты.

Аджы-Эрбаин аралыкъ къапудан, оджанынъ артындан бир талай козь этип турды, сонъ тирсегинен уйтеп къапуны ортти.

Оджа артына айланып бакъмады, ёлнынъ ортасына тюшип, аджеле-аджеле кетти. Бу ёл — башкъа... оны эвге алып бараджакъ ёл дегиль, лякин оджа ичюн эмиети ёкъ. О сагъына-солуна бакъмай, адымлай берди. Эппи ёл кечкен сонъ эвлер, къаралтылар сийреклешти, козьлерининъ къыйыгъындан узун кольге корьди. Токъталды... элесленип бакъты, огюнде бычма-таш диварлы, кирамет дамлы бина турмакъта эди. Озюнинъ, Усеин оджанынъ мектеби. Бинагъа якъын кельди. Этрафыны айланып чыкъты. Бурунынынъ уджуны джамгъа тиреп, къолуны козьлерине талда этип, пенджереден ичке бакъты. Ичте, бир диварда мыхкъа джогърафия харитасы илинген. Дигер диварда Гасприискийнинъ сурети асылы. Ерде эренделенген тахталар тертипсиз алда яталар. Ралелернинъ къапакълары устюнде пычакънен чешит арифлер ясалгъан. Язы тахтасынынъ боясы силинген. Кимер диварларнынъ сылавы кочькен. Таван акъкъан. Ичериде кимсе ёкъ. Къапу килитли.

Оджа пенджереден чокъ бакъып турды. Ичеридеки левхалар ве эшьялар акъырын-акъырын бунарланды, думан ичинде къалды, корюнмез олдулар. Бираздан... думан ичинде парлакъ, ири ода асыл олды. Диварлары тазе акълы, табаны боялы. Енъи ралелер устюнде аджаип кийимли огълан ве къыз балалар отуралар. Олар дерске кельгенлер, оджаны беклейлер... Сыныфнынъ къапусы ачыла. Усеин Шамиль кире. Талебелер аякъкъа къалкъып, тебессюмли, хош чере иле оджагъа козьэтелер.

— Селям алейкюм, севимли чоджукъларым! Меним тазе гонджелерим!—дей оларгъа оджа.

— Алейкюм селям, къыйметли оджамыз!—деп джевап берелер балалар.— Корюнмединъиз. Къайдаларда эдинъиз? Сизни пек сагъындыкъ.

— Мени... сагъындынъызмы? Усеин оджа да сизсиз яшап оламады! Къайтып кельди...

Энъ арттаки раледе начар огъланчыкъ аякъкъа къалкъа, бир къучакъ чичек кетирип, оджагъа такъдим эте, аякълары уджларында юкъары котерилип, онынъ элини опе ве, ашыкъмайып, лиякъат иле кетип, текрар озь ерине отура. Усеин оджанынъ козьлеринде яшлар йылтырайлар. Элиндеки къалын саплы, кучюк япракълы, къырмызы бедерли осюмликлерге юзюни эгильте, олардан чыкъкъан кунеш, ель... чёль къокъусы къальбини охшай.

— Буларны къайдан узьдюнъиз?—дсп сорай оджа, тааджипленип.— Кеч мевсимде.., бу къургъакъ йылда?

Чоджукьлар гизлиден бир-бирлерине бакъып, кулюмсирейлер.

— Танъда турып, денъиз бетке кеттик,— дейлер огдеки ралелердекилер,— о саильде, ёсунлы ташлар арасында осе... Чалыкъ-Тотай дейлер онъа!

Оджанынъ омузы устюне агьыр къол энди. Оны ихтият иле силькитти... оджа силькинтини дуймады. Башы пенджереге мыхлы киби, юзю джамгъа таялы, индемей турды. Къол оджаны кучьлюдже къакъытты. Оджа абдырап, кери чевирильди. Огюнде адам кольгеси корьди. Бу ким? Бу ким? Ёкъ, о кольгени танып оламады. Кунь баткъан, чёллер узерине артыкъ къаранлыкъ чёккен. Оджа аля терен хаял ве тасавур ичинде.

— Усеин!— деди къолнынъ саиби.— Сизге не олду? Кейфинъиз ёкъмы?— оджанынъ аркъасы сувукъ тер иле къаплы эди. Онынъ тени титреди. Куреклери къакъынып алдылар. Оджа Ибраим Къарамановны зорнен таныды.

— Бурскюн дерслер башланаджакъ,— деди Усеин Шамиль, эеджанлы алда,—мектепнинъ ичине сипирги урулмагъан.

— Къасвет этменъиз, Усеин...— Къараманов онынъ къолтугъына кирип, араба ёл бетке етекледи.— Таир оджагъа эписи малюм. О чарелер корер.

— Бина хырпалангъан,— деди оджа. Къарамановнынъ сёзлери къулакъларына кирмеди.— Кедиклер де...

— Пара ёкъ, Усеин. Сиз кеткен сонъ Джемиет хайрие джан берди. Кимседен ярдым ёкъ.

Эки муаллим эвлер арасында сечилир-сечильмез тургъан ёл бою ян-янаша кеттилер. Узакъта, чёльнинъ биткен еринде, къырмызы ёлакъ узангъан. Чёльде отлап къалып, кечиккен сыгъырлар къаралтыларгъа къайтмакъталар.

Ибраим Къараманов къырмызы черели киши. Усеин Шамильден эслидже. Харджибие мектебине кельгени дёрт йыл. Балаларгъа рус тили ве джогърафия дерслери окъута. Оджалыкъ хызметинде теджрибели. Дерслер маалинде къатты. Талебелер иле муамеледе джиддий. Ондан къоркъалар. Багъда ишлеп, юзюм ашап, денъиз авасынен яшап алышкъан. Таракъташлыларнынъ эписи киби, Къарамановнынъ озю де бедендже кучьлю, кучара тереги киби къавий. Бу ешиль адада сонъки йылларда юзь береяткъан сиясий вакъиаларгъа мунасебети насыл? Къафасы не иле ишгъаль? Усеин Шамиль бу хусуста бир шей бильмей. Бильсе, фена олмайджакъ, чюнки озю ичюн бу пек муим. Къарамановнынъ исе Усеин оджа акъкъында тасавуры ёкъ дегиль. Усеин койде олмагъанда, онынъ акъкъында чокъ лакъырдылар ишитти. Яхшысыны да, яманны да. Чёльде сабан сюрип, арман басып, замет корюп кечинген адамлар Усеин оджаны урьметнен анъдылар, онъа озьлерининъ севги ве муаббет серветини багъышладылар. Башкъасынынъ «эмеги эсабына байыгъанлар ойле япмадылар. «Аллагъа шукюр! Фесатчыдан къуртулдыкъ!»—деп кольмеклерининъ якъаларыны силькиттилер.

Усеин Шамиль буларны биле. Бильгени ичюн Харджибиеге къайтып кельди.

Лакъырды эте-эте кетер экенлер, Къараманов бирден токъталды. «Мен мында яшайым,— деди о оджагъа, янашадаки топракъ дамлы эвни косьтерди.— Кирейик, Усеин эфенди, чай ичейик! Урьметли мусафиримиз олунъыз! Бизде чекиниледжек кимсе ёкъ. Къадын... бир де огълан». — Усеиннинъ козьлерине ялварыр киби бакъып турды. Усеин агъызындаки сигарны алып, ерге ташлады. Потюгинен басып, эзди. Ишарет пармагъынынъ уджунен мыйыгъыны бир солгъа, бир де сагъгъа сыйпады, незакетли суретте ред этти. «Тешеккюр, Ибраим эфенди!—деди о.— Илериде вакъытымыз чокъ иншалла, якъында кене корюширмиз».

Усеин оджа бу ерде сагълыкълашмакъ истеди, лякин Къараманов оны ялынъыз быракъмады, озгъарып кетти. Усеин бугунь чокъ юрди, чокъ ишитти. Теэссураты кучьлю. Харджибие керчектен де, денъишмеген. Эвельки киби къоркъакъ, мутеассип кой. Гъыртлагъына ильмек илинген тура... А!—десенъ, олар... Аджы Эрбаиннинъ эвиндекилер, йипни тартаджакълар. Гъыртлакъ сыкъыладжакъ. Джемаатнынъ такъдири даа бетер оладжакъ. О себептен эр кес сюкют алда. Илериде не оладжакъ? Оладжакъмы асыл да бир шей? Койлюнинъ хабери ёкъ. Койлю Аджирединнинъ, Эбу-Бекирнинъ, Джемалединнинъ къолунда ишлей. Ишлемесе, ачлыкътан оледжек. Агъызыны ачса — узакъ, сувукъ Сибирь. Курек джезасы. Не чаре? Суса... Такъдирине таби олуп отура. Фезада исе. Ер курреси озь кочери этрафында эп дёне.

— Сиз Сибирьге, курек джезасына укюм этильгенсинъиз,— деди Къараманов оджагъа... алчакъ сеснен.— Джемааткъа ойле денильди. Албуки...

— Ёкъ!— деди Усенн оджа.— Мен ялы боюнда ишледим. Къадын озю Харджибиели... коюне асрет олду. Къайтып кельдик. Кельдик... ишим юрерми, бильмейим. Харджибие муреккеп кой. Оны анъламакъ кучь. Бай, молла... ве эмекчи адам,— оджа токъталды.— Бу исе бизим эв.

Бана Къарамановнынъ эви огюнде олуп кечкен левха бу ерде текрарланды. Усеин оджа Къарамановны, беш дакъикъа да олса, эвге кирип-чыкъмасыны риджа этти. Къараманов тешеккюрлер бильдирди. Энди кеч олгъаныны, эвге къайтмакъ кереклигини анълатты, лякин Усеин Шамиль исрарлы адам... Ибраимнинъ изаатына къанмады. Оны зорлап эвге кирсетти.

— Бакъынъыз, баба! Мен энди балабан огълан олдум!—ичериден Аджиренинъ ифтихарлы давушы ишитильди. Къарысы Даниял олуп, лакъырды этмекте эди.— Къапуны озюм ачам, озюм япам. Анама ярдым этем.

Усеин оджа тёрдеки ачыкъ къапудан ичериге козьэтти. Кичкене Даниял аячыкъларыны керип, топракъ табан устюнде тыпыр-тыпыр юрмекте. Бабасыны корьген сонъ тентиреди, ерге йыкъылды. Йыкъылгъанына ынджынды... агъламагъа ниетленип, шыншыкълап башлагъанда, Аджире чапып-келип, баланы къучагъына алды. Азбаргъа чыкъмакъ ичюн къапу бетке чевирильгенде, Къарамановны эслеп, айретте къалды.

— Ва-ай! Ибраим оджа!— деди Аджире... гуя Къарамановнен чокътан таныш ве араларында саде муамеле яшамакъта. Албуки Ибраим оджа акъкъындаки тасавуры — Усеин оджадан ишиткен уфакъ-тюфек фикирлерден ибарет... озюни корьгени ёкъ. Ойле олса да, Къараманов экенини бир корюште бильди.— Айып этменъиз! Эвге кирген шорбаджынынъ тек озюдир белледим. Хош кельдинъиз!

Къарамановны кишилик одагъа етеклеп кирсетти, миндерге отуртты, озю ашхане бетке кетип, гъаип олды. Усеин оджа софада быджагъыны чыкъарып, дивардаки чюйге ильди. Аякъларындаки орьме, эски чорапларынен давушсыз келип, Ибраимнинъ янына отурды, агъач тютюн къутусыны онынъ огюне сюрип къойды. Бирер сигар ясап, кибрит иле тутандырдылар. Субет эппи къызышкъан маальде Аджире ханым къаве кетирди. Эки оджа хошнут алда къаве ичтилер. Ичти ве мектепнинъ бугуньки алы ве келеджеги акъкъында къонуштылар. Кой джемаатынынъ аяты Аджы-Эрбаин ве Джемалединнинъ къоллары арасында къысылы. Мектепте дерслер джедвелине дюньявий фенлер кирсетювге рухсет ёкъ. Усеин Шамиль кечкен йылларда енъи фенлер, енъи усуллар ичюн не къадар гъайрет эткен... енъи фенлерге мусаадени насыл мешакъатларнен алгъан эди!? Энди эписини енъиден башламакъ керек оладжакъ.

Ибраим оджа къавесини ичип, фильджанны тепси ичине къойгъан сонъ, козьлерини эв ичинде бир манасыз анда-мында кезиндирген вакъытта назары тесадюфен кемане узерине тюшти. Кемане сандыкъ устюнде, ярысы мавы шербентинен ортюли алда ятмакъта эди. Якъында оны бирев элине алып бир шейлер чалгъангъа бенъзей. Ибраимнинъ череси севинч нурларынен айдынланып кетти.

— Бу назик алетнинъ тилинден къайсынъыз анълай?— деп сорады о эв саибинден, козьлеринен сандыкъ бетке ишарет этти.— Озюнъизми? Ёкъса, Сеит-Джемильми.

Усеин кулюмсиреди. Бу суальнинъ берилюви биринджи кере дегиль. Эвге ильки кельген адамларнынъ эписи кеманени корюп, айретлене. Усеин бунъа артыкъ алышты. Лякин... тиль оджасы ве кемане! Бу адамлар ичюн бирден анълашыла къоймай.

— Ёкъ! Озюм...—деди Усеин Шамиль.— Джаным сыкъылгъан вакъытта, бираз шыкълап бакъам.

— Яхшы этесинъиз...— деди Къараманов.— Кемане аджаип шей... языкъ ки, чалмакъ озюмнинъ къолумдан кельмей.

Усеин оджа Ибраимнинъ сёзлерини такъдир этип, кулер юзьнен башыны саллады.

— Бизим якънынъ койлеринде адет ойле... Эр кес бир де-бир алетте чалмакъ керек. Той олса, чалгъыджы къыдырылмай.

— Чалгьыджылар меселесинде бизим Таракъташта да къытлыкъ сезильмей тургъан,— деди Ибраим оджа.— Шимди насыл, бильмейим. Койден кеткеним эппи олды.

Мусафир тосат-тосат кеманеге бакъа берди. Сонъки куньлерде бу эвде булунгъан дигер зияретчилерге бенъзеп, Ибраим оджа да кеманенинъ сесини ишитмек истеген киби сезильди. Усеин оджа буны дуйды. «Акъикъатен... енъи мусафирге бир шейлер чалып косьтерейимми экен...» деп тюшюнди Усеин Шамиль. Лякин, къапу аралыкъланды, босагъанынъ о бир якъында Даниял корюнди. Усеин алель-аджеле турды... чапып-барып огъланны къучагъына алды, багърына басты, къальбининъ теренликлеринде азиз сёзлер тапып чыкъарып оны охшады. Янагъындан опьти. Огъул бабасынынъ юзюне бакъты-бакъты, пармагъынен онынъ козьлерине тюртти, баба исе баланынъ пармагъыны агъызына къапты, энъкъастан тишлеген олду. Даниял шахылдап кульди. Баба текрар огълунынъ козьлеринден, янакъларындан опьти. Бала тунчыкътымы, джаны сыкъылдымы, Алла бильсин, кийик сес чыкъарып агълады. Аджер, эр вакъыттаки киби, етишип кельди, Даниялны алып кетти.

— Огъланнынъ машалласы бар,— деди мусафир, къапу япылгъан сонъ.— Алла бахтлы этсин,— къутуны ачып, кене сигар ясамагъа тутунды.— Къызынъыз да бар эди дегильми? О къайда?

— Къызымыз... Нурие вефат этти,— деди оджа.— Джаны дженетте олсун. Даниял Айвасылда догъду.

Эв чым-чырт кесильди. Къомшу одада аш пиширюв иле мешгъуль не Аджиренинъ ве не де онынъ аптесининъ давушы ишитильмеди. Сукюнет чокъ вакъыт девам этти. Ниает, Шамиль субетни денъиштирди.

— Бизге джыйылып, текяран лакъырды этмек керек,— деди о.— Дерслерде, талебелерде интизам олмасы ичюн оджалар шурасы тешкиль этильмели.

— Таир оджа да о фикирде. Сизинънен къыраэтлер акъкъында да лакъырды этмек истей.

— Ничюн менимнен? Эпимизнен лакъырды этсин! Сеит-Мамбет Ырызкельдиев къайда?

— Язлыкъ Керчьке кеткен эди,— деди Къараманов.— Бельки энди кельгендир,— о пенджереге чевирильди, тышарыда... айнынъ зайыф ярыгъында ренксиз, ава бошлугъына козьэтип отурды.— Бир кунюмиз къалды,— деди о озь-озюнен лакъырды этер киби.— Кимерде адамлардан шикяетлер ишитиле... «Балаларымызда ислям дини акъкъында тасавур ёкъ», дейлер. Сизинь адынъызны да анъалар. Хусусан Джемаледин бай... онынъ фикириндже, Усеин оджа койде бир йыл даа къалгъан олса, джами де къапаладжакъ экен.

— Джемаледин бай янълыша. Мен талебелерге Къуран да окъуттым, намаз къылувны... атта джума куньлери минареде эзан окъувны да огреттим. Озюм буларгъа эльбетте, нафиле замет деп бакъам.

Усеин бойле деп... сусты. Къарамановдан джевап бекледи. Фикирини такъдир этеми-ёкъмы? Такъдир этмесе, иътиразы неде? Амма мусафирнинъ череси денъишмеди. Не айрет. Не азап, не де нефрет... бир шей сезильмеди. Ичтен сакин корюнди. Оджанынъ ичтимаий адиселерге назары Ибраимге, гъалиба, эвельден малюм эди, о себептен тааджипленмеди.

— Усеип эфенди!— деди о, ич бекленильмеден.— Мумкюн олса, шу аджаип алетте бир шейлер чалынъыз. Давушыны сагъындым.

Эв саиби, Ибраим оджанынъ риджасыны табий арзу деп, къабул этти. О мектепте талебелерге ана тили огрете, тарихтан, эдебияттан баас эте. Тюркю огренюв дерсине кемане чалып, «зиль тута», озю йырлап косьтере. Кимерде дерслерден сонъ, аткъа минип, кой ичинде кезине, чёллерге чыкъып кете. Ат устюнде отурышыны корьгенлер пек бегенелер. Онынъ хызмет фаалиети гъает кениш. Амма Усеин Шамиль ялынъыз оджа дегиль... бедий эсерлер язув иле де мешгъуль. «Ветан Хадими»нде, «Терджиман»да, «Шура»да ве дигер тюркий улькелернинъ матбуатында Усеин Шамиль Токътаргъазы имзасы иле эсерлери дердж этиле. Халкъ оларны севинч ве итирам иле окъуй. Амма муневер кишилер муэллифнинъ эвинде озю иле корюшкен вакъытта: «Оджа! Озюнъизнинъ шиирлеринъизден окъунъыз... динълейик!» деген адам олмады. Санки олмады. Бойле юксек незакет бизим саде татарда ёкъ. Шимди миндер устюнде аркъасыны дивар ястыкъкъа таяп отургъан Ибраим оджа ойле теклифте булунса эди, Усеин оджа къальбни якьыджы шиирлеринден базыларыны хошнутлыкъ ве котеринки аэнк иле окъур эди. Амма Къараманов «... бир шейлер чалмасыны» риджа этти. Не ичюн? Юреги назик, вуджудынынъ уджейрелери адден-ашыкъ сезекли экени ичюнми? Музыка саньатындан пек анълагъаны ве севгени ичюнми? Ёкъ! Шай... тойларда ве джыйынларда къулакълары кемане ве даре сесине алышып къалгъакы ичюн.

Оджа ойле белледи. Бельки Къараманов санайы-нефисе авескяры, бельки музыкадан чакъкъан адам?! Онынъ кенъ омузларына, гульгюлли ве сакин чересине бакъып, къальбиндеки ислерини таин этмек мумкюн дегиль. Усеин оджа Къараманов акъкъында не биле? Чокъ шей бильмей!

Ондан да башкъа, Къарамановнынъ бу эвге ильки келиши. «Эв саиби исе мусафирнинъ къулу...», мусафир не десе, оджа оны япмагъа борджлу. Эв саиби еринден къалкъты, сандыкъ устюнде козьлерни охшап, сусып яткъан кеманени элине алып, аркъасыны ченгеси астында къысты, теллери узеринде яйиы бир ойнатып алды, сонъра къулакъларындан бура-бура кеманени, ниает, къурды. Теллер озь давушларыны тапкъан сонъ, оджа чалды. Чалды ве джошкъун сеснен тюркю сёйледи. Языкъ... тюркю чокъкъа сюрмеди.

деп тургъан маальде тышарыда къапу къакъылды. Кемане сусты. Оджа алель-аджеле софагъа чыкъты. Софада ачыкъ къапу босагъасы устюнде Таир Бурнаш турмакъта эди. Артында кольгеде, Сеит Мамбет Ырызкельдиев. Сонъки учь йыл ичинде Усеин оджанынъ дерслерини о берип кельген. Таир оджа бойлуджа, арыкъ киши. Сеит-Мамбет чёкюк, этли юзьлю.

— Зияретинъизден гъает мемнуним,— деди оларгъа оджа.— Буюрынъыз, эфендилер!

Оджалар чекинип, сакъынып ичери кирдилер.

— Биз, Усеин эфенди, ишнен кельдик,— деди Бурнаш.— Бурскюнь дерслер башлай. Сиз, эгер янълышмасам, озь дерслеринъизни девам этеджексинъиз! Ойле дегильми?

«Озь дерслеримни!.. Ана тилимними? Думанлы дагъларда чобанларнынъ къавалларында инълеген нагъмелер киби джазибели, татлы, чам япрагъы къокъувлы, денъиз ренкли, дюльбер тилимизними? Эй, Алла? Усеин оджа асыл да, ер юзюнде озь аятыны онсыз тасавур этип олгъанмы? Къыйметли мусафирлер! Сиз отурынъыз! Къаве ичинъиз! Къаве ичкен сонъ, ишлер акъкъында къонушырмыз. Гедже узун.»

Харджибие отсыз-оленсиз топракъкъа япышып къалгъан юз йигирми учь ханелик кой. Этрафы — бошлукъ. Берекетли топракълар дёрт-беш байнынъ къолунда. Ёкъсуллыкътан къуртулмакъ истеген койлю олардан кирагъа топракъ алып, ашлыкъ сача, арадаки анълашмагъа бинаэн, ернинъ акъкъыны я пара, яхут захиренен тёлей. Ойледже, эсини топлап ала. Ойле киши — не бай исап этиле, не де — фукъаре. Кирагъа топракъ алмагъа чареси ёкъ койлюлер баласы-чаласынен байнынъ чёллеринде ишлей, кузьде ер сюре, ашлыкъ сача, язда чалып, арман баса... бу мешакъатлы хызметлери ичюн дегерсиз мыкъдарда захире алып, онынънен кечинелер. Кимерде койлюге къатанен тийген уфакъ-тюфек ер мейданлары — такъатсыз топракъ олуп чыкъа. Анда ашлыкъ сачмакъ, бостан асрамакъ мумкюн дегиль.

Куньдюз киши, койни бойлап юрер экен, ченгесини текяран котерип, дженюпке козьэтсе, Къара денъизни коре. Денъиз койге якъын, лякин денъизге Харджибиеден де якъын койлер бар. Ташкъачыкъ, Къазаул, Такъыл, Чёнгелек, Эльтийген... булар денъизнинъ саилинде туралар. Бу койлернинъ эалиси куньдюз-гедже, яз-къыш денъиз авасы иле нефес алып, яшай. Амма инсанлар пек зевкълылар. Симеизде догъгъан адамгъа ялыбойлу, дейлер. Къарангъытта дюнъягъа кельген кишиге — ялыбойлу демейлер. Албуки, Симеиз де, Къарангъыт да бир денъизнинъ ялысында. Бу аятнынъ хатасы, адамларнынъ першанлыгъы.

Усеин оджа ... озю? О да ялыбойлу, лякин Коккозъ къайда? Денъиз къайда? Дуракънынъ бу худжур таинаты ве такъсиматы акъкъында кимсе тюшюнгени ёкъ. Ондан да башкъа, Симеиз бетте догъгъан ялыбойлу озюни имтиязгъа акълы киби ис эте, Къарангъытлынынъ ялыбойлу экенлигини исе кимсе бильмей... сезмей. Усеин оджа бугунь мектептен къайткъанда такъдирнинъ бу джильвеси акъкъында тющюнди. Тюшюнди... ве озь башына кулюмсиреди. «Талийниъ джильвеси...» деп текрарлады ичинден.

Усеиннинъ эвинде дёрт оджа арасында алель-аджеле олуп кечкен мушавере окъув мевсими арфесинде вазиетни денъиштире бильмеди. Мектеп бинасында диварларнынъ сывавы тюшкен, таваны акъкъан, дерс кедиклери ипрангъан алында дерслер башланды. Мында Усеин оджа ичюн эр шей чыкъылмаз чытырман дагъ олуп корюнди. О себептен кимсеге индемеди. Вакъыты келир, япыладжакъ ишни япар. Шимдилик мевджют тертипке таби олду. Къач куньлер кечкен сонъ, уйкен сыныфта, дерслернинъ биринде Осман Акъчокъракълынынъ «Ненкеджан ханым» эсеринден балаларгъа айры кесеклер окъуп, изаат берип тургъан вакъытында таваннынъ кошесинде къарарып тургъан орюмчек ювасы козьлерине чалынды. Пек гонъюльсизленди. Амма оджаны гонъюльсизлендирген амиль тек орюмчек авы дегиль эди. Онынъ чокъ йыллыкъ оджалыгъы нетиджесинде ана тили окъутув саасында эльде эткен къыйметли усуллары амелияттан бутюнлей котерильген, оларнынъ ерине Сеит-Мамбет оджанынъ усуллары темеллештирильген... бир вакъытларда Усеин оджанынъ огюнде бу ралелер узеринде отурып, тасиль корьген талебелер мектепни битирип кеткенлер. Усеин Шамиль ёкъ вакъытта онынъ илимлери балалар ичюн арткъач тапылгъан. Сарф-нау дикъкъаттан тюшип, аптийик ве Къуран окъув ичюн вакъыт арттырылгъан. Оджа талебелерге къырает окъуттырып бакъты, сокъталар киби, кевделерини огге ве арткъа саллай берип, созукъ макъамнен окъудылар. Сеит-Мамбет оларгъа медресе къылыкъларыны огреткени анълашылды.

Дейджегим, ишлер пек акъырындан кочюп, сонъра джылышып кетти. Кузь кечти. Къыш кельди. Къарлар ягъды... сонъ ириди. Чёльде ерлер сюрюльди — сачылды.

Балаларгъа эп илим огретмек керек олду. Физиканы, кимьяны, эндесени, риязиятны ве, ниает, ана тилимизни, эдебиятымызны бильсинлер... Лякин оларны ялынъыз «Хаваджи субьян» ве «Хлавуз» иле огренмек кучь. О себептен, зарур китапларны Усеин Шамиль озю язды. Язды... талебелерни олар вастасынен окъутты. Генчлик окъуса, тасиль корьсе, акимиет сиясетининъ инджеликлерини анълайджакъ, миллетнинъ менфааты огърунда курешеджек.

«Миллетнинъ менфааты?.. Ким о, миллет дегенимиз? Ким окъумакъ керек? Саде койлюми?» Усеин оджанынъ къулакъларында Эбу-Бекирнинъ давушы чынълады. Элесленип, этрафына бакъынды, балчыкълы улькюн сокъакъ сусмакъта эди. Кимсени корюп оламады. Давуш текрарланды:—«Койде он бала окъутмагъа акъкъынъ бар! Зияде окъутсанъ, алгъан келиринъе ортакъ оладжакъмыз.»

Оджанынъ аякъларында терен калошлар, балакъларынынъ уджлары орьме чораплары ичине тыкъылгъан, балчыкълы ёл бою тайгъалап, сюрюнип кельмекте. Къалпагъыны ве къашларыны къар баскъан. Череси сылангъан ве къызаргъан.

Эвнинъ къапусыны ачып, софа ичине аякъ баскъан эди, ашханеден Аджире ханым чыкъа къалды... элиндеки ири бакъыр таванынъ устю къапакънен ортюли олуп, озю атеште пек къызгъан, эки якълап тутмасы къолайсыз олса керек, ходжасына бир назар ташлап, адель-аджеле козьден гъаип олды. Оджа чонтукъ тонуны ве къалпагъыны чыкъарып, устьлериндеки къарны, ачыкъ къапудан тышкъа эгилип, къакъты, дивардаки уджу юкъары къайтыкъ, къалын демир чюйге ильмеге онъайтлангъанда, Аджире софада пейда олду.

