"Suliko" seyyaat gemisi skelege kelip yanaştı. Yolcular bunı sezmey qaldılar. Kögertede kimse yoq... er kes içerideki hanelerde. Tögerek pencerelerden sailge köz etkenler dahi şeerni körüp olamadılar, çünki evlerniñ teneke damlarını köteklep, taş töşeli yollarnı bılançıq suvğa ğarq etip, küçlü yağmur yağmaqta. Skele meydanında taksiden eser yoq. Episi qaçqan, saqlanğan. Naqliyat "Suliko"nı qarşılap aluvdan aciz. "Suliko" öyle gemi ki, istegende kele, istegende kete. Qaburçaq divar taldasında pusıp turğan erzaq maşinasınıñ aydavcısına yalvardım, meni kabinasında "Astoriya"ğa alıp keldi. Geceni lâbit hollda, ayaq üstünde turup, yahut kreslo üstünde yuqsurap keçirecegim..." degen fikirnen, tüşkün alda musafirhanege kirip, qaverenkli ağaç bölme içindeki yeşil saçlı, yaş qadınnıñ ögünde toqtadım. Ağızımdan daa laf çıqmadı.

— Ekinci qatta yüz altıncı oda...— dedi o deral.

Bu sözler kimge ait ekenini bilmey, etrafıma baqındım. Yanımda musafir kişi körünmedi. Qadın közlerini ögündeki cedvelden üzmey, elini uzattı. Pasportımnı qolu içine tıqtım.

— Eki kümüş yetmiş kapik,— dedi maña. Baş parmağınen işaret ve orta parmaqlarını çertip aldı:—"Parayı viren, dudügi çalır..." dey turğanlar bizim tatarlar.

Yeşil parikli qadın bu sözlerni tatarca söyledi, bir de soza berip, esnedi. Esnegeninden özü utandı, ğaliba, avuçınen ağızını qapadı, soñ külümsiredi. Defterde adımnı sol elinen çolpaca etip yazdı, pasportımnı qaytarıp özüme berdi. Kurort şeerinde yaznıñ çillesinde böyle ziynetli ötelde yataqnıñ mamürligine taaciplendim. Ekinci qatta nevbetçi yenge menim odamnı kösterdi. Davuşsız içeri kirdim. Krovatlarnıñ birinde kişi yuqlamaqta. Digeri boş. Men yorğun edim. Soyunıp, tez-tez yattım.

Saba kâğıt şıtırdısından uyandım. Qomşum, esli adam, krovat üzerinde, ayaqlarını yerge sarqıtıp oturğan, gazeta oqumaqta. Yüzü baqır renkli. Saçları aq. Mıyığı toqal, beyaz. Qaşları qara. İş, elbette, qomşunıñ qaşlarınıñ qaralığında degil, özüniñ kimliginde. Alimmi? Tudcarmı? Böyle baqsañ, resmiy işnen meşğul adamğa beñzey. Saba erte turğan... endi şeerni dolanıp kelgen. Gazetanı közlerine pek yaqın tutıp, közlüksiz oqumaqta.

Men tıraş oldum, yıqandım. Bir-birimiznen tanış olduq. "Georgios Monolupolos olam men..." dedi kişi. Kökçetaudan kelgen. Cenkten evel bu şeerde yaşay eken. Tünevin kelip özüniñ eski evini qıdığan, tapıp olamağan. Evi yerinde üç qatlı univermag yasalğan. Eski aşnalarından kimse qalmağan.

— Bu yaqlarğa ne munasebetnen tüştiñiz?— dep soradı menden Georgios Monolupolos.— İstraat etmek isteysiñizmi?

— Ebet! İstraat içün kelgen edim,— dedim men ve köküs keçirdim. Niçün köküs keçirdim? Vaqıtnıñ tez keçip ketkenine yazıqsınıpmı? Özüm de bilmeyim.— Endi keri qaytam.

— Afu etiñiz,— Georgios elindeki gazetanı krovat üstüne bıraqıp, kevdesini doğrulttı.— Banadan beri sizge baqam... tanış kişime beñzeysiñiz. Elbet, pek tanış kişime... Siz Fener-Burunda yaşamağanmı ediñiz?

Laqırdımız artıq eki yaqlap bağlanıp ketken soñ, Georgios azar-azar töküne berdi. Men diñledim, tsk suallerine cevap berdim... cevap bermegenlerim de oldı. Qomşum maña özüni maliye hadimi dep, taqdim etti. Qırq yıl bankte bücet bölüginde işledi. Şimdi istifada. Qadını bıltır vefat etken. Qızı evli. Ekim. Georgios şimdi yalıñız. Ve kimgedir, niçündir darğın. O hayli vaqıt özüniñ sualine csvap beklep, susıp oturdı. Cevap almağan soñ, devam etti.

Balalar yaş ekende anasız ve babasız yaşap olamaylar. Büyügen soñ babanı tanımaylar,— dedi Monolupolos qaarli davuşnen,— men kettim. Yahşılıqnen kettim. İşte, böyle... çıqtım keldim, vesselâm! Ne isteseler, onı yapsınlar... mensiz.

Georgios Kökçetauda ekende, azbarı içinde pomidor, mor patilcan asrağan. Soñ yorulğan. Episinden vazgeçken. Mında birevlerni tapıp, birevlerge sığınıp, ömüri içün qalğan künlerini sukünette keçirmek istey:

— Yeq. Fener-Burunda yaşamadım,—dedim men qomşuma.— Sizni ilki körüşim.

Georgios maña kederli-kederli baqtı, bir şeyler aytmaq istep, tamşandı. Men kiyindim. Erte-yarıq şeerge çıqıp, işimni baqmağa mecbur ekenligim içün ondan afu istedim.

— Nasıl iş? — dep soradı Georgios.— Poyezdge bilet almaq kerekmi?

— Hayır! Arhiv idaresinden... vesiqa.

— Arhiv? A!—Georgios, qaqına berip, kevdesini doğrulttı, işaret parmağını töpege köterdi.— Cenkten evel anda, arhivde... qart karaim çalışa edi,— dedi o. — Onıñle qomşu edim.

Men yengilden başımnı eki defa qaqıttım. Bu qaqıtuvlar, şübesiz, qomşumnıñ sözlerine razılığımnı, yahut itirazımnı ifade içün degil, belki onıñ sadeligine kösterdigim nezaket edi. Georgios bunı, ğaliba, añlamadı. Eleslendi, köz qapaqlarını sıq-sıq oynattı. Men odadan çıqtım. Koridorda küzgüniñ ögünden keçeyatqanda, özümniñ qıyafetimni köre qalıp, toqtaldım. İstraat künlerimde küneşten yanğan betim biraz kiyiklengen kibi keldi, çünki keçken gece az ve raatsız yuqladım. Hucur adetler ola adamda. İlki gecemde, qayda olsa-olsun, sabağace çibinlep çıqam. Osal yuqlayım.

Sabıq İtalyan caddesinde — şimdi adı ne, bilmeyim — qısqa pantalonlı, çıbalıq saçlı, baqır bedenli, pervasız yaş erkekler ve qadınlar kezinmekteler. Qaysı erkek, qaysı qadın: bazan bir baqışta bilmek küç. Ava serin, yağmur toqtağan. Yer eppi quruğan. Soqaqnı köndelenlep keçtim, yeşil aralıq boyu Cineviz Qalası betke doğrulğanda, eski tola binada Arhiv idaresiniñ leyhası közüme çalındı. Ebet, maña kerek Arhiv idaresi. İçerideki nevbetçi, koridornıñ sol qanatına burulmamnı tevsiye etti. Qapular üstündeki türlü yazılarğa baqa-baqa keteyata edim, ögümde hınalı saç, esli qadın peyda oldu. O koridornıñ ahırındaki merdivenden yuqarı köterilmek kerekligim hususında tenbiledi. Qadınnıñ degenini de yaptım. İçten açıq, tıştan demir parmaqlıqnen örtülip, üstüne iri kilit asılğan qapu yanında militsiya serjantı meni toqtattı.

— Sizge kim kerek?— dep soradı o.

Maña kim kerek? Teessüf, özüm de yahşı bilmeyim. Tek... ne kerekligini bilem. Serjant yaş kişi. Yaqında ordu hızmetinden kelgenge beñzey. Laqırdısında, areketlerinde kazarma tertibi sezilmekte. Onıñ bu yerdeki hızmeti başqaca. Stol başında otura, ögünde eki telefon — biri içki, digeri tışqı dünya ile alâqa içün. Çañ seslense, trubkanı kötere, cevap bere. Tıştlan içeri adam kirse, ögüne çıqa: "Kimsiñiz? Ne işnen buyurdıñız?" dep soray.

Maña ne kerek? Bunı militsiya serjantına aytıp añlatmağa borclım. Aks taqdirde... Yeq! Meseleni olğanı kibi ayttım. "İş şöyle, qardaş!—dedim oña. Maña müim vesiqa kerek. Öyle vesiqa ki, bizim edip…"

Serjant sözümni bölip, şahsiyetimni tasdıqlayıcı kâğıt talap etti. Kâğıtnı berdim. O, yanaşadaki qapunı aralıq etip, başını içeri soqtı. Kimgedir bir şeyler ayttı, içeriden saqallı kişi çıqtı. Beyaz kölmegi üstünden yeñsiz, kök çekmen kiygen. "Yürüñiz!" dedi maña saqallı. Özü yaş, yüksek, körünişi biraz perişan. Elinde menim kâğıtlarım. O koridor boyu iri adımlarınen yönedi, men yanaşasından, yuvurır kibi, ayanladım. "Direktor özünde olsa, meseleni al eter. Olmasa..."—sakallını nedir raatsızlamaqta edi. Tüşünceli alda başını qaşıp aldı, soñ ilâve etgi: — "Özünde olmasa, bir çare..."

Sözüni aytıp bitirmedi, yeşil dermantinle örtüli, qalın qapunıñ cez sapundan tutıp üytedi. Qapu açılıp ketti. Saqallı, taaciplenip, toqtaldı. Direktor kabinet içinde, nasıldır talimatnameni oquv ile meşğul. Aqırından kirdik. Kirgenimizni duymadı. Stol ögünde turıp, eppi bekledik.

— Pavel Tarasoviç! Kişi uzaqtan kelgen,— dedi saqallı, başını maña taba siltep.— Sizde işi bar.

Sustı, bekledi. Direktor ise kâğıtlardan nazarını üzmedi, atta bir de-bir müçesini qıbırdatmadı.

— Uzaqtanmı?—dep soradı o, hayli vaqıttan soñ. Biz ayaq üstünde turıp, endi yorulğan edik.— Uzaqtan kelgen olsa, ayt... kirsin!

— O yanıñızda.

Direktor onıñ sözlerini işittimi? İşitti ise, añladımı? Saqallı buña emiyet bermedi, kâğıtlarnı stol üstüne qoydı, özüniñ alicenaplıq borcunı eda ettigini isbat içün maña çevirildi, kevdesini azaçıq egiltip-doğrulttı, kabinetten çıqtı. Pavel Tarasoviç qapunıñ tars etip qapalğanını işitip, başını köterdi. Ögünde yabaniy adamnı körip, ayrette qaldı. Caqlarında, eykeltraş yapıştırıp qoyğan kibi, topaç-topaç etler qıbırdanıp aldılar. Betiniñ kögertim terisi, terisiniñ içinde anda-mında saçıq mavı benekler, sağ qulağınıñ astındaki küyük... onıñ bir vaqıtlarda tankçılar qıtasında hızmet etkeninden delâlet edi. Tank tutaşıp yanğan, özü bir mücize ile ölümden qurtulıp qalğan. Ebet! Cenkte öyle allar oldular.

Biz qol tutuştıq. Pavel Tarasoviç menim ne zenaat kişisi ekenligimnen meraqlandı. Merağını qanaatlendirdim.

— Maña Harcibiye vaqiası aqqında malümat kerek,— dedim direktorğa.— Bu çoq yıllar evelsi olğan şey.

Direktor aytqanımnı añlamadı, maña cılp-cılp baqtı. Men duydım, o şimdi: "Harcibiye degeni ne?" dep soraycaq. O sebepten, aldını çaldırıp, dedim: — Harcibiye... köyniñ adı.

— A! Köyniñ adımı? Öyle olsa, siz mında adaşıp tüşkensiñiz. Biz — şeermiz. Köyler oblast arhivinde...— Pavel Tarasoviç çengesini köterip, pencereden tışqa... skelege yanaşa yatqan beyaz gemi betke baqıp, eppi vaqıt hayalsırap oturdı, niayet, başını tersine qaqıttı.— Öyle köy yoq.

Pavel Tarasoviç inat, quru adamğa beñzemey. Bunı kabinetke kirgenimnen duydım. O sebepten, onıñ ile davalaşıp turmadım. İşniñ ilerideki inkişafını bekledim. Direktor stol üstünde yatqan şişe açqıçını aldı, yanaşasındaki batareya trubasını eki kere tıqıldattı. Tezden bosağa üstünde qısqa, qırmızı fistanlı qadın peyda oldu. Pavel Tarasoviç oña, bölük müdiri Şabşalnı çağırmasını rica etti. Qadın, qapunı qapatıp, koridorda ğayıp oldı. Kabinetniñ saibi, Şabşal kelgence meni işğal içün laqırdı tapıp olamadı. Men ise ondan, işke alâqası yoq şeyni soramaqtan qaçındım. Ekimiz de sustıq, bekledik. Niayet, içeri külrenk saçlı, yüksek kişi kirdi.

— İşte, İlya İsakoviçniñ özü,— dedi direktor, kişini maña taqdim eterek.— Tarih fenleri namzeti. Arhivniñ perisi. Babası... İsaak Garipoviç de çoq yıllar bizde işlegen. Afu etiñiz, bana aytqan köyüñizniñ adı ne edi?

— Harcibiye qariyesi...— dep tekrarladım men.

Böyle degen vaqtımda idare reberi üyken ilmiy hadimge şaşqın nazar taşladı.

— Ayttım men. Öyle köy yoq... dedim. Kişi inanmay. Özüñiz, İlya İsakoviç, añlatıñız!

Pavel Tarasoviçniñ, aramızda olup keçken subetni Şabşalğa naql etüvi kinayeli olup çıqsa da, tarih fenleri namzeti onı sabırnen diñledi. Laf soñuna yaqınlağanda, özü farqına barmayıp, sağ eliniñ üç parmağını toplay berip, sol avuçı içine urdı.

— Bar edi...— dedi İlya İsakoviç.— Bir vaqıtlarda,— soñ menden.— Sizni meraqlandırğan ne?— dep soradı.

— Emirzaq oğlunıñ işi.

Aqiqiy arhiv hadimi, bir de-bir malümat kerekligi aytılğanda, adeti üzre, iç de raatsızlıq alâmeti sezdirmey. Çünki arhiv idaresiniñ ihtiyarında ne qadar malümat barlığı, ne hususta ekenligi, yarım-yurtu olsa da, daima esinde. Lâkin iç biriniñ mündericesini tefsilâtlı bilmey. Ve bilüvi mümkün degil. Dört yüz elli yıl evelsi yüz bergen vaqianı, on eki yıl evelsimi... arhiv hadimi içün bunıñ farqı yoq. Oña mevzunıñ adını bilüv kâfi. Harcibiye vaqiası... degende, İlya İsakoviçniñ qaşları çatıldı. Özü tüşüncege daldı. Bu arhivde öyle adlarnıñ añılmağanı çoq vaqgglar oldu. Emirzaq oğlu yerli pomeşçiklerniñ biri. Şimdi niçün kerek oldu, aceba?

— Harcibiye vaqiası... cinaiy iş,— dedi Şabşal.— Nasıldır oca öldürilgen. Otuzıncı yıllarda Kerçten yaş müendis kelip, ocanıñ oğlu olam dep, babasınıñ meselesi aqqında tasdıqname alıp ketken. Babam — İsaak Garipoviç aytqan edi. Ondan soñ ilmiy tedqiqat institutınıñ kişileri kelip, nasıldır cönk qıdırğanları esimde. Emirzaq oğlu!— Şabşal direktor betke çevirildi.— Soñ? Ne yapacaqmız?— dep soradı ondan.

— Fondnı baqıñız,— dedi Pavel Tarasoviç.— Malümat olsa, yardım etiñiz!

İlya İsakoviç, işaret parmağını qarmaq şekilli etip, maña kösterdi. Bu ne dsmek ola edi... añlamadım, er alda, İlyanıñ peşinden çıqtım. Koridornıñ töründeki zalğa kirdik. Mında masa başında kergin, yorğun çereli erkekler ve qadınlar, esasen yaş kişiler, burunlarını eski cıltlar içine tıqa berip, yırtıq-mırtıq kâğıtlarnı qarıştırmaqta, silinik sözlerni ecalap, diqqatnen oqup, defterlerine, alla bilsin, nasıldır ikmetli fikirler yazıp almaqtalar. İlya İsakoviç menim ögüme "Arhivden faydalanuv qaideleri"ni qoydı. Oqup, tanış oldum. Soñra, şahsiyetime ait anketler toldurdım. Özüme zarur malümat aqqında resmiy sımarış yasadım. İlya İsakoviç kâğıtlarımnı toplap, kence ilmiy hadimge teslim etti.

—Âhşı...— dedi Şabşal maña.— Bir aftadan soñ kelip baqıñız!

İçime buz tüşti. Qaburğamdaki etler öyle ağırdılar ki, çıdap olamay, ayqırıp yibere yazdım. Özümni zornen tuttım. Asabiy kerginlik sebebinden olsa kerek, hucur şey, öz başıma külümsiredim. Şabşal taaciplenip, tek közlerini lipildetti.

— Siz ne aytasıñız?— dedim men üyken ilmiy hadimge.— Menim ihtiyarımda eki kün bar. Bu müddet içinde işim bitmek kerek. Bitmese, episini taşlap, ketecegim. Ve on beş yıldan beri yüregimni kemire kelgen niyetten vazgeçecegim. Añladıñızmı, İlya İsakoviç?

Qafamda üymeleşken acizane tüşüncelerim biraz yatışqan soñ Şabşalnıñ aqçil yüzüne, külrenk saçlarına baqtım. Çoqnı yaşağan kişi. Közleri aydın, şefqatlı körüneler. Eger yalvarsam... pek yalvarsam, itimal, işni acele yapıp berir, dep tüşündim. Kerçek, maña kerek vesiqa qolaylıqnen tapılmaycaq. O qadar çoq yıllar keçken... kimse onıñle meraqlanmağan. Kimsege kerek olmağan. Kerek olmağanmı aceba? İlya İsakoviçke yalvardım. "Bu vesiqa şahsen menim içün kerek degil, qardaş!— dedim oña.— Halq içün. Sizge rica etem, alicenap oluñız! Sizniñ ve menim ana tillerimiz bir. Türkülerimiz bir. Menim aradığım malümat siziñ içün de emiyetsiz degil. Öyle eken, meni bir afta bekletip, ne qazanacaqsıñız?

Şabşal aytqanlarımnı diqqatle diñledi. Diñledi, tüşündi... yiberildi. Yüzündeki saqıntı yoq oldu.

— Hadimlernen laqırdı etip baqayım,— dedi o.— Razı olsalar... siz burskun keliñiz!

Burskun... bu bir afta degil. Bala kibi sevinerek, yerimden qalqtım. İlya İsakoviçke teşekkür etip, qapuğa doğrulğan edim, arqamdan tınıq, ümütsiz sesi işitildi.

— Men, elbette, ğayret eterim,— dedi İlya İsakoviç.— Lâkin malümat barmı... tapılırmı, bilmeyim!?

Şabşalnıñ bu şübeli sözleri qulaqlarıma öyle beşaretli olup kirdiler ki, işitmegen, añlamağan olup, çıqıp kettim. Şeer caddelerinde insan dalğaları öktemlenmekte, qaynamaqta edi. Erkes mevsimge uymaq istegen, bilgenince ciazlanğan. Ve qadınlar, elbette, bu işte erkeklerni ozğanlar.

Musafirhanege kelgen soñ, Georgiosqa kiyimlerniñ çıbarlığı ve adden-aşıq serbestligi aqqında fikirimni ayttım. O bunı safdillik sandı, kibirli çere ile cılmaydı.

— Zamandan artta qalmaq kerekmey,— dedi maña, telqin berip.— Zira, onı, zamannı, yeñmek mümkün degil. Qadından letafet, şefqat istenile. Taze kiyim, medeniy qabiliyetlerge irişüvge yardım ete. Qadın hafif varlıq olaraq sevile. Bizim zamanımızda...— o sözleriniñ qıymetini kötermek içün, aselet tekrarladı,— bizim gençlik zamanımızda qadınlarnıñ ciazı ğarip edi. Şimdi baqıñız... ne qadar güzellik!

Qomşum bazı cietlerden, şübesiz, aqlı edi. O ihtiyar, lâkin zekkiy adam. Doğru mutalâa etmege iqtidarlı. Ertesi künü ekimiz deñiz sailine kettik. Suv cıllı edi. Men çoq yuvundım. Georgios soyundı... Tahta qasnaq altında çaqıl üstüne çalqağa tüşip yattı. Yuvunmadı. Kimerde başını köterip, menim deñizdeki areketlerime közete berdi. Suv sportı ustalığımdan pek hoşnut körünmedi.

— Biz uzaqlarğa... ta, Anapa betlerge yaldap kete turğanmız,— dep taşladı o, men deñizden çıqqan soñ,— Osman Çakuç ve Apostol Künyadi degenler bar edi. Olar bizden de deşetli ediler. Quşluq maalinde ştanlarını sailde taşlap, deñizge kirip kete, aqşam üstü qaytıp kele, bütün künlerini deñiz içinde keçire ediler. Apostol alçaq boylu, kütük kibi. Osman qaya kibi iri. Kimerde epimiz sürünen yalday turğanmız. Şimdi... ne? Qayda o adamlar?— Georgios Monolupolos keçip ketken ferasetli çağlarına yanıqlap, köküs keçirdi.— Endi qartaydım... Ekim ruhset etmey...— o aqırından başını köterdi, maña eleslenip baqtı.— Özüñiz doğma ne yerlisiñiz?—dep soradı.

Eki kün-eki gece bir odada yaşay, bir aşhanede aşaymız. Georgios ep özüniñ bu şeerde anadan dünyaga kelgenini ayta berip, meni çoqtan bezdirdi. Bugün hatirine kene menim doğğan yerim keldi... zevqlı. Yarın men bu şeerden ketecegim. O qalacaq.

Georgios beli üstünde köterildi. Arqası qırmızı tamğalarnen bezenik edi. Ufaq taşlar tenine batıp-batıp ketkenler.

— Menmi?—dedim Georgiosqa.— Menim doğğan yerim…

Georgiosnıñ merağını qanaatlendirmege tedariklengen vaqıtımda özü şarhıldap, çaqıl üzerine tüşti, uzanıp, susıp qaldı. Bir şeyler aytırmı eken dep bekledim. Bir daqiqadan soñ Qara-dağ kibi yüksek, çıtırman yünlü qursağı yuqarı köterilip, aşağı engeni... köterilip-engen sayın dudaqları arasından sızğıruvğa beñzer vızıltı çıqqanı sezildi.