— Мужде меним — деди о ходжасына, шенъ ве хошнут сесинен: — Мужде! Мужде! Анъладынъызмы?

Оджа тонунынъ джебинден талебе дефтерлери дестесини чыкъарып, эки элинен кокюси узерине баскъаны алда, къарысына айретле козьэтип турды. Эвде аятынынъ, мектепте хызметининъ бир уджу-дигер уджуна кельмеген вакъытта, мужде... худжур шей!

— Апакъай! Меним къафам бом-бош,— деди о, зорнен кулюмсиреп,— эсрарлы сёзлерни анъламакъ ичюн къабилиетим ёкъ.

— Насыл эсрар? Махарич беринъиз! Бермесенъиз, не экенини айтмайджагъым!

Аджире джильвели, юксек давуш иле кульдю.

Оджа ерсиз хах-хахлардан асабийленген киби олды. Къызарды, агъарды, лякин ханымны ынджытмагъа истемей, сабыр этти. Сабыр эттими? Ёкъ! Тамагъына ярчыкъ санчылгъан киби, боюныны огге созуп, тааджипленди, юткъунды: «Бизим къадынгъа не олду, аджеба?»

— Ма!— деди о Аджиреге,—Тут! Менде башкъа суюнч ёкъ!

Элиндеки дефтерлерни къарысына узатты, Аджире дефтерлерни алып, кишилик одагъа кирди. Бу онынъ эр кунь акъшам, оджа мектептен къайтып кельген маальде, фикир этмей, озь-озюндже япып, чокътан алышып къалгъан кучючик хызмети эди... дефтерлерни ичери алып кирюв. Усеин Шамиль онынъ пешинден кетти.

— Аджире, мени азаплама!—деди о.— Зарф ичиндеки шей эр вакъыт севинчли олмай. Бельки мужде бериледжек шей дегиль!

Къадын сандыкъ устюнде джыйылы тёшеклер ве ястыкълар арасына элини тыкъты, мавы ренкли зарф чыкъарды: Зарфнынъ устюнде чокътан-чокъ мюхюрьлер, имзалар, ракъамлар булунмакъта эдилер ки, мухтелиф почта шубелеринде дефаларджа ачылып, тюрлю цензуралар тарафындан тешкерилип, текрар япыштырылгъаны корюнип турмакъта.

Оджа зарфнынъ бир четини йыртты. Ичиндеки кок джылтлы, нефис орьнекли, индже китапчыкънынъ кенарындан тутуп, ихтиятле чекип чыкъармакъта эди, къоллары къалтырады, пармакълары джансызлангъан киби, керилип кеттилер. Зарф ерге тюшеяткъанда, Аджире оны аман челип алды... ачты. Ичинден «Налеи Къырым» чыкъты. Шиирлер китабы.

— Эй, Аллайым!—деди Усеин Шамиль.— Манъа бу кунни... бу шефакълы кунни косьтердинъми? — козьлеринден яшлар акъып кеттилер. Аджире къоркъты, къалтырады.— Сен не яптынъ?—деп къычырды онъа Усеин.— Меним къыйметли Аджирем! Сен манъа дюньяларны багъышладынъ! Мен энди саадеттен ве месудиеттен дели олурым. Мен бу кунни дёрт йыл бекледим. Шимди коре бильдим. Ах! Бу кунь! Бу насыл кунь?

— Улу ишлернинъ башлангъычы мешакъатлы ола,— деди Аджире ханым. Онынъ юзю, ниает, ачыла башлады.— Сонъу, иншалла, хайырлыдыр. Сиз буюк эдип оладжакъсынъыз! Мен сизинъ ичюн даима ифтихар этеджегим!

Усеин оджа, аятта сёзге къытмыр, къарысынынъ бу алидженап фикирлерннден пек тесирленди. Оны къучакълады... мераметли козьлеринден опьти.

— Къыйметли Аджире! Санъа махарич бермек ичюн джеблеримнинъ эписини къармалап чыкътым, эки ша тапып оламадым. Мен фукъаре оджам ве кучюк эдипим. Сенинъ даима шад аят сюргенинъни истейим, амма элимден кельмей.

— Мен шакъа эттим,— деди Аджире,— Бир шей керекмей. «Иалеи Къырым»нынъ озю экимизге улу эдие.

Усеин кучюк китапчыкъны орьнекли, кок джылдына чокъ бакъып турды. «Муаллим Усеин Токътаргъазы эсери,— деп язылы эди онынъ устюнде.—Къарасувбазар З. Роган матбуасында табъ олунмыштыр. 1910 с.». Оджа хошнут ве миннетдар чере иле кулюмсиреди. Китапны ачты. Козьлери, бир вакъытларда кенди къолунен язылып, чокътан унутылгъан мукъаддемеге илиштилер. «Эфендилер! «Налеи Къырым»нынъ назми бир алим, бир эдип дегильдир. Бельки бир къач сенелер мектеп корьмиш, медреседе булунмыш, мамафие, он-он беш сенелерден бери миллете хызмет арзусы иле татар чоджукъларынынъ башында дурмуш бир генч муаллимдир...»

Мукъаддемени окъур экен, китапнынъ озю гъает енгиль экенини сезип, айретленди. Саифелерни къарыштырып бакъты. Китапта секиз эсер дердж этильген. Секиз шиир... Ничюн секиз? Ничюн? Муэллиф наширге къыркътан зияде эсер такъдим эткен эди. Энъ зенгин мундериджели, энъ нефис шиирлери китапкъа кирмегенлер. Оларнынъ такъдири насыл, аджеба? Китапны зарфтан чыкъаргъан вакъытта кендини ер юзюнде бирден-бир бахытлы адам ис эткен Усеин Шамильнинъ череси артыкъ денъишти, къасеветке далды,

Бир элинде китап, дигеринде — йыртыкъ зарф иле миндер узерине отурды. Чокъ вакъыт агъызындан сёз чыкъмады. Аджире ханым де ашханеге чыкъмакъта, де емек савутлары иле кирмекте... чыкъып-кирген сайын оджанынъ арекетлерине ве юзюне козьэтмекте. Аджире ходжасынынъ табиатыны биле. Оны асабийлендирмек ичюн чокъ шей керекмей. Азачыкъ севинч... яхут кедер — кяфи.

Пармакълары арасындаки зарф оджагъа, насылдыр, къалынджа киби кельди. Ачып бакъты... эбет, зарф ичинде мектюп де бар, окъуп бакъты. Окъур экен, бенъзи текрар тебессюм иле айдынланып кетти.

— «Ярабби!— деди оджа, севинчини не иле ифа этмеге бильмейип.— Бу насыл кунь?

Мектюп Абдурешид Медиевден эди. Оджаны ичтен арарет алды, тени сувукъ тер ичинде къалды. Мектюпни эеджанлы сеснен окъуды.

«Азизим, Усеин эфенди! Дёрт айдан фазла вакъыттыр ки, нерде олдугъынъыз бизе маълюм дегиль. Кеченлерде Къарасувбазарда тесадюфен Феми эфендийи корьмемиш олсам, сизи Коккозе гидип араяджакъдим. Ниает, «Налеи Къырым» дюнья юзю корьди. Сизин ве... беним — эбет, беним де биринджи эвлядымыз. Теэссюфки, табъ ичюн вермиш олдугъыныз мензумелер, чельтене-хырпалана, пек аз мыкъдарда нешир этильди. Ничюн бойле олду? Себебини кендиниз эйи билиёрсыныз. Иш бурасындадирки, биринджи китабыныз нешир олунды. Калан эсерлеринизи, иншалла, экинджи китабынызда окурыз. Буна эминиз.

Селям ве иътирам иле — Абдурешид. 1911 с. февраль 9. Къарасувбазар шеэри».

Мектюп бойле мукъайт ве къыскъа эди. Усеин оджа онда озь шубэлерине изаат тапып оламады. Бир шейни сезди ки, Медиев келеджек заманны беклей, онъа инана.

Эки бучукъ йыл эвельси Усеин Шамиль, Айвасыл мектеби муаллими экенде, Къарасувбазар шеэрине кельген эди. Келювден макъсады — озь эсерлерининъ китабыны табъ этюв эди. Бу иште онъа ярдым косьтерюв, ялынъыз Абдурешид эфенди Медиевнинъ къолундан келеджегини билип, «Ветан Хадими» идареханесине кирди. Медиевнен корюшмек умюдинен дегиль... онынъ аль-азырда не ерделигини хадимлернинъ бир де-биринден сорап бильмек истеди. Лякин идареханени танылмаз, харабе алында корюп, айретте къалды. Къапулары ачыкъ, къолязмалар йыртылгъан, ерге сачылгъан, былашыкъ потюклер астында тапталгъанлар. Одалар ичинде вакъытиле ичильген сигарларнынъ ве инсан терининъ баш айландырыджы, агъыр къокъусы диварларгъа синъип къалгъан. Хадимлерден кимсе ёкъ.

Усеин оджа юрегиндеки кедерини не япып бастырмакъны бильмей, тюшкюнленип, текрар ёлгъа чыкъты. Къалдырым четинде, дут тереги алтында тюзгюн мучели, яш Аблямит Шейхзадени корьди. О «Ветан Хадими»нде месуль кятип вазифесинде эди. Эки эски таныш козьлерини бир-бирлерине чевирди, ябаний кишилер киби бакъып турдулар. Селямлашувны унуттылар.

— Бу Ну-Туфаны... не демек?— деп сорады ондан Усеин оджа къарыкъ сеснен ве иляве этти:— Себеби не?

— Мусадере...— деди Аблямит Шейхзаде. Къолунынъ терс якъынен козюнинъ къыйыгъындаки яшны силип алды,— «Ветан Хадими» энди ёкъ.

Япон дженкининъ агъыр нетиджелерини корюп, «Терджюман»дан сувунмакъ истеген генчлик, биринджи рус инкъилябындан сонь Абдурешид Медиев, Джелял Меинов, Асан Айвазов, Усеин Токътаргъазы, Нусрет Ильмий Багъчасарайда Исмаиль Гаспринскийни зиярет этип, озь газетасынынъ мейилини, укюметке нисбетен муамелесини денъиштирмесини, демократик рухны кенишлетмесини тевсие эткен эдилер. Инкъиляб русие халкълары такъдиринде кучьлю денъишме япып оламагъаныны себеб этип, Гаспринский «Терджюман»нынъ ёлуны эвелькиси киби къалдырды. «Эйи куньлер келене къадар беклейелим!» деди о. Генчлик беклеп оламады. Абдурешид Медиевнинъ реберлиги алтымда енъи газета тешкилине киришти. Бу, аз паранен олакъояджакъ иш дегиль эди. Онынъ ичюн, Къарасувбазарнынъ маариф ве медениет имаеджилеринден бир къач адамнынъ пара ярдымынен уруфат ве кягъыт эльде этилип, леистанлы еуди Роганнынъ матбуасында, афтада дёрт дефа олмакъ узре, «Ветан Хадими» газетасынынъ неширине башланылды. Адамлар онынъ Ильки нусхасында: «Чарлыкъкъа къаршы исьян, укюметке къиям! Койлюлерге топракъ!» — деген сёзлерни окъудылар. О халкъны, чарлыкъ ве къаранлыкъ тимсали — эки башлы къарталнынъ къанатлары алтындан алып, сербест аяткъа чыкъарув хызметине берильди. Амма бир сенеден сонъра иртиджа далгъалары котерильди, къутурды... Русиеде дарагъач, курек джезасы садалары янъгъырады. Губернаторнынъ эмирине бинаэн «Ветан Хадими» къапатылды.

Абдурешид Медиев чокъ кедерленди, чокъ янды-кюйди. Буюк шахсларнен корюшти. Анълатты, исбат этти. Газетанынъ, афтада бир дефа олса да, текрар чыкъарылмасына рухсет алды. Бир йыл даа кечти... газетанынъ нешири кене ясакъ этильди. Татар генчлиги текмиль газетасыз къалды.

— Бизлер... гъарип оджалар, бир шей ишитмеймиз, бильмеймиз,— деди Усеин Шамиль.— Олгъан-кечкен вакъиалар акъкъында бизге кимсе хабер этмей.

— Хабер этильсе, къолунъыздан бир шей келирми эди?

Усеин оджа чыкъымсыз алда боюныны бурды, омузларыны къысты.

— Къолумдан... не келир эди?— деди о ве бираздан сонъ иляве этти.— Ич бир шей.

— Идареханенинъ тинтильгени учь афта...— деди Шейхзаде.— Къапу-пенджере гедже-куньдюз ачыкъ. Ичерси ашыр-нешир. Эр кунь бу ерге келем, айланып-уйрюлип, къайтып кетем.

— Бельки Абдурешид эфенди бир чарелер корер,— деди Усеин оджа,— къайдан билейим... бельки губернаторгъа мураджаат этер, газетаны гъайрыдан ачтырыр?!

— Абдурешид эфенди... эбет, бир кере даа тырышса фена олмаз эди. Лякин иш, зан этсем, энди тек рухсетте дегиль.

— Даа неде?

— Газета чокъ борчланды. Абунеден тюшкен акъчагъа Отузлы Молла Челебининъ бир озюнен эсап кесип оламайджакъмыз. Башкъалардан алынгъан одюнч параларны айтмайым. Шимди энъ муим иш — Абдурешид эфендини борчлардан къуртарып алмакъ.

— Баш муарир къайда?— деп сорады Усеин оджа.— Кочюп кеттими?

— Асан Сабри эфендими? Ёкъ!—деди Шейхзаде.— Базиргян Мамутнынъ къавеханесинде. Бу ерде... эки адым. Чагъырып кетирейимми?

— Ёкъ! Ёкъ! — деди Токътаргъазы алель-аджеле.— Манъа Абдурешид эфендининъ озю керек. Бу маальде оны къайда тапмакъ мумкюн?

— Ялынъыз Беледиеде... шеэр управасында,— деди Аблямит Шейхзаде.

О Къарауллар Мейданына насыл чыкъмакъ мумкюнлигини тариф этти. Усеин оджа Аджем Мааллеси бою кетеджек. Къара-Чораны кечеджек. Шор-Джами янында солгъа буруладжакъ.

Оджа Аблямит Шейхзадеге тешеккюр этип, тола тёшели къалдырым бою акъырын-акъырын кетти. Медиев иле озь меселеси хусусында насыл субет этеджегини тюшюнди, чюнки «Ветан Хадими» къапалгъан. Муреттиплер «Терджюман» басмаханесине авушкъан, китап табъ этюв хусусында энди лакъырды ола бильмез.

Иште, шеэр управасы. Оджа улькюн софа бою баштан-башкъа юрип, ачыкъ къапулардан одаларньшъ ичине козьэтип чыкъты, Абдурешид Медиевке бенъзер адам корюп оламады. Япыкъ къапу огюнден кечкенде, Беледие башкъаны...— шеэр гъалавасы, деген сёзлерге назары тюшюп, токъталды. Пакъыл киби, къапу ачылды, ичериден бакъыр черели, эсли киши чыкъты. Оджа абдырап, кери чекильди. Чекильмеген олса, къапунынъ демир сапына урунаджакъ эди. Лякин бу адам... бу таныш чере ким? Трандафилиди дегильми, аджеба?

Киши коридорнынъ тирсегинде токъталды, элиндеки картон джылтлы, ири дефтерни къарыштырып, ичинде недир къыдыра башлады. Къарыштырыр экен, къалын елькеси узеринде оджанынъ назарыны ис этти, амма, эмиет бермеди, чюнки бу мусульманлыкъ улькесинде, пыштавлы адамны корюп де, агъызыны ачып, сейир этмеген адам олмай. Оджа гизлиден кене бакъты. Пыштавлынынъ сабыры тюкенип, онъа башыны котерди.

— Кимни беклейсинъ? — деп сорады о Усеинден рус тилинде.

— Абдурешид эфенди Медиев иле корюшмек истейим,— деди оджа.

— Бугунь зияретчилерни къабул куню дегиль. Чаршанбеде келирсинъ!

— Мен Ялта уездинден кельдим.

— Фаркъы ёкъ,— деди пыштавлы, энди татарджа,— истесенъ Эрзурумдан кель.

Картон джылтлы дефтерни къолтугъына къысты, къапу бетке юрюш эткен эди, бирден токъталды.

— Бана бакъ!—деди о, артына айланмайып.— Биз сенинъле корюшкенми эдик?

— О! Самсон Харлампиевич дженаплары!—деди Усеин оджа, онынъ янына келип.— Эки йыл эвельси мени Харлжибиеден алыкътыргьан эдинъиз! Хатиринъизден чыкътымы?

— Девлет хызмети, къардаш! Эр кес къафада турмай. Мен энди яш дегилим.

— Бу идареге насыл тюштюнъиз, Самсон Харлампиевич азретлери?

— Насыл тюштим?—бир козюни юма берип, азачыкъ кулюмсиреген сонъ, къапугъа ишарет этти.— Шорбаджы чагъыртты.

— Сиз Кефеде ишлемейсинъизми?

Оджа бойле дегенде, Самсон бир дешеттен абдырар киби, кучьлю иркильди, сонъра курсю устюне отуруп, явлыгъынен манълайындаки терни силе башлады.

— Анда, Кефеде, къардаш, фена иш олды,— деди о ниает,— къабакъ бана патлады. Бир йылдан бери бурада, Къарасув идаресиндейим!

Усеин оджа онынъ насыл хызметте экенини сорап бильмек истеди, етиштирип оламады. Трандафилиди юньлю, къалын сол къолуны шапкесининъ къаснагъына токъундырып, теменна берди, наллы чызмаларынен тахта тёшемени гурьсюльдетип, коридор бою ёнеди. Къапу янына баргъан сонъ, артына айланды, алчакъ давушнен: «Менълибайдан мукъайт ол, муаллим!—деди о, Усеин Шамильге.— Оджаларны... эпинъизни сатыджы о. Ве тек Харджибиеде дегиль — бутюн волостьда. Бени беляя калдыран да шу хамутчы олды».

Оджа софа бою кери къайтты. Деми Трандафилиди чыкъкъан къапуны ачып, ичери кирди. Тар одада демир долап янында эски атлы аскер шапкели адам отурмакъта. Отурышы зияретчи дегиль, идаре хызметчисине бенъзей. Ода ичинде тютюн чокъ ичильген. Таван астында мавы думан асылып турмакъта. Пенджеренинъ бир къанаты ачылса, думан тышкъа чыкъаджакъ, ичери темиз ава киреджек. Бу иш кимсенинъ хатирине кельмей. Хызметчи отура... озю вира тютюн иче. Онынъ да дерди озюне етеджек. Козьлери думанны сезмей.

— Сизге ким керек?— деп сорады о оджадан.— Беледие башкъанымы?

Оджа, аскер кийимли кишининъ суалини тасдыкълап, башыны къакъытты. «Эбет! Онъа Беледие Башлыгъы керек.» Албуки шеэр гъалавасы узуруна кирмек ичюн къомшу одагъа кечип, башкъан ярдымджысы Арон Тадашкъа мураджаат этмек керек. Тадаш разы олса, текрар бу одагъа кирип, невбет беклемек шарт. Усеин оджа янаша одагъа кирип, Тадаш иле лакъырды этти. Ярдымджы Токътаргъазынынъ эсерлери иле таныш адам экен. Шаирнинъ озю иле корюшювден гъает мемнун экенини бильдирип, къолтугъындан тутты, етеклеп шеэр гъалавасынынъ ишханесине алып кирди.

Кабинетнинъ ортасында къаверенкли эмен маса. Огюнде юксек аркъалыкълы креслолар. Ерде орьнексиз, къалын килим тёшели. Маса башында Медиевнинъ озю отурмакъта. Мыйыгъынынъ уджлары бурмалы, юкъары къайтыкъ. Сачлары сол якътан джик ачылып, сагъ тарафкъа таралгъан. Устюнде кок костюм, беяз кольмек, чырышлы, юксек якъа, къара къыскъа галстук. Креслоларда ве дивар янындаки вьяна курсюлеринде отурыджы озю яшта ве бираз эслидже аламлар араретли къонушмакъта эдилер ки, Тадаш иле Усеиннинъ ичери киргенлерини дуймай къалдылар. Оджа зийнетли оданынъ четинде, къапу янында токъталды. Арон Тадаш ихтиятле Медиевнинъ янына келип, къулагъына нелердир пысырдады. Беледие реиси козьлерини къапу бетке тикледи, дивар янында, аякъ устюнде тургъан Усеин Шамильни корьген сонъра, еринден къалкъып, онъа догъру юрюш этти.

— Азизим, Усеин эфенди. Бизим тахти-идаремизге... бизим къальамызгъа насыл кире бильдинъиз? — деди о Усеинге, шакъа тарихында. Абдурешид эфенди Усеин Шамильни умютсизден пейда олувындан пек эеджанланды ве севинди,— шеэрге мутебер адамларнынъ келювинден меним, гъалаванынъ хабери ёкъ. Айып дегильми?

Токътаргъазы эки адым илери аткъандже, Медиев онынъ узурына етип кельди, эки дост киши бир-бирининъ къучагъына атылдылар. Сёзлери ярым къалгъан меджлис иштиракчилери, башларыны чевирип, эки кишининъ корюшювиндеки самимиетке дикъкъатле козь этип отурдылар.

Ал-хатир сорашкъан сонъ, Медиев мусафирни кишилерге такъдим этти, онъа отурмакъ ичюн озюнинъ янашасында ер теклиф этти. Адамларнынъ эксериси шеэр беледие башлыгъына айрет ве тебессюмле бакъты. «Токътаргъазыны такъдим этювге не аджет?—дедилер олар бир-бирлерине.— Эсерлери эпимизге белли». Абдурешид эфенди айретленювнинъ манасыны анълады, нитеким ифтихарле кулюмсиреди. Адамлар арасында акъырын-акъырын сагъыр вельвеле котерильди, лякин кимсенинъ сёзю, кимсеге анълашылмады, чюнки лакъырды мусафирнинъ пейда олувы мунасебетиле башласа да, бир аздан сонъра кенишлеп башлады. Меджлисте ёрулгъан адамларда къонушув ичюн зарурет сезильди. Бу, беледие реисине, Токътаргъазы иле азачыкъ да олса, къонушып алмагъа имкян олды. Сеслер ятышкъан сонъ, Медиев мусафирге, меджлис хусусында изаат берювни ляйыкъ корьди.

— Мезкюр мушавереде беледие ве Джемиет Хайрие векиллери булунмакъталар,— деди о эдипке,— шеэримизни тертипке чекюв, джиазлав устюнде лакъырды этемиз. Геджелери эали сокъакъкъа чыкъувдан аджиз. Джадделерде къаранлыкъ. Электрик ярыгъы керек.

Беледие реиси Усеин оджагъа шеэрдеки ишлер акъкъында сёйледи, оны таныштырды. Усеин оджа буны бир шереф оларакъ къабул этти, чюнки кабинет ичиндеки адамларнынъ эксерисини ильки корюши. Дигер джиэттен мезкюр меджлис иштиракчилери арасында татарлардан башкъа, урум, караим, кърымчакъ, эрмени, булгъар векиллери де мевджуд экенлиги себебинден, Медиев онъа туташ эр кесни такъдим этти.

Сулейман Али эфенди Моллаев акъкъында сёйлер экен, онынъ мутеракъкъий джемаат хадими сыфатында миллет ичюн япкъан хызметлерини тефсилятлы суретте сёйледи. Сулейман Али эфенди хусусындаки сёзлер битмек узре эди, назары дигер алидженап шахс узерине тюшти. Дивар янында беяз креслода сыгъып олмай, бир аягъынен четке тиреле берип отургъан Сеит-Ахмед Челебининъ Джемиет Хайриени яшатувда косьтерген аталыгъыны анълатты. Абдурешид эфенди шеэрни гузеллештирюв ве меденийлештирювде фаалиети джюмлеге малюм дигер хайырпервер зиялыларны да эстен чыкъармады. Бекир Къалафат, Сеит-Умер Тарахчы, Фетта Абдураманов, Базыргян Мамут акъкъында эеджанлы ве хошнутлыкъ иле изаат берди. Усеин Шамильге такъдим этильген шахслар эксериетле паралы олмакъле, халкъ ичюн хызмет этиджи, окъумыш кишилер эди.

Усеин Шамиль бана кабинетке кирип, дивар янында токъталып, индемей тургъан маальде, адамларнынъ черелериндеки ёргъунлыкъны корьгенде, меджлиснинъ, алла бильсин, не вакъыттен бери девам этип, энди гъалиба битмек узре экенини эследи. Беледие башлыгъы оны кишилерге такъдим этип чыкъкъандже, мушавереде енъи фикир сёйлемеге истекли киши къалмады. Эр кес айтаджагъыны артыкъ айтып битиргенге бенъзеди.

Уезд земство идаресинден кельген ешиль шапкели, къара къаснакълы эсли муэндис мушаверенинъ бугуньлик ишини семерели таныды. Ярын саба Агъач Базаргъа барып, электрик станциясы къуруладжакъ ернинъ озюни корьмек зарур экенлигини сёйледи. Абдурешид эфенди, ярын Агъач Базардан къайткъан сонъ, Беледиеде комиссия ишини девам этеджегини тенбилеп, бугуньки мушаверенинъ иштиракчилерине самимий тешеккюрлерни изъар иле меджлисни къапалы илян этти.

Адамлар кабинетни терк этмек ичюн аякъкъа къалкъкъан эдилер. Сеит-Ахмед Челеби кендине хас незакет ве идрак иле муим бир ишни даа аль этмек зарурлигини бильдирип, Бекир Къалафат, Сулейман-Али Моллаев, Абибулла Зиядин, Базиргян Мамут, Ибраим Смульский, Сеит-Умер Тарахчы, Аблямет Шейхзаде эфендилернинъ эки дакъикъагъа къалып турмаларыны риджа этти. Адлары анъылгъан шахсларнынъ бир къысымы къайтып озь ерлерине отурды, дигер къысымы аякъ устюнде къалды. Адлары анъылмагъанлар акъырын-акъырын кабинетни терк этмекте эдилер ки, Сеит-Ахмед эфенди джелетининъ джебинден костекли саатини чыкъарып, онъа дикъкъатле козь этип турды, сонъра текрар джебине къойды. Индемей... теренден нефес алды. Онъа бугунь Такътаба коюне кетмек керек эди. Андаки топракъларыны, малыны-мулькюни идаре этиджи къайыны — Муртаза онъа чокътан бери бир келип-кетмеси ичюн ялвармакъта. Яз мевсиминде олгъан хызметлер ичюн адамларнен эсап кесмек керек. Сеит-Ахмед эфендининъ барып-кельмеге къолу тиймей. Ниает, бугунь саба юксек копчекли тарантасыны ектирип, Токътабагъа кетмек ниетинен ёлгъа чыкъкъан эди. Къараул мейданындан кечкенде Абдурешид эфендини коре къалып, айдавджынынъ аркъасындан тюртти, атларнынъ юрюши явашлады, худдам Беледие реиси иле селямлашмагъа тедарикленгенде, Абдурешид эфенди онынъ Шеэр Управасы меджлисинде булунмасы шарт экенини... бильдирди. Ничюн шарт экенини анълатып турмады. Сеит-Ахмед Челеби, эльбетте, башкъасынынъ хатири ичюн озь ишинден къалгъан адамлардан дегиль, амма бугунь Шеэр Управасында оладжакъ мушавере кендиси ичюн ойле дегерли эди ки, ондан къачынмакъ турсун... худдам оны сабырсызлыкънен беклемекте эди. Ёкъ, Сеит-Ахмед эфенди мушавереде иштирак этер. Анда губерния идарелеринден кельген мудирлер ве муэндислернинъ фикирлерини ишитир, чюнки электрик кучю ве ярыгъы... Сеит-Ахмед эфендининъ эвлери, ат ханелери, дегирменлери, эснаф ишханелери ичюн гьает зарур. Шу себептен... файтондан тюшти. Абдурешид эфендининъ янашасындан юре берип, Шеэр Управасына кирди, аман-аман бутюн кунь мезкюр меджлисте отурды, Меджлисте шеэрнинъ истикъбали ичюн муим меселе аль этильди. Агъач Базары бетте... беяз къамышлар оськен эндекте электрик станциясы къуруладжакъ. Худдам мушаверенинъ метиджесинден пек мемнун. О себептен шимди бир де-бир алидженаплыкъ япып, шеэр агьалары огюнде балкъылдап алмагъа азыр. Шунынъ ичюн урьметли эфендилернинъ эки дакъикъагъа къалмаларыны риджа этти. Сеит-Ахмед эфендининъ теклифине бинаэн кетмей къалгъан бу кишилер эмир къуллары дегиллер. Оларнынъ къолларындан аз иш кельмей. Олар, Сеит-Ахмед эфендининъ риджасыны ишитмеген олып, чыкъып кете биле эдилер. Кетмедилер, зира татар незакетке, намускъа урьмет этмеге севе. Сеит-Ахмед Челеби буны биле, о теджрибели адам. Муитына коре эм саде, эм кибар. Эр кеснинъ назары худдамнынъ даима айран, даима къырмызы чересине тикленди.