Men kiyinip, musafirhanege qayttım. Caddeler İgor Oystrahnıñ kontsert afişalarınen örtüli edi. Yarın aqşam Batumi gemisi kelecek. Arhivde işim bitse de, bitmese de, ketecegim.

Sevinç ve keder — adamdaki tabiiy al. Lâkin esassız eyecanlanuv müşkül şey. Arhivdeki işim olurmı, olmazmı? Olur ise... ne vaqıtta olur? Bu tüşünceler meni çoq ezgelediler. Gece qasevetten yuqlap olamadım. Nafile qasevetlengenim. Çünki ertesi künü, arhiv idaresinde Şabşalnen körüşken soñ göñülimdeki keder bütünley yatıştı. İlya İsakoviçte ütekundeki kibi, perişan nazarlarnı, saçıq fikirlerni sezmedim. O divarğa tayalı uzun masa başında, arqasını zalnıñ ortasına çevirip oturğanı alda, çullı kâğıt parçalarını tutqalnen yapıştırıp, çini tabaqlar astında qurutmaqta edi. Menimnen ana tilimizde qonuştı, qolumnı hoşnutlıq ile sıqtı, bir de salladı.

— Oturıñız!—dedi maña İlya İsakoviç, özüniñkine beñzemez, yañğıravuq davuşnen.— İşlerimiz, zanıma qalsa, fena degil.

— Öylemi, İlya İsakoviç?— dep qıçırdım men. İçimdeki sevinçni baş etip olamadım.— Mümkün olsa, fikiriñizni açıqça ifa etiñiz!

Üyken ilmiy hadim sözlerimni işitmedi. Belki, işitti, lâkin yersiz isap ettimi, Alla bilsin, nazarı masanıñ bir çetinden diger çetinece yuvurdı ve tekrar keri döndi. İlya İsakoviç yan-yanaşa tizili qalın cıltlar arasında nedir qıdırmaqta. Keçken sefer kelüvimde bu stol üstünde yatqan deste-deste cıltlar şimdi yoqlar. Olarnıñ yerlerine başqalar qoyılğan. İlya İsakoviç kenardaki desteniñ arasına eki parmağını tıqtı, iri, yeşil cıltnı çekip çıqardı.

— İşte, Harcibiye vaqiası...— dedi arhivarius. Cıltnıñ üstündeki toznı paçavranen yengilden silip aldı, yiplerini çezip, ögüme qoydı.— Qıdıra-qıdıra hadimlerimiz elden-ayaqtan ayrıldılar. Aqibeti, taptılar. Özüm de yardım ettim. Baqıñız! Tanış oluñız!

İlya İsakoviç qapusı açıq qomşu odağa kirdi. Men közlerimni papkağa tikledim. Üstünde qalemnen ve qarındaşnen yazılı qaydlar, nomerler, emirler, imzalar, haçlar... qarmaq şekilli çizgiler tolu. Qaysı memur cıltnı qoluna alğan olsa, üstünde mıtlaqa bir qaç işaret yasağan.

Cılt içindeki sözler qalın arifler, sıq satırlarnen yazılğan.

"Mezkür iş Harcibiye qariyesi sakini Acı Erbain Emirzaq oğlunıñ adam öldürüvde qabaatlanuvı hususında tertip olunıp, tedqiq ve talil mahkeme palatası reisi tarafından 1913 senesiniñ sekizinci dekabr çarşenbe künü Kefe uyezdi sulh akimi yardımcısı Kazimir İllarionoviç Maklahovğa avale idilmişdir". Ekinci vesiqa — mahkeme pristavınıñ, adam öldürilüvine dair aktı. Soñra Kökköz qariyesinden Ümer Malaycınıñ okrug mahkemesine, Acı Erbainniñ cinaiy işini baquv aqqındaki arzualı, Emirzaq oğlunıñ Taşalçın ekiminden, başı yaralı ekeni hususında taqdim etken sohta şaadetnamesi ve mühtelif mahkemelerniñ qısqa ükümleri bulunmaqtalar. Mahkeme vesiqalarına, az-çoq vicdan saibi, alçaq rutbeli jandarm memurlarınıñ habernameleri de tikilip qoyılğan. Bu habernamelerde mahkeme hadimleriniñ Acı Erbain işindeki suistimali tasvir etilmekte. Lâkin mezkür malümatqa emiyet berilgeni yoq. Okrug mahkemesi işni baquvdan red etken. Arzual üzerinde hurum kibi siya merekepnen: "Kefe uyezdi sulh ekimi yardımcısına..." dep yazılğan, uyezd prokurorı işni baqıp, Emirzaq oğlunı eki aylıq apshane cezasına mahküm etken. Acı Erbain ise prokurorğa qabar berip, cezadan qurtulğan. Kefege ketip, qavehanelerde bir afta keyf çatıp, Üsein oca defn olunğan soñ, Harcibiyede peyda olğan. Ocalar Acı Erbainniñ ciddiy cezalanılmasını talap eteler. Mesele Kerç mahkemesine tüşe. Mında işni bay oğlu Kâzim Aliyev baqa. O Erbainden degerli para qımğan soñ, "bir yıl müddetine apshanege qapalsın" degen üküm çıqara. Ümer Malaycı buña razı olmay. Knâz Yusupovnıñ uzurına barıp, qatilge lâyıq ceza berilmesi içün yardım etmesini yalvara. Knâzniñ talabına binaen, iş tekrar uyezd mahkemesine tüşe. Emirzaq oğlu dört yılğa Taganrog apshanesine qapalması ve Üsein ocanıñ eki oğluna aqıl-baliq olğance, para berip turması aqqında üküm çıqa. İşke knâz qarışqanını ve vaqia mürekkepleşkenini körgen Erbain telâşlana, Zemstvo idaresi başlığına kelip, cebine destelernen para tıqıştıra, jandarm başlığına bir çift cüyrük bağışlay, gübernator referentine otuz qoyun adap, yardım istey, böyle qalabalıq zamanda... cian muarebesi başlay. Emirzaq oğlu cezasız qala. Onıñ cezalanıp, apshanede oturğanına dair arhivde resmiy vesiqa yoq. Uyezd idarelerindeki memurlarnıñ qollarınen türlü biçimde, türlü ariflernen yazılı kâğıtlarnı qaytarıp-qaytarıp, diqqatnen oqudım. Emirzaq oğlu aqqında başqa malümat tapıp olamadım.

Elemge kömülip, ümütten üzülip oturğan vaqıtımda İlya İsakoviç tekrar peyda oldı.

— Nasıl? Kelişikli şey barmı?— dep soradı o menden.

— Teessüf...— dedim men. Köküs keçirdim.— Qıymetli şeyler beklegen edim. Ümütlerim elâk oldular.

Arhivarius sözlerime itiraz etmedi, fikirime qoşulğanı da duyulmadı. Ögümdeki "Acı Erbain Emirzaq oğlunıñ işi"ni çetke sürdi, onıñ yerine diger cıltnı qoydı. Men taaciplendim. Şabşalğa ne aytmağa bilmey, yavaştan cıltnı açtım. Açqanımnen, yüzüme uzaq yıllarnıñ rutubet qoqusı urdı. Şıtırdavuq, iri kâğıt tabaqları üstündeki aqçil yazılar afizamda basılıp, yosun biylep qalğan nice-nice adiselerni türtküçledi, qozğaladılar. Men bütün vucudımle titredim. Ögge yatıq, ince arifler. Noqtası, virgüli yerli-yersiz, tutaş satırlar. Kâğıtlarnıñ çetleri sararğan, ortaları beyaz. Birinci bette "İblisniñ ziyafetine davet..." dep yazılı. Biraz aşağıda, tırnaqlar içinde "Asan efendi Karanıñ hatire defterinden" denilgen. Qolâzma cıynaqlı sürette temizge çekilgen. İç bir yerinde tüzetme yoq. Tabaqlarnı qarıştırıp baqtım. Saifeler üzerinde qara qarındaşnen sıra nomerler qoyılğan, amma kimerleri silingenler. Bu sebepten, qolâzmanıñ bütüni qaç betten ibaret ekenini birden aytmaq qıyın. Baştan-ayaq sayıp çıqmaq kerek.

— Bu esrarlı yazılar ne demek ola?— dep soradım İlya İsakoviçten.— Bu gizlilikle örtüli, tiftikli kâğıtlar?!

Üyken ilmiy hadim indemedi. İçimde bir qorqu, aynı zamanda, hoşnutlıq is ettim. Niçün qorqu is ettim, özüm de añlap olamadım.

— İblismi?..— Şabşal omuzım üstünden cıltqa köz etti.— Bu, nurlu ğayeler oğrunda şeit ketken ulu şahsnıñ ayatı aqqında hatirat,— dedi maña.— Evellerde... yaş çağımda, matüvlik ettim. Bu yazılarnı kimsege köstermedim. Köstergen olsam, belki kimgedir faydası olur edi. Qolâzmanıñ bu binada, bu küskün qamerlerde o qadar yıl yatuvından kim, ne qazandı, aceba? Kimse... iç bir şey. O sebepten "hatiratni" sizge alıp çıqtım. Sağ tirsegiñiz yanındaki "Erbain Emirzaq oğlunıñ işi"nde qıymetli malümat taparım belleseñiz, yañlışasıñız. Anda o yoq. "İblisniñ ziyafetine davet" bütünley başqa.

Men arhivcige Acı Erbainniñ işi edipniñ faciası ile bağlı ekenini aytmadım. O sebepten Şabşal, Üsein ocanıñ özü hususında bir şey bilmey. Acı Erbain meselesinen de pek haberdar degil. Arhiv hadiminiñ hızmeti — emanet raqamı esasında malümatnı tapıp berüvden ibaret. Mündericesini bilmek şart degil.

— Hatirat?— men taaciplendim.— Bu sizin qoluñızğa nasıl tüşti?

— Todor Tsanov bağışladı,— dep cevap berdi İlya İsakoviç.— Meşur advokat. On bir yıl evelsi vefat etti. İnqilâb vaqıtında şeerge bir akimiyet kelip, diger akimiyet ketken qalabalıq devirde, onıñ evinde Asan Kara gizlengen. Özü bolşeviklerden eken. Bir kün...— bu iş 1918 senesi yanvarda ola — bir kün Asan Kara saqal ve mıyıq taqınıp, şeerge çıqa, saruş tatar eskadronlısı ile beyaz gvardiya ofitseri arasındaki atışmada Kara apansızdan elâk ola. Bu qolâzma onıñki eken. Todor Tsanovnıñ evinde qalıp ketken. Soñki alman cenki vaqıtında, özüñiz de bilseñiz kerek, şeer harabege çökti, arhivniñ yarısı yandı, buña... bu qolâzmağa, paqıl kibi, bir şey olmadı. Bunda Acı Erbain çoq añıla. Ökup baqıñız. Munasip körseñiz... Lâkin direktornıñ ruhseti olmaq kerek.

Tozlu, qalın cılt içindeki bu şıtırdavuq kâğıtlar, bu kuf qoqulı satırlar menim içün ne demek ediler? Kimlerge... nasıl añlatırsıñ? Direktorğa çaptım. Pavel Tarasoviç, çeremdeki eyecannı eslep, külümsiredi, amma meramımnı bilgen soñ, ne demege bilmey, yelkesini qaşıdı.

"Bu bir kitap olsa... söz kelimi, eki yüz on yıl muqaddem neşir etilgen eser olsa, iç itiraz etmez edim, çünki kitap degen şey oqulmaq içün neşir etile. Yazıp al, ne isteseñ onı yap,— dedi direktor.— Amma bu emsalsiz qolâzma. Daa neşir etilmegen. Birevniñ variyeti... onı bütünley yazıp aluvğa izin bermege aqqım yoq. Sizge kerekmi? Oquñız, tanış oluñız!"