— Мутерем Абдурешид эфенди!— деди Сеит-Ахмед Челеби. О ачыкъ ве сакин давушнен сёйленди.— Джемиет Хайриеде, эджнебий эллерге кетип окъумакъ истеген талебелернинъ арзуаллары музакере олунды. Сёз келими: Абдульгъафар Ибраим, Усеин Сеит Яъя, Усеин Амет Фурунджы, Керим Джемалединов ве... Э! А!— бу ерде Сеит-Ахмед эфендининъ тили негедир тирелип, пельтеклене башлады.— Ады хатиримден чыкъты.

— Бекир Сыдкъий дегильми?— деп сорады Абдурешид эфенди, худдамгъа ярдымгъа келип.— Аргъынлы?

— Эбет! Эбет!— Челеби тез-тез башыны саллады.— Сеит Ваап акъайнынъ огълу... Истанбул Эдадиесине кетмек истей. Еллайыкъмы оны? Не дейсинъиз? Адам олурмы?

— Бекир Сыдкъий зеккий бала,— деди Медиев ве Челебининъ шубэленювине дарылгъаны сезильди.— Мен эминим ки, эдадиеде башкъалардан артта къалмаз... эгер огге кетмесе!— деп иляве этти Медиев.

— Алла бильсин.— Челеби боюныны омузлары арасына къысаракъ, кулюмсиреди.— Бабасы чобан.

— Бабасы чобан... о догъру,— Абдурешид эфенди худдамнынъ сёзлерини тасдыкълап, башыны саллады.— Окъумагъа чареси олмагъан. Огълунынъ бунда къабааты ёкъ.

Джемиет Хайрие идареси азаларынынъ черелеринде къатиетсизлик асыл олды. Бир къысымы ичюн Сеит-Ахмед эфендининъ шубэленюви мантикъий корюнди. Дигер къысым Медиевнинъ фикирини акълы таныды. Адамлар эки фикирни бир-биринен ольчештирип, тюшюнип отургъан арада сюкюнет укюмран олды.

— Афу этинъиз!—деди Нусрет Ильмий эфенди.— Бекир Сыдкъийден адам олып-олмаяджагъына шубэленгенлер варса, риджа этем, сёйлесинлер, кимнинъ баласындан адам оладжакъ?

Къурт-Сеит оджа гизлиден джылмайды. Бир шей айтмады. Дивар янында аякъ устюнде къалгъан Ибраим Смульский, Леистан татары, эгилип Абибулла эфендининъ къулагъына бир шейлер фысылдады. Абибулла Зиядин башыны яваштан терсине къакъытты: «Эр алда, билесинъизми, Авропа...— деди о Смульскийге.— Эсас меселе франсыз тилинде».

— Къулакълашувгъа аджет ёкъ, эфендилер!— деди Медиев оларгъа,— Бекирни рушдиеде окъуттыкъ, эдадиенинъ озюнде де окъутайыкъ. Меним фикирим ойле. Итираз бармы? Олса... чекинменъиз! Фикирлеринъизни иза этинъиз! Разы олмагъанлар бар эди ве... адамларнынъ эксериси эди. Беледие башлыгъынынъ сёзлеринден сонъ индемедилер. Бекир Сыдкъийни окъувгъа ёлламакъ къарарына келинди.

— Ишнинъ тааджипли джиэти де бар,— деди Медиев меджлис къапалув алдындан. Кишилер элесленип, боюнларыны тикледилер.— Джемиет Хайриеде беш баланынъ арзуалы бакъылгъан. Биз, ничюндир, бурада ялынъыз Сеит-Ваапнынъ огълу устюнде ярым саат давалаштыкъ. Башкъалары нереде?

— Башкъалар чокътан Истанбулда,— деди Сеит-Ахмед Челеби,— Бекирнинъ кийими юфкъа эди. Енъисини такъыштырмакъ керек олды. Бираз кечикти.

Енъи кийим... алчакъ авлы панталон, якъасыз кольмек, памукълы чонътукъ пальтодан ибарет эди. Аякъларында чарыкъкъа бенъзер окчесиз искарпин. Бойле къыяфетте Бекир Сыдкъийни Къара денъизнинъ бир ялысында гемиге отуртып, дигер ялысына ёлладылар. Бала Авропаны кореджек, илим ве медениет саиби оладжакъ. Бекир окъуды... Эдадиени битирди, сонъра Будапештке кетти, дарылфнунда алий таъсиль корип, фельсефе илимлери докторы олды. Лозанна дарылфнунында профессор олып ишледи. Къырым алий окъув юртларында татар генчлигини окъутты. Азербайджан ве Орта Асия алий тасиль оджакъларында шаркъ тиллерининъ эсаслары хусусында дерслер берди.

Асан Каранынъ мезкюр «Хатират»ында Бекир Сыдкъий акъкъындаки саран малюматны текяран текмиллемек макъсадынен Бакуда девлет архивини къарыштырдыгъым вакъытта козюме тесадюфен учь коше мюурьли, кучюк кягъытчыкъ узериндеки сёзлерни окъуп бакътым. «Бекир Ваапович Чобанзаде, Азербайджан фенлер Академиясынынъ акъикъий азасы,... 1939 сенеси 18-джи июльде Хачмас районынынъ Хачмас коюнде вефат этти» деп язылы эди.

Иште, улу адамнынъ аятынынъ акъибети, Онынъ къадыны Рухие Гиреевна сагъселямет.., Бакуда яшай. Медиев озюнннъ севимли шакирдини Эдадиеден сонъра корип оламады.

Беледиедеки меджлистен сонъ Медиев мусафирни Урум мааллесине, озь эвине алып кельди. Озь эвине... дейим мен, албуки эвнинъ саиби Медиев дегиль, Сулейман Али Моллаев. Абдурешид эфенди мында ичкуев. Асырымыз эки яшында экенде Медиев татарлар ичюн ачылгъан рус тили мектебини битирип, догъмуш шеэри —- Орда оджалыкъ этмекте эди, достлары оны бу шеэрге чагъырып кетирдилер. Медиев мында мааллий генчлик иле таныш олур экен, Сулеймаи Али Моллаевдеки акъылны ве араретни бсгенип, онынъ якъын досту олды, эвлеринде яшады, ниает, Суленманнынъ къыз къардашы Медине ханымгъа эвлеиди. Ондан бери бу дам, астында Моллаевлер иле бир аиле олып омюр сюрмекте.

Медиев къуру мучели, сарышын адам. Козьлери ешиль. Озю юксек. Субетдешнен гъает незакетли. Лакъырдысы яваш. Муамелеси, арекетлери дигерлер ичюн ибретлн. Башында юфкъа тери къалпакъ, боюнында чырышлы якъа, галстук. Эллеринде манжетлер. Устюнде кок костюм. Онынъ метанетини ве себатыны там суретте тариф, яхут тасавур этмек кучь. Саде киши... саде олдугъы ичюн де пек муреккеп.

Бир рус тили муаллими сыфатында, онъа шеэрнинъ зиялыларына якъын киши олмакъ эльверишли, лякин зиялылар фикир-зикир джиэтинден тюрлю-тюрлюлер. Эр бири озюне нисбетен айры муамеле истей. О себептен Медиев ихтият, индже усулнен иш корьмекте. Ойлеликле муневерлернинъ урьметине ве севгисине саип. Онъа достлары да ярдым этелер. Абдульхамид оджа... билимли, теджрибели киши, Медиевнинъ хатири ичюн Ор шеэринден Къарасувбазаргьа кочип кельди. Мында ерли генчликнен сыкъ-сыкъ корюшмекте, субетлер этмекте. Яш-явкъа онъа тез алышты, инанды. Бойле экен, шеэрде Менсеит Джемилев пейда олды. Озю Эски Къырымлы... паралы, такъатлы эснаф аилесинде догъма, хырджыман адам. Менсеит рус тили мектебинде окъугьан сонъ Петербургда адлие институтыны битирди, тыббий институтта тасиль корьген Аджы Асан огълу Мустафанен бир эвде яшады. Агъасы Гъазы Джемилев Петербургда Менсеитке мейва тюкяны ачып берди. Менсеит тиджаретке тутунды дегендже, ишлери юрип кетти. Муштерилернен тиль тапты... гизли большевик партиясы тешкиляты иле мухкем багъланып, озь аяты ичюн хавфлы авалелерни эда этти.

Менсеитнинъ гъайрет даиреси кениш эди. Озь тюкянына эджнебий мемлекетлерден кетирильген тюрлю маллар... лимон, портакъал, хурма, инджир, къаве ящиклери ичинден муим весикъалар чыкъа. Булар — эмигра-циядаки инкъилябчынынъ талиматлары, макъалелери, мектюплери. Тюкян саиби олар акъкъында эрте-ярыкъ тенби этильген. Тюрлю джасуслар къайнашкъан бу буюк шеэр ичинде весикъаларны алып кетип, адамына такъ-дим эте. Бу муим ве месуль иш Менсеитке ишанылгъан.

Тюкяндан ят иллерге мейва йиберильгенде, ящиклер ичине Русиедеки гизли большевик тешкиляты кишилеринден эмиграциядаки адамгъа кягъытлар къоюла. Марсельде айны хызметни, мейва тюкянынынъ саиби Жерар Боске эда эте.

Дейджегим, Менсеит Джемилев кениш микъяслы ишлерни чевирген адам. О Медиевке садыкъ. Амма Медиевке садыкъ тек Менсеит дегиль. Медиевнинъ фикирдешлери, ярдымджылары даа да барлар. Сёз келими — Сулейман Али Моллаев, Абдульфетта Абдураман, Сеит-Мемет ве Аблямит Шейхзаделер. Бекир Калафат, Абибулла Зиядин, Базиргян Мамут, Ибраим Смульский, Осман Сейфуллаев, Абибулла бай, Сеит-Ахмед Челеби, Сеит-Умер Тарахчы, Сеит-Али Сарычы... бу адамлар, чаресини тапып, Къырымнынъ озюнде ве Петербургда, яхут чет мемлекетлерде окъуп, аз-чокъ тасиль алгъаилар. Олар фукъаре дегиллер. Халкъ ичюн хызмет этиджи зиялылар, муим иш эда этильмек керек вакъытта акъчаны къайдан тапмалы... деп тюшюнип турмайлар. Къайсыны алсань, Джемиет Хайриенинъ, яхут мектеп комиссиясынынъ азасы. Буны Медиев озю аселет ойле япкъан. Онда мана бар.

Бу шеэрде татардан Беледие башлыгъы ич бир вакъыт олмагъан. Шеэрни я къараим идаре эткен, я урум, я эрмени, я да булгьар. Булар койде топракъта чалышкъан эмекчилер дегиль. Эписи туджджарлар, базыргянлар. Киши Беледиеге аза сайлана бильмек ичюн, энъ аздан, учь бинъ кумюшлик мулькиетке малик олмакъ керек. Беледиеде зенгин татарлардан аза ёкъ дегиль... барлар, лякин азлар. Миллет менфааты ичюн иш япмакъ оларнынъ къолларындан кельмей. Эали Медиевни севди. Онъа инанды. Амма тек севги, садакъат иле Беледиеге аза олунмай. Ондан да башкъа, Медиев этрафындаки генчлик. Беледиеге бир дегиль энъ аздан, учь адам кирмек керек деп, исрар этмекте. Кимлер о учь адам?

Генчликнинъ фикириндже, Беледие азалыгъына Осман Сейфуллаев, Ибраим Смульский, Абдурешид Медиев ляйыкълар. Пакъыл киби бу адамларнынъ учюнде де не мал, не де мульк ёкъ.

«Ёкъмы?— дедилер достлар, иддетленип.— Олмаса... олур!»

Адлиеджи иле корюштилер. Нотариус иле лакъырды эттилер.

«Мал-мулькми?— дедилер олар, текрар.— Энъ аздан учь бинъ кумюшликми? Яхшы!»

Эки афтадан сонъ... Аджы Абдураманнынъ бакъкъал тюкяны ве къавеханеси Ибраим Смульскийге сатылды. Абибулла байнынъ «Авропа» мусафирханеси Осман Сейфуллаевнинъ ихтиярына кечти, Сулейман-Али Мол-лаевнинъ бабасынынъ эки къатлы эвлери ве ханазбары Абдурешид Медиевнинъ олды. Сатув-алув иши нотариуста ресмийлештирилип, сенет эйъэтке такъдим этильди. Учь мутеракъкъий яш киши тахта весикъалар эсасында Беледиеге векиль сайланылды. Чешит миллетлернинъ векиллеринден ибарет шеэр думасы Абдурешид Медиевни бир агъыздан шеэр управасынынъ гъалавасы, яни озюмизнинъ тилимизде айткъанда, Беледие башлыгъы сайлады.

— Сиз, Усеин эфенди, шеэримизни билесинъиз,— деди Сулейман Али... энди емекнинъ ахыры якъынлагъан эди.— Сув ичмек истеген адам, элинде къопкъасы, ёлларда сакъыджынынъ пешинден чапып, талагъы къата... сув омюр биля сакъанен котериле эди. Къопкасы алты капик. Ойле дегильми?

— Ойле!—деди оджа, Моллаевнинъ сёзлерини тасдыкълап ве башыны саллады.—Эски Меракештеки киби...

— Енъи Беледие не япты?— Сулейман эфенди Медиевке мемнун назар атты.— О фаалиетипи муим иштен башлады. Эалиге сув берди. Шеэрнинъ дженюп-шаркъында Таз-Къая тюбюнде, бакъылмай... перишан алгъа келип къалгъан салкъын сувлу чокъракъны темизлетти, кенишлетти. Устюне ортти... чокъракънынъ суву артты, даа да лезетли олды. Хауздан чёюн трубалар вастасынен шеэрге сув кетирильди. Энди сокъакъларда, къайда айлансанъ, чешме.

Абдурешид эфенди енгильден къайнагъасынынъ омузындан тюртти. Сулейман Али элесленип, онъа чевирильди.

— Иш ялынъыз Беледие башлыгъында дегиль,— деди Медиев ве козьлери ашагъы эник алында сёзюни девам этти,— иш сизлерде... достларнынъ самимий ярдымында!

— Ярдымындамы?— Сулейман Алининъ къашлары эки ерден сынып кеттилер. О куевнинъ фикирине разы олмады.— Биз ярдымны эвельки Беледиеге де япкъан эдик. Элекчилер мааллесинде сынгъан алты аршынлыкъ агъач копюрни тюзеттирип оламады,— деди эвнинъ саиби,— манъа бакъынъыз, Усеин оджа! Къарасувбазарда геджелеин сокъакъкъа чыкъмакъ... аят ичюн керчектен де, хавфлы эди. Орталыкъ зиндан къаранлыкъ. Ёл басмакъмы истейсинъ. Адам соймакъмы? Къызларны алып къачмакъмы? Абдурешид джадделерде карбит фенерлер къойдырды. Не? Фенамы? Адамлар энди акъшам-лары бири-бирине мусафирликке барып-келелер. Бугунь Беледиеде электрик станциясы къурув устюнде учь бучукъ саат лакъырды олды. Бу меселе къалын джеблилерни де меракъландыра. Демек ки, Абдурешид эфенди станция къуруджылыгъында пара зорлугъы чекмейджек. Куевнинъ япкъан ишлерининъ эписини айтып чыкъмакъ кучь. Лякин, къыйметли Усеин эфенди, бизим куев бир иш даа япты... ойле иш ки, дигер хызметлеринен къыяс этмек мумкюн дегиль. Абдурешид эфенди «Ветан Хадими»ни дюньягъа кетирди.

Сулейман Али эфенди бу сёзлерни ифтихарле сёйлер экен, мусафир, юрегине бирден окъ сапланылгъан киби, кевдесини кучьлю суретте силькитти, элинен кокюсининъ сол якъыны авучлап, диваргъа таянды.

— Дюньягъа кетирди... догъру,— деди Усеин оджа незакетле,— лякин остюрип-буюттими?— Сонъра Медиевке чевирильди.— Къырым генчлиги сизден чокъ миннетдар. Факъат бугунь корьдюгим левха...— оджа ах, чекти, кокюс кечирди.— «Ветан Хадими» идареханесиндеки мусадере, о вахшилик мени пек азаплады. Сиз Беледие башлыгъысынъыз! Къолупъызда, эр алда, акимиет бар! Бу резалетнинъ огюне чыкъып, оны токътатып оламадынъызмы, Абдурешид эфенди?

Мусафирнинъ сёзлери Медиевнинъ къулагъында: «Кендинъиз догъурдыгъынъыз явруйи — кендинъиз ольдюрдинъиз...» деген киби янъгъырасалар да, бу опькеленюв — оджанынъ къальбиндеки яныкънынъ ферьяды экенини анълады, о себептен, оджагъа аджеле джевап бермеге ашыкъмады. «Мутерем мусафир... бираз истраат этсин, озь-озюне кельсин, сонъра...» деп тюшюнди.

Муневер кишилеримиз адден-ашыкъ асабий олдылар. Эр маневий шейден бойле иддетленип кетелер. Халкъымыз исе зияде сабырлы. Сабырлы дегиль… гъарип. Озюнинъ къайдыны чекюв къабилиетинден марум... окъянуста къасыргъа ичинде къалгъан геми. Оны идаре эткен, айдын уфукъкъа догъурткъан дюменджи ёкъ. «Ветан Хадими» чыкъарылгъан девирде татар онынъ саифелеринде озю ичюн талиматлы фикирлер тапа эди. «Топракъ... оны озь кучюнен сюрип-сачыджы койлюнинъ олмалы». Ве саире. Бу сёзлер — Абдурешид Медиевнинъ озюнинъ фикирлери. Русиеде агъыр, къара йыллар халкънынъ елькесинден кучьлю баскъанда, Медиев халкъкъа Русиедеки вазиетни анълатты... халкъ акъикъатны Медиевден ишитти.

— «Ветан Хадими» Петербургнынъ эмирине бинаэн къапатылды...— деди Абдурешид эфенди, акъырындан... онынъ лакъырдысы асыл да яваш эди.— Теэссюф ки, юксек акимиет кишилери меним итиразыма таби олма-дылар.

— Юксек акимиет кишилери?!..— оджанынъ сеси денъишти, титреди... санки анълашылмаз олды.— Бизим генчлигимиз газетасыз къалдымы?

— Эбет!— Абдурешид эфендининъ башы текрар ашагъы энди, хайли вакъыт юкъары котерильмеди. О бу суретле козьлериндеки яшларны достларындан гизледи.— «Ветан Хадими» былтыр да къапатылгъан эди. Чаптыкъ-чапкъаладыкъ... афтада бир дефа чыкъмакъ шартиле текрар ачтырдыкъ. Уезд идаресн иле анълашмакъ мумкюн олды. Бу сефер...— Медиев сусты, тизи узериндеки сол къолунынъ узун, арыкъ пармакъларыны бирер-бирер буклеп, нелернидир эсаплап бакъты. Тюшюнди... бир шейлерге разы олды, бир шейлерге итираз этти. Ойле экен, чересиндеки ифаделер денъише берди, дудакълары де тартылды, де йиберильди.—«Ветан Хадими»ни бир даа ачмакъ энди къолумыздан келирми... акъылым кесмей. Заман муреккеп олды.— Абдурешид эфенди назарыны килимден къуртарып, белини догърултты.— Муреккеп олса да, къол къавушып отурмагъа акъкъымыз ёкъ. Зан этсем, бизге бир къач адам олып, муаллим иле козькозьге келип, къонушмакъ керек.

— Не акъкъында? — деп сорады Усеин оджа.— Башкъа газета чыкъармакъ ниетинъиз бармы?

— Хайыр! Башкъа газета хусусында шимди лакъырды ола бильмез,— деди Медиев,— лаф «Терджюман»нынъ гъаеси, усулы... узеринде олмакъ лязим.

— Онынъле бир дефа къонушкъан эдик,— деди Усеин оджа ве... элиндеки сигарнынъ кулюни маса узериндеки къабурчакъ куллюк ичине къакъып тюшюрди.— Хатиринъиздеми, Абдурешид эфенди?

— Шубэсиз...— Медиев нелернидир тюшюнип, кулюмсиреди.— Бир дефа даа къонушмагъа меджбурмыз. Къарт бизни анъламагъан дегиль. Истикъбальни де тасавур эте. Лякин ишинде гъает ихтият... о эки асырнынъ кишиси.

— Озю алсызджа эди,— дие иляве этти Усеин Шамиль,— Варнадан къайткъанда когертеде сувукълангъан.

Халкъкъа айдын тиль ве ачыкъ давуш иле акъикъатны сёйлемек керек. Буны ким япаджакъ? Эльбетте, «Терджюман»дан башкъа имкян ёкъ. О вакъытта Медиев Багъчасарайдаки Джелял Меиновкъа мектюп язгъан эди. Джелял Меиновнынъ, не якътан бильмем, Исмаиль эфенди иле догъмушлыгъы бар. Мектюп язып, Гаспринский бир къач адамны эвинде субет ичюн къабул этмесини риджа этти. Гаспринский разы олды. Усеин Токътаргъазы, Абдурешид Медиев, Нусрет Ильмий, Джелял Меинов топланып Гасприискийнинъ узуруна бардылар.

«Исмаиль муаллим!— дедилер олар наширге.— Рус инкъилябы олды. Миллетлер тепренип алдылар. Оларнынъ къафаларында артыкъ миллий азатлыкъ тюшюнджелери уянды. «Терджюман»гъа озь истикъаметини денъиштирип, демократик фикирлерге кенишче ёл бермеге вакъыт кельмедими?»

«Инкъиляб олды... амма енъе бильмеди...— деп джевап берди Гаспринский.— Аятымыз кене шу... эски амам, эски тас! Мувакъкъат уриетлерге ишанмакъ кучь. Беклемек керек... гузель куньлер кельгендже беклемек керек.»

«Беклемек?— Медиевнинъ чересинде хошнутсызлыкъ сезильди.— Гузель куньлер озьлери сюрип кельмезлер. Тарихта ойле ал олгъаны ёкъ. О куньлернинъ келювини тезлештирмек керек...»

«Насыл этип?— деди нашир. Онынъ гурь къашлары чатылдылар.— Сиз манъа, дюменни солгъа бур, демек истейсинъиз, Абдурешид эфенди! Мен сизни... генчликни билем. Буюк вакъиалар юзь бергенде илери алып чапмагъа устасынъыз. Факъат акъибетини де тюшюнмек керексинъиз. Екъ... шимди дюмен буруладжакъ вакъыт дегиль».

«Биз енъи рухлу газетагъа мухтаджмыз,— деди Абдурешид Медиев.— Ойле газетагъа ки, халкънынъ азатлыгъы, топракъ ислааты ишлерине ярдым этсин»,

«Енъи рухлу... яни енъи газета!»—деп иляве этти Токътаргъазы.

«Енъи... бутюнлей енъи газета, ойле дегильми?— Исмаиль муаллимнинъ череси тазерди.— Бу башкъа меселе».

Мушавере араретленди, кенишледи ве... узады. Ильки куню бир къараргъа кельмек мумкюн олмады. Джелял Меинов сёйледи, Нусрет Ильмий итираз этти. Усеин Токътаргъазы теклиф берди, Абдурешид Медиев къабул этти, Исмаиль муаллим сусты... эртеси куню уйле авгъан сонъ, ниает, фикирлер бирлешти. Медиев енъи газетанынъ ады «Ветан Хадими» олмасыны теклиф этти. Исмаиль Гаспралы разы олды. Газетанынъ не ерде нешир этилюви меселесине кельгенде, тюрлю фикирлер догъды. Медиев газетанынъ Багъчасарайда нешир этильмесини ляйыкъ корьди. Векалет азалары бу теклифни къабул эттилер, Исмаиль муаллим итираз этти.

«Багъчасарайда йигирми учь йылдан бери «Терджюман» нешир этильмекте,— деди о,— кучюк шеэр ичюн бунынъ озю кяфи дегильми?»

«Багъчасарайда нешир этильсин дегенимден мана шу ки, азиз муаллим, бу шеэрде сизинъ матбаанъыз мевджюд,— деди Медиев.— Рухсет этсенъиз, «Ветан Ха-дими»де анда басылыр. Дигер шеэрлерде озь тилимизде матбаа ёкъ».

«Енъи газета Багъчасарайда нешир этильсе, укюмет ильки афтасында «Ветан Хадими»ни къапатыр, «Терджюман»ны да. Ёкъ, мухтерем мусафирлерим, Багъчасарай—енъи газетаны нешири ичюн ер дегиль».

«Ветан Хадими» Симферопольде нешир этильсе яхшы олур...—деди Джелял Меинов.— Анда эдебий хадимлер, муреттиплер къыдырып юрмеге аджет олмаз».

«Хайыр!— Исмаиль эфенди къаршы чыкъты,— Симферополь губернаторнынъ озю яшагъан шеэр. Дахилий ве хириджий иш идарелери, полиция ве жандарм хадимлери, цензура, земство мемурлары ве юзлернен джасусларнынъ къайнашкъан ери. Олар енъи татар газетасыны яшатмазлар. «Ветан Хадими», фикириме коре, Къарасувбазарда нешир этильмели».

Векалет Исмаиль эфендининъ теклифине разы олды. Багъчасарай уезди оджалары арасында деръал енъи газета тешкиль ичюн иане топлавы башланды. Исмаиль Гаспралы «Ветан Хадими» ичюн хадимлер, уруфат берди ве дигер ярдымларда булунды. Векалет Къарасувбазаргъа къайтып кельген сонъ енъи газета неширине киришти. Эки йылдан сонъра такъдири, иште, бойле олды.

Мезкюр вакъиалар юзь берген вакъытта Исмаиль Гаспринский элли еди яшында, Абдурешид Медиев йигирми секизде эди. Абдурешид эфенди анадан догъгъанда Исмаиль Гаспринский Симферополь гимназиясыны ве Воронеж аскерий мектебини битирген, Москва Эдадиесинде окъугъан, рус профессорларында тасиль корьген, Парижде, Мадридде, Стамбулда яшагъан... Эльгамра сарайында джазибели, яры-магъриб, яры-испан къызлары джемиетлеринде булунгъан, Каирде арап тилинде «Эльнахза» газетасыны нешир эткен, «Континенталь» заласында учь юз алтмыш адамнынъ огюнде маариф ве медениет хусусында араретли нуткъ сёйлеген, ниает, Идиль бойларындаки туджджар Исфендияр Акъчуриннинъ къызы Зёре ханымгъа эвленип, артыкъ учь огъул, учь къызнынъ бабасы олгъан... эбет, бу ишлер чокътан олып кечкен эдилер.

Бир дефа, Усеин Шамиль акъкъында енъи малюмат тапмакъ умюдинен, хансарай кутюпханесинде эски меджмуаларны къарыштыргъан вакъытымда, Исмаиль Лемановнынъ къолунен язылгъан весикъа козюме чалынды. Бу весикъа матбаада басылгъаны ёкъ... даа эльязмада эди. Исмаиль Гаспринскийнинъ муфассал «Терджимеи алы». Эльязманынъ астында 1894 сенеси тарихы къоюлгъан. Леманов о вакъытта рус тилинде муаллимлик ве «Терджюман» идареханесинде муарирлик эте экен. 1893 сенеси «Терджюман»нынъ дюньягъа келювине он йыл толувы мунасебетинен, окъуйыджыларньнъ риджаларына бинаэн, муарирнинъ терджимеи алыны язып, Одесса цензурасына косьтере. Цензура эльязманынъ чокъ ерлерини тиниткелеген сонъ, китап шекилинде чыкъарылмасына рухсет бере. Амма эльязма китап алында, ничюндир, чыкъып оламай. «Терджюман»нынъ йигирми йыллыгъы байрам этильгенде, кене эльязма лакъырдысы котериле. Китап бу сефер де нешир этильмей. Сонъра ачылмаз долапларгъа къоюла... оларда къалып кеге. Эльязманынъ бнринджи саифеси узеринде Гаспринскийнинъ озь къолунен: «Бу эсерден келеджек кяр Багъчасарайда къызлар ичюн ачыладжакъ енъи мектебе вириледжекдир...» деп язылгъан.

Гаспринский акъкъындаки сёзлеримиз мутерем окъуйыджыларымызгъа ачыкъ анълашылмасы ичюн мен Лемановнынъ мезкюр эсериндеки кимер сатырларгъа мураджаат этювни ляйыкъ корьдим.

Эльязмада денильгенине коре, Гаспринский Зынджырлы Медреседе татар гснчлигине рус тили дерслери берген девиринде Асан Нури адлы яш, муневер киши иле таныш ола. Мусафирни къаве ичмеге давет эте. Асан Нури разы ола. «Вели баба» къавеханесине кирип, салкъын уджреде козьни охшар орьнекли, йымшакъ миндер узеринде отурып, къонушкъанда, озь-озлюгинден, аят ве хызмет акъкъында лакъырды ачыла ки, бу вакъытта Гаспринский мусафирнинъ ким экенини биле.

Догъма Айвасыллы Асан Нури 1860 сенеси Истанбулгъа окъумагъа кете. Дарылмаариф ве Дарылталим мектеплерини битире, Джемиет Алиеде Османиеде тасиль коре. Хариджие назаретинде чалыша, 1876 сенеси тюрк инкъилябчыларынен берабер Султан Азизнинъ тахттан эндирилюви ишинде фааль иштирак эте. Султан Абдуль-Амитке азырланылгъан суихасткъа къошула. Абдуль-Амитнинъ эмирине бинаэн, полис идареси хадимлери Асан Нурини ве аркъадашларыны апсханеге къапамакъ ичюн эдинип къыдыргъанларыны анълап, франсыз вапурына минип, Авропагъа къача, ярым дюньяны дёне-долана, 1879 сенеси баба топрагъына келип чыкъа. Коре ки, аят бунда да парлакъ дегиль. Халкъ падиша зулумы алтында инълемекте.

«Татарнынъ аятындаки мушкилят — онынъ джаиллигинден, медениетче кериде къалувындан себеп...— дей онъа Исмаиль эфенди,— юксельмек ичюн илимге ве фенге саип олмакъ керек. Бу ялынъыз кърымлылар ичюн дегиль, Русиенинъ джюмле мусульманлары ичюн зарур».

Субет бир куньде битмей. Чокъ куньлер мухтелиф ерлерде девам эте. Ниает, халкъкъа эсареттен къуртулув ёлларыны матбуат айдынлата биледжегине къаний олып, татар тилинде газета нешир этюв фикирине келе-лер. Бу фикирни аятта тадбыкъ макъсады иле «Тонгъыч», «Шефакъ», «Нешрият Исмаилие» адлары алтында меджмуа чыкъарувгъа наиль олалар. Къырымда о заманда матбаа ёкъ. Меджмуаны Тифлисте табъ этип, Къырымгъа кетирип даркъаталар.

Лякин бойле четин усулнен мурадкъа ирмек пек кучь оладжагъы анълашылгъан сонъ, Гаспринский ве Асан Нури уфакъ-тюфек меджмуалардан вазгечип, ири аджимде сиясий ве икътисадий газета неширине тутуиалар. Къырымнынъ Русиеге къошулгъанына юз йыл толувы кунюни къайд этювге азырлыкъ кеткенде Гаспринский, къырымтатарларынынъ ана тилинде газета неширине рухсет этильмеси ичюн ялварып, имнератор азретлери адына арзуал яза. Арзуалны алып, озю Петербургкъа кете. Рус тилинде къонушувда эйи натыкъ, Исмаиль Гаспралы укюмет адамларына меселени буюк усталыкънен анълата, оларны къандырып, ишни япып, афтада бир дефа олмакъ узре «Терджюман» алды газета чыкъарылмасына рухсет алып келе. Мусаадени Русие ичюн бойле шуретли куньге итъаф иле истемеге билювнинъ озю буюк акъыл ве джесаретнинъ тимсали эди. Муаллимде бу къабилиетлернинъ эписи тапылды.

1883 сенеси онунджы апрельде «Терджюман»нынъ биринджи нусхасы чыкъкъан сонъ Асан Нури Ялы Боюна авдет эте, муаллимлик ишинен мешгъуль ола. Асан Нури эсаретнинъ, зулумнынъ душманы, Ялы Бою шеэрлеринде ве койлеринде чаризм акимиетине къаршы гизли сиясий дернеклер тешкиль эте. 1892 сенеси Гаспринский иле анълашып, «Терджюман» матбаасында «Неджат» адында он бинъ нусха беяннаме бастыра, оларны эали арасында даркъатув ишине реберлиги вакъытында полис идареси тарафындан якъалана, гизли тешкилят азалары махкеме этилип, Сибирьге айдала. Сарайменли бай, окъумыш, мутеракъкъий киши, Гаспринскийнинъ досту Сулейман Аджы буюк паралар берип, Асан Нурини, омрюнде ич корьмеген ве бильмегени алда, Сибирьден къуртарып къалдыра. Бу ишни Исмаиль эфендининъ риджасына бинаэн япа. Асан Нури курек джезасындан къуртула... лякин севимли коюнден ве оджалыкъ хызметинден марум къала. Уезд идарелерининъ эмирлери муджиби Айвасылдан къувула, онъа оджалыкъ хызмети ясакъ этиле. Асан Нури «Гессен Георгий» такъылма ад алдында тюр-лю виляетлерде омюр кечиререк, къач йылдан сонъ Ялтада пейда ола, сабыкъ шеэр идареси бинасынынъ биринджи къатында къавехане ача. Онынъ кучюк ке-лиринен яваш-яваш кечине. Къавехане кеттикче пекине, кенишлей, бейнельмилель «Эдебият салоны»на чевириле... Чехов, Андреев, Арцибашев, Бельмонт, Немирович-Данченко, Куприн, Короленко, Кацюбинский, Скиталец киби буюк эдиплер бу къавехане саибининъ, арап, аджем, франсыз, алман, рус тиллерини мукеммель бильген юксек медениетли адамнынъ даимий муштерилери ве достлары олалар.

Асан Нури озюнинъ Къырымда ве Тюркиедеки аяты акъкъында учь юзден фезла саифелик «Мемуар» яза. Оны табъ этюв хусусында Гаспринский иле лакъырды этип башлагъан куньлерде муим хабер келе... Султан Амит укюмдарлыгъынынъ йигирми беш йыллыгъы мунасебетиле, апсханелердеки тюрк инкъилябчылары афу илян этильген...

Асан Нури бу енъиликни ишиткен сонъ, аилесини Къырымгъа кетирмек истегиле Истанбулгъа кетер экен, Романиянынъ Галас шеэринде апансыздан хасталанып, 1903 сенеси, алтмыш беш яшында олдыгъы алда, вефат этти. Джезире ханым иле бир даа корюшмек мунасип олмады.

«Терджюман»нынъ ильки нусхасы дюнья юзю корьгендже муарир чокъ мешакъатлар чекти. Матбаа керек. Уруфат, басма тезья, кягъыт... эписи керек. Акъча ёкъ. Биревлернен лакъырды этилип, пара тапылмаса, басмахане ачылмайджакъ.

Исмаиль Лемановнынъ эльязмасыны окъугъан сайын меракълы адиселерге расткельдим, козьлеримни олардан узип оламадым. «Бу сёзлерни язар экеним, Осман Акъчокъракълы иле олгъан бир субетни хатырлайым,— деп язылгъаи Лемановнынъ къайтларында.— О бир дефа манъа къоюи джебинден кучюк джёнк чыкъарып, базы сатырларыны косьтерди».

«Иште сизге кучюк тарих. Окъуп бакъынъыз,— деди Осман Нури.— Меним юрегим бойле шейлерге чыдап оламай».

Эки пармагъынен дефтернинъ эки еаифесини козьлеримнинъ огюнде тутып отурды. Къолума бермеди. Сёзлер хаттат элинен язылгъан. Араб арифлери артыкъ силинмек истегенлер. Мен дикъкъатле окъудым... окъудым, сонъра чокъ кедерлендим.

Исмаиль Гаспралы, Багъчасарайнынъ ири зенгинлеринден Аджы Селимге озюнинъ мырадыны анълата... «Татар чокъ кериде къалды,— дей Гаспринский.— Ана тилимизде газета чыкъарсакъ, адамларны дюньядан ха-бердар этсек, халкъымыз, илери миллетлер, киби, юксек медениетли оладжакъ. Газета чыкъармакъ ичюн борджкъа бираз пара лязим». Бойле деген сонъ Гас-принский суса, агъа не дер экен... деп беклей.

Аджы Селим бу енъи гъаеден акъаретленип, агъыр козькъапакъларыны ялкъ этип тёпеге котере «Исмаиль мырза!—дей о Гаспринскийге.— Басмахане ачып анда беш капиклик газета чыкъармакънен мулькиет саиби олунмаз! Тютюн тиджаретинен огърашам десенъ, санъа сермиялыкъ бир къач бинъ кумюш берейим! Татаргъа не керек? Акъча керек. Газета дегенинъ не о? Кибритни чертип... четине тийдирсенъ, янып кете!» Ойле дей де, шах-шах этип, кутюр чере иле куле. «Акъча янып кетмейми?—дей онъа Гаспринский.— Кибрит тийдирсенъ, акъча да янып кете!» «Е-окъ!—дей Аджы Селим.— Акъча янмай... онъа кимсе кибрит тийдирмей!»

Аджы Селим пара бермей. Исмаиль муаллим исе онъа ялвармай. О ялваргъанлардан, озюни алчалткъанлардан дегиль. Нашир башкъа танышларындан борджкъа акъча топлап, эски басма машипасы ве уруфат тезьясы сатын ала, ойле этип, газета неширине башлай. Лякин эй, сени такъдир?! Эки йыл ксчмей, къаза ола, басмахане туташып яна. Исмаиль эфснди газетаны Симферопольде шахсий матбаатта эки къат паалы фиятнен бас-тырмагъа меджбур ола. Бир йылдан сонъ «Терджюман» Багъчасарайгъа къайтып келе... амма нашир ихтиядж ичинден чыкъып оламай, аксине, даа теренликке бата. Кягъыт борджкъа алына, боя борджкъа, электрик кучю борджкъа... муреттиплер ве эдебий хадимлер борджкъа хызмет этелер. Чархны муаррирнинь къызлары айландыра, басылгъан газета нусхаларыны рефикъасы Зёре ханым буклей, азыр газеталарны почтагъа Зёре ханымнынъ къардашлары Акъчуринлер алып-кетип теслим этелер.

Муаррир кимерде шеэр зияретинден эвге къайткъаида, тюкянджыларгъа корюнмеге къоркъуп, чет... сагъыр аралыкълардан юре, чюнки эписине борджлу.

Гаспринский газета тешкиль эткенде Къырымда кимседен маддий ярдым корьгени ёкъ. Не чёллюк якътан, не де дагълыкътан. Орта Асиядаки ве Кавказдаки танышлары ярдымгъа кельдилер. Ильки сенелерде бутюн Къырымда «Терджюман»нынъ ялынъыз алты абунеджиси олды. Албуки Исмаиль эфенди халкъ арасында даимий суретте беш юз нусха газетаны бедава даркъатты.

Осман Нури дефтернинъ дигер саифелерини ачты, мен янгъын акъибетининъ тефсилятыны окъудым. Эбет, матбааны тюзетмек керек, лякин пара кене ёкъ. Исмаиль эфенди, башкъа чаре тапып оламады... анасынынъ сан-дыгъыида сакълы олюмлик къафтанларыны ве тикили бир къач парча къумашыны алып, чёллюктеки помещик мырзаларгъа сатмакъ, яхут озюнинъ бу алгъа кельгенини бильдирмек ичюн кетти. Джанкой уездинде зенгинлернен корюшип, газетанынъ, бу халкъ вариетининъ, маддий ярдымгъа мухтадж экенини тафсилятлы суретте анълатты. Татарнынъ келеджеги ичюн муим бу ишке, гонъюль берир, ярдым этерлер белледи. Албуки Сафедии Абдул Чонгарскнй, алты пармакълы мырза, къумашларны саатлердже къарыштыра берип, орьселеди, кирлетти, «мал эскидже экен», деп базар фиятындан уджузджа алмакъ ичюн давалашты-давалашты, акъибетте, къумашларны алмай, саибинипъ тизлери узерине быракъып кетти. «Терджюман»нынъ муарири эвге парасыз къайтып кельди.

«Мен о вакъытта басмаханеде муреттип эдим,— деди Осман Нури, дефтерини къолумдан алып.— Муаллимден бу сёзлерни ишиткен сонъ, бизлернинъ, басмахане ишчилерининъ, юреклеримиз пек къырылды. «Биз куньдюз-гедже ким ичюн гъайрет этемиз? Халкъымызда джемаат хызметине ярдым дуйгъусы ич олмагъанмы, аджеба? Ёкъ! Бу мумкюн дегиль».

Байрамлар вакъытында земство идаресинден ве айры' шахслардан газетагъа ярдым тарзында пара кельсе, Исмаиль эфенди пара ёллагъанларнынъ исимлерини «Терджюман» саифелеринде дердж этер эди ки, олар арасында къырымлыларнынъ адлары козьге сийрек чарпар эди. Муарирнинъ матбаасы, энъ олмадыкъта, патта-сатта шахсий сымарышлар эда этюв ёлунен пара къазанып, озюнинъ маалие вазиетини тюзетип оламады. Басма машинасы сыныкъ, уруфаты эски ве аз... нашир озю даима борджлу. Отуз учь йыл матбаатджылыкъ эттиги алда, озь матбаасыны не кярлы истисал ве не де нефис эсерлер чыкъарыджы саньатхане япа бильмеди. Бу хусуста фикир этмек ичюн онынъ вакъыты да олмады. Зёре ханымнынъ вефатындан сонъ мирас къалгъан парагъа экинджи электрик басма машинасы алды. Омюрининъ сонъки йылларында Багъчасарай дживарында нефть тапылгъан вакъытта, муаллим нефть иссадарлары ширкети ачув тешеббюси косьтерген олды ки, бу ишни де озюне пара къазанмакъ ичюн дегиль, татар халкъыны истисалгъа чекмек макъсадынен япкъан эди. Гаспринскийге урьмети ве инамы къавий бир чокъ самимий достлары пара берип, аселет ширкетке аза олдылар. Ширкеттен файда олмайджагъыны биле эдилер. Параны Гаспринскийге ярдым деп бердилер. Топлангъан алты бинъ кумюш шеэр банкына теслим этилип, Гаспринскийнинъ адына эсап ачылды. Бу парадан муаллим озь итияджларына бир капик сарф этмеди. Джиан муаребеси чыкъты. Пара банкте чюрюп къалды.

Исмаиль Гаспринский 1914 сенеси сентябрь он бирде Багъчасарайда вефат этти. «Русие мусульманлары арасында бугуньге къадар Исмаиль бек дереджесинде урьмет иле дефн этильген маариф хадими олмады» деп язды о вакъытта бутюн шаркъ матбуаты. Нашир ве муарир вазифесине Гаспринскийнинъ васиет эткен адамы кельди.

Медиев, татарлар ичюн ачылгъан рус мектебини битирген сонъ, Къарасувда оджалыкъ этти. Беледие башлыгъы олды. Иш, эльбетте, Медиевнинъ Беледие башлыгъы экенлигинде дегиль, иш шунда ки, инсаннынъ бир несили бир хызметни бир девирде башлай... дигер несиль о хызметни дигер девирде девам эте. Эр девирнинъ озь сиясий-икътисадий шараиты ве талаплары олгъанындан, бир девирнинъ несилинден — дигер девирнинъ хызметини талап этмек — манасыз шей. Эркеснинъ фаалиети бир сой шараитта къулач алмай. Лякин башламакъ... даима кучь. Инъиляб... гъалиб кельсин-кельмесин, онынъ акъибетинде мытлакъа кучьлю сималар асыл олалар. Бешинджи сене къырымтатарында Медиев киби инкъилябий тюшюнджели адамны яратты. Ве тек Медиевни дегиль!

Гасприиский медреседе татар балаларына рус тили окъутты. Багъчасарайда Беледие башлыгъы олды. Медиев Къарасувбазар рушдиесинде татар балаларына рус тили окъутты, Беледие башлыгъы олды. «Ветан Хади-ми»ни нешир этти. Гаспринский о хызметлерни кечкен асырда, Медиев бизим — йигирминджи асырымызнынъ башында япты. Медиевнинъ озю ве тюшюнджеси башкъа. Медиевнинъ фикириндже, халкъларны эсареттен ишчи ве койлюнинъ иттифагъы къуртара биле. Бу айдын, къуветли фикирге дикъкъат этинъиз! «Койлюлер ве шчилер, эски Русие ерине енъи, урь Русиенинъ енъи ве мутешем бинасыны къураджакъ екяне къудретли кучьтир». Медиев бу сёзлерни 1907 сенеси Петербургда миллетлер меджлиси мннберинден сёйледи.

Мутерем Сулейман Али эфендининъ эвиндеки бу къонушмадан сонъ, он докъуз йыл даа кечер... Бекир Чобанзаде къырым зиялыларынынъ октябрь инкъилябындаки хызметлери хусусында сёз юрютир экен, артыкъ мерум Медиевни, озюнинъ муътебер оджасыны ве имаеджесини хатырлап, онынъ шерефине аджаип фикирлер сёйлер. О дер ки... «Медиевнинъ эйкели узерине язылмая ляйыкъ олан бу юкъарыдаки сёзлер татар зиялыларынынъ тарихына кирен эйи саифелерден бирини тешкиль идер. Биз бугунь бейнельмилель куреш мейданларында къырым эвляды Медиев ичюн ифтихар иде билириз. Лякин Ме-диев бутюн татар зиялыларыны темсиль идиёрмы? Эр шейе адалетли козьле бакъмалыйыз! Иш меним шахсиетиме келиндже октябрь куньлеринде меним нереде олдыгъым эр кесе малюмдир. Мен он докъузынджы сенеде Будапешт джадделеринде Совет акимиети огърунда дженклештим!»

«... Медиев иле ифтихар эте билириз!»— деди Бекир Чобанзаде. Эбет! Биз Медиевден ифтихар этемиз! Я... Чобанзаденинъ озюнден? Джиан медениетинде юксек иътирам иле анъылгъан бу улу алимден ифтихар этмеймизми?

Медиев бу акъшам кендиси акъкъында хош сёзлер ишитип, азапланды. «Бир газета ве юз къыркъ эки фенер... иште, бизим теракъкъиятымыз!— деди озь-озюне.— Гъарип татар бундан да мемнун. Албуки юксельмек, медений халкъ олмакъ ичюн, нелер-нелер даа керек!»

О, бу тюшюнджелер ичинде экен, къулагъына тыныкъ лякин ачыкъ давуш кирди. Сескенип, козьлерини котерди. Мусафир абдырады. Лафыны кесмек истеди. Амма артыкъ кеч эди.

— Мен, Абдурешид эфенди, сизге буюк риджа иле кельдим,— деди онъа Токътаргъазы, ихтиятле.

— Манъа... риджа илеми?— Медиевнинъ отурышы ве бакъышы дикъкъатнынъ озюне чевирильди.— Ёкъ, сиз манъа эмир этинъиз!

— Тешеккюр!— оджа шаркъ адети муджиби, сагъ элини кокюсининъ сол якъына къоюп, башыны ашагъы эгильтти.— Эмир этмекми? Ёкъ. Меним арзум кучюк ве муим. Озюнъизге малюм, сонъки йыллар ичинде эппи эсерлер яздым. Олар къол-къолдан, агъыз-агъыздан кезип, артыкъ бозулдылар. Базан джыйынларда ве тойларда озюм ишитип, айретте къалам. Озь эмегимнинъ макъсулы экенлигине шубеленем. Оларнынъ китап шекилинде чыкъарылмасына ярдым этерсинъиз умюди иле узурынъызгъа кельдим... лякин бойле кедерли иш. «Ветан Хадими»... ёкъ!

Медиевнинъ юзюнде окюнч кольгеси къыбырданды. Ве бу ненинъ кольгеси экенини Усеин оджа бильди. «Ветан Хадими»нинъ афтада дёрт дефа чыкъувы Роганнынъ кучюк басмаханеси ичюн агъыр хызмет эди. О себептен, шорбаджы эр ай акъча ичюн дава эте тургъан, чюнки газетанынъ абуне келири басмахане масрафларыны ортип оламай. Джёреме эп Моллаевнинъ, Базыргян Мамутнынъ ве Аббас Усеин огълунынъ боюнларына асылып къала эди. Газета ясакъ этильди. Энди матбааны ишлетмеге кимсенинъ акъкъы ёкъ. Ишлетсенъ гизли беяннаме басыла беллениледжек. Абдурешид манълайы астындан Сулеймангъа бакъты, Сулейман исе козькъапакъларыны эндирди. Бу ишаретлер не демек эди? Ким иза эте билир?

— Эсерлер къайда?— деп сорады Медиев мусафирден.— Янынъыздамы?

— Шубэсиз...— деди оджа.— Софада чемоданым ичинде,— оджа алельаджеле чыкъты... Сулейман Али айретленип етиштирип оламады, оджа элинде экимлернинъ зембилине бенъзер мешин сумка иле кирди. Ичинден ешиль джылтлы юфкъа дсфтерлер чыкъарып, Абдурешид эфсндининъ огюне къойды. Дефтерлер устюнде перишан, лякин окъунакълы арифлер иле «Налеи Къырым» дие язылы эдн. Абдурсшид эфенди дёрт дефтерни къарыштырып бакъты, сонъра дёрдюни де столнынъ ортасына сюрип къойды.

— Бир чаре корермиз....— деди о Токътаргъазыгъа,—Китабынъызны нешир этермиз. Сиз, Усеин эфенди, генчлигимиз ёлунда янгъан бир мумсынъыз.

— Менми? Ах! Абдурешид эфенди!— деди оджа, айтмагъа башкъа сёз тапып оламады.— Сизге чокъ тешеккюрлер олсун!

Оджаны ири ода ичинде юмшакъ кроватта беяз, темиз ёргъан астына яткъыздылар. О гедже эеджанланды, юкълап оламады. Сабагъадже бир якъындан, дигер якъына айланып чыкъты.

Иште, китапнынъ озю. «Алла сенден, Меъди огълу Абдурешиттен, разы олсун. Бу алидженаплыкъны сен япа бильдинъ. Башкъа кимсенинъ элинден гельмеди.» Токътаргъазы китапны текрар-текрар къарыштырды, ичиндеки эсерлерни бир даа-бир даа окъуп чыкъты. Мектепте оджаларгъа косьтерди. Дерслер маалинде китаптан базы шиирлерни джошкъун ве араретли окъуп, талебелерни таныш этти. Китап акъкъында хабер кой ичине даркъады, къомшу койлерге ишитильди. Нефис эдебият авескярлары, достлар эвге келип, оджаны хайырлады, озьлерининъ севинч ве ифтихар толу сёзлерини изъар эттилер. Чёльде, ельдегирменде, денъиз саилинде, джыйынларда китаптаки шиирлер эзберден окъулды. Китап, ниает, Менълибайнынъ эвинде пейда олды. Менълибай китапнынъ адындан мана не экенини анълап оламады. Джылты узериндеки тюрлю итъафларны, мураджаатларны, хытаплы, нидалы ибарелерни корип, шашмалады, о саифени ачты, бу саифени япты, меситлерини кийип, Аджи Эрбаиннинъ эвине чапты.

— Эфендим!—деди о байнынъ огюне юзь тюшип.— Сизге «Налеи Къырым»ны кетирдим. Масхаралыкъны корюнъиз! Сизнинъ, къариемизнинъ атасынынъ, исими тек верги ве ясакъ муфеттишлерининъ кягъытлары узеринде язылы ола. Штаны ямавлы, сюме оджанынъ ады китапларнынъ биринджи бетинде басыла. Бу не демек? Полис идареси не иле мешгъуль? Жандарм хадимлерининъ козьлери къайда? Къаранъыз буны!

Аджы Эрбаиннинъ юфкъа, сары къашлары тююмчиклендилер. Китапны къакъып алды, сагъ аягъыны килим устюне узатын, омузыны дивар ястыкъкъа таяды, козьлерини кере берип китапкъа бакъты. Менълибай секирип аякъкъа турды. Эв ичинде кезине башлады. Бай окъув ве язув джиэтинден пек кучьлю дегиль эди. О себептен, ашыкъмайып, эджелей-эджелей окъуды: «Уфакълы-ирили бир чокъ къаялар, дерин дере, буюк тёпе, увалар...».

— Токъта! Токъта! Насыл къаялар. Насыл увалар?

О тааджипленип, Менълибайгъа козь этти. Менълнбай тек боюныны къысты, индемеди. Аджы Эрбаин окъувны девам этти. Бойле дюльбер, назик сёзлерни башкъа вакъытта окъугъанмы эди? Хатиринде ёкъ!

— Бана сен не дединъ? Сюме оджа... дединъми?— бай аягъыны котерип, тизден къатлады, озю Менълибайгъа джылмайды.— Сюме адам китап чыкъарып оламаз, Китап бастырмакъ ичюн не къадар акъча керек билесинъми?

— Екъ,— деди Менълибай.— Мен джынслы атлар асрадым. Хамутлар ясадым—саттым. Китап бастырмадым.

— Усеин оджа бастырды. Анъладынъмы?— Аджы Эрбаин алчакъ сеснен иляве этти.— Мен ондан эр вакъыт шубэленем... зан этсем, оджа — падишанынъ душманы. Саткъын киши. Мени кнмге сата, аджеба? Бильмек ке-рек.— Аджы Эрбаин къалкъты, китапны кошеде миндер астына тыкъты.— Бу акъта уезд ндареси башлыгъынен лакъырды этмек кереким.

— Догъру. Озюнъиз лакъырды этсенъиз, кой зевалдан къуртулыр. Амма уезд идареси ири иш ичюн ирн пара ала. Аз берсенъ, ашаланасынъ. Сёз келими, кечкен сефер оджаны койден джыйыштыргъанда оны къаптырдым, буны къаптырдым. Эп-бир къайтып кельди.

— Озюм лакъырды этсем, оджа бир даа къайтып кельмез. Бир иш бир кере япыла!—О Меиълибайгъа маналы-маналы бакъты, джылмайды.— Сен мени анъладынъмы?

Менълибай джевап бермеди, илекяране кулюмсиреди.

— Отур!—деди эв саиби.— Тезден Эбулис Аджы келеджек. Джамальты ве Бекир де ишандыргъан эдилер. Джиддий лаф бар.

Экинди маалинде Усеин оджа мектепте ишлеринден бошап, эвге къайткъанда, Аджире ханымнынъ риджасы хатирине кельди... тюкянгъа кирип, вермишель ве къарын ягъы алды. Тышкъа чыкъмакъ ичюн къапунынъ зем-белегине узангъан арада ичери Менълибай кирди.

— Селям алейкум, муаллим!—деди Менълибай, ачыкъ ве юмшакъ давушнен, озю четке чекилип, Токътаргъазыгъа ёл берди. Агъызындан ракъы сасыгъы кельмекте эди.— Сизни корьген бей олсун!

— Мени корьмеге не аджет!— деди оджа.— Озюнъиз догъма бейсинъиз.