Men itiraz etip olamadım. Oquv zalına qaytıp keldim.... ufaçıq, eski biçimli arap ariflerinen yazılğan ve merekebi eppi silinip, aqçillenip qalğan satırlarnı oqumaq qolay iş degil edi. Men oqudım... Bazı kelimelerni ecelep-ecelep oqudım. Bunıñ sebebinden Batumi gemisini de qaçırdım. Şeerde dört kün daa qalmağa mecbur oldum.

Evge qaytıp kelgen soñ, afızamdakilerni alel-acele defterge yazıp qoydım. Asan Kara özü kim? Mezkür qaydlarnı niçün yazğan? Bu hususta maña iç bir şey malüm degil edi. Qolâzmanı oqup çıqqan soñ, episi belli oldı. Siz de, muterem oquyıcı, öyle yapacaqsıñız! Oqup çıqacaqsıñız... başqa çare yoq. "Qaydlar" — vaqianı naqil etken adiy, quru malümat cıyımı edi. Men ondan edebiy eser usulğa ketirdim. Şübe yoq, eserde eskice sözlerge ve ibarelerge rastkeleceksiñiz. Lâkin men vaqianıñ yüz bergen devirini ve tilimizniñ o zamandaki inkişaf seviyesini közde tutıp, mantiqiy talabqa tabi olup yazdım. Öyle olsa da, Abduhayır Abdureşid, Aziz Burnaşev, Abduraman Bariyevniñ ulu edip aqqındaki acaip ikâyelerini işitmegen, Zeynep, Naile hanımlarnıñ ve Ebabilniñ izaatlarına itibar bermegen olsam, bu eser, şübesiz, dünya yüzü körip olamaz edi.

Asan Kara... ah! Asan Kara ne deycek?

Men künbatı cebesinde rus generalı Brusilovnıñ atlılar qıtasında, poruçik rutbesinde, arbiy hızmettem. Yasapati civarında ağır yaralandım. Macarlarda dumdum denilgen qurşun baldır kemigimni eki yerden sındırdı. Meni sihhiye poyezdına qoyıp, Odessağa ketirdiler. Dört buçuq aydan beri bu debdebeli ve müdhiş şeerde Marselyeza caddesindeki lazarette bulunam. Ayağımnı kesmek istediler, razı olmadım. "Alla eşqına, ekim!—dedim men.— Bir çare tapıñız, ayağım bütün qalsın". Ekim fransız... meni añlamadı. Üyken emşire Revekka, esli yeudi qadını, sözlerimni tercime etti. Hirurg bir şeyler ayttı, başını tersine sallap, çıqıp ketti. "Qolundan kelgenini yapacaq,— dedi maña emşire. Özü koykam yanındaki kürsüge oturdı, közlerime kederli-kederli baqtı.— Alıñız maqtanılacaq kibi degil. Bir yaqıñız delmeteşik".

"Qolundan kelgenini..." Ebet! Er kes yapıp olğan işini yapa. Ekimden artqaçını talap etmege aqqım yoq. Albuki anda... Avusturia çöllerinde bizim qardaşlar duşman ile cenkleşip, qan tökmekte, telef olmaqtalar. Öyle yapmasalar, almanlar Verdenni zapt etecek, Parijge kirecekler. Parij — fransıznıñ ayatı, vicdanı...

Ekim ne tüşündi? Nege işandı? Mücizegemi? Bilmeyim. Ayağımnı kesmedi, çırışlap, meni tahta tübli koykağa qoydı.

Çoq künler qıbırdamay yattım. Kemik bir defa bitişti... yañlış bitişken. Ucalarını üzip, tekrar çırışladılar. Fransız ep gangrenadan qorqmaqta edi. Soñ... qoltuq tayaqlarnen yurdim. Tünevin, üyle yemeginden evel, yuquğa ketkenim. Revekka qoltuq tayaqlarımnı alıp, ördinatorğa teslim etken. Bugün tayaqsızım. Nevbetçi ekimge yalvardım: "Aytıñız o, eli maşalığa, tayaqlarımnı qaytarıp bersin.." dedim. Ekim boyunını qıstı. Küldi. "Revekka menim emirimni eda etti,— dedi maña.— Öz ayaqlarıñnen özüñ añlaş! Saibine namuslı hızmet etsinler. Tezden cebege qaytacaqsıñ!"

Cebege? Menmi? Ah! Ebet! Mında, lazarette, ekim bizim üstümizde akim. Cebede öyle degil. Cebede ekimler menim ögümde titreyler.

O palatadan çıqqan soñ, emşireniñ yanında öpkelindim. "Ayağım dört parmaq qısqardı,— dedim Revekkağa,— yürmesi küç. Tez yorulam". "Cebede başıñız üzerinde snarâdlar uluğanda episini unutırsıñız!" dedi qaba Revekka. Onda meramet, yazıqsınuv duyğusı yoq. Qolsızlar, ayaqsızlar... yarım adamlar arasında işlep, alışqan. Onıñ içün erkes bir.

Böyle ayaqnen meni bir daa cenkke yiberirlermi, aceba? Yaralı ofitserler arasında türlü emiş-demişler yürmekte. Güya Rasputin öldürilgen. Üç polknıñ askeri ükümetke qarşı qiyam içün köterilgen. Yeq... maña tez-tez Qırımğa qaytmaq kerek.

Dört buçuq ay... men tüñüldim! Yeruldım! Tahta tüblü koyka üstünde yataqlay berip, töşekniñ şiltesini ufatıp qoydım. Men... kişi aqqında hatirat icad ettim. Qıymetli kişi aqqında. O menim dostum edi. Beraber oqudıq. Soñ men Peterburgqa kettim. Onı ğaip ettim. Altı yıl keçti... biz tapıştıq. Tapışqanımızdan memnün, yeñi başlağan ayatımızdan hoşnut edik. Lâkin felâket, facia yüz berdi... Kişiden qatiyen marum oldum. Endi onı iç bir vaqıt tapıp olamaycağım!

Mahkeme idarelerine bardım, gübernatornıñ yardımcısına arzual berdim. Qatilniñ şiddetli cezalanmasını talap ettim. Erbainniñ, o iblisniñ kisesi qalın edi. Paranı saçtı-savurdı. Men bir şey yapıp olamadım. Muarebe başlandı. Dünya qarıştı. Eki yıl qurşun, şrapnel afatı, iprit dumanı içinde ep onı, dostumnı... o sade ocanı tüşündim, azaplandım. Bu lazarette, insan etiniñ çürümesinden ve bedaat ilâclardan avası bozulğan bu palata içinde men, dostumnıñ ruhuna secde ile bu muşaadeni yazdım ve adını "İblisniñ ziyafetine davet" diye qoydım. Muşaadeniñ kimer yerlerinde özümni de tasvir ettim. Müellif sıfatında degil. Yeq... vaqianıñ iştirakçilerinden biri olaraq. Çünki... Üsein aqqında muşaade yazıp da, özümni tekâran da olsa, köstermesem, o nasıl hatirat olup çıqar? Bu satırlarnıñ astındaki Asan Kara, menim aqiqiy adım degil. Üseinniñ özüniñ maña taqqan lağabı. Men öz közlerim ile körgen ve Üseinniñ ağızından işitken vaqialarımnı naqil ettim. Mezkür elyazmanı neşir etüv niyetim yoq. Şay... dostumnıñ hatiresine bir de-bir hayırlı iş yapıp, vicdanımnı aqlamaq istedim. Men edip degilim... demiröl müendisim.

Ağustosnıñ ekinci aftasında beyaz qayalar arasında qısılı qadimiy tatar şeeriniñ minarelerinde aqşam ezanı oqulğan maalde Veli-Baba qavehanesiniñ han-azbarına eki cüyren at yekili araba kelip kirdi. Ögdeki sol köpçeginiñ qırşavı, boşağan olsa kerek, töşeme taşlar üzerinde şiddetli tasırday ve yerni sarsıta berip, azbarnıñ arqasına taba keçip ketti, yapıq yem anbarınıñ qapusı ögünde toqtadı. Atlarnıñ qursaqları terden cibingep, ayaqları tizlerinece tozlanğanlar.

Aydavcı, qısqa yelkeli, qırmızı çereli, deliqanlı, qamçisiniñ sapunı anğıçnıñ demir ilmegine tıqtı, bir qolunen atnıñ yanbaşına tirelip, yerge sıçrap tüşti. Mögedekniñ ögü boşagan soñ, ucları töpege qaytıq, qara mıyıqlı, yaş kişi çıqtı, köpçekniñ kigiylerine basıp, aşağı endi.

Üstündeki kostümi biraz bürüşken, galstugınıñ tüyümi çetke cılışqan, qalpağı astından mañlayı üstüne sarqıq perçemine piçen parçası ilişip qalğan. Yaş kişiniñ piçenden-miçenden haberi yoq... O sebepten anbar yanında kibar çere ile tim-tik turdı.

Arabanıñ töründe taze kökatlar üstünde oturıp kelgen yaş qadın, quçağındaki balanı uzatıp, yerdeki burma mıyıqlığa berdi, özü bir ayağını, erkek kişi kibi, parka üstüne basıp, diger ayağını yerge qoydı, soñra çit divarğa yaqın çekilip, tenine yapışıp qalğan etegini tüzetti, başındaki pullı fırlantasını çezip, örme saçlarını cıyıştırdı, fırlantasınıñ bürüşiklerini yazıp, ğayrıdan başına bağladı. Ciazlanuv bitken soñ, yaş kişi balanı qaytarıp qadınğa berdi.

— Sen, Ümer, atlarnı tuvar,— dedi o aydavcığa,— terleri qalğan soñ, suvar. Yem bermege de unutma!

Aydavcı, qaşqa cüyrenniñ ağızlığını almaq içün tamaqsasını çeze yata edi, emcesiniñ safdil ögütlerini işitip, külümsiredi.

— Bilem men...— dedi Ümer. Özüne alâ bala dep baqılğanına, ğaliba, ıncındı. İndemey hamutlarnı ve cügenlerni çıqardı, nohtalarnı keçirdi, niayet, ilâve etti.— Atlarnıñ qasevetini çekmeñiz. Üsein emce! Özüñizniñ işiñizni baqıñız!

— Geceni mögedek astında keçireceksiñ. Onı da bilesiñmi?

— Bilem.

Bu hızmetler Ümer içün yeñilik degil. O köyden "Veli-Baba" han-azbarına afta sayın kelip-kete, mındaki kahyalar, qantar hızmetçileri, aşçılar, qapucılar ile çoqtan tanış. Tanışlıq, malüm ki, büyük üstünlik. Atlarnı suvarmaq, yem bermek... bu da işmi? Ümerniñ boyunında ondan müimce vazifeler bar. Söz kelimi, arabada, üstleri kampa ile örtüli eki sele erik ve bir tarpi armut bar. Olarnı bazarğa kötürip, babası Abibulla aqaynıñ daimiy müşterisi, usta Kerimge teslim etmek, baqqal tükânından qave, şeker... qarın yağı, elva alıp, tez-tez köyge qaytmaq kerek. Babasınıñ emiri öyle. Babasınıñ emirinden başqa hızmetler de bar. Emce ve yenge burskun poyezdge minip, Kefe betke ketecekler. Olarnıñ özlerini ve eşyalarını vokzalğa alıp ketmek kerek.

— Bilseñ... yahşı,— dedi emce.— Biz içeride olurmız. İşiñ bitken soñ, kir. Qapınırmız.