Менълибай бир шейлер айтты, лякин оджанынъ артындан къапу озю къапалып кетти, Менълибай не джевап берди ишиталмады. Къучагъындаки бурумларынен сокъакъ бою кеткенде, Джамальты ве Бекир байларгъа, Эбулис-Аджыгъа расткельди. Олар Аджы Эрбаиннинъ эвинден чыкъып, сагъгъа-солгъа даркъалмакъта, эв саиби ве кочегенли къайнагъасы Умер бей мусафирлерни озгъармакъта эдилер. Эписининъ черелери семиз ве къырмызы, озьлери кейфлилер. Оджа, къолларында шей барлыгъыны себеп этип, башыны къакъытып селям берди, токъталмайып, кечип-кетти. «Демек, бугунь де медж-лис къурулды,— деп тюшюнди о ичинден,— меселе музакере олунды. Адамнынъ озю — худжур варлыкъ. Анадан гунасыз явру олып догъа, буюген сонъ — я мискин къозу, яхут сыртланнынъ озю олып кете. Бирине озь эмегининъ махсулы кяфи. Дигерине — аз. Бири ер юзюнде бар экенлигинден мемнун, дигери сенинъ мевджюдиетинъе душман. Иште, бу кой! Адынынъ озю къальбни титретип йибере. Чёльде бир-бирлерине алышыкъ, муаббет атлар сюрюси урь-сербест отлап юргенде... хариджий биенинъ бири келип къошула, сюрюиинъ сукют, сакин омюрини виран эте. Эбет! Бир бие бир сюрю атны саадеттен аджиз къалдыра. Булар?—оджа аркъагъа айланып, козьлеринен Эрбаинни ве Эбулисни къыдырды, корип оламады, чюнки ерге энди къаранлыкъ чёккен эди.— Бу беш-алты бай, аджы ве молла да ойле япкъанлар — Месюд ве Летафетли омюрге акълы бу койнинъ топракъларыны тутып алгъан, джемаатны ач ве чыплакъ къалдыргъанлар».

Эвнинъ огюнде, ёл четинде Аджире турмакъта эди. Янында Даниял къомшу балалардан корьмекче, узун чубукънынъ устюне атлангъан, джюйрюк этип, чаптырмагъа ыдырына, амма озю даа кучюджик — сюрюне-йыкъыла, йыкъылгъанына окюнип, агълай. Аджер оны котерип, аякъкъа турсата:

— Тюкюр, огълум, ерге!—дей Даниялгъа.— Акъча тапарсынъ!

Даниял анасынынъ не дегенини анъламай, агълавыны токътата.

— Ана! Бабанъ келе ята!—деди онъа Аджер, пармагъынен корьсетип,— А-на!

Даниял аркъагъа чевирильди, бабасыны корип, къолларыны онъа узатты. Усеин оджа огълуны къучагъына алып, багърына басты, оны охшады. Даниял бабасынынъ къулагъыпдан тишледи, янакъларыны шамарлады.

— Огълан пек агъыр...— деди оджа, тааджипленип.— Ничюн ойле?

— Несн агъыр онынъ!— деди Аджер, иътираз иле,— Озюнъизде такъат ёкъ.

Аджер буны шакъа этип айтты. Ве озюнинъ шакъасыны ерли танып, кулюмсиреди. Албуки, акъайынынъ айретленювинде акъикъат ёкъ дегиль эди. О эр Алланынъ куню саба эрте турып, дерске кете, акъшам къайтып келе. Джума куньлери исе «Джемиет Хайрие»нинъ мушаверелеринде булуна. Огъланны аз коре. О себептен Даниялдаки денъишмелер онынъ ичюн ачыкъ сезиле. Аджер ойле дегиль. Аджер гедже-куньдюз Даниялнынъ янында. Баланы корип, козьлери алыша, оськенини, кевделенгенини абайламай. Даниял энди учь яшына киреята. Кучюк Эбабиль энди секиз айлыкъ. Оджа къучагъындаки Даниялнен ве янашасындан кельген Аджер иле эвге кирди. Сет узерине отурыр-отурмаз, Даниялнынъ сабыры тюкенди, бабасынынъ тизлеринден ашагъы саркъып, ерге тюшти, ашханеге чапып кетти. Кичкене, бешикте уйкъуда эди. Усеин кунь бою мектепте ве ёлда корьгенлеринден асабийленип, ёрулгъан олса керек, козьлери яваш-яваш юмула берди, ниает, башы кокюси узерине тюшти. Юкъламайджакъ олып чокъ тырышты, бир-бирине илише берген кирпиклерини ачты... ачты дегендже, козьлер текрар юмулды, оджа озюни терен чукъур ичине юварлангъан киби ис этти. Бойле бейут алында, козь къапакълары арасында огюндеки маса устюнде насылдыр мектюплер яткъаныны корьди, узанып оларны алды. Уйкъу энди къачты. Мектюплернинъ бири Усеин эфенди Балич-тен эди ки, о Багъчасарайдаки Тарпи-Алининъ китап тюкянына сатылыш ичюн кельген учь юз нусха «Налеи Къырым» генчлик арасында юксек меракъ ве талаш иле даркъадыгъыны бильдирмекте, китапнынъ аз нусха иле нешир этильдигини теэссюфле къайд этмекте, бунынъ узеринде Усеин Шамильни аджаип эсерлери ичюн самимиетле хайырламакъта эди.

Усеин оджа, гуя Баличнинъ озюнен къонушыр киби Хайырлавына тешеккюрле джевап берди, башыны саллады. О пек севинди. Дигер мектюп Къазан шеэринден, Абдулла Тукъайдан эди. Токътаргъазы иле Тукъайнынъ мектюплешкенлери энди дёрт йыл. Бу инсаний ве эдебий достлукъ Усеин, Шамильнинъ эсерлери «Шура» журналында дердж этильген вакъытта башланды, эп девам этмекте. Тукъай бу мектюбинде «Кузь еллери»ни ниает язып битиргенини, лякин сагълыгъы ве кечиниши, эвельки киби, фена экенини язмакъта, Усеин Шамильнинъ аяты ве ишлери иле меракъланмакъта. Усеин оджа Тукъайнынъ сёзлериндеки самимиеттен ве аджизликтен эеджанланды. Усеиннинъ озю пек шефкъатлы омюр кечирмедиги алда, Тукъайиынъ гъариплигинден зияде кедерленди.

Аджер софра къойды. Аш кетирди. Оджа каравана ичиндеки пирнич шорбасындан эки-учь къашыкъ алып къапаракъ, къашыкъны деръал ерине къойды, этке токъунмады. Еринден къалкъып, къомшу одагъа кирди.

— Сизге не олды?— деди Аджер, тааджипленип.— Уйле емегине де кельмединъиз!

— Бир талайдан сонъ...— оджанынъ давушы далгъын чыкъты.— Шимди маддем ёкъ.

Къаранлыкъ ода ичинде кийиз устюнде чалкъагъа тюшип, къолларыны башы астына къоюп, ятты. Кеч маальгедже индемеди. Тавангъа бакъты-бакъты, нелердир тюшюнди. Кимерде сагъ, кимерде сол къабургъасына чевирильди, кимерде исе басыкъ инъильтили давушлар чыкъарды. Аджер бир къач дефа гизлиден, ачыкъ къапугъа якъын келип, ичери бакъты, бир шей корип оламады... динъленип турды-турды, къайтып кетти. Ходжасыны раатсызламады. Озю кишилик эвде, улпакълы ири ёргъан астында, Даииял иле къучакълашып ятты. Янъчыкъ юкълагъан эдилер, бешикте Эбабиль агълады. Аджер турды.

Оджа зульметли тюшюнджелер ичинде кеч маальде тынып къалды. Не къадар вакъыт юкълады, не озюнинъ ве не де Аджернинъ хабери олмады... гедженинъ бир маалинде Усеин уянды. Къалкъып, софагъа чыкъты, кишилик оданыиъ къапусы огюнден ксчип, ашханеге кирди. Ашханеде эндирильген лампад янмакъта. Къазанны тутып бакъты, сувукъ. Топракъ чанакъ устюндеки къапакъны ачты, ичинде къатыкъ бар эди. Ичине отьмек догърап ашады. Сонъ азбаргъа чыкъты, сигар якъты. Ай ярыкъ, ава сувукъ... койнинъ аркъасында, чёльде сийрек-серпек къар обалары агъарып туралар. Сигарны ичип битиргендже чыдап оламады, ушюди... къайтып эвге кирди. Ашхане ичиндеки лампадны ятакъ одасына алып-кетип, алчакъ маса узерине отуртты, лампаднынъ фитилини котерди. Дивар ичиндеки долаптан талебе дефтерлерини, агъызы ичке къайтыкъ мерекеп шишеси ве къалем алып, маса устюне къойды. Оджа озь адетини яхшы биле. Уяндымы — не мааль олса-олсун, бир даа уйкъу олмайджакъ. Ойле экен, кийиз устюнде нафиле авынлай берип, оны орьселегендже, ишнен огърашмакъ керек. Лякин хатирине башкъа шей тюшип, талебе дефтерлерини янашасына, кийиз устюне быракъты. Оджа бир вакъытта пьеса язып башлагъан... лякин ахыры битмей къалгъан эди. Онынъ узериндеки ишни девам этюв ниетинен, багъдаш къурунып, маса башына отурды. Язмакъ... эсерни бирден язып ёнеп кетмек Усеин Шамиль ичюн адет дегиль. Онынъ язув усулы кимселернинъкине бенъземей. Бир джюмледеки сёзлернинъ эписи сонъуна къадар ишленилип, мукеммелленип, кенди ерлерини тапмагъандже, дигер джюмлеге кечмек... ёкъ, бу онынъ ичюн мумкюн дегиль. Амма бойле чылчыкъ усул иле язылып биткен эсерге: шукюр, ниает, тюзетювге ихтияджы къалмады демек де, Токътаргъазы ичюн — афу этильмез хата сайыла биле. Усеин оджа не вакъыт ве къайсы эсери олса-олсун, къолуна алгъан сайын тюзетмесе, чыдап оламай.

«Моллалар проекти» эсери ойле башланылгъан, битмесине чокъ шейлер мани олгъан эди. Амма язып битирмегендже раат оламайджакъ. Бир дефтер артыкъ толу, дигери ярым. Сёзлер язылгъан сонъра чызылгъан… сёзлернинъ устюнден къырмызы мерекеп иле нелердир язылгъан. Олар да чызылып, устюнден къара мерекеп иле тюзетильген. Саифенинъ ортасына енъиден къошулгъан сёз къырмызы къарындаш чызыгъы иле саифенинъ сонъки сатырына кетирилип тыкъылгъан. Кимер саифелерде сатырлар ортасында къырмызы хачлар къоюлгъан. Бу — кягъытныиъ аркъасында иляве сатырлар бар демек ола. Саифелер орюмчек авына бенъзейлер. Эсер дёрт йыл эвельси язылып башланылгъан. Аятта корюльген левхаларнынъ чокъусы хатирден котерильген. Башындан башлап, бир даа окъуп, таныш олмакъ, сонъра язувны девам этмек керек. Амма насыл окъумалы? Сатырлар къарма-къарышыкъ. Бойле аллар Усеин оджада чокъ ола. Бир эсерни башлай, дигерини ташлай... вакъыт исе кече. Сонъундан окъуп, темизге чекмеси кучь ола, чюнки оджанынъ башы даима ёргъун. Бойле вакъытта онъа Аджер ханым ярдымгъа келе. О ходжасынынъ кягъытлар устюнде анда-мында сачылгъан сёзлерини, бир-бири-не тиркешкен чызыкъларыны къураштырмагъа уста. Оларгъа алышкъан. Лякин эр ишнинъ вакъыты бар. Бу сагъыр къыш геджесинде Аджерден ярдым беклемек мумкюнми? Оджа окюнчюнден кокюс кечирди. Кокюс кечирир экен, ичинден нефеси, чёльдеки рузгяр киби, увулдап чыкъты. Бу давуш Усеиннинъ озюнинъ ошуна кетти. Озь башына кулюмсиреди: «Ичим тап-такъыр...— демек истеди, гъалиба,— къавшырап къалды».

Бу эснада аркъасында недир къыбырданды, чересиндеки тебессюм ирип, ёкъ олып кетти.

— Саба эрте дерслеринъиз бар!— деди тыныкъ, юмшакъ сес.— Не аш ашадынъыз, не юкъу юкъладынъыз.

Оджа айретле кери чевирильди.

— Къыйметли Аджер!— деди о, къарысынынъ бу маальде аякъ устюнде экенлигине тааджипленип.— Озюнъ... ничюн юкъламайсынъ?

— Мени къасевет этменъиз! Гедже юкъламасам, куньдюз юкъларым. Меним вакъытым чокъ,— оджанынъ огюндеки дефтерлерни корип, ишнинъ фаркъына барды.— Гедженинъ бей вакътында... бу моллалар ничюн керек олдылар?

— Мен юкъладым, Аджер. Энди тёшекте ятып оламайым. Чаренъ олса, отур, окъу... мен темизге чекейим.

Сабыр этинъиз,— деди Аджер. Софагъа чыкъты. Кишилик одада кичкененинъ нефес алувына динъленди, уйкенининъ устюндеки ёргъаныны тюзетти, озю къалын, орьме шалгъа ортюнип, кельди.— Мында сувукъ устю-нъизге джыллыджа шей кийинъиз.

Усеин къарысынынъ огютини ишитмеген олып, кягъыт ве къалем алды, пьесанынъ къарышыкъ ерлерини енъиден язмакъ ичюн къурунды. Аджер оджанынъ янашасында, тобан ястыкъ къоюп, устюне отурды.

— Тап башынданмы?—деп сорады о, элиндеки дефтерни къарыштырмакъта экен.— Бу насыл язы? Валлаи, инсан чарпынаджакъ.

— Башы темиздже. Окъумакъ мумкюн,— деди Усеин оджа.— «Сен сус! Вакъыф топракларны сат-сатма...» Бу ерлери ачыкъ. «Мен сизлерге бу меджлистен...» деп башла. Иште, бу ерден,— пармагъынен саифенинъ ашагъы къысымында сатырнынъ ортасына басты.— Акъырын окъу. Алып чапма.

— Я Рабби!—деди Аджер. Тилининъ уджу иле бирде чыкъылдап алды.-— Бунынъ несини алып чападжакъсынъ? Къана! Язынъыз!

«Бекир эфенди. Мен сизлерге бу меджлистен макъсадымыз не олдыгъыны анълатаджагъым. (Аякъкъа къалкъып, эки эли иле масаны тутар, башыны эгильтип, бираз сусар-дюшюнир, сонъра адамларгъа бакъар). Эпимизге малюм ки, заман денъишти. Уриет олды. Лякин яхшы олмады. Яхшы олмады дегиль, бизлерге уймады. Халкъымызнынъ ичиндс фитнеджилер чокълашты. Бир такъым илекярлар, халкъы алдайып, динлерини унуттырдылар. Шериаты хатирлеринден чыкъардылар. (Дюшюнир). О илекярлар тюрлю ерлерде, тюрлю меджлислер япып, шериаткъа уймаз аризалар яздылар. Бир къач ай эвельси Петербургкъа махсус адамлар ёллайып, Алланынъ эмири олмаян шейлери падишадан истедилер.

Эгер падиша оларнынъ истеклерини къанаатлендирсе, эпимиз гунахкяр оладжакъмыз. Биз, мусюльманлар, моллалар, шериаты билен адамлар, бу ерде гузель бир мушавере идип, бир арзуал язмакъ керекмиз. Не дейсинъиз, джемаат? (Адамлара козь этер. Акъ сакъаллы, козьлюкли, къаба къалпакълы, узун чекменли адам аякъкъа къалкъар. Анълашылыр ки, бу Абдулькелям эфенди).

Абдулькелям эфенди. Мумкюнми?

Бекир эфенди. Буюрынъыз!

Абдулькелям эфенди. Бен Керич дживары мусюльманлары адындан векиль олып кельдим. О себептен, беним сёйледжегим сёзлер Керич халкъынынъ мурады деп билинеджек. Кечен майыс айында Петербургкъа ги-ден проект шериата уймадыгъыны бильдик. Онынъ ичюн бен векиль олып, бурая кельдим. Бенде бир теклиф вар. Разы олсанъыз, бир арзуал язып, падиша бабая риджа идейик ки, о бу сененинъ бааринде къырымтатарлары адындан ёлланылгъан проектни ред этсин. (Халкъкъа чевирилип). Джаным, ойле шериат олурмы? О проектте «руханийлер сыныфы олмасын» дие язмышлар. Бизлер, руханийлер олмасакъ, къара татаргъа намазны ким къылдыраджакъ? (Бекир эфендиге козь этер.) Ондан да башкъа, о проектте биздеки докъсан алты бинъ десятине вакъыф топрагъы фукъаре халкъкъа вирильсин дие язылмыш. Ойле олса, биз, руханийлер, не иле яшаяджакъмыз! Биз бедава хызмет...».

— Бир дакъикъачыкъ,— деди Усеин оджа, Аджернинъ омузына токъунып.— Бу яны къалсын,— дефтернинъ эки бетини онъ якъкъа яткъызып къойды, пармагъыны солдаки невбетий бетнинъ ортасына басты.— Бу ерден окъу!

Аджер девам этти.

«Аметбей. Арзуал падишанынъ кендисине языладжакъмы? Ёкъса, незареткеми?

Абдулькелям эфенди. Падишанынъ кендисине язылмакъ лязим. Ве махсус векиллер гидип, шахсен дженап азретлерининъ элине такъдим этсинлер.

(Адамлар арасында къулакълашув башлар, кятип Асан мырза натыкънынъ сёзлерини язмагъа тедарикленир).

Бекир эфенди. Асан мырза! Падиша бабайнынъ кендисине шойле язынъыз! Башланъыз!

Асан мырза. (Къалемни элине алыр.) «Шевкетли падиша эфенди азретлерине Къырым мусюльман джемаатынынъ арзуалы...» (Язар). Биринджи мадде.

Бекир эфенди. (Адамларгъа мураджаат иле). Биринджи мадде не олсун, джемаат?

Абдулькелям эфенди. Баарьде гёндирильмиш татар проекти лагъу этильсин.

Реис. (Кятипке бакъаракъ). Къырымнынъ къара халкъы тарафындан ёлланылмыш проект, мусюльман шериатына уймадыгъы ичюн, къабул олунмасын.

Усеин оджа къалемини такъ этип маса узерине быракъты, къарысынынъ элиндеки дефтерни алып, кийиз узерине къояракъ, оиъа эки айры саифе берди.

— Буларны да окъу,— деди о Аджерге,— сонъра сен азатсынъ.

Аджер ханым кягъытларны козьлерине якъын кетирип, устьлеринде недир къыдырды... не къыдырды? Ве таптымы? Алла бильсин. Сонъ окъуды.

«Муаллим Дульгеров. (Кериден, отурдыгъы еринден). Банъа къалырса, бугунь язылан арзуал о къадар ибрет, о къадар чиркин ки, оны шериата уярмы-уймазмы дие дюшюнмек биле айыптыр. Бу ерде язылан мадделер мубарек ислям шериатына дегиль, дюнья юзюнде энъ меджус халкънынъ къанунына биле келишмез.

Исмаиль челеби. Токъта! Сёйлеме! (Аякъкъа къалкъар). Вазгеч!

Реис. (Чанъны къакъаракъ, аякъкъа къалкъар). Исмаиль челеби, бизим ишимиз къавгъа иле оладжакъ иш дегиль. Ким не дерсе, муляйнмликле къаршылап алмалыйыз. Сиз еринъизде отурынъыз!

Абибулла акъай. (Адий койлюлерден) Эй! Акъайлар! (Элиндеки къалын таягъыны косьтерир). Абу сопайы коресинъизми? Бириси сёзюни битирмезден эвель, ким де бир шей сёйлерсе, башыны ярарым. (Реис чанъны къакъар. Абибулла акъай, чанъ сесине эмиет бермейип, юксек сес иле девам этер). Абдулла эфенди, сен къоркъма! Бильдигинъни сёйле! Истедигинъ къадар сёйле!

Реис. Абдулла эфенди! Не сёйлерсенъиз — сейленъиз, зарары ёкъ, лякин бир аз юмшакъча сёйлесенъиз эйи олур!

Дульгеров. Екатерина вирмиш духовнийлик ортадан къалкъса...»

— Етти,— деди Усеин оджа, Аджер ханымгъа.— Сен бошсынъ. Къалгъан саифелер пек чыбалыкъ дегиль.

Аджер итираз этмеди. Еринден къалкъмакъ истеди. Сол аягъы юкълагъан, турып оламады, аягъы язылгъандже сабыр этти, ниает, акъсай-акъсай софагъа чыкъты. Къомшу одада Даниялнынъ устю ачылгъан, ушип-топлангъан, джюнджюген. Аджер ёргъан астына кирип, баланынъ янашасында ятгы. Усеин, днгер дефтердеки языларныиъ ярысыны да козьден кечирген сонъ, чокъ вакъыт тюшюнип, хаялсырап отурды, ниает, пьесанынъ ахырыны яза башлады. Бутюн гедже язды.

Саба къуршунле къуюлгъан киби агъыр башыны ве эзик вуджудыны зорнен котерип, аякъкъа къалкъты. Уюшыкъ аякъларыны сюйреклеп, ашханеге чыкъты. Аджер емек азырламакъта эди. Оджанынъ чырайыны корип, теляшкъа тюшти.

— Эдипликнинъ озю бойле мушкюль ишми? Ёкъса, бу мушкюлят — худжур табиатынъызнынъ акъибиетими? Бильмейим...— деди Усеинге.— Эки гедженъиз даа бойле кечсе, мен ходжасыз къаладжагъым.

Оджа къарысынынъ сёзлерининъ манасыны анълады... кулюмсиреди. Не чаре? Зенаатнынъ озю ойле... агъыр! Индемей, азбаргъа чыкъты... ахыргъа кирип, атнынъ джакъыны сыйпады, аркъасыны къашагъалады, чёткинен темизледи. Таш ашлавдан брезент къопкъанен сув кетирип аткъа ичирди. Бу оджанынъ эр кунь саба япкъан хызмети эди. Лякин оджа бугунь атны къашала-гъан вакъытта, къолу алтында къабургъаларны сезмеди. Къашагъа юмшакъ тен устюнде тайгъалап юрген киби кельди. Къыпчакъ ничюн юмшакъ, аджеба? Эвельде ойле дегиль... даима тыгъыз кевдели эди де! Шимди онъа не олды? Семирдими? Не ашап? Емни арттыргъаным ёкъ. Эвельде не ашагъан олса, шимди де оны ашай. Ёкъса, мен иште олгъанда Аджер оны башкъа емекнен де сыйлаймы?

Оджа къайтып эвге кирди. Босагъадан ичери атлагъанда, хатирине дигер фикир кельди. «Къыпчакънен къомшу койлерге чыкъмагъаным не къадар вакъыт олды? Озюм де унуттым,— деди Усеин озь-озюне.— Лякин чыкъмасы къолай дегиль. Чёллерде къар, балчыкъ. Бедбахт Къыпчакъ... эп ахыр ичинде. Семирмей, не япсын?»

Албуки вакъыт баягъы олгъан. Оджа алель-аджеле ашанды, чонтукъ тонуны ве терен калошларыны кийип, чыкъты. Онынъ мектебиндеки дерслернинъ башлавында ве битювинде къатты тертип бар. Кимер койлердеки киби, дерске истегенде — кельди, истегенде — кетти... деген шей ёкъ.

Эр кунь бойле. Саба дерслерге кете, экинди маалинде эвге къайтып келе. Балаларгъа ана тили огрете. Эдебий эсерлер нешир этильсе, оларны да окъута, анълата. Тек о дегиль. Ер юзюндеки къыталар, девлетлер, окъянуслар, сырадагълар, неэрлер, янар дагълар... Усеин оджа балаларгъа буларнынъ эписинден баас эте. Къуран да окъута.

Кимерде, дерслерден сонъ, эвге къайткъанда, оджа тюкянда адамларнен отурып къонуша, къаве иче, кимерде ёлда тесадюфен якъын кишисине расткеле, эвге мусафирликке давет этиле. Усеин, беш дакъикъагъа деп кире, эгленип къала. Бойле отурушувларда элине кемане алса, тюркю сёйлесе, инсан къальби туташа-яна, тенде къан сызлай, ичтеки азап унутыла. Озюнъни сихырлы дюньяда, перилер арасында тасавур этесинъ. Бойле ал юзьбергенде, Усеин эвге кеч келе, къапуны ачышындан озюни эльге бере. Аджер кулюмсирей, Ходжасынынъ къыяфети ошуна кете. Усеиннинъ озюнде севинч сийрек ал. О себептен оны, сийрек-серпек де олса, кейфли корюв Аджер ичюн зевкълы. Кейф оджаны, адетиндекинден зияде незакетли ве алидженап япа. О тазе, сагълам Аджернинъ топуз янагъындан опе, «Сенинъ бу пак севгинъ олмаса эди, мен яшап олмаз эдим. Мен сенинъ саде, койлю юрегинъ, чёллерге бенъзер козьлеринънен, саф лакъырдыларынънен месъудым! Сен озюнъ, Аджер, меним иле бахтлы дегильсинъ!» Аджер тааджиплене, ходжасына элемли козьлеринен бакъа: «Мен... бахтсызыммы?— айретленип сорай о ходжасындан.— Ничюн ойле дейсинъиз?» «Чюнки меним дурулмаз адетим бар. О себептен, аятымызда раатлыкъ ёкъ. Севгимиз акъаретлене, хорлана. Мен бунъа пек ынджынам. Мен эсерлер язам, сенинъ индинъде итибарлы олмакъ истейим. Теэссюф, эписи нафиле замет». «Екъ! Ёкъ!— дей Аджер, тасалы давушынен.— Къырым халкъы сизни севеджек-саяджакъ! Ич де унутмайджакъ. Мен... ве огъулларымыз, омюр билля, сизнен фераланаджакъмыз!» «Насыл! Не вакъыт, севимли Аджер? Мени кимсе бильмей! Кимсе танымай!» «Танырлар. Сабыр этинъиз! Сиз улу эдип оладжакъсынъыз». Усеин рефикъасынынъ пейгъамбер сёзлерине къувана, ичтен исе инанмай.

Бир дефа, джума кунюнде, Усеин ятакъ одасында, алчакъ маса башында чокъ саатлер отурып, нелердир язды-чызды... язды-чызды, озь хызмети иле мешгъуль Аджер, ходжасынынъ тосат-тосат кягъытны асабиетле йыртып, юмарлап, къапу бетке аткъаныны ишитти. Онъа индемеди. Бу биринджи дефа сезильген адисе дегиль.

Уйле авгъан маальде оджа, Аджерни озь одасына чагъырды.

— Санъа озюмнинъ телькъинымны окъуйджагъым...— деди о къарысына.— Динъле!

Оджа токътады. Укюм-къарар беклер киби, козьлерини Аджерге тикледи, сусты.

— Тек шумы?— деп сорады къарысы.

— Екъ, сонъу оладжакъ.

Аджер индемей, кери чевирильди, софагъа чыкъып кетти.

— Вакъыты келир... язгъан эсерлеринъизнинъ эписи табъ олуныр!— деди о ашхане ичинден. Сеси оджагъа зорнен ишитильди.— Аджире айтты, дерсинъиз!

Ойле десе де, Усеин оджа койде гонълю ичюн теселли була бильмеди. Кендине садыкъ достлары Эмир-Али Къайышев, Менсеит Комюрджи, Саттар оджа иле алякъасынынъ узюлювинден де чокъ азапланды. Заманнынъ талабындан узакъта, девлет сиясетинден бихабер, гъарип эалининъ козьлерине ышыкъ бермек ичюн гъайрет этер экен, Аджы Эрбаин ве Джемалединнинъ озьлери ве саткъын моллалар иле бель туташмакъ къолай иш дегиль. Чюнки Усеин бу чатышмада бир озю. Фикирдешлери не алда экенлиги маълюм дегиль. Базылары къапалды, базылары къачты — гизлендилер, эвлери тинтильди. О себептен, Усеин оджа кенди де ихтият иш корьмекте! Керичке барып, вазиетни билип кельмек истей, чареси ёкъ. Къуйрукъ Менълибай да онынъ пешинден кетеджек, не хызметнен баргъаныны билип, шорбаджыларына бильдиреджек, шорбаджылары да Кефе уезд башлыгъына барып, оджанынъ падиша азретлери алейине ишлер иле мешгъуль экенини яраштырып айтаджакълар. Аджы Эрбаин ве Джемаледин ичюн енъи делиль керек. Енъи, ачыкъ делиль ки, онынъ эсасында Токътаргъазы апсханеге къапалсын, бу койге бир даа кельмез олсун. Лякин Менълибай акъылдан ве бильгиден пек зенгин дегиль, оны алдатмакъ мумкюн. Токътаргъазы оны алдады... бир дефа дегиль, къач дефалар.

Усеин бир вакъытларда Сарайменде ишлеген эди, Менълибай оны биле. Андаки оджалар ичтимаий къурум акъкъында озь фикирлерини джемааткъа айткъанлары ёкъ, амма Усеин оджа о фикирлерни биле. Сараймен оджалары Усеин Шамильни Эмир Али ве Менсеит иле корюштирдилер. Корюшювде Эмир Али, Усеиннинъ эдебий фаалиетинен меракъланды.

«Моллалар» не алда?—деп сорады ондан,—Биттими?»

«Битти...— деди Усеин.— Къоюн джебимде!»

Къонушмада булунгъан муаллимлер муэллифке пьесаны окъумасыны риджа эттилер. Усеин Шамиль озюне хас артистлик къабилиетинен «Моллалар проекти»ни темиз давуш ве ифаде иле окъуды. Оджалар дикъкъатле динъледилер. Динълеген вакъытта муэллифнинъ давушы динълейиджилернинъ хакъ-халары алтында дефаларджа болюнди. Бу, пьесадан асыл алгъан теэссурат-нынъ нетиджсси эди. Пьесаны бегендилер.

Эмир Али Къайышев, оджаларнынъ ве койдеки окъумыш генчликнинъ иштираки иле пьесаны сахнагъа къоймагъа къарар берди.

Къайышев озюне Абдулькелям эфенди ролюни алды. Абибулла акъайны Менсеит Комюрджиге берди. Дульгеров исе Токътаргъазыгъа тюшти. Къырым Гъазы мырзаны Зевадин оджа ойнады. Репетициялар, невбет-невбет, оджаларнынъ эвлеринде олды. Кимер оджаларгъа бунынъ ичюн вакъыт тапмакъ, узакълардан Сарайменге къатнамакъ къолай дегиль эди. Кучь олса да, ишни яры ёлда къалдырмадылар. Темашагъа азырлыкъ башлагъан куньлер ичинде хабер бутюн волостькъа даркъады. Керчек, койлерде темаша не экенини бильген адам аман-аман ич де олмаса да, темашагъа адамлар чокъ койлерден кельдилер. Аджы Эрбаин, Эбу Бекир, Адиль, Джемаледин махсус келип, сейир эттилер. Темаша оларгъа зевкълы кельди, лякин сахнада Абибулла акъай: «Акъайлар! Абу сопайы коресинъизми? Бири сёзюни битирмезден эвель ким де бир шей сёйлерсе, башыны ярарым!» дегенде черелери булутланды... Чюнки бу адамлар, роль иле иджраджы арасындаки фаркъны анъламай эдилер. Сахнадаки Дульгеровны — Токътаргъазы деп бильдилер, Абибулла акъайны — Менсеит оджа деп къабул эттилер. Харджнбиеге къайтып кельген сонъ, Джемалединнипъ эвинде мешвере къурулды. Ракъы ичильди, этли пляв ашалды. Эвнинъ саиби къалын сигар ясап, кибрит иле тутандыргъан сонъра, аркъасыны диваргъа таяп, сигарны эки-учь дефа ичине чекип — тышкъа уфюрди.

— Эфендилер!— деди Джемаледин, мусафирлерге мураджаат этип.— Биз Сарайменде не корьдик? Аллагъа ве падишагъа душманлыкъ корьдик. Усеин оджа ким? Мусюльманмы? Екъса, кяфирми? Мен сизден сорайым!

— Усеин оджа — Алланынъ лянетинде къалгъан киши,— деди Аджы Эрбаин. Сары мыйыгъына эки пирнич япышып къалгъан, оларны сезмей, сёзюне девам этти.— Балаларымызны окъутмагъа акъкъы ёкъ.

— Оджаны махкеме этип, Сибирьге айдамакъ керек!— деди Бакъы.

Адиль итираз этти.

— Адам сен де!— деди о, элини четке сильтеп,— озюне айтайыкъ, Харджибиеден кетсин... ве бир даа къайтып кельмесин!

Аджы Эрбапн акъаретли кулькю иле кульди.

Оджанынъ джезасы къолай,— деди о ве къалын козькъапакъларыны котерип, Джамальты байгъа тикленип бакъты,—шериатта гъает уйгъун къаиделер бар. О къаиделер муджиби иш корермиз. Не дейсинъиз, Джемальти эфенди?

— Алла къайдымызны чексин!— деди Джемаледин бай. Эки къолуны тёпеге котерди.

Азав денъизи еллерининъ увултысы сакинледи. Ягъмурлар ягъды. Къарлар ириди. Чёллер отлар-оленлер иле ешердилер. Баарь, назлы келин киби, кулюмсиреп кельди ве... энди аджеле-аджеле кечип-кетмек... эбет, кечип-кетмек, яз исе етип кельмек узре. Чокъ языкъ! Баарьнинъ, бу аджаип мевсимнинъ омюри пек къыскъа.

«Налеи Кърым»гъа муэллифнинъ энъ кучьлю эсерлери кирмей къалгъанлар. «Олар экинджи сеферинде нешир этиледжек...» Китапнынъ ахырында ойле язылгъан. Худжур шей. Ничюн гузель эсерлер биринджи ки-тапкъа къоюлмай да, экинджисине къалдырыла? Усеин Шамиль сонъки йылларда ири эсерлер язды. «Саадет адасы» устюпде бир бучукъ йыл ишледи. О вакъытта Айвасылда оджа эди. Битирген куню ойле эеджанлы, ойле шад эди ки, дерслеринден сонъ оджаларны эвге чагъырып, зияфет япты. Усеин Шамиль озюнинъ эдебий фаалиетинде «Саадет адасы»ны озюнинъ энъ ири хызмети эсап этти. Зиярет акъшамында оджа достларыны эсернинъ мундериджеси иле таныш этти. Эсердеки иштиракчилер Дилявер ве Диляра, экиси де Кучюк Ламбатлы олып, диний мектепни быракъаракъ, Русиеге кете... енъи усул мектебинде окъуп, озьлерининъ коюне къайтып келелер, лякин койде о вакъыт ичинде бир шей денъишкени ёкъ. Халкъ залым падишадан эп хорлукъ чекмекте. Ялы Боюндаки зийнетли сарайларда Русие задекянлары дженнет омюри сюрмектелер. Дилявер ве Диляра Крит адасына кетелер. Кеткенде Сулейман адлы генч адамны да озьлеринен алалар. Крит адасында еди йыл таъсиль корип, илимге ве фенге саип олып, догъмуш топракъкъа къайтып келе, енъи аят къуруджылылыгъына киришелер. Ойле аят ки, онда адамлар зулум, истисмар, незакетсизлик не экенини бильмесинлер.

Усеин оджа башкъа эсерлер де язды. Шимди ойле вакъыт кельди ки, муэллиф эписининъ нешир этильгенини истей. Не ерде? Насыл? Бу иште онъа ким ярдым эгеджек? Кене Абдурешид эфендиге юзь сюреджекми? Екъ! Ничюн? Абдурешид эфенди, къолунда ич де имкян ёкъ вакъытында чаре тапты. «Налеи Къырым»ны нешир этип берди. Шимди текрар оны раатсызламакъ намус иши ола бильмез!

Албуки акъырын-акъырын кунь батты. Эвнинъ ичи улькюн ренк алды. Аджире ве балалар, ничюндир, къартларнынъ эвинден аля къайтмайлар. Оджа миндер устюнде бир озю отурмакъта. Чыракъны якъкъаны ёкъ. Отура берди. Отурды... тюшюнди. Чокъ тюшюнди. Ниает, нетиджеге кельди. Талебелер татильге даркъагъан, кенди де мектепте ишлеринден бираз бошагъан сонъ, К'ьарасувбазаргъа кетип, эр алда, Абдурешид эфенди иле корюшмек, онынъле акъыл танышмакъ керек деген нетиджеге кельди. «Къолунда, керчек, китап табъ этюв имкяны ёкъ, лякин о эр вакъыт, эр меселени чезмек ичюн чаре тапмагъа бильген адам. Бельки манъа бир усул тевсие этер...— деп тюшюнди оджа, озюндже.— Даа олмаса, Багъчасарайгъа айланырым, феми эфендинен лакъырды этип бакъарым. Онынъ аркъасы къалын». Бельки Ильяс мырза иле анълашыр Зарурет олса, озюм Петербургкъа, Бораганскийнинъ озюне барып-келирим».

Бу тюшюнджелер ичинде оджа, акъырын-акъырын къабургъасы устюне авды, юкълап къалды. Бир талай вакъыт даа кечти, оджанынъ уйкъусы пекинди, теренлешти... хырылтысы кучьленди. Бу вакъытта пенджере къакъылды. Оджа бир шей ишитмеди. Пенджере текрар... лякин бу сефер кучьлю къакъылды. Эвнинъ саиби абдырап, башыны котерди, бакъты-бакъты, еринден турмады. «Къапу ачыкъ... озюнъ билесинъ! Пенджерени къакъкъанынъ не?» деп дарылды оджа. Кене юкъугъа кетти. Лякин пенджерени къакъкъан Аджире ханым дегиль эди. Кучьлю эркек къолу джамны кене тасырдатты. Усеин Шамиль, ниает, уйкъу бейутлыгъында еринден къалкъып, тышкъа чыкъты. Эвнинъ огюнде эки атлы араба турмакъта эди. Къапу ачылгъан сонъ пенджере янындаки къаралты оджагъа якъын кельди. Он докъуз яшларында, мазаллы яш киши.

— Усеин оджа сиз оласынъызмы?— деп сорады меджъуль ёлджу.

— Мен олам... лякин пенджерени о къадар кучьлю тасырдатмакъ... ничюн керек олды? Таваннынъ сывавы тёкюльди.

Елджу оджанынъ шикяетини динъледи, лякин бир къулагъындан кирди, дигеринден чыкъып кетти. Онынъ къафасындаки дерт башкъа эди. Къоюнындан дёрт буклю кягъыт чыкъарып, оджагъа узатты. Усеин кягъытны алып, эвге кирди, лампаны якъты, кягъытны ачып окъуды.

«Азизим, Усеин эфенди! Кедерли мектюбим ичюн джанынъыз агъырмасын. Мен достунъызнынъ риджасыны эда этмек истедим. Мезкюр тезкерейи сизге такъдим иден къайыным Сеит Нафени узурынъызгъа махсус ёл-лайым. Озюм янъчыкъ Къарасувбазардан кельдим. Анда, о шсэрде, озь кишилеримиз олмадыгъындан, дюнь гедже къавеханеде къондым. Сабалыкъ емектен сонъра, кетип, ишлеримле мешгъуль олайым дие джаддеге чыкъкъан эдим, Базыргян Мамут, ханазбарынынъ саиби, сары ипек костюмли, толу къыяфетли эфенди иле къонушып тургъаныны корип, селям берди... чюнки Базыргян Мамут иле бираз танышлыгъым вар. Мамут эфенди мени субетдешине такъдим этти. Субетдеши къолумны алды, факъат озюнинъ адыны сёйлемеди. Бельки де сёйлемеге унутты, чюнки кишилернинъ экисининъ де башлары айланыкъ, юреклери яралы эди.

«Бугунь саба миллетимизнинъ севимли эвляды Абдурешид Меъди огълу вефат этти...— деди киши манъа. Кендини тутып оламады. Ичин-ичин агълады. Сёзлерини айтып битирмек ичюн озюнде кучь ёкълугъындан, явлугъынен козьлерини... сильди, яшлар исе тыйылмады, эп акътылар. Ниает, киши девам этти:— Риджа этем, бир чарелер тапып, бу хабери Усеин Шамиль эфендининъ шахсен кендине бильдиринъиз!»

Ойле деген сонъра, ёл четинде, юксек эмен алтында беклеген файтонгъа минип, Къаравуллар Мейданына кетти. Онынъ къайгъысы пек буюк эди.

— Бу адам ким?— деп сорадым Мамут эфендиден.— Тохтабалы мырзамы?

— Сулейман Али Моллаев... Меръумнынъ къайнагъасы!— деп джевап берди Базыргян Мамут.— Ялварам сизге, Усеин эфендиге мытлакъа хабер этинъиз!

Базыргян Мамут къавеханеге кирди. Мен Къарасувбазардаки ишлеримден вазгечтим, арабагъа отурып, эвге къайтып кельдим. Кирлеутта атларны денъиштирдим... арабаны аджеле суретте сизге йибердим. Елгъа чыкъмакъ ичюн сизде маниа олмаса, арабагъа отурып, Къарасувбазаргъа ёнеменъизе риджа этем! Мезюор тезкерейи сизге такъдим эткен Сеит-Нафе догъру ёл биле... къушлукъ маалинедже сизни Сулейман Али эфендининъ эвине кетирир. Достумызнынъ вефаты долайысы иле меним тазиемни къабул этменъизни истейим.

Асан Кара. Кирлеут. 1912 сенеси майыс 16».

Оджа мектюпни окъуп битирген сонъ оны панталонынынъ джебине къойды, къойды дегендже, текрар чкъарып, сатырлар арасында бир шейлер къыдырды. Афызасы кутюрленсе керек... мектюптеки сёзлернинъ багъыны гъаип этти. Элини диваргъа узатты, чюйге асылы быджагъыны ве къалпагъыны алып кийди, къапуларны къапатмагъа акъылы етмей, кягъыт узериндеки сёзлернинъ манасыны анълап оламай, арабагъа минди. Хатип Мамбетнинъ эви янындан кечкенде, арабаны токътатып, Аджире ханымгъа къычырды. Къарысы къолундаки кучюк Эбабиль иле ёлгъа чыкъты.

— Бекледим... кельмединъ!—деди Усеин оджа къарысына.— Не? Эвде фена бир шей олдымы?

— Анам пек алсыз,— деди Аджире ханым.— Янында олмакъ кереким. Озюнъиз... къайда кетесинъиз?

— Къарасувгъа чагъырткъанлар. Джиддий меселе олмалы,— оджа мектюптеки сёзлернинъ манасындан аля бихабер эди.

— Джиддий меселе?— Аджиренинъ череси алтын зия иле айдынланып кетти.— Насыл джиддий меселе? Экинджи китапнынъ неширими? Эй, Аллайым.

Оджа Аджире ханымнынъ суаллерини, хошнутлыкъ нидаларыны ишитти... эмиет бермеди. Башыны, хашарлы тай киби, ашагъы-юкъары саллады. Сеит-Нафе тельбевлерини озюне чекип, къамчысыны атларнынъ янбашлары узерине эндирди. Атлар кийип алдылар... ёлда арабадан тек думан къалды.

Тюрлю миллетлерни темсиль этиджи шеэр эалиси яс багълап, сокъакъларны толдурып, Медиевни къабристангъа озгъаргъан маальде Усеин Шамиль ешиль копчекли, туташ тахта анъгъычлы арабанынъ атларыны чаптырып, шеэрге келип кирди. Дженазе алайы Урум Мааллеси беттен меркезге догъру арекет этмекте эди. Оджа ёлнынъ четинде арабаны токътатты. Сокъакълар, аралыкълар адамларнен къынтавлы. Аякъ басмагъа ер ёкъ. Хош къыяфетлн, авропа кийимли муневер кишилер ипек ве къумашле безели табут ичиндеки Абдурешид Медиевнинъ джеседини омузлары узеринде котерип кельмекте, аркъадан он бинълеп кишилер кедерли черелери иле оларнынъ пешинден арекет этмектелер. Бир адам табутнынъ четинден янъы тутты дегенде, дигери келип, омузыны табутнынъ астына къоя. Бир адам келе — дигер адам кете. Даима денъишип туралар. Усеин оджа арабадан тюшип, акъынты ичине кирди, о якъкъа тыкъылды — бу якъкъа сокъулды, буюк мешакъатле табуткъа якъын келип, деръал огдеки къоллукъкъа япышты. Кимнинъ огюне кирди, ким четке чыкъмагъа меджбур олды? Оджа корьмеди. Шимди онынъ козьлерине бир шей корюнмей, къулакъларына бир шей ишитильмей. О бутюнлей ферьяд ичинде. Омузы табут алтында, озю яваш-яваш илери адымлар экен, козьлеринден эп яшлар акъты... акъып, ерге тюшти, тоз-топракъкъа къарышып, кишилернинъ аякълары астында тапталып кетти. Оджа къоллукъны йибермей, вира илери джылышты. Агълавыны сызлавыны токътатып оламады. Яныгъы кет-кете о къадар кучьлю джерьян этти ки, агъры та, юрегине уруп, юрюшини чыгъырдан чыкъараяткъаны кенардан сезильди. Аякъларынынъ аре-кети денъишти. Келип, онынъ ерини ишгъаль этмек ичюп кимседе джесарет тапылмады, чюнки табутнынъ аркъасындан табан-табангъа кельген кишилер Усеин Токътаргъазынынъ кедери не къадар теселлисиз... оны ятыштырмагъа ынтылувнынъ не къадар файдасыз экенлигини биле эдилер. Эр алда, Аблямит Шейхзаде бу алгъа башкъа козь иле бакъты. Нусрет Ильмийнинъ къулагъына нелердир фысылдады. Нусрет эфенди ихтиятле барып, табут алтына, Усеин оджанынъ огюне кирди... оджалардан кимдир тез-тез Усеинни къолтукълап, четке чекип, артта къалдырды, сонъра экиси кенардан яваш-яваш кеттилер. Халкъ акъынтысы эп кучьленди, эп илери ынтылды. Джадденинъ бнр якъында — къадынлар гимназиясынынъ, дигер якъында —эркеклер гимназиясынынъ талебелери озьлерининъ яращыкълы кийимлеринде саф олып, яс тутып, тертип иле юрдилер. Табутнынъ артында халкънынъ огюнде Рушдие шакиртлери булундылар.

Кишилер арекети Сары-Сув копюринедже девам этти. Бу ерде токътады. Абдурешид Меъди огълу ешиль юксекликте халкъ мезарлыгъында дефн олунды.

Халкъны парлакъ истикъбальге, юксек гъаелерге етеклеген улу Медиев артыкъ аятта ёкъ. О сувукъ топракъ багърында къалды. Адамлар онынъле эбедиен ведалашып, эвлерине къайттылар. Медиевни севген-сайгъан кишилернинъ къальблериндеки таса, яныкъ ич бир вакъыт сёнмейджек, козьлериндеки аджджы яшлар къурумайджакъ. Халкъ озюнинъ севимли эвляды Абдурешид Медиевни унутмайджакъ.

Усеин оджа эвге Сулейман Али эфенди иле берабер кельди. Дуада булунды. Джан ашы еди. Меръумнынъ якъын достлары, гедже юкъламайып, сабагъа къадар Медиев акъкъында субет этип чыкътылар.

Уйле авгъап сонъ Усеин Шамиль Медине ханымгъа сагълыкъ-селяметлик тилеп, Сулейман Али эфенди иле сагълыкълашып, Сеит-Нафенинъ арабасында Харджибиеге, эвге къайтып кельди.

Софа ичинде аякъкъапларыны чыкъарды. Быджагъыны дивардаки акъбалчыкълы чюйге асты, ичери кирип, миндер узерине ятты. Аджире ханым ходжасыны зорнен таныды. Азгъан-тозгъан... козьлери оюлып, кийикленип кеткенлер. Эки кунь ичинде бу къадар денъишиклик... тааджипли шей!

— Сизге не олды, оджа?— деди онъа къарысы.— Ичинъиздс джанынъыз ёкъ! Къазагъа къалдынъызмы?

— Абдурешид... вефат этти,— деди Усеин оджа.

Агъызыидан башкъа сёз чыкъмады. Дёрт кунь эвде отурды... ятты-къалкъты, отурды. Сигар ичти. Тюшюнди. Чокъ тюшюнди.

Бешинджи куню койлюлер адындан эки адам кельди. Помещик Граматиковкъа къаршы ачылгъан махкеме ишинде оджа халкъ адындан даваджы олмасыны ялвардылар. Граматиков кой топрагъыны акъсыз тутып ал-гъан, эалини ач къалдыргъан. Койде Джемалединнинъ, Аджы Эрбаиннинъ зорбалыгъы гуя азлыкъ эткен! Бедбахт койлюлер! Оджа оларнынъ риджасыны насыл ред этсин? «Алым пек фена...» десинми? Чыкъса, юрсе... иш иле мешгуль олса, бельки юреги чезилир! О, Феми эфенди иле корюшювлен, Петербургкъа барып-келювден вазгечти. Бутюн язны махкемеден-махкемеге къатнап, давалашып кечирди. Ишни Керич махкемеси бакъты, Граматиковнынъ файдасына чезди. Оджа меселени Кефе уезд махкемесине берди. Кефе махкемеси топракъны койлюлерге къайтарып берювден ред этти. Ниает, ишни округ махкемесине берди, афталап пешинден юрген сонъ, махкеме топракъ койнинъ эалисине берильсин, деген укюм чыкъарды. Оджа укюмни къолгъа алып, Волость махкеме приставы ве джемаат векиллери иле берабер чёльге чыкъып, топракъны койлюлерге болип берди. Бу ишлер эда этильгендже, яз мевсими кечип кетти. Енъи окъув йылы келип етти. Мектепте текрар окъув башланды.

Ильки афтанынъ ниаетинде, джума арфесинде, оджа, уйле авгъан маальде дерслерден бошады. Эвге ашыкъув ичюн зарурет сезмегенинден ёл боюнда тюкян бетке айланды. Устюнде беяз быджакъ, къара штан. Ава тунчыкъ. Быджакънен юрмек кучь, амма оджа джыйнакълы олмакъ, земане тертибине риает этмек керек. Адет ойле олып кельген. Иштен эртедже къуртулгъанындан мемнун олса керек, насылдыр, эски тюркюни, узакъкъа ишитильмез тарзда, йырлай-йырлай кетти. «Бу гиден къыз — кимнинъ къызы, фистаны тизден...».

Тюкянгъа тазе мал кельген. Къаве, шекер, чамашыр сабуны, курьпе... демир сенек, ат такъымы. Буларнынъ бир къысымы ичериге кирсетильген, дигер къысымы даа тышарыда. Яш-явкъа малны ичери ташымакъта, Талипке ярдым этмекте. Тюкян огюнде адамлар джыйылгъан.

Усеин оджа селям берди, эсли-башлы кишилернен къол тутушып, ал-хатир сорашты. Незакет къаидеси муджиби зарур деп билинген уфакъ-тюфек лакъырдыдан сонъ, тюкянгъа кирди. Ичериде козюне илькиде Аджы Эрбаин чалынды, о улькюн кошеде, ерде сыранен тизили хамутларны бирер-бирер элине алып, дикъкъатнен тешкермекте эди. Эки адым четте Бекир бай ве къайнагъасы Абдулла, диваргъа таялы чувалнынъ агъызыны чезе ята. Оджа тек шимди ишнинъ фаркъына барды. Адамларнынъ тышта, тюкян огюнде бекле-генлерининъ себеби шу экен. «Шорбаджылар малнынъ яхшысыны сайлап алсынлар, къалгъаны джемааткъа олур...».

Тюкян ичинде Усеин оджанынъ селямыны Талип алды. Башкъа кимсе онъа айланып бакъмады.

«Нишлейик? Алайыкъмы? – деп сорады Бекир бай Абдулладан. Озю макаронны сындырды, кесегини чайнап бакъты. «Тийран къара тарта,— деди Бекир бай ве агъызы ичиндеки хамырны ерге тюкюрди, боюныны бир де къысып алды.— Алсакъ алайыкъ. Керичдеки де шундан арув тувул».

Аджы Эрбаин хамутларны бегендими? Аладжакъмы... ёкъмы? Талип ондан назарыны узьмей, беклемекте. Аджы Эрбаин энди демир сенеклерге кечти... оларны козьден кечирмекте.

Усеин оджагъа хамут керек дегиль. О атыны арабагъа екмей. Ер де сюрьмей. Онъа сенек де зарур дегиль, чюнки ашлыкъ сачмай, арман басмай. Лякин Аджиренинъ, «чамашыр сабуны битти...» дегени хатиринде. Къарысына, кучюк де олса, эйилик япмакъ арзусы иле, Талипке дёрт къалып сабун бермесини риджа этти. Тюкянджы сабунларны кягъыткъа сараяткъанда, оджа-нынъ козьлерине къамчылар чалынды. Демир пармакълыкъ пенджере яныида, топракъ табанда, хасыр устюнде бир топ къамчы ятмакъта. Саплары йылтыравукъ, тасмалары къатранлы, узун. Оларны корьди де, севинчинден эсини гъаип эте язды. Онъа къамчы пек керек. Язнынъ чиллесинде Къарангъыттан къайткъанда, къамчысынынъ сапы сынып кетти. Тасмасы исе бир йыл эвельси узюльген, бир къарыш къадары салланып турмакъта. Эбет, оджанынъ салмакълы бир къамчы алув ниетинде экени аман-аман бир йыл. Къыпчакънынъ устюнде эп къамчысыз юре. Коккозьнинъ озюнде олса, аткъа минген сайын фындыкъ терегинден тазе фышкъын къопарып алыр, иш битип кетер эди. Бунда... бу Алланынъ чёлю ичинде фындыкъ тереги ёкъ.

О алель-аджеле пенджере бетке юрди. Эгильди, къамчылар багъламы ичиндеи бир къамчы сувурып чыкъарды, онынъ къызылчыкъ сапына, юкъарыдан бираз орьмели, ашагъындан индже тасмасына хайли вакъыт козь этип турды. Къамчыда илле тапамады. Лякин Усеин оджа къыбырдавукъ... ичтен араретли, яш адам, къамчыны бир саллап, давушыны ишитмей тура, юреги тынчланып оламайджакъ. Баба-деделеримизнинъ озьлеринде де ойле адет олып кельген... Оджа сагъ къолунен къамчынынъ сапындан тутып, тёпеге котерди, аркъагъа кенъ къулач созып, къамчыны бар кучюнен сильтеди. Тасма-сы ойле кучьлю шувулдады ки, тюкяннынъ ичи сес-садагъа толды. Къамчынынъ авадаки шувултысы оджанынъ къулагъында Бетховеннинъ экинджи симфониясы киби инъледи. Давушы ойле хош ишитильди... лякин бу хош аэнк ичинде насылдыр дешетли, гъайри табий инсан давушы янъгъырагъан киби кельди. Эбет, тасма авада сызгъыргъан вакъытта инсан садасы да чыкъкъан киби олды. Албуки, тасманынъ уджу Эмирзакъовнынъ джакъына токъунгъан... шувулты арасында ишитильген вайылды — Аджы Эрбаипнинъ сеси экен. Бекир ве Абдулла, кийик сестен абдырап, башларыны котернп, бакътылар. Аджы Эрбаин учь букленген, джакъыны авучлап тургъаныны корип, айретке кельдилер. Эмирзакъов ничюн айкъырды, аджеба? Онынъ джакъындаки къан къайдан кельди? Усеин оджа ич бир шей анълап оламай, тюкянджыгъа чевирильген арада, Аджы Эрбаин къамчылар багъламы арасындан дигерини чыкъарып алды, кериле берип, оджанынъ елькесине эндирди. Оджагъа эсини топлап, не олып-не кечкенини бильмеге имкян бермеди, текрар яндырды. «Аджы Эрбаин, сиз акъылдан аздынъызмы?—деп къычырды оджа.— Бу ахмакълыкъ не себептен?» Ёкъ... Аджы Эрбаин токътамады. Кене къамчысыны котерди. Усеин оджа вуджуддан юфкъа кельсе де, джысман заиф, рухтан къоркъакъ адамлардан дегиль эди. Мадам ки Аджы Эрбаин токъталып, инсан киби анълашмакъ истемей, къамчыны ойната бере, оджа да ойнатты. О да къамчысыны котерди, яхшы этип, Аджы Эрбаиннинъ юзюне ерлештирди. Эмирзакъ огълу къамчынынъ кучюнден арткъа къакъылып кетти. Ве эсини топлар-топламаз, оджа кене силиштирди. Эмирзакъов да урды. Оджа текрар яндырды. Башына, елькесине, омузына, не ери расткельсе, о ерине урды. Аджы Эрбаин да урды. Шу-ув! Шу-ув! Шу-ув! Тюкяннынъ ичи къамчы инъильтисине толды. «Усеин оджа, вазгечинъиз!— деп къычырды тюкянджы.— Бунынъ сонъу яхшылыкънен битмез!» Оджа токътамады. Онынъ ичинде Коккозь дагъларында кезиджи кийик махлюкъ уянды. Къамчысыны онълу-соллу сильтей берди. Талип котекни токътатып оламагъан сонъ, ювурып тышкъа чыкъты. «Джемаат! Усеин оджа Аджы Эрбаин эфендини ольдюре ята!—деп къычырды.— Тез! Тез! Ярдым этинъиз!» Адамлар бир-бирлерине бакъышты, ерлеринден къыбырдамадылар. «Аджы Эрбаин байнымы?— дсп сорады койлюлерден бириси.— Ким ольдюре ята?» «Усеин оджа...»