Burma mıyıqlı kişi — asılında onıñ mıyığı burma degil, ucları töpege qaytıq — yelkesi üzerine cılışqan qalpağını doğrulttı, elindeki kümüş saplı, sırlı tayağına tayana berip, qavehane betke yönedi. Qadın, elindeki balanı bir omuzdan, diger omuzğa avuştıra-avuştıra, yanaşalap adımladı,

Kemer-Divar yanında musafir eki qanatlı qapunıñ zembeleginden çekip, açtı. Ülkün ayattan keçip, salonğa çıqtılar. Bunda divarlardaki teneke qasnaqlar üstünde qalın balavuz çıraqlar çıtırdap-çatlap, ağır, lâkin hoş qoqular saçıp, yanmaqtalar. Masalar ögünde esli-başlı erkekler ve siyrek-serpek qadınlar oturalar. Köşede beyaz yaqalı hırcıman kişiler domino oynaylar. Qaysı yeñe, qaysı yeñile, kenarda turıp bilmek küç, amma ardını kesmey, şaqıldap-şaqıldap küle berüvleri müşterilerni taaciplendire. Şaqıldı çıqqan sayın kişiler, qaşlarını yüksekke köterip, köşege baqalar. Külgenler — bazırgânlar ve bazırgân oğulçıqları, keyfliler. Yüksek dolap üstündeki grammafonda Aşır-Usta "Ne eylediñ, ne eylediñ sen bana?" degen efkârlı türküni söylemekte.

Adamlarnıñ başları üzerinde sigar tütüni, insan teri ve azaçıq da qave qoqusı qarışıq, renksiz duman dolanmaqta.

Bizim musafirler köşede, divar yanında, yer tapıp, oturdılar. Oturğanları kibi, öglerinde qırmızı fesli, aqçil betli garson peyda oldı.

— Efendi azretlerine ne lâzim?— o sağ elini köküsi üzerine qoyıp, belinece egildi.— Yemekmi? Qavemi?

— Eki qave,— dedi Üsein.

Onıñ özü ve refiqası, şübesiz, açlar. Lâkin yemek sımarışı yapmaq içün azır degiller.

Musafir qalpağını çıqardı, elini yatımlap, yengilden onıñ terisini sıypap aldı, parmaqları üstünde, çarh kibi eki-üç defa aylandırdı, soñ, qaytarıp başına kiyecekte, yerge uzun piçen tüşip ketti. Qarısı bunı köre qaldı, oşlanıp küldi. Qalpaqnıñ saibi indemedi. "Yarım kün mögedek astında çalqanğan adamğa neler ilişmez!.." dep tüşündi, ğaliba, mıyığınıñ uclarından tutıp, töpege qaytara başlağan edi, hızmetçi qave ketirip, masa üstüne qoydı, özü kenarğa çekilip, ayaq üstünde, indemey turdı. Musafir hızmetçiniñ areketsiz turuvını bağşış beklevge yorap, eki parmağını celetiniñ qaburğa cebine soqqan arada, beyaz kostümli, közlükli adam peyda oldı.

— Ey, Allayım!—dedi közlükli adam yumşaq davuş ile.— Şamil efendi! Sizmisiñiz?

Musafir aqırından yerinden qalqttı, kendine uzatılğan qolnıñ saibine ayretle baqtı-baqtı, niayet, tanıdı.

— Afız!—dedi musafir alâ emniyetsizlikle.— Azizim! Dünya, aqiqaten, tar eken! "Veli-Baba"da tapıştıq!

Quçaqlaştılar. Sevinç ve hoşnutlıqle bir-biriniñ arqalarını taptadı, şaqalaştı ve üytekleştiler.

— Körüşmegenimiz qaç yıl?— dedi Afız.— Artıq isabını unuttım. Qaysı yaqlardan buyurdıñız?

— Köyden kelemiz,— musafir yanındaki zevcesine işaret etti,— Rica etem. Refiqam Acire hanım!

Afız kevdesini aşağı egiltti... egilttikçe, doğrulttı. Qadınnıñ qolunı tutmalımı? Onıñle Avropa adeti mücibi körüşmek mümkünmi, degilmi, farqlap olamadı.

— Ğayet hoşnutım...— dedi o, Acire hanımğa. Ve onıñ quçağındaki balağa işaretle, soradı:—Çocuq oğlanmı? Qızmı?

— Oğulımız Daniyal.

— Maşalla!—dedi Afız efendi, törelik qaidesine riatle. — Acaip oğlan. Ösecek, büyüycek. İtimal, acaip devirde yaşaycaq! Kim bilir?

Bala yuqlap olamay, şınşıqlay bermekte edi. Acire hanım onı qolları üstünde sallamaqta olduğı alda, Afıznıñ iltifatlı sözlerine, başını sallayaraq, öz minnetdarlığını ifa etti.

Afız efendi oturmaq içün yer qıdırıp, etrafına baqınır eken, hızmetçi onıñ astına deral kürsüni cılıştırıp qoydı, özü çetke çekildi. Afız efendi oturğan soñ, hızmetçini işmarle özüne yaqın çağırdı.

— Garoz Memetke aytıñız, musafirler içün...— o közleriniñ areketinen Şamil efendini kösterdi,— ürmetli musafirler içün eyi yataq azırlasın. Aqşamlıq yemek bersin. Meni añladıñızmı, Musa?

Afız efendiniñ soñki üç sözü hususiy emiyetke malik emir olup, onı ayrıca ğayret ve tamlıq ile eda etmek kerek. Bu şartlı sözlerniñ manası Garoz Memetke malüm.

— Şübesiz, şorbacı!

Hızmetçi art-artına dört adım ketti, soñra ğaip oldu.

— Sizni birden tanıp olamadım, Afız, tasavur etesiñizmi?— dedi musafir. O subetke serbest ceriyan bermek istedi, çünki özü resmiy laqırdığa alışıq adam degil.— Zanımca, deñişkensiñiz!

— Erkes öyle dey, faqat nasıl deñişkenimni kimse aytmay.— Femi efendi zevqlanıp küldi.— Azğanımmı? Semirgenimmi? Siz, eski dostum da öyle...

— Tekâran eslice körünesiñiz. Kerçek... bu tabiiy şey. O qadar vaqıt keçti!

— Eslice? Men eslice körünemmi?—Tiklenip, musafirden soradı. Şamil endi uyğunsızlıqta qaldı. Afız darılmaq üzremi, yoqsa dostunıñ fikirini taqdirleymi? Er alda, Şamil öz sözüni tasdıqlap, yavaştan başını salladı:— Baq, bu doğru! Bu dostça — dedi. Afız — men aqiqaten qartaydım!

— Evlisiñizmi, Afız efendi?

— Hayır! Evli degilim. Şeerniñ güzel qızları büyük miras saiplerine hocağa çıqtılar. Men quru qaldım.— Afız musafirge beyaz çerçiveli közlügi üstünden baqtı, subetdeşi ne der eken dep, bekledi. Musafir indemedi. Afız tekrarladı: — Ebet! Quru qaldım! Men er vaqıt, er müim şeyden quru qala turğanım, hatiriñizdemi?

Bu eki genç adam medresede beraber oquğan, bir ücrede üç adam olup yaşağan ediler — üçüncisi aqqında söz öz nevbetinde olacaq — Medreseden soñ, Şamil muallimlik etti. Afız ne iş ile meşğul oldu, Üseinniñ haberi yoq. Medresege kelgen vaqıtlarında Afıznıñ adı — Femi edi. Üsein Kökközden Şamil olup keldi. Bu adnı oña ocapçesi Sebiya İslâm taqqan. Muallim Femige, Qurannı ifadeli oquğanı içün, Afız degen. Şamil bugüngece eski ve yeñi adlarını çift qullanıp kelmekte.

— Sizni İstanbulda oquy, dep işitken edim,— dedi musafir ve, laqırdını devam etmek içün azır sözler qıdırır eken, özüniñ galstugını tutıp baqtı. Onıñ tüyümi, paqıl kibi, kölmeginiñ toqal uclu yaqası astına kirip ketkenini seze qalıp, tez-tez tüzetti. Tüyüm rezina üstünde yasalğan. Oca boyunını qıbırdatqan sayın, tüyüm sol yaqqa cılışa bermekte. Tüyümni yerine qoyğan soñ, oca lafını devam etti:—Darılfnunda oquy ekensiñiz... doğrumı?— dep soradı o Afız efendiden.— Özüm asılını bilip olamadım.

— Yeq. Oquvda degil edim,— dedi Afız.— Oqumaq istedim... Fikret Şerif ile akademiyağa imtian berdik, qabul etildik. Oqumaq menim içün munasip olmadı. Babam hastalandı. Bıraqıp qayttım.

— Fikret Şerif... oqudımı?

— Oqudı... şimdi çöl bette... Demiröl qurucılığında.— Afıznıñ hatirine, ğaliba, müim adise keldi, beñzi birden türlenip ketti. Eppi vaqıt indemey oturdı, niayet, dedi: — Onıñle körüşüv arzuñız yoqmı?

— Körüşüv... Fikret ilemi?— Üsein oca köküs keçirdi.— Bilesiñizmi, Femi efendi? Fikret kibi adamdan red etmek, onı unutmaq... cinayet olur edi! Amma çoq vaqıt evelsi attığı oq alâ köküsime saplı turmaqta... yüregim alâ qanamaqta.— Biraz tüşüngen soñ, ilâve etti:— Bilmeyim. Yollar ayırıldı... itimal, bir daa körüşip olamamız.

Fikret Şerifni eske tüşürilüvi Üsein ocanı eyecanğa ketirdi. Özüni nasıl tutmaq mümkünligini bilmey, cebinden tütün qutusını çıqarıp, sigar yasadı, kibrit ile sigarnı yaqıp, tütünni açközlükle içine çekti.

— Aziz efendi ne alda?—dep soradı Afızdan. Ağızı içinden topar-topar tütün çıqtı.— Sağ-selâmetmi?

Femi efendiniñ, nedendir abdırağan kibi, kevdesi silkindi, başı aqırından köküsi üzerine tüşti. İndemey oturdı. Oca cevap bekledi. Cevap işitilmedi. Oca onıñ çeresindeki aqçil renkni eslegen soñ, yalınayaq qor üstüne basqan kibi, sıçrap turdı.

— Afız! Sizge ne oldı?— dep qıçırdı Üsein oca, Feminiñ omuzlarından silkiterek.— Niçün indemeysiñiz?

— Babam hastalandı... vefat etti,— dedi Afız.

"Vefat etti..." Bu sözler Üseinniñ qalbini kuyutip yiberdiler.

— Aziz efendimi?— dep soradı o tekrar, çünki Afıznıñ sözleriniñ manasını tekmil tasavur etip olamadı.— Ata neden hasta edi?

Afız indemedi. Ocanıñ neler degeni qulağına kirmedi. Babası aqqında laqırdı onı daima kederlendire, mutalâdan aciz qaldıra.

Aziz efendiniñ Üsein Şamil içün qıymeti büyük. O sebepten, atanı unutıp olamay. Medresede ekende, oquv masraflarını tölemege Kökközde kimseniñ küçü yetmegen vaqıtlarda, Üsein içün paranı Aziz efendi töler edi. Oquv bitken soñ Üsein muallimlik hızmetine kirmek içün, maarif idareleriniñ qapularını qaqıp yürerken, memurlar köküsinden keri üytegen vaqıtlarda Aziz efendi, bir müteber adam ile ciddiy subetten soñ, onıñ Beş Palav köyündeki mektepke ocalıqqa yiberilmesine nail oldu. Mektepte Emine degen talebe... acaip qız, Üsein ocanıñ özüne aşıq oldu. Oca da qıznı sevdi. Soñ gizli sevgi alemge duyuldı. Üsein... qıznıñ anasından kötek aşap, Beş Palavnı terk etmege mecbur oldu... bu qaçış ile Saraymen betlerge barıp çıqtı. Lâkin mında ocalıq işi yoq edi. Üsein oca hızmet qıdırıp, gazetada ilân tab etti. Künler keçti. İç bir idareden teklif olmadı. Bir kün Üsein Şamil küçük mektüp aldı. Mektüpteki sözler quru ve qabaca ediler.