Усеин оджа деген сонъ, адамлар шубелендилер... тюкяннынъ ичине сюрюшип кирдилер, чюнки ири кевдели Эмирзакъов оджаны урып, сакъатлая биледжегинден къоркътылар. Дёрт мазаллы киши, котеклешиджилернинъ ортасына кирди. Аджы Эрбаиннинъ къолларындан къапкъач этип, аркъасындан уйтеп, тышкъа алып чыкътылар. Оны белядан къуртаргъан, кендисине итибар, урьмет косьтерген олып, эвинедже озгъарып кеттилер.

Оджа тюкян ичинде къалды. Оны къучакълап, курьпе чувалы устюне отурттылар. Къызаргъан, терге пишкен. Беяз быджагъынынъ устю къатранлы тасма излеринен чильтерленген. Юреги богъазына джылышкъан киби, тыйылып-тыйылып нефес алмакъта. Кимдир кетирип огюне бир фильджап къаве къойды. Оджа хайлы вакъыт къавени ичип оламады. Асабиеттен, къоллары къалтырамакъта эди.

Бир талайдан сонъ, Талип башыны о якъкъа, бу якъкъа чевирип, Бекир байны къыдырды. Бекир бай тюкян ичинде корюнмеди. Тышкъа чыкъып бакъты, узакъта, ёл кенарында бир озю турмакъта эди. Чапып байнынъ янына барды. «Бекир эфенди!—деди Талип онъа, юмшакъ давушнен.— Макаронны не япайым? Эвинъизге йиберейимми?» «Екъ!—деди Бекир бай.—-Макаронынъ да керекмей, озюнъ де! Тюкянынъ ичине бир даа аягъым басмайджакъ». «Эфендим, менде къабаат ёкъ. Бу иш оджа иле...». Лякин Бекир бай оны динълемеди, ёлнынъ ортасына тюшти, акъырын-акъырын кетти. О кимнидир беклемекте эди, Талип онъа кедер этти.

Бу эснада тюкян ичинден Усеин оджа чыкъты, беш-алты адам иле берабер эвге догъру джёнеди.

Акъшам Аджы Эрбаин къомшунынъ огълуны йиберип, Менълибайны эвге чагъыртты. Менълибай, тюкянда олып-кечкен вакъиа мунасебети иле Аджы Эрбаинге озюнинъ теэссюфини бильдирди. «Янынъызда озюм олгъан олсам, бойле айдутлыкъкъа ёл бермез эдим,— деди о ве лафына джиддиет бермек ичюн иляве этти.— Э! Энди ишнинъ илерисини тюшюнмек керек».

Эбет! Эбет! Аджы Эрбаин оны магъсус илеридеки ишлер ичюн чагъыртты.

— Сен билесинъми, Менълибай? Усеин башкъа оджаларгъа бенъземей,— деди о хамутчыгъа.— Бизим этрафтаки койлерде оджалар чокъ, амма олар чулукълар. Бу бизимки... бу имансыз кучьлю, илекяр. Къолу пек къатгы. Буны енъмек къолай иш дегиль. Биз буюк къата яптыкъ. Усеин оджанынъ ишини та о вакъытта... хатиринъиздеми? Сараймендеки темашадан сонъ, чар-чапик битирмек керек эдик. Адиль эфендининъ сёзюне кирдик. Нафиле... Боюнымызгъа асылы къалды. Кеткен сайын юреклеримизни кемирмекте, къафаларымызны дельмекте. Онынънен исаплашмакъ кеткен сайын къыйынлаша... анълайсынъмы, Менълибай?

— Анълайым, Аджы Эрбаин эфенди! Амма аджизленмек ичюн себеп ёкъ. Даа кеч дегиль. Бир фодулы татнынъ чаресини тапып оламайджакъмызмы?

Эв саиби, килим узеринде къыйшайып тургъан шишелсрден фильджанларгъа ракъы къойды, экиси фильджанлариы юксекке котерип, бир-бирининъкине къатты токъуштырдылар. Эмирзакъов ракъыны уфакъ ютумлар-мен, къыйналып ичти. Менълибай онынъ ичишини аселет сейир этип отурды, Аджы Эрбаин къадени ерге къойгъан сонъ, озюнинъкини агъызы ичине бир нефесте атып йиберди. Эмирзакъов онъа тааджипленди. Бу вакъыткъадже Менълибай ракъыны насыл ичкенини эслемегени билинди.

— Оджа кучьлю...—деп текрарлады Эрбаин.— Мен де зайыфлардан дегилим. Не дейсинъ, Менълибай? Мен заифларданыммы?

— Сизми? Аджы Эрбаин эфендими?

О семиз, кьырмызы козьлерини юма берип, джылмайды. Ойле ки, козьлери текмиль джоюлып кетти, кулькюси биткен сонь, тем-тегиз бетинде текрар кучюк деликлер пейда олдылар. Пейда олгъан сонъ, назары шишеге илишти. Эв саибинден рухсет алмай, къаделерге озю ракъы къойды ве къаделерни токъуштырмайып, экиси да «ниетлери юрмеси ичюн» ичтилер. Ниетлери не экенини бири-бирине айтмадылар. Ичтен озьлери тюшюндилер. Чюнки адет ойле.

Эмирзакъов мусафирнинъ къылыкъларыны биле. Экинджи къадени ичкен сонъ, онынъле анълашмакъ кучь, о себептен, къафасындаки мийи конделен чевирильмезден ве тили курьмекленмезден эвель, ишни аль этмек керек. Ойле экен, фикирини ачыкъ ве айдын анълатмагъа ашыкъты. Ашыкъты, лякин Эмирзакъов лафкъа уста, арзусыны апламадан-сапламадан айта къоймакъ адети дегиль, ондан да башкъа, меселенинъ акъибети де бар. Акъибети?! Худжур шей. Аджы Эрбаин ичюн насыл акъибет ола биле? Онынъ энди козю дёнген, озю ифрит кесильген.

— Оджанынъ иши ымпыс-тымпыс битип кетсе, шубэсиз, яхшы олур эди,— деди эв саиби.— Шаматалы олып чыкъаджакъкъа бенъзей. Синъирлерим заифлагъан. Тюкянда къызыштым... озюмни тутып оламадым. Энди ишни яры ёлда къалдырмакъ мумкюн дегиль.

Эв саиби эеджанлы, лякин бу эеджанны Меньлибай сезгенини истемей. Менълибай исе эписини сезди, айнеджиликке урды, бир шей бильмеген киши олды. Мешфере узады. Ниает, танъ алдында бу эки адам арасында сёз кесильди. Бири-дигерини эльге бермейджеги ичюн тёвбе этти, экиси де Къуранны алып, опьтюлер. Менълибай озь эвинде зияфет азырлайджакъ, гуя, Усеин оджаны Аджы Эрбаин иле барыштырмакъ ичюн экисини де эвге давет этеджек.

Эртеси куню Менълибай оджанен корюшти. Юмшакъ давушы иле оджанынъ ве бала-чаласынынъ ал ве хатирини сорады, бир вакъытларда Менълибайнен бир дам астында омюр сюрип де, соньки йылларда эвинден оджанынъ аягъы кесильгенине, энъ олмагъанда, кимерде, иште, бойле дерстен къайткъанда, кирип бир фильджан къаве ичип кетмегенине опькеленди. Менълибай бир талай индемей турды, оджа онынънен сагълыкълашып эвге ёнемек истеди... амма Менълибай еринден къыбырдамады, оджаны лафкъа тутты. Якъында къошу эгери ве къапаралы джюген тапып алгъаныны, сёз ара-сы, къыстырып алды.

— Озюме керек тувул...— деди хамутчы.— Келишсе, алыиъыз. Акъчасыны... беклерим.

— Эвалла, уста!—деди оджа.— Манъа да зарур дегиль. Озюмнинъки олып тураджакъ. Ондан да башкъа... мен къошу чапмайым.— Оджа сагъ элини кокюси устюне басты, ёлуна девам этмеге тедарикленгенде, Менълибай онынъ енъинден чекип, токътатты.

— Керекмесе, алманъыз,— деди Менълибай.— Мен зорламайым. Муштери коп. Мен шай... эски достунъыз экенимни хатиринъизге тюшюрмек истедим. Бизни унутмакъ керекмей, Усеин муаллим!— Менълибай тамагъына ярчыкъ санчылгъан киби, богъазыны къырып оксюрди, тамшанды, сонъ деди.— Биз сизни унутмадыкъ.

«Къашкъырнынъ къафасында хаинлик догъгъангъа бенъзей,— деп тюшюнди Усеин оджа.— Догъмаса, мени нафиле токътатырмы эди?»

Усеин оджа Менълибайнынъ досту эмиш. Керчек, оджа Менълибайнынъ эвинде яшады. Танышы-билиши ёкъ, ябани койде Менълибай оны сыгъындырды. Ашатты-ичирди... паранен, эльбетте. Бу — эйилик. Оны унут-макъ керекмей. Амма ишнинъ дигер тарафы да бар. Оджа, яхут эким, къайсы виляетте олса-олсун, койге кельген вакъытта, бир де-бир адамнынъ эвинде ерлеше. Бу — эв саибининъ алидженаплыгъы дегиль. Эвельден ойле адет олып кельген. Усеин оджа Менълибайнынъ эвинде яшады, озю де Менълибайгъа аз эйилик япмады. Нетиджеде не олды? Урядник. Пристав. Эвини тинтюв. Пешинден излев. Койден джоюлув. Иште, Менълибайиынъ эйиликлери.

Оджа ёлнынъ четинде Мепълнбаппынъ огонде турып, онынъ майлы, къырмызы чересине бакъмакъта, козьлерининъ огюнде исе башкъа левха... Аджире, бала ве озюнинъ Кефе ёлунда, араба устюнде къакъына-силькине кете яткъанлары, аркъадан силялы полис хадимлерининъ джекирювлери джанланмакъта эди. Бу иш Менълибайнынъ къолунен олгъан эди.

— Аселет эвинъизге бармакъ истедим,— деди Менълибай.— Бу ерде корюштик. Ниетим огъурлы экен.

— Мен кимге керек олдым?

— Манъа...— деди Менълибай.— Ярын эвимизде оладжакъ зияфетке сизни давет этем.

Хамут устасынынъ агъызындан сёзлер ойле тёкюльдилер ки, гуя оларгъа шубэ, яхут итираз олувы мумкюн дегиль. Ойле эмиет иле лакъырды этти.

— Зияфет... не мунасебетнен?— деп сорады оджа.— Апайынъыз огъул догъурдымы? Ёкъса, огълунъызны суннет эттиресинъизми?

— Екъ. Иш башкъа. Эвде Башаулдан мусафир бар. Сеит-Халиль оджа. Хатиринъиздеми? Къарасувбазарда таныш олгъансынъыз? Сизни корьмек истей.

— Алла разы олсун, Менълибай эфенди!—деди оджа онъа. Хамутчынынъ озюне де эфенди демек керек олды. Демесенъ, бар да якъанъны къуртар!— Ишим гъает чокъ. Бир ерге чыкъмагъа чарем ёкъ. Сеит-Халиль оджагъа айтынъыз, озю бизге кельсин.

Оджа ёлнынъ ортасына тюшти, дагълыкъ койлернинъ адамларына хас адетнен, кевдесини азачыкъ огге ве онъ якъкъа эгильте берип, кетти. Менълибай онынъ аркъасындан бир шейлер айтып, къычыраджакъ олды. Не айтса-айтсын, эп бир токътамайджагъыны бильгенинден, аваны кесер киби, къолуны терсине сильтеди. Эвине къайтып кельди. Къасеветтен эзильген вуджудыны миндер узерине, чалкъагъа ташлап, ятты. О, эльбетте, даа тюшюнеджек-ташынаджакъ, илле усулыны тапып, оджаны эвге кетиреджек. Эмирзакъов вазифе береджек де, Менълибай эда этип оламайджакъмы? Бойле ал олгъаны ёкъ!

Менълибай джумерт адамлардан дегиль. Оджа буны яхшы биле. Эльверишсиз ишке эки ша бермез. Эльверишли ишке бергендже биле эсинъни алыр. Шнмди, Сеит-Халиль оджа ичюн бу насыл зияфет?! Анълашылмагъан шей. Бу ягъда бир къыл бар! Иш, зан этсем, Сеит-Халильде дегиль. Оджа ёлда кетер экен, бойле тюшюнди. Эвине якъынлагъанда, Къыпчакъны корьди. Къыпчакъ... севимли досту. Кимдир оны ахырдан чыкъаргъан, эгерлеген. Эв алдында чокътан тургъан сыныкъ, эски арабанынъ арт копчегине багълагъан. Къыпчакъ оджаны узакътан таныды. Уфакъ, дюльбер башыны котерип, онъа озь муаббетини изъар этерек хош давушнен кишнеди. Туягъынен ерни къазгъалай башлады. Усеин онынъ боюнындан къучакълады, озюнинъ янагъыны Къыпчакънынъ янагъына таяп, чокъ вакъыт атны охшап, онынъ иле лакъырды этип, дертлешип турды. «Юрмеге сагъындынъмы, меним джигерим! Мен де сагъьндым. Ах, Къыпчакъ! Ойле сагъындым ки... озюм шимди гъает эфкярлым! Анълайсынъмы, Къыпчакъ?»

Къыпчакъ оджаны анълады. Козьлерини эки кере ачып-япты. Ачып-япкъапда кирпиклери Усеиннинъ бетини сыйпап-сыйпап алдылар. Оджанынъ козьлеринден яшлар ийип чыкътылар. Озюнинъ дердини кимселерге айтып-анълатып олмагъаны алда, Къыпчакъ оны догъру анълагъанына севинип, гонъюли бошап кетти. Къолларыны атнынъ боюнындан алды, енъинен козьле-рини сильди.

Эвден Сеит Джелиль чыкъты. Энъиштесининъ ат иле къонушаяткъаныны корип, кулюмсиреди.

— Къыпчакънынъ джаны сыкъыла,— деди о Усеин оджагъа.— Ерни тепмелей бере. Эгерледим.

Сеит Джелиль яш. Талийнинъ терсликлерине даа расткельгени ёкъ. Сёзлери табий ве самимий. Усеин онынъ гульгулли чересине бакъты-бакъты, къальбини элем иле къарышыкъ севинч силькитти.

— Бер манъа!—деди о, атны чезеяткъан Сеит Джелильге.— Озюм бир айланып келейим.

Джюгеннинъ уджуны атнынъ елькеси устюне атты, эгернинъ ог уркечинден тутты, кевдесини аркъагъа къайырып сычрады, эгернинъ устюне лыкъ этип тюшти. Джюгенни тартар-тартмаз, ат кийик олды, оджа аякъларыны зенгилерге зорнен кечирип етиштирди. Къыпчакъ кой ичиндеки ёл боюнда тоз къопарып ювурды, сонъ чёльге чыкъып кетти.

Чёльге чыкъкъан сонъ, оджа атнынъ юрюшини явашлатты, адым-адым юрсетти. Кунеш батмакъ узре эди. Чёльнинъ ниаети атеш ренкли зиялар ичинде-балкъылдамакъта. Экинлер джыйылгъан, отлар-оленлер сараргъан солгъанлар. Къаргъалар къычыршып, бир ерден дигер ерге уча-къона... богъдай данелерини чокъчый-лар. Къыпчакъ башыны тёпеге тиклеп, къуйругъыны онъгъа-солгъа саллап, кете. О къулан чёльге чыкъкъанындан, озюнинъ сербестлигинден мемнун. Усеин оджа озюнинъ къальбиндеки кедерлерге токъунмады, оларны къозгъамады. Бир шей тюшюнмеди. О бойле япмагъа биле. Оджа тюркю айтты. Онынъ тюркюлерини динълемек буюк хошнутлыкъ. Бу Алланынъ чёлю ичинде шимди онынъ тюркюсини ялынъыз Къыпчакъ ишитти, дюльбер башыны котерип, къулакъларыны тим-тик тутып, зевкъланып динъледи. Оджа ве Къыпчакъ — экиси чёльде бойле кезиндилер. Кимерде Къыпчакънынъ сабыры тюкенгенде, чапты. Кимерде адымлап юрди. Амма яваш-яваш къаранлыкъ алтында къала яткъан бу сукют чёллер ичинде Усеин оджанынъ къальбини даа ким динълеп олур эди? Динълегенде биле, о исьянджы юрек насыл теселли булур эди?

Сеит Джелиль бир талай къомшу балаларгъа къошулып, челик ойнады... сонъра къайтып, аран ичинде Къыпчакъ тургъан ердеки кубрени куреди, устюне къум кетирип септи, аякъларынен таптады. Озюндже буюк иш япкъан олып, эвге кирди, энъиштеси аткъа минип, чёль бетке кеткенини Аджире аптесине айтты.

— Корьдим...— деди Аджире, хошнут алда.— Пенджере огюнде эдим. Энъиштенъни ач тут, атсыз олмасын. Зарары ёкъ. Кетсин. Чезильсин. Тек белягъа къалмасын.

— Насыл белягъа?

— Тюкянда олгъан къамчылашув... не? Беля дегильми?

— Къамчылашувда энъиштем къабаатлы экен,— деди Сеит Джелиль,— кой ичинде ойле лаф бар. Аджы Эрбаинни башта энъиштем салыштыргъан.

— Салыштырмагъан... тасманынъ уджу къатанен къулагъына тийген. Истеп япкъаны ёкъ.

— Къатанен тийген... догъру! Сонъ энъиштем аселетте шыбалагъан. Байгъа къол котермеге акъкъы ёкъ... дейлер.

— Къол котермеге акъкъы ёкъ! Неге акъкъы бар?— деп джскирди Аджире, сабыры тюкенип.— Сени бугунь танымакъ мумкюн дегиль. Бир шейлер олдымы? Аджы Эрбаин энъиштенъни къамчынен шыбалай береджек де, энъиштенъ ырджайып турабереджекми? Сенде акъыл бармы?

Аджире иле Сеит Джелиль арасында лакъырды алевлеие башлагъанда, азбарда ат туягъы давушлары чыкъты. Дава кесильди. Сеит Джелиль алель-аджеле тышкъа чыкъты. Бир талайдан сонъ ичери Усеин кирди. О ёргъун ве шенъ корюнди.

— Мен пек ачыкътым,— деди оджа, аякъкъапларыны чыкъармакъта экен.— Ат устюнде силькине-силькине, ичим бошап къалды.

— Аш азыр,—-деди Аджире ханым.—Отура, ашайсыиъыз, весселям! Лякин бу маальде чёллерде доланувгъа не аджет бар эди?

— Ельдегирмен бетке чыкъып келейим... дедим. Къыпчакъ инатланды, аркъагъа къайтмады. Башыны алды, чыкъты-кетти. Экимиз юрдик. Сонъ къаранлыкъ басты... адаштыкъ. Адашмадыкъ. Къыпчакъ мени аселет шашмалатты. Башкъа ёлнен кеткен. Эслемей къалдым.

Тышарыда къапу къакъылды. Оджанынъ лафы болюнди. Аджире сескенип, еринден турды, аяткъа чыкъты. Къапуны ачкъанынен, Менълибайнынъ давушы ишитильди. Оджа айретте къалды. «Куньдюз корюштик. Лакъырды эттик. Бу адамгъа даа не керек олды аджеба?»

— Муаллим эвдеми?— деп сорады мусафир. Озю тышта, къабурчакъ таш басамакъ устюнде турды.

— Эвде,— деди Аджире.— Киринъиз!

Оджанынъ мучелери ойле эзгин эди ки, «софра башындан насыл турып тёшекке насыл барып ятаджагъыны...» къасеветленип отура эди. Шимди белягъа бакъ! Чаре ёкъ. Турмакъ... кишини къаршылап алмакъ керек. «Эв саиби мусафирнинъ къулу», мусюльманлыкъ бойле деп биле. Оджа буюк мешакъатнен аякъкъа къалкъты. Сыныкъ мучелерини топлады, такъыштырды. Чюнки Къыпчакънынъ аркъасына минип юрмегени чокъ вакъыт олгъан. Аткъа я эр кунь минеджексинъ, я да ич де минмейджексинъ.

Эв саиби къапугъа якъынлагъанда, Менълибай софада аякъкъапларыны чыкъармакъта эди. Онъа ичери кирмесини теклиф этти, озю мусафирден эвель ихтиятле миндер узерине чёкти. Менълибай, сагъ омузыны дивар ястыкъкъа таяп, юзюни эв саибине чевирип, багъдаш къура берип отурды. Енъиден ал-хатир сораштылар. Куньдюз корюшкенде сорашкъанлары исапкъа кирмей, чюнки эвде эр шей озь тертибинде олмакъ керек.

— Аселет эвинъизге кельдим, Усеин муаллим,— деди Менълибай, бирден ишнинъ озюне кечип,— чюнки... куньдюз ёл ортасында токътатып зияфетке чагъыргъаным ичюн акъаретленген киби корюндинъиз.

Менълибай ялан айтты. Оджа ёл ичинде озюнинъ зияфетке чагъырылувыны акъарет деп исап этмеди, озюни акъаретли косьтермеди. Мусафир буны биле. Ве иш асыл да акъаретте дегиль. Куньдюз олгъан корю-шювде оджа зияфетке даветтен ред эткенини Менълибай, шубэсиз, Аджы Эрбаинге етиштиргендир. Эрбаин Менълибайны тызыкътырып йибергенге бенъзей: «Оль! Къал! Лякин Усеин муаллимни эвинъе алып кель!» Эбет! Ойле деген олса керек. Юзьсиз Менълибай, оджанынъ эвине сюрип кельди.

— Алла эшкъына!— деди Усеин оджа.— Эвинъизде отурмакъ, къонушмакъ ичюн вакъытым ёкъ, Менълибай! Анъладынъызмы? Ишим чокъ. Сеит Халиль къайда?— деди оджа мусафирге.— Ничюн озю кельмеди?

— Сеит Халиль келе биле. Онъа къыйын дегиль. Кельсе, бутюн кунюнъиз гъаип оладжакъ. Къайсы эльверишли?

— Мени афу этинъиз,— деди оджа,— лякин эвинъизге бармагъа чарем ёкъ.

— Муаллим!—деди Менълибай, озюнинъ туткъал киби япышыкъ давушынен.— Манъа бакъынъыз! Эвимде бир бучукъ йыл яшадынъыз. Сизни огълум киби корьдим. Севдим. Шимди эвинъизге биринджи келювим. Манъа урьметинъиз къалмагъан олса, Сеит Халиль оджанынъ хатирини къыйманъыз! Бизлер мусюльманлармыз. Алидженаплыкъ ниетинен эвинъе кельген адамнынъ риджасыны ред этмек... бойле ал шериатта корюльгени ёкъ.

Менълибай омузыны дивар ястыкътан къуртарды, дёртаякълап еринден турды. Эвнинъ ортасьша догъру эки адым атып, токъталды. Эвнинъ саиби сусмакъта эди.

— Манъа бир шей айтаджакъсынъмы, муаллим?

Оджа юткъунды. Аякълары астындаки орьнекли кийизге козь этип турды.

— Не вакъыт?— деп сорады оджа, ниает.

— Ярын... уйледен сонъ,— деп джевап берди Менълибай.— Келирсинъизми?

Усеин оджа индемеди. Мусафирнинъ череси денъишти. Юреги бошап кетти. Хошнут, эеджанлы алда, сагълыкълашып, чыкъты. Озюне бир фильджан къаве биле теклиф этильмегенине эмиет бермеди.

— Зияфет... оппадакътан бу не?—деп тааджипленди Аджире, мусафир кеткен сонъ.— Малайгъа бир иш даа буюрылгъан олса керек. Насыл иш аджеба? Къайдан билирсинъ?

Усеин къарысынынъ кедерли козьлерине бакъты-бакъты индемеди.

Аркъасы дивар ястыкъкъа таяныкъ, аякълары килим устюнде огге узаныкъ, оджанынъ козь къапакълары акъырын-акъырын юмулды, ниает, уйкъугъа кетти. О гъает ёргъун эди. Уйкъугъа кетти дегенде, абдырап уянды. Янында кимсени корьмеди. Аджире ашханеде эди. Даниял ве Эбабиль къомшу одада. Усеинде бир шейлер тюшюнмек, бир шейлер япмакъ ичюн меджал ёкъ эди. Текрар козьлерини юмды.

Аджире ишини битирген сонъ, ичери кирди. Ходжасыны бойле ташланыкъ алында корип, оны уянтты.

— Тёшек къойылгъан,— деди о Усеинге.— Бар, ятынъыз.

Оджа зорнен къалкъты. Энтиртентир ятакъ ханеге кирип, тёшек устюне серильди. Аджире кеч маальде кельди. Союнып ятты. Ходжасынынъ козьлери ачыкъ эди. Къарысы юкълап къалды.

Саба емегинден сонъ Усеин Къыпчакъны чёткиледи. Туякъларыны ювды. Эгерледи. Аджире онынъ тедаригини корип, азбаргъа чыкъты.

— Бунъа не дейлер?—Аджире яры джиддиет, яры мыскъылнен сорады.— Еди йыл джаяв барып-кельген мектебинъизге бугунь аткъа минип кетмек керек олдымы?

— Къарангъыткъа кетмек истейим,— деди Усеин,—Зубийде къартийнинъ... бичаре къадыннынъ устюндеки зорбалыкъ бнтмей. Иши махкемеге берильген. Тюневин адам келип, ялварып кетти. Ярдым этмек керек.

— Я зияфет?— деп сорады Аджире.— Менълибайнынъ давети?

— Зияфетке бармайджакъ олдым...— деди Усеин оджа.

Аткъа минди. Ёрттырып кетти. Къыпчакъ тюз, юмшакъ ёлгъа чыкъкъан сонъ, учты. Кунеш денъиз узеринде эппи котерильген, зиялары чёллерге сачылгъан маальде, Усеин оджа Къарангъыткъа келип етти. Зубийде къартийнинъ къапусы килитли эди. Оны Дорменге алып кеткенлер. Оджа Дорменге барды. Къартийни инспектор одасында соравда тапты. Огълу аскерде хызмет этмеге истемей, гизленген. Къыдырып тапкъанлар. Полис мемургъа келишиксиз сёз айткъан. Къапагъанлар. Огълан кене къачкъан. Энди анасыны алып кельгенлер. Протокол язылып битсе, къапап къояджакълар. Оджа муфеттиш иле лакъырды этти. Кефалет имзасы берип, Зубийдени къуртарды. Озю Харджибиеге къайтаяткъанда уйле авгъан эди. Койнинъ дживарына якъын-лагъанда астындаки эгер, ничюндир, аркъагъа джылышкъан киби кельди. Оджа эмиет бермеди. Лякин адым-адым юрген ат кимерде юрюшини явашлаткъан, атта токъталмакъ истегени сезильди. Оджа къолундаки къыскъа чубукънен атнынъ янбашына урып бакъты, юрюши денъишмеди. «Бу не демек аджеба?—деп тюшюнди оджа.— Даима чапмакъ, секириклемек арзусы иле яшагъан К'ьыпчакъкъа шимди бу къайтлыкъ къайдан кельди? Ёрулдымы? Екъ! Устюнде тер ёкъ». Джюгенинден азачыкъ тартты. Ат токътады. Оджа ерге тюшмек ичюн онь аигъыны зенгиден чыкъарды, атнынъ янбашы устюнден айландырып ерге басаджакъта, эгер къыйышты, ашагъы тайды, «Иште, меселе насыл!..—деди Усеин оджа, озь озюне, айретле.— Айыл тогъанынъ ичинде деп узюльген».