"Cenap Üsein Şamil efendi! Qarasuvbazardaki Ministr tatar mektebine usul-cedid ders muallimi lâzim. "Terciman"da ilânıñıznı oquyıp, Sizi muallimlige davet etmeyye qarar virdim. Seneviy maaşıñız üç yüz kümüş. Oquv vaqıtı alafranga tertibi ile saat on ekiden — dörde qadardır. Şakirdlerniñ mıqdarı otuz-otuz beş bala. Yılda eki ay tatil. Sabadan üyleyece vaqıtıñız er kün boş olacaq. Bu vaqıt içinde şahsiy dersler alıp işleyye de bilesiñiz! Mezkür mektübiñ cevabını imal etmeyip, yazıp-yollamañız rica olunur. Qarasuvbazar Ministr tatar mektebiniñ rus dili muallimi Abdureşid Mediyev. 1905 senesi yanvar 19".

Bu mektüpten evel Üsein Şamil ve Abdureşid Mediyev biri-birleri ile tanış edilermi, bilmeyim! Tanış olmasalar kerek. Mektüp olarnı sıqıy bağladı. Bağ ayatlarınıñ ahırınace mukem oldu.

Bana dedigim kibi... Aziz efendi Üsein Şamil içün müim eyilikler yaptı. Teessüf ki, uzaq köylerdeki hızmeti vaqıtında bu aileniñ ayatından biraz üzüldi. Bugün Aziz efendiniñ vefatı aqındaki haberni işitkende pek yanıqladı. Aziz efendiniñ vefatından ocanıñ niçün haberi olmadı? Bunda... bu ailede Üsein Şamil daima sevimli musafir degilmi edi? Musafir? Yeq... oğullardan biri edi. Oca çoq tüşündi. Bu adiseni bir muammağa beñzetti... kederlendi. "Bir mektüpçik yazıp yollamaq... vaqianı bildirmek mümkün edi! Çünki men de Aziz efendige ürmet ete edim. Men de matem merasimine kelir edim!"

Lâkin içindeki keder, elem ateşi aqırın-aqırın qızardı, tütedi, niayet, söndi. Oca vaqianı añlamaq kerek edi... oca onı añladı. Aziz efendi sağlığında efkâr umumiye ögünde sade adamlarnıñ tayanğıçı olup körünmege sevse de, özüniñ zenginligi içün yüksek cemiyette imtiyazlı kişi ekenligini unutmay turğan. O sebepten cenazesinde yüksek adamlar bulundı. "Adam sen de!.." deyler Ay-Petri yaqtaki köylüler. Qulaq asma!—degen manada. Bizim içün eñ müimi — başqa adise... "yüksek, yahut alçaq adamlar" degil. Üseinni bu ailede er kes seve edi. Şimdi de seveler. Aziz efendi oña yardımlar etti... fuqare Toqtar aqaynıñ oğlu ekeni içün yapmadı. Yoq! İşniñ tarihı ğayet sade. Bir defa Afız müderisten resmiy ruhset alıp, evge keldi. Yanında özü kibi genç kişi bar edi.

"Bu Şamil. Özü Kökközlü,— dedi Femi, dostunı anasına ve babasına taqdim etip.— Fikret Şerif ile üçümiz bir ücrede yaşaymız."

Evde musafirler... Suade hanımnıñ aqrabaları bar edi. Afız ile Üsein olarnen birlekte aşadı, içtiler. Azbarda çeşme yanındaki emen astında, otlar üzerine oturıp, qonuştılar. Aqşam üstü faytonğa minip, Kemer-Qapu, Eskiyurt betlerni dolanıp keldiler.

Üsein tüzgün qıyafetli, gülgülli çereli, laqırdıda ihtiyat ösmür. Aziz efendi onı begendi. Femi oña çoqtan alışqan edi. Bu ziyaretten soñ, evge sanki er seferinde Üsein ile beraber kelip-ketti. Güya bu aileniñ adamı edi.

Saraymen betlerge ketken soñ, Üsein Şamil Aziz efendiniñ evinde pek az oldu. Ğaliba, asıl da olmadı.

Çarşıda baqqal ve arşın mal tükânları. Çurük-Suv çetinde Tabana. Çatal-Dut maallesinde "Veli Baba" qave hanesi... bularnıñ episiniñ saibi Aziz efendi edi. Endi onıñ oğlu, Femi efendi. Femi efendi yımşaq müçeli, tegiz çereli, yüksek, yaş kişi. Üseinden eki yaş büyük. İqtisadda tecribeli babasınıñ vefatından soñ Femige hocaman tesarufatnı çevirmek küç oldu. Suade hanımnıñ tevsiyesine binaen, tabananı şeerde belli zengin Acı-Selimge sattı. Arşın mal tükânını bütünley qapattı, hızmetçilernen isap kesti. Tükânnıñ binasını qomşu tuccarğa kirağa berdi. Aileniñ ihtiyarında baqqal tükânı ve "Veli Baba" han azbarı, qavehanesi qaldı. Ana ile oğul, keçinmek içün bularnı kâfi kördiler. Suade hanım artıq esli qadın. Femi ise ticaretke pek berilgen degil. Lâkin olardaki sermiya bir qaç nesilge daa başlarını tik tutıp, yürmege, kibar ibareler ile qonuşmağa imkân berecek.

Oquv yıllarında "sen" dep qonuşqan bu yaş kişiler — Üsein yigirmi doquz yaşında, Femi otuz birde — şimdi bir-birine "siz" dep muracaat etmekteler. Bunıñ, elbette, sebepleri bar. O zamanda ekisi de bir ruhiy seviyede olup, bir uquqqa saip... qollarından kelgen iş, yalıñız oquv. Para bar, amma babasınıñ cebinde edi. Şimdi sermiyanıñ şorbacısı Femi. O paralı, demek ki küçlü. Üsein Şamil... köy ocası. Elinde maddiy akimiyet yoq. Femi — başqa. Onıñ vicdanı üzerinde Cemiyet Hayriye hızmetleri bar. O şeer ağalarınıñ biri... öz lâyıqatını saqlamaq, ufaq rutbeli adam ile subet vaqıtında onıñ şahsiyetine fahriy unvan taqıp, qonuşmaq kerek. Üsein muallimniñ faaliyeti de, yüksek cemiyetniñ közüne çarpmaycaq hızmet degil. Femi bunı bilse ve añlasa kerek.

— Yaqında "Tercüman"da eserleriñizni oqudım...— dedi Femi efendi musafirge.— Begendim. Ebet! Fena degil. Güzel. Kerçek, men taaciplenmedim, çünki bu meil sizde çoqtan sezilgeni hatirimde.

Üsein Şamil kendi şiiri hususında bu ballı-şerbetli sözlerni işitip, azaçıq sıqıldı, çereden qızardı, çünki öz eseriniñ maqtalğanını sevmey... oña inanmay. Bu yahşı adetmi, fenamı... tasdıqlavnı üstüme almayım.

E!— dedi Üsein Şamil. Başını aqırından eki-üç defa aldğa-artqa salladı.— Kimerde, bilesiñizmi... vaqıt olğanda, oğraşam.

— Yoq... aqiqaten begendim.

Femi efendiniñ qaşları bir-birine yaqınlaştılar. O nenidir eske tüşürmek istegen kibi oldu. Ebet! O aqiqaten, nasıldır sözlerni tüşünip-tapıp, içinden olarnı tekrarladı, hatirine kelgen satırlarnı aşıqmay, açıq-aydın, ifadeli oqudı. Şiir tesirli çıñladı. Femi efendi medresede ekende şiirler oqumağa bile ve seve turğan. Özü yazmağa bilmey edi.

Femi efendi bu yerde toqtaldı. Biraz tüşündi... tutuqlandı. "Tapılsın de... Tapılsın deva er derde..." A! Im! "Qalmasın bir..." yoq, ahırını hatırlap olamadı.

— Acaip şiir...— dedi Femi efendi, niayet,— teren duyğularımızı ifa itmişsiñiz. Alla razı olsun, Şamil efendi! Kim bilir? Kim bilir? Belki siz büyük edibimiz olacaqsıñız!

— Teşekkür sizge, Femi efendi!—dedi Üsein Şamil.— Men kendim, büyük oluvnı degil, zulmet altında, hırpalana, ezile, bir avuç qalğan halqımıznı düşünem.

— Bizim şeerge yoluñız nasıl tüşti?

— Menimmi? Mümkün olsa, İsmail efendi ile körüşmek isteyim.

— Çoq eyi,— dedi Femi efendi,— lâkin ata yaqında İndstandan keldi. Yorğun olmasa...

— Menim işim büyük degil. Zan etsem, onı zamete qoymaz.

— Sizge, Şamil efendi, menim yardımım kerekmi?— dedi Femi efendi.— Kerek olsa, çekinmeñiz! İsmail bey ile aramız fena degil.

— Teşekkür! Evelâ, özünen körüşeyim... ne deycek!

Qırmızı fesli hızmetçi keldi. Egilip şorbacınıñ qulağına nelerdir pısırdadı, soñ çetke çekilip, çıraq kibi davuşsız turdı. Şorbacı bir Üsein ocağa, bir de Acire hanımğa közetip aldı.

— Siz, şübesiz, yorğunsıñız,—dedi musafirlerge,— ket raatlanıñız! Yarın, inşalla, körüşirmiz,—soñra hızmetçige hıtaben dedi.— Şamil efendige yataq odasını kösteriñiz!

Afız efendi yerinden qalqtı, musafirlerge "hayırlı gece" tilep, sağlıqlaştı, ağaç merdiven boyu yuqarı qatqa doğurıldı. Üsein muallim refiqasınıñ tizleri üstünde yuqlağan balanı quçağına aldı. Qadın-hoca hızmetçiniñ peşinden ketkende, pencere yanındaki masa başında Ümerni kördiler. Bu maalgece onı hatirge ketirmegenlerine özleri ıncındılar.

— Bir şeyler aşadıñmı, Ümer?—dep soradı ondan Üsein.— Afu et! Biz pek yorulğanmız...

Ümer, er vaqıttaki kibi, mulâyim külümsiredi, başını yavaştan qaqıttı. O emcesini seve, o sebepten nuqsanlarını bağışlamağa daima azır. Ümer bana Üseinniñ Femi efendi ile oturıp qonuşqanını kördi, yanlarına barmağa çekindi. Mani olmaq istemedi. Bu yerde oturıp, cevizli laqşa aşadı, artından çay içti.

— Meni qasevet etmeñiz, emce!— dedi Ümer.— Men bu binada çoq olam, Femi efendini de bilem. Mında ekeniñizni oña men ayttım.

Üsein muallim ayrette qaldı. "Ümer! Dağlıq, derelik içinde ösken köylü balasında bu zekkilik qaydan kelgen? Femi efendini qaydan bile?" — dep tüşündi. "Atik, açıq köz. Oña oqumaq kerek." Eñ zevqlısı şu ki, Üsein oca, bu han-azbarı ve qavehane Aziz efendiniñki ekenligini bilmedi. Bu aralıqlarnı çoqtan unutqan. İçeride Femi efendini körgende, şaşmalağan kibi oldu, soñ esini topladı.

Saba Üsein oca, qulağı tübünde bala ağlavından uyandı. Belki Acire bir şeyler yapar, bala susar dep bekledi. Bala susmadı. Üsein oca, niayet, közlerini açıp, etrafına baqındı, töşek içinde Acire yoq edi. Balanıñ qundağı çezik, eskileri sılaq, ayaçıqları avada oynamaqta edi. O üşügen, ğaliba. Yorğannıñ kenarından çekip, balanıñ üstüni örtti. Ağlavı toqtadı.

Üsein Şamil turdı. Çıqıp, Acire hanımnı qıdırmaq içün qapuğa doğrulğanda, qapu açıldı, elinde zembili, Acire kirdi.

— Seni ğaip ettim,— dedi Üsein taaciplenip,— qayda ediñ?

— Bazarğa bardım,— dedi qarısı, köterinki yürekle.— Bu yerge yaqın eken. Qadayıf tükânı artında.

Zembil içinden sıcaq piteler, elva, tar boğazlı uzun bardaqta qoy qatığı çıqarıp, masa üstüne qoydı. Üsein oca olarğa taarifke kelmez qanaat ve sabırsızlıq ile köz eterek, bala kibi sevindi. Oca qoyun qatığını pek seve. Alel-acele azbarğa çıqtı, çeşmede yıqanıp kelgence... sofra azır edi. Qadın ve hoca oturıp, zevq ve içtaa ile sabalıq yediler.

Oca üyle maalinde, küneş qızdırğanına itibar bermey, Çatal-Dut aralığına çıqtı. Sağ qollap qaldırım boyu ketti. Bir talay yürgen soñ, özüni adamlarle qaynağan Çarşıda kördi. Aqırın-aqırın ögge cılışa berdi. Malmiyitke yaqınlağanda qaqınıp-türtünip yürüvden qaçınıp, "Avropa" qavehanesi betteki qaldırımğa avuştı, öyle yönedi. Sırlı Çeşme aralığı, başında, oñ qolda, taş basamaqlar üstünde Üsein Baliç ve Darbi-Ali araretli laqırdı etmekte ediler. Bu eki adam şeerde kitap alış-verişi ile meşğuller. Baliç evellerde Yaltada maarif hızmetinde edi, Asan Nuri areketinde iştiraki içün, polis idaresi onı bu şeerge sürgünge yolladı. Şimdi qazanğan parasınıñ bir ucunı diger ucuna ketirip olamay ömür keçirmekte. Oca uzaqtan olarğa başını salladı, sağ qolunı köküsi üzerine qoyıp, azaçıq egilerek, yoluna devam etti. Vaqıtlar keçecek, bu kişi — Üsein Baliç, maarif halq komissarı, ükümet azası olacaq. Ebet!

Ögge yürüci-artqa qaytıcı yüklü develer, boyunlarına çañlar taqılı üç atlı faytonlar, qırmızı quşaqlı, şertli töpe qalpaqlı aydavjdılar. Davullarınıñ ağırlığından omuzları bir yaqqa çekken qıyıq, bulğaça satıcılar, evlerniñ saçağı kölgesine çekilip, kemane ve dare çalıp, eski türkülerimizni söyleyici qart çingeneler. O acaip Salaçıq çalğıcıları. Üsein oca bu gürültüli soqaqlarnı, yürekni sızlatıcı bu hoş sadalarnı sağınğan edi. Kimerde toqtalıp, insan çalqanmasını seyir etken oldı, lâkin çoq turmağa çaresi olmağanından tekrar ileri ıntıldı. Bazirgân Yalpaçıqnıñ tükânı ögünden, Şabalta maallesiniñ qaburğasından keçti, Hansaraynı da arqada qaldırıp, Poçta aralığı ucuna kelgen edi, burunına qara biberli yantıq qoqusı urdı. Oca, müterem oquyıcımızğa malüm, "Veli Baba" qavehanesinde aşap, toyıp çıqtı, aç degil, amma furunnıñ yanından keçip-ketip olamadı. İçeride yufqa bedenli, ince mıyıqlı usta, ağaç küreknen peçten yantıqlar çıqarıp, tahta töşeme üzerinde tizmekte, yanaşada, teneke sergilerde kerbar renkli taze qalaçlar, qumançıqlar — mayalar, penirli sıra-sıra olıp, yaraşıp turmaqtalar.

Sergi arqasındaki quvurçıq saçlı oğlan bala közlerini müşterige köterdi.

— Buyurıñız, efendi!— dedi muallimge.— Arnaut mayaları. Yantıqlar. Böylelerini yalıñız bizde tapmaq mümkün!

Muallim hoş külümsiredi ve qolunı bıcağınıñ cebine soqtı.

— Penirli qaçqa?

— Dört kapik,— dedi bala.

— Yantıq?

— Üç kapik.

Oca cebini qarmalay berdi. Ufaq para tapıp olamadı. Yantıqqa ola, iri aqça bozmağa istemedi.

— Qalaç barmı?— dep soradı oca. Bir şey almayıp çıqıp ketmek... ayıp olacaq edi.

— Bar,— dedi bala.— Danesi dört şa.

Müşteri cebinde tapılğan eki kapikni balanıñ ögüne qoydı, bir qalaç alıp, cebine qoydı. Furundan çıqıp, ayağı qaldırımğa basqanı kibi qarazereli, sıcaq, qoqulı qalaçnıñ bir çetinden tişlemek istedi, lâkin kelgen-keçken adamlardan utandı.

On beş yıl daa keçer, kendine dört şalıq qalaç satqan quvurçıq saçlı bala, Abdulla aqaynıñ oğlu, Qırımda Bilâl Çağar namı ile devlet erbabı olur. Oca şimdi bu hususta bir şey bilmey. Kimse bilmey. Amma balanıñ özü de, yañıçıq elinden dört şalıq qalaç alğan müşteriniñ, millet içün kim ekenliginden ve ileride daa kim olacağından haberdar degil. Bıcağınıñ tiftikli tirsekleri, potükleriniñ qıyış ökçeleri, aşağı sarqıq örme yün çorapları, bular, elbette, portmanesiniñ inceliginden, amma dülber çeresi, aydın nazarları onıñ ruhiy zenginliginden delâlet edi.

Üsein oca çeşme ögündeki sılaq taşlar üstüne ihtiyatle basa-basa qarşıdaki qaldırımğa çıqtı, Orta Medrese betke yol tuttı. Küneş ziyalarını adamlarnıñ başları üzerine saçmaqta. İç bir şey yerge özüniñ kölgesini bıraqmay. Han-Cami maallesiniñ esli-başlı erkek ealisi şimdi üyle namazında, Caddede adamlar, tükânlarda müşteriler yoq. İbadethanege ketmegen qahyalar, memurlar tenefüs manaçığınen qavehanelerge toluşqanlar. Şeerniñ merkez maallelerinde, avropalılarğa beñzemek içün, üylelik tenefüske riayet etilse de, içeri aralıqlardaki tükânlarda tökmeciler, qılcılar, quyumcılar, qalaycılar, baqırcılar, qadayıfçılar, kürkçiler, terziler üylelik ticaretni toqtatqanları yoq.

Mühterem hanımlar ve efendiler! "Hatirat" diye yañgıravuqça sözle adlandırdığım bu saifeler, nasıl yol ile de olsa, eliñizge tüşti ve onı oqumağa tutundıñız ise, şimdi vaqianıñ peşinden yürüşiñizni biraz yavaşlatıp, şeerniñ hususiyetleri aqqında bazı tafsilât işitmeñizni men, Asan Kara sizden rica etem!

On altı biñ adamlıq ealige saip şu şeerniñ otuz eki maallesinde otuz eki camisi, otuz eki yüksek minaresi, otuz eki de imamı ve mazini olup, onıñ da, diger büyük şeerler kibi, özüniñ içtimaiy tabaqaları, aq suyeklileri — beyleri, mırzaları, çelebileri; ruhaniyleri — şeyhleri, qadıları, hatipleri, imamları; zenginleri, burjuası ve özüniñ er küngi emegi ile keçingen fuqare zenaatkârları, ustaları ve, niayet, Çurük-Suv boyunda tizilip, orta asır usulı ile iş körüci tabanalarnıñ işçileri ve halfaları, qara hızmet kişileri ve, şübesiz, böyle ayattan narazı gençleri, müneverleri de mevcuddır. Zenginler ve allılar yaşağan evlerdeki çoq künlü toylar, yaşlar oturşuvları, qızlar cıyınları, kiyev tıraş oluvı... ve bu toylarda çalınğan tesirli nazik avalar, araretli oyunlar, musafirler içün pişirilgen palevezeli plâvlar, qavurmalar, kebablar, baqlalı, nohutlı, qartoplı et şorbaları, musaqqalar, sarmalar, dolmalar, paçalar, sirkeli küfteler, köbeteler, burmalar, qıyıqlar, boğçaçıqlar, qurabiyeler, elvalar, hoşaflar ve saireler halqımıznıñ aşçılıq sañatındaki büyük mearetini köstermekle, mezkür yemeklerniñ lezetini baqmağa qazançı musaade etmeyip, umaç şorbası, yağsız ve qatıqsız maqarne, baqla, yahut ekmek şorbası... tabanalarda cıyığan, tozlanğan terilerden qırılıp alınğan "teri yağı"nda pişirilgen ağır qoqulı yemekler!? Bularnı ğanimet dep bilgen qorantalar da az degil. Aksine, şeerde bundan fena allarnı da körmege mümkün. Camiler ögünde turıp, namazdan çıqqanlarğa: "Sausqan maallesinde Abdulmecid aqay sıqılğan. Göñüliñizden qopqannı beriñiz!"— sözlerinen muracaat etip, yavlıq açqan ğarip adamlar — yoqsullıqnıñ qurbanı olduğına şübe etilemez.

Şeerde bir rus gimnaziyası işley. Onda siyrek-serpek tatar balaları da tasil köreler. Er maalleniñ özünde bulunğan tatar mektebiniñ dört sınıfında bir oca bar. Sınıflar bir oda içinde, nevbet-nevbet oquylar. Zemstvo mektepleriniñ muallimleri ayrı. Men bu ocalarnıñ ekserisini sevem-sayam, o sebepten olarnı sizler de bilgeniñizni isteyim. Ahmed Nuredin, Yaya Bayburtlı, Ahmed Nağayev, İbraim Meinov, Abduraman Üsni, Suleyman Badraqlı, Yaqub Şakir-Ali, Osman Zaatov... bu genç ocalar tatar balalarına ilim, fen ve zeka ögretmekteler.