Не япсын? Атнынъ джюгенинден тутып, эвге кетсинми? Кетсе... айыл узюк къаладжакъ. Ярын аткъа минмек керек олмайджакъмы? Тасма олса, биз олса... оджа озю де къурап, тикип къояр эди. Лякин эвде бойле шейлер ёкъ. О къабургъагъа саркъыкъ эгерни котерип, атнынъ бели узеринде ерлештирди. Узюк айылнынъ уджуны зенги ичине кечирди. Атнынъ башындан тутып, огге эки адым аткъан эди, къулагъына сагъыр давуш ишитильди. Элесленип башыны котерди, къырмызы, майлы черели Менълибай онынъле ян-янаша адымламакъта эди. Датсыз тюшюнджелерге далгъан Усеин оджа, хамутчыны танымады. Бирталай юрген, эсини башына топлагъан сонъ, фаркъына барды.

— Усеин муаллим!—деди Менълибай,— Сизни беклей-беклей юреклеримиз къуруп, инджерип къалды. Эгеринъизге не олды?

— Айылы узюльди.

— Юрюнъиз... эвде тикип берейим.— Менълибай бир элинен атнынъ джюгенинден тутты, дигер элинен оджаны къолтукълады, етеклеп эвге кетирди. Эви, пахыл киби, якъында эди. Атнынъ агъызлыгъыны алды, озюни араннынъ дирегине багълады.— Риджа этем, Усеин муаллим! Эвге буюрынъыз! Къапуны ачты. Оджанынъ аркъасындан тутып, незакет ве исрарле ичери кирсетти. Софада аякъкъапларыны чыкъармагъа фурсат бермей, чеккелеп, кишилик одагъа алып кирди. Кишилик оданынъ ортасында софра къойылгъан. Устюнде пишкен семиз къой эти кесеклери, зейтун, пенир... беяз, ири экмек тилимлери, ракъы. Эвде кимсе ёкъ. Орталыкъ чым-чырт.— Отурынъыз, Усеин муаллим!— деди эв саиби, элини узатып, ер косьтерди.— Иште, ястыкъ.

Оджа отурды. Аркъасыны дивар ястыкъкъа таяды. Аякъкъапларыны чыкъармагъаны ичюн раатсызланып, аякъларыны софра астына тыкъкъалады:

— Мусафиринъиз къайда?— деп сорады оджа эв саибинден.— Къайда о, менимнен корюшмек истеген Сеит Халиль!

— Сеит Халиль тюкянгъа кетти,— деди Менълибай, семиз козьлерини ойната берип.— Демир сенек аладжакъ... тезден келир.

Бу эвге бир тюрлю Сеит Халиль кельгени ёкъ. Кельмегенини оджа тюневин сезди Лякин Менълибайнынъ озюнинъ кишилери къайда? Ничюн корюнмейлер? Бу насыл муммаалы зияфет?

— Хатидже абланынъ сагълыгъы яхшымы?— деп сорады ондан оджа.— Озю ничюн корюнмей?

— Хатидже къомшунынъ эвинде.

Эв саибининъ озю софра башына отурмагъа тедарикленгенде, аятнынъ къапусы тарсылдады. Менълибай мусафирни унутып, софагъа чапты. «Къарысы кельди, гъалиба!—деп тюшюнди оджа.— Ёкъса балалардан бирисими?» Хайли вакъыт кечти. Сес-солукъ чыкъмады. Къапу ничюн ачылды, аджеба? Башкъа бирев кирдими? Чыкътымы? Яваштан лакъырды ишитильди. Ниает, эв саибининъ ачыкъ-айдын давушы кельди. «Буюрынъыз, Аджы Эрбаин эфенди!— деди о, кишиге.—Екъ! Чыкъарып отурманъыз! Килим былашса, сёгеджек адам ёкъ».

«Эмирзакъов?! Онынъ мында не иши бар?»— Усеин оджа атылып еринден турды, чыкъып кетмек ичюн софагъа догъурылгъанда, огюне Менълибай чыкъып, токътатты. Аджы Эрбаин ичери тыкъылды.

— Усеин муаллим!— деди эв саиби, эллерини оджанынъ омузлары узерине къоюп.— Ялварам сизге! Еринъизге отурынъыз!

— Менми?—оджа Эмирзакъовкъа кийик назар ташлады,— Бу иблиснен бир софра башындамы? Менълибай иле Усеин оджа арасындаки лаф кескинлешмекте олды. Аджы Эрбаин софра башына кечти, индемей отурды.

— Ничюн иблиснен олсун?—деди эв саиби.— Койнинъ атасы, снз ве мен, учюмиз, субет этеджекмиз.

— Ёкъ, Менълибай! Бу мумкюн дегиль!

— Ничюн?—деп сорады Аджы Эрбаин. Онынъ суса бсрпп, артыкъ сабыры тюкенди.— Ничюн учюмизге отуршмакъ. мумкюн дегиль?

— Зияфетте, адетиндже, достлар отуршалар,—дедн оджа.— Мен достунъыз дегилим... ве зияфетинъизге де къатанен тюштим,— о эв саибини четке уйтеп, озю софагъа чыкъмагъа ынтылды.— Мени бу хошнутлыкътан азат этинъиз!

— Ёкъ, Усеин муаллим! Мен сизни эвиме чагъырдым... кельдинъиз. Бир кесек экмегимни агъызынъызгъа алмай, чыкъып кетсенъиз, мусюльманджа олып чыкъмаз. Риджа этем, отурынъыз! Сизинънен лакъырды этмек истеймиз. Лакъырды? Не хусуста? Айтыладжакъ шейлернинъ эписи тюкянда айтылды... ойле дегильми? Усеин оджа иле Аджы Эрбаин арасында насыл субет ола биле? Лякин оджанынъ юрегининъ терен кошесинде, эр алда, меракъ къыбырданды. «Къамчылашувдан сонъ... бу адам даа насыл лакъырды этмек истей?» деп таа-джипленди. Къайтып софра башына, Эмирзакъовнынъ къаршысында отурды. Менълибай софра узериндеки этни ве пенирни уфакъ-уфакъ парчалар этип кести. Эллерини ягъбезге сюрткен сонъ шишени алып, къолунен тюбюне енгнльден тюртти, тапасы атылып кетти. Юксек фильджанларгъа ракъы къойды. Бу ишнн битирген сонъ, козьлерини Аджы Эрбаинге тиклеп, сусып отурды.

— Сёз эв саибининъ...— деди Аджы Эрбаин. Озю козьлерини ашагъы эндирди. Башкъа шей айтмады. Менълибай фильджаныны къолуна алды.

— Сиз, Усеин муаллим, меним эвиме кельдинъиз,— деди о озюне хас тыныкъ, юмшакъ давушнен.— Буюк тешеккюр! Лякин Аджы Эрбаин эфендининъ эвине кельдим деп эсап этмек керексинъиз, чюнки бу зияфет ве сизни бу зияфетке даветнинъ озю Аджы Эрбаин эфендининъ арзусына бинаэн япылды. Экинъизнинъ аранъызда мудхиш адисе олып кечти. Бир якътан тюшюнип бакъсакъ, о иште сизинъ, Усеин муаллим, къабаатынъыз ёкъ. Ойле олып чыкъа. Дигер якътан... билесинъизми, Аджы Эрбаин эфснди де къабаатлы дегиль. Тюкянда мал бакъып тургъан вакъытта шу-ув этип бетине къамчы тюше! Кимнинъ бетине? Йигирми алты пара койнинъ урьметли кишиси Аджы Эрбаин эфенди Эмирзакъовнынъ бетине тюше. Тасавур этесинъизми?

Усеин оджа отургъан еринде къакъынып алды.— Айса ким къабаатлы?—деп сорады о Менълибайдан.

— Кимсе де,— эвнинъ саиби, козьлерини юма берип кульди.— Кьамчы къабаатлы.

— Эбет! Къамчы къабаатлы!— деди Эмирзакъов, фильджаныны элине алып.— Лянет олсун къамчыгъа. Онъа ола, къызышып кеттим. Озюмни басып оламадым. Сонъундан чокъ пешман олдым. Валлаи, чокъ кедерлендим. Тутынъыз, Усеин муаллим. Аджы Эрбаин къадесини котерди, Усеин оджанынъкинен токъуштырмакъ истеди, Усеин оджа токъушгырмады, къадесини элине биле алмады.

— Сизинъ къолунъызда къан лекелери бар,— деди о Аджы Эрбаин эфендиге.— Мен ойле къолдаки къадеге къадемни токъундырмам.

Эмирзакъовнынъ эли къалтырады, фильджанынынъ ичиндеки ракъы тельгенип, пенир кесеклери узерине тёкюльди. Эрбаин эфенди сувукъкъанлылыкъны гъаип этмеди. Учевининъ бу софра башында корюшюви буюк замет нетиджесинде ола бильгенини хатирге кетирип, озюни тутты.— Къан лекелери? Меним къолумдамы?— деп сорады о.— Сизинъкинде ёкъмы?

Усеин оджа козьлерини ашагъы догърултты, Эрбаин эфендининъ суалине джевап бермеди. Берип оламады. Эрбаин бир къач дефа козьлерининъ къыйыгъындан онынъ бетине бакъып-бакъып алды. Сол къашы устюнде узуи бичимли яра сиярып тургъаныны корьди. Къаны энди къуругъан, къатмакъ истеген. Къолундаки къадени къайтарып софра узерине къойды.

— Къамчынъ енгиль дегиль эди...— деп ташлады о.— Джакъымдаки яра якъында тюзеледжекке бенъземей.

Тюкянда къамчы устюнде чыкъкъан къавгъа да, бугунь бу софра башындаки идданынъ озю де, «джакъы якъында тюзельмейджеги де...» эписинден макъсад — оджа акъкъында дешетли фикир догъурмакъ эди. Оджа буны анълады.

— Сизге тасманынъ уджу токъунгъан,— деди Усеин оджа Эрбаин эфендиге.— Мен оны аселет япкъаным ёкъ. Къатанен олды. Кучюк бир адисе... ондан буюк фаджиа ясадынъыз. Сизге... къан акъызмакъ керек. Чюнки омюринъиз къанлы. Экильген топрагъынъыз, еген емегинъиз къанлы! Койлюнинъ къаны, тери, козьяшынен яшайсынъыз! Сизни, Аджы Эрбаин эфенди... ялынъыз сизни дегиль, Джемалединни, Бекирни, эпинъизни гемиге толдурып, Талбузант адасына ёлламакъ керек.

Эв саиби къадесини котерди, Аджы Эрбаин иле токъуштырмагъа ниетленди, лякин козьлеринде серг назарлар сезип, бир озю ичти. Ичмеди, ченгесини тёпеге котерип, фильджаннынъ ичиндекини агъызы ичине ата къойды. Артындан пенир парчасы къапты, сонъра чекменининъ енъинен дудакъларыны сильди.

— Талбузант... о къайда?—деп сорады Менълибай, тааджипленип.— Ишиткен ерим дегиль.

— Ойле ер бар,— деди Усеин оджа.— Окъянуста... дюньянынъ та, четинде. Анда адамны къарагъа тюшюрип, къолуна чоюн къазан, тюфек ве бир чымтым да барот берип, ташлап кетелер. «Озь чаренъни — озюнъ тап,— дейлер онъа.— Башкъасынынъ кучюне ишанма!» Адам озюнинъ чаресини озю тапа... яшай.

— Мен де чаре тапарым,— деди Эрбаин, иддетленип.— Богъдай сачарым. Айван асрарым. Адам олмаса, Джемалединнинъ, Бекирнинъ озьлерини ишлетирим. Эбет! Олар манъа ишлерлер. Лякин сенинъ киби ямав-лы штан кийип юрмем.

— Ишлетип оламазсынъыз,— деди оджа.— О сизге таби ола къоймаз. Сизлер эпинънз, башкъа адамнынъ тенинден къаныны эмип алышкъан къасарткъыларсынъыз. Кевденъизнинъ ярысы къопарылып алынса, ярысы кене инсан тени ичинде къала... эммекте девам эте.

Менълибайнынъ такълети ракъыдан къыйыша башлады.

— Лянет!—деп джекирди о. Чатлакъ-патлакъ олып, аралары къатран толу ири юмругъыны котерип, софра устюне урды. Сарсынтыдан савутлар секириклеп алдылар.— Сен Аджы Эрбаин эфендини акъаретлединъ. Бунъа акъкъынъ ёкъ!

Оджанынъ череси ап-акъ олды. Къоркъудан дегиль, ёкъ... Усеин оджа юфкъа юреклилерден дегиль. Булундыгъы муитнинъ къабалыгъындан, бу эки адамнынъ алчакълыгъындан асабиленди.

— Сиз, Менълибай, уфакъ адамсынъыз,— деди о эвнинъ еаибине.— Къолунъыздан кельген иш — хамут тикмек. Джынс атлар асрагъан адетинъиз де бар. Койде де кимер адамлар сизге, Менълибай эфенди дейлер. Урьмет этип дегиль, сизден къоркъкъанлары ичюн, чюнки сиз шу адамнынъ...— оджа козьлерининъ арекетинен Эмирзакъовны косьтерди,— шу адамнынъ къуйругъысынъыз. Койде не ола? Не къала? Эписини деръал бу инсан ташламасына етиштиресинъиз! Онынъ ичюн сизден къоркъалар. Амма бу ерде манъа пек къычырманъыз! Сиз мени зияфетке чагъырдынъыз. Унутманъыз! Мен аль-азырда мусафирим.

Меиълибай ве Аджы Эрбаин, экиси де сусты... оджанынъ сёзлерини дикъкъатнен динъледилер. Сукютлик... мусафир ичюн итибарсызлыкъ. «Сен — бу ерде мусафирсинъ, лякин фукъаресинъ... гъарип муаллимсинъ. Бизде сенинъ ичюн незакет, алидженаплыкъ ёкъ». Аджы Эрбаиннииъ козьлери къызарды... къыя-къыя бакътылар. О эллерини эки якълап килимге тиреди. Аркъасыны къанъкъайтып, аягъынен къонаны тепти. Устюндеки савутлар, емеклер этрафкъа сачылып кетти, къона тёнтерильди, ерге къапакъланды. Оджа ишлер фена экенлигини сезди. Алель-аджеле еринден къалкъып, софагъа чапты.

— Тут о иманы ёкъны!— деп джекирди Эмнрзакъов, эв саибине.— Тез ол!

Менълибай ашыкъмай оджанынъ пешинден чыкъты. Килитли тыш къапу янында онынъ огюни кестирип, токътатты. Усеин Менълибайны уйтеди, о дивар бетке къакъылып кетти, мусафир къапуны тепмелеп тургъан арада, арттан Аджы Эрбаин кельди, енъи ичинден пычагъыны чыкъарып, оджанынъ багърына саплады. Оджа элини юреги узерине къойып, дешетли сада иле къычырды... ерге йыкъылды. Сылавлы тёшеме устюнде къара ренкли, джыллы къан акъып кетти. Эмирзакъов диваргъа таялы алында турды-турды, сонъра козьлерининъ къыйыгъындан Менълибайгъа бакъты. О, кошеде... юзюни диваргъа чевирген, сусмакъта... омузлары силькине бермекте эди. Эрбаин авучы ичинде къысылып къалгъан пычакъны софанынъ улькюн кошесине котерип атты, амма бир талай кечкен сонъ, ерде, тёшеме устюнде, оджанынъ агъызындан заиф инъильти чыкъкъаны ишитильди. Инъильти вакъытында сол аягъы къыбырданып алды. Эмирзакъов теляшкъа тюшти. «Бу къабиле яры джанынен этегинъден тартып, сени йыкътыра биле...» деп тюшюнди озь-озюндже. Ве къоркъа тюшти. Этрафына бакъынды, долап устюнде тургъан къантар ташыны алып, оджанынъ башына урды. Манълай кемиги батып кетти, териси сиярды. Агъызындан къан кельди.

— Не яптынъыз Аджы Эрбаин эфенди!— деп къычырды Менълибай, агъламсырап.— Сиз Усеин муаллимни ольдюрдинъиз!

— Эбет,— деди Эмирзакъов. Ири кевдесинен Меньлибайгъа чевирильди.— Ойле яптым. Хаберинъ олмадымы?— О ашханеге кирди. Метидеки сув ичинде къолларыны чайкъады, джебинден явлугъыны чыкъарып, сюртюнди.— Мен кетемен. Иш джатышкъандже койде болмам,— деди Менълибайгъа.— Киши джиберирим, вазиетни манъа бильдирип турарсынъ,— ве джеседке ишаретле деди:—Буны джыйыштыр. Аякъ астында джатмасын. Анъладынъмы, Менъли? Манъа джерли-джерсиз ырджая берме. Лякин хамутчы шорбаджынынъ огюнде ырджайип алышкъан. Семиз къапакълы козьлерини юма берип джылмайды. Бир де кевдесини эгильтмек истеди... амма Эрбаин онъа аркъасыны чевиргенини корип, софанынъ арт къапусыны барып ачты. Эвеля тышкъа озю чыкъты, этрафкъа бир бакъынды. Кимсе ёкълугъына эмин олгъан сонъ, сол къашыны ойнатып алды. Аджы Эрбаин чыкъты... эвлер аркъасындан, талдаларыны якълай берип, кетти... тезден козьден гъаип олды. Менълибай джеседке токъунмады. Елгъа чапып чыкъты. «Акъайлар! Усеин муаллимни ольдюрдилер!—Эй! Джемаат! Мени ишитесинъизми? Усеин оджаны...»

Кишилер эвлеринден тышкъа чыкъып, сусты... динълендилер. Менълибайнынъ сёзлерини яхшы анълап оламадылар. Анълагъанлар исе инанмайып, бир-бирлерининъ козьлерине бакъып, кирпиклерини ойнатып тур-дылар. Менълибайдан кимсе акъикъатны ишиткени ёкъ. О себептен, де кетеджек олдылар, де кетмейджек... амма урум Василийнинъ ёл бою тол-партав кетеяткъаныны корьген сонъ, адамларда шубэ къалмады, эр кес Менъ-либайнынъ давушына таба ювурды. Гага-Меджитнинъ огълу Осман араннынъ дирегине багълы Къыпчакънынъ устюндеки эгерни тартып тюшюрди, секирип аркъасына минип, меръумнынъ эвине ёнеди. Таир оджа, Менълибайнынъ къапусы огюне эки невбетчи киши къойды, ичери кимсени кирсетменъиз деп тенбиледи, озю бедаркагъа отурып, Дорменге кетти. Дорменден уезд идарелерине олюм хаберини бильдиреджек. Коккозьге, оджанынъ догъмушларына, депеша ёллайджакъ. Аджире ханым ялынаякъ, ялынбаш, сачлары умар-юмар... ювурып кельди. Бенъзинде ренк, козьлеринде шефаат ёкъ.

— Усеиним къайда?—деп къычырды о, озюнинъкине бенъземеген сеснен.— Ходжама не яптылар? Сизлерден сорайым? Эв огюндеки адамлар арасындан эки къадын чыкъып Аджиренинъ эки къолтугъындан туттылар.

«Озюнъни бас, тувгъанчыгъым! Сабыр эт!» деп ялвардылар онъа... озюни сачакъ тюбюндеки тапчангъа отуртмакъ истедилер. Отуртып оламадылар.

— Менми?—деп къычырды о кишилерге.— Мен бу алгъа сабыр этейимми? Онынъ синъирлери озь удютлеринден чыкъкъан, озю чылдырыр вазиетке кельген. Къадынларны эки четке уйтеди. Къапуны тюртип ачты. Бо-сагъадан ичери атлады... аягъы джыллыджа шингенлик ичине басты. Аджире абдырап, токъталды. Оданынъ тёрюне кечмеге онъайтлангъанда, инсан кевдесине сюрюнди. Къадын тентиреди, къальбини дешэтли кучь сыкъты. Онынъ нефеси тарлашты. Эсини джоюп, диваргъа урунгъан вакъытта, невбетчилер бедбахт къадынны тутып, эллери узеринде тышкъа алып чыкътылар.

1913 сенеси сентябрьнинъ он секизинджи куню иште, бу таъбирге кельмез фаджиа юзь берди.

Эртеси куню махкеме приставы кельди, Менълибайнен лакъырды этти. Протокол язды... язгъан сонъ, учь адамгъа имза чектирди. Арабасына отурып къайтты.

Уезд койлеринден ве тюрлю шеэрлерден кельген чокътан-чокъ адамларнынъ юреклеринден чыкъкъан ферьяд, фигъан, гъам-гъусса инъильтилери, ахи-зарлары алтында, къырым халкъынынъ улу ве севимли эдиби Усеин Шамиль Токътаргъазы огълу койнинъ четиндеки мезарлыкъта бычма таштан къаланылгъан къабирде дефн олунды. Онынъ севимли рефикъасы Аджире ханым ходжасыз, огъуллары Даниял ве Эбабиль оксюз къал-цылар.

Бир афта кечти. «Терджюман»да баш муарирнинъ имзасы иле кедерли сатырлар язылды.

«Алдыгъымыз хабере гёре, Харджибие къариесинде теэссюфли бир джинает вукъу олмушдыр. Бурада муаллимлик иден Усеин Шамиль Токътаргъазьы огълу иле мезкюр къарие джемаатындан Аджы Эрбаин бай Эмирзакъ огълу араларында ихтиляф чыкъып, Аджы Эрбаин Менълибайнынъ эвинде, Усеин зфендийи пычакъ иле урып ольдюрмишдир. Меръум Усеин Шамиль эфенди Къырым эалисине маълюм истидатлы генч шаир эди. Онынъ бойле вахшиликте вефат итдигине теэссюф идилир. Худанынъ рахметинде олсун.

Исмаиль Гаспринский. 1913 сенеси, сентябрь 24».

Тасалы сёзлер эалиге ишитильген сонъ «Терджюман» идаресине, меръумнынъ рефикъасы Аджире ханымгъа ве Коккозь къариесиндеки Токътаргъазылар анлесине зиялылардан, саде койлюлерден, мухтелиф зенаат саиблеринден адсыз-эсапсыз тазие мектюплери кельдилер ки, оларда, о мектюплерде, севимли эдип ве муаллимнинъ къатиль элинен вахшийдже ольдюрюлюви мунасебетиле халкънынъ кедери ве иддети изъар этильмекте эди.

Усеии Шамильнинъ Коккозьдеки догъмушлары олюм хаберини кеч алдыкълары ве ёл узакълыгъы себебинден дефн мерасимине кечикип кельселер де, Усеиннинъ шеит кеттигине дерин ферьяд эттилер. Меръумнынъ Абибулла агъасынынъ огълу Умер Малайджы Кефеде адвокат тутты, къатильнинъ шиддетли суретте джезаланылмасына талап этип, махкеме палатасы реисине арзуал яздыртты. Харджибиеде матем мунасебетинен зарур адетий ве ресмий ишлер биткен сонъ, оджанынъ аилесини ве бутюн эдебий мирасыны джыйыштырып алып, Коккозьге кетирдн. Умер чар назаретлерининъ къапу-ларыиы чокъ йыллар къакъты, юксек шахсларгъа мураджаат эттн... къайда барса, ие япса, эп Аджы Эрбаиннинъ къалын кисесине урунып, четке къакъылды.

Совет акимиети кельди. Шахсий мулькиет лагъу этильди. Аджы Эрбаин Эмирзакъ огълу помещик сыфатында Сибирьге сюрьгюнге кетти. Эмирзакъовнынъ къарысынынъ такъдири насыл олды, бизим ичюн белли дегиль. Огълу ве къызлары сагъ-селямет... Олар намуслы, алидженап адамлар сыфатында девлет ве джемаат ичюн эдепли хызмет этип кельмектелер, оларнынъ бу вакъиагъа мунасебетлери ёкъ.

Аджире ханым... Ах! Ольгенлер артындан олюнмей. О узун омюр сюрди. 1952 сенеси алтмыш дёрт яшында Самаркъандда вефат этти. Даниял институт битирди, заводларда муэндис олып ишледи. Теэссюф, къач йыллар эвельси аяттан кетти. Зевджеси Айше ханым, огълу Дерман — экимлик, къызы Буллюр — муаллимлик иле мешгъуллер. Эдипнинъ гендже огълу Эбабиль, къадыны Уркъие, къызы Долорес ве огълу Бильвер — Самаркъанднынъ сукют аралыкъларынынъ биринде муаббет ве саде омюр кечирмектелер. Усеин Шамиль акъкъында мезкюр эсерни яза башладыгъымны буюк тильшнасымыз, урьметли Усеин Куркчиге сёйлеген вакътымда о, кендине хас хошнут, дюльбер чере иле кулюмсиреди.

— Генчлик чагъымда Коккозьде оджалыкъ эткен сенелеримде, Эбабиль меним талебем эди,— деди Усеин Куркчи.— Элли йыл эвельси... Эбабиль дерслерге кимерде кумюш саплы таякънен келе тургъан. Талебелер онынъ таягъы иле пек меракълана ве Эбабильнинъ озюни: «Санъа бу таякъ не керек? Сен къартсынъмы?»—деп эриштире тургъанлар. Эбабиль дарылмай эди. «Бабамнынъ хатиреси»,— деп джевап бере тургъан.

Былтыр кузьде Эбабильнинъ эвинде зиярет эткен вакъытымда, ондан кумюш саплы таякънынъ такъдирини сорадым. Манъа тааджипленип бакъты: «Сиз не айтасынъыз?—деди Эбабиль.— Дженк. Тюрлю фелякетлер... Кумюш саплы таякъ акъкъында тюшюнмеге имкян бармы эди?»

Умер Малайджы... хатиринъиздеми? Икяемизнинъ баш саифелеринде хан азбарына могедекли арабаны айдап кельген хырджыман киши. Шу Умернинъ озю Усеин оджанынъ эль язмаларыны Коккозьге кетирген сонъ, чокъ йыллар Токътар акъайнынъ эвинде, сандыкъ ичинде тута. Кягъытлар узеринде не язылгъан кимсе окьуп бакъмай. Окъуп бакъсалар да, къыймет кесип оламайджакълар. Биринджи джиан муаребеси бите, мемлекетте Октябрь инкъиляби ола. Ветандашлар дженки башлай. Улькеде аят къарыша. Къырымдан беязлар кете, къырмызы орду келе. Къырмызы орду кете, алманлар келе, алманлар кете. Деникин, Врангель сюрип кире. Койлерде ве дагъларда тюрлю аскерий къалымтылар, айдутлар... «Курва Мустафалар», Шнайдерлер пейда олалар. Атан-атанны, тутан-тутанны... къанун, инсаф ёкъ. Умернинъ къальбинде къоркъу асыл ола. «Бу эльязмалар ичюн бизни де джезалая билелер» деп тюшюне. Усеин эмджесининъ эльязмаларыны кийизге сара, сандыкъкъа къойып, устюнден демир къыршавларнен пеките, геджелейин дагъгъа, Къуш-Къая тюбюндеки къорувгъа алып кете. Юксек ювез тереги астында терен чукъур къазып, сандыкъны ерге комип къоя.

Ондан сонъ чокъ йыллар кечти. Сандыкъны орткен топракъ узерине чокътан-чокъ ягъмурлар ве къарлар ягъды, рузгярлар эсти. Йылдырым урып, ювез терегини къач еринден сындырды. Ерни къараджа ве сыгъын туякълары ёгъурды. Сыгъынлар ве къараджалар ёкъ олдылар. Бу ерде акъибети юксек отлар осип чыкътылар. Излер силиндилер. Мемлекетнинъ озюнде Усеин оджанынъ арз эттиги акимиет къурулды. Умер Малайджы сандыкъны чокъ йыллар къыдырды... Тапып оламады. Тюрлю тедкъикъат экспедициялары кельди, дагъда къорув ичинде тешильмеген ер къалдырмадылар. Кимсенинъ къазмасы сандыкъкъа илишмеди. Албуки... саидыкъ анда. Къуш-Къая янында къорув ичинде топракъ астында ята.