Şeerde sade, aqıllı, meraqlı, zevqlı adamlar da bar. Olardan, eñ olmağanda, ekisi aqqında bir qaç söz aytmamaq iç mümkün degil. Birisi — gazetacı Sadıq. Quru kevdeli, alçaq göñülli, areketçen ve, ğaliba, biraz da çıbarca kelgen bu adamnıñ bir qolu tirseginden yoq... ne vaqıt baqsañ, çantası "Tercüman" ile tolu, tili çıqqan, soqaqlarnı beş-baş dolanıp, gazeta darqatmaqta. Kimsege para borcu yoq. Kimse oña borclu degil. İşi-küçü, hayalı... emeli hızmet. Halqqa şu künniñ gazetasını yetiştirmek. Ayaqlarında daima yırtıq çablalar, qarını daima boş. Kimsege öpkesi, davası yoq. Kimsege darğın degil. Öz başına indemey... yaşay. Diger şahs — dellâl Löman. Quşlıq maalinde, bazarlarda adamlar üymeleşkende, yahut aqşam üstü soqaqlar qaynaşqanda, Çarşıda bir atlı, küçük araba peyda ola. Arabanıñ añgıçları yoq. Olarnıñ yerine eki yaqtan, yatımlama tahtalar üzerinde bugün-yarın şeerde seyyar temaşa yeñilikleri yazılğan. Araba soqaq boylap, aqırın-aqırın kete. Atnıñ yanaşasından qırmızı çereli, semiz, yüksek Löman yüre. Üstünde yaz-qış qısqa ştan ve ştanı üstüne sarqıq kölmek. Başında yüksekçe, eski qalpaq. Em yüre, em araba üstündeki afişanıñ mündericesini ağızdan tekrarlay: "Bugün aqşam uprava zalasında..." dep başlay Löman, lâkin soqaqta kimdir oña ilişe, yahut bir şey soray. Löman toqtay. Araba da toqtay, çünki at saibiniñ qılıqlarına alışqan. Laqırdı bitken soñ, Löman tekrar ileri adımlay, at yerinden köçüp, saibiniñ yanaşasından kete. Löman sözlerini üzülgen yerinden devam ete: "Cemiyet hayriyeniñ qız balalar içün mektep açuv aqqında meclisi olacaq-diy". Lâkin soqaqta kelgen-keçken onı laqırdığa tuta, Löman kene toqtala, kişinen eppi qonuşqan soñ, ileri yüre. "Mecliske Osman ağa, Arslan ağa, Han-Cami maalleleriniñ esli-başlı erkek ealisi davet etile-diy!" Er cümleniñ ahırında "diy..." qoşıp, toqtala. Löman Çarşı boyu bayağı ketken soñ, adamlarnı diger vaqiadan haberdar etip başlay. "Yarın Aşlıq bazarında qaralezli pelvan Zeytulla Abdulğazı oğlu eki qolunen zıncır üzecek andan soñ yerge yatıp, özüniñ üstünden boğday yüklü yedi arabanı keçirecek — diy!" Yürer eken, kimerde yuqlar kibi körüngen bu ağırmaq adam şeerde Dellâl Löman lağabı ile malümdir.

İltifatlı hanımlar ve efendiler! Şeer aqqındaki bu tafsilâttan soñ, musaadeñizle, ikâyemizni devam eteyik.

Üsein oca Orta-medrese betke yürüşini devam etmekte. Oña eppi yol daa yürmek kerek. Albuki özü endi yorulğanğa beñzey. Qolu içinde qalğan qalaç kesegini ihtiyatle ağızına qaptı gizliden çaynala-çaynala ketkende, yanında eki atlı fayton toqtadı.

— Buyurıñız, efendi!— dedi oña beyaz mıyıqlı aydavcı.— Ava sıcaq... terlegensiñiz. Oturıñız! Men çoq almam. Bütün zevqıñız-sefañız içün qırq kapik berirsiñiz!

Oca kişiniñ aytqanlarını işitmedi, añlamadı... alel-acele faytonğa mindi. Fayton eppi yürgen soñ qulaqlarında aydavcınıñ "men çoq almam" degen sözleri çıñladılar. Olarnıñ manasını añlap, özüniñ ayaqlarındaki potüklerge köz etti. Külümsiredi. Beyaz qayalarnıñ kölgeleri taşölnı örtüp, onı salqınlandırğan vaqıtta, oca eki qanatlı araba qapu ögünde yerge tüşti, fayton Salaçıq betke yönedi. Oca araba qapu yanaşasındaki küçük qapunı qaqtı. Qaqqan soñ, bekledi. Kimse çıqmadı. Divar arqasında, bağça içinde, kimdir baltanen odun kesmekte. Erkek kişi ile qadın laqırdı etmekteler. Oca qapunı tekrar qaqtı. Balta sesi kesildi. Birazdan soñ, qapu aralıqlandı. Esli kişiniñ yarı beti köründi.

— Sizge kim kerek?

— İsmail efendi ile körüşmek isteyim.

Qapu qapaldı. Ayaq davuşları uzaqlaştılar. Musafir taşöldaki, qum üstünde ögge-artqa yurdi. Yürgen sayın eski potüklerinden yerde biçimsiz izler qaldılar. Yol çetindeki beyaz, yumşaq taş üstüne ayaqlarını nevbet-nevbet qoyıp, balaqlarınıñ tozunı qaqtı, soñra cebinden gülgüli poşusını çıqarıp, betiniñ ve yelkesiniñ terini sildi. Bu esnada qapu açıldı. Bosağa arqasında beyaz elbeseli, esmeri, yaş kişi turmaqta edi. Ösük saçları qırmızı fesiniñ astından çıqıp, yelkesini ortkenler.

— Kim olasıñız, efendi?— dep soradı o yolcudan.

— Men Üsein Şamil... Toqtarğazı oğlum,— dedi musafir.— Ayvasıl ocası. İsmail muallimde işim bar.

Sade ziyalılar — ocalar, edipler, ressamlar, mimarlar Gasprinskiyge "İsmail muallim, İsmail efendi... "Gaspralı" dep muracaat etkenleri alda, zengin tabaqa kişileri oña "İsmail bey, İsmail mırza... Gasprinskiy" demekteler. Öyle denilmege naşirniñ keçmişteki zadikânlığı ve al-azırdaki şüreti sebep.

— Rica etem!—fesli kişi qapunı artınace açtı. Musafir bosağadan içeri atlağan soñ, oña divar yanındaki kürsüni kösterip, dedi: — Biraz sabır etiñiz!

Fesli kişi taş basamaqlar boyu ekinci qatqa çıqıp ketti. Musafir kürsüge oturdı, ceviz ağaçından yasalı qutusını çıqarıp, sigar yasadı, kibrit çertip tutandırğan soñ, etrafına baqındı. Sol yaqta iri-iri pencereli taş binanıñ birinci qatında motor işlemekte, çarhlar dönmekte. Yaş mürettip yüksek urufat bölmelerinde arifler tapıp, kelimeler tertip etmekte. Açıq pencereden er şey körüne. Basmahane ile idarehane arasında demir qorqulıqlı yüksek keçit bar.

"Bir gazetanıñ neşiri bu qadar endişe ile bağlımı, aceba?"— dep tüşündi oca. Onıñ bu evge kelüvi birinci sefer olmasa da, evelki ziyaretlerinde basmahaneniñ işini abaylamağan ve şimdi basamaqlardan aşağı enmekte olğan beyaz elbeseli kişini de körmegen edi.

— Naşir sizni ücrede bekley,— dedi o, musafirge.— Buyurıñız!

Oca, yaş kişiniñ gazeta idaresinde adiy hadim degil, belki muarrir ve naşirniñ oğlu ekenligini farqlap, onıñ peşinden ketti.

İsmail Gaspralınıñ kabineti, istraat odası ve yataqhanesi, episi bir ücreden ibaret. Bu bina qıtlığından degil, hızmetniñ hususiyeti buña mecbur etkeninden sebep. Muallim töşeginden saba saat altıda qalqa, bir filcan sütsiz qave içken soñ hızmetine başlay. Quşlıq maalinde yeñi poçta kele. Mektüplerni özü aça, Avropanıñ ve Asiyanıñ mühtelif tillerindeki taze gazetalarnı közden keçire, müim haberlerniñ astlarını qırmızı ve mavı boyalı qalem ile çızıp, hadimlerge taqdim ete. Bu işni Gasprinskiy özüniñ yazı masası başında degil, karyola arqalığına tayalı alında yapa. Adeti öyle. Yazı yazğanda tütün çoq içe.

Küneş şavleleri alçaqlarğa, qayalar arasına tüşken soñ, muallim sofağa çıqa, idareni ve basmahaneni dolanıp, hadimler ve mürettipler ile qonuşıp, ücresine qaytıp kele. Tekrar karyolasına tayana.

Gençliginde, bedence qaviy ekende, sabaları kabinetinden koridorğa çıqqan maalinde maşinalarnıñ davuşını işitmese, pek azaplana, basmahanege kirip, sükünetniñ sebebini sorap bilmegence, evde raat oturıp olamay turğan.

"Bu üyken oğlu olmalı..." dep tüşündi musafir merdivenden yuqarı köterilir eken. O İsmail efendiniñ özü ve ailesi aqqında çoq işitken, onıñ faaliyeti ile tafsilâtlı tanış. Büyük oğlu Refat — naşirniñ birinci yardımcısı. Mansur ve Ayder — gence oğulları... olar gimnaziyada oqumaqtalar. Hatice, Şefiqa, Niyar hanımlar ise muallimniñ qızları.

Ev saibi, adeti üzre, ziyaretçilerni musafir salonında qabul ete turğan. Bu sefer öyle yapmadı. Üsein Şamil kabinetke buyurmasını rica etti, çünki kendi ğayet yorğun, vaqıtı tar edi.

Musafir özüniñ işi aqqında nasıl laqırdı ola bilecegini ve ne ile bitecegini tüşüne-tüşüne kelmekte eken, Refat onıñ burunı aldında ağır emen qapunı açtı.

— Rica etem, Üsein efendi!

Oca içeri kirmekte oldı. Refat onıñ artından qapunı örtüp, özü keri döndi. Musafir keniş oda içinde, siyrek ve çal saçlı, uzun, gür mıyıqlı kişiniñ ögünde turmaqta edi. Üstünde ufaq dögmeli, tar yaqalı, uzun çekmen. Başında püskülli, qırmızı fes. Elinde rus tilinde "Vestnik" gazetası.

— Selâm aleyküm, İsmail muallim!—dedi ziyaretçi. Özü sıqıldı, qızardı.

Muallim musafirge eleslenip baqtı. De tanığan kibi oldu, de tanımağan kibi...

— Aleyküm selâm!— dedi naşir emniyetsizlikle. Musafirniñ kimligini eske tüşürmek içün, közlerini qısa berip, oña baqıp turdı. Niayet, tanıdı. Kendine uzatılğan qolnı tutıp, küçlü sıqtı.— Rica etem!..— divar yanındaki vyana kreslosına işaret etti.— Oturıñız!

Üsein körüşüvden pek eyecanlandı. Kresloğa oturğan soñ yavlığınen mañlayını sildi, közlerini yerdeki kilimge doğrultıp, indemey oturdı. Laqırdını birden quraştırıp olamay, zametlendi. Gasprinskiy karyola üstünde eken, musafirge kergin diqqat ile köz etti... bekledi.

— Men Ayvasıldaki ministr mektebi ocası... Üsein Şamil olam,—dedi ziyaretçi ve yutqunıp aldı.— Hatiriñizde olsa, dört yıl evelsi uzurıñızda bulunğan edim.

— Ebet!— dedi muallim.— Episi hatirimde. Mektebiñizde işler nasıl? Cemaat yardım etemi?

— Cemaat... elbette, yardımdan qaçınmay,— dedi Üsein oca,— lâkin cemaatnıñ özü yardımğa muhtac. O ğarip, fuqare. Men Ayvasılnı terk ettim.

— Siz... Ayvasılnımı? Niçün?

— İşlemesi küç oldu. Ayvasıl Yaltağa yaqın. Yaltada ise çar memurları, polis hadimleri çoq, olarnıñ qulaqları iri, qolları uzun.

— Ne ile meşğul olmaq isteysiñiz?

— Ocalıq ile,— dedi Üsein Şamil.— Elimden kelgen başqa nem bar?

Şairlik… iş degilmi?—Gasprinskiy oña eleslenip baqtı,— "Vetan hadimi"nde derc etilgen şiirleriñiz ile tanışım. Bazıları fena degil.

— Qaysıları, muallim!

İsmail efendi işaret parmağını mañlayına tiredi, nelerdir tüşündi, nelernidir hatırladı... Üsein ocanıñ eserinden bazı satırlarnı oqumağa tutundı.

— "Bu dünyada er şey para, başta para, soñ baht ara. Raat ister iseñ — para, kerek para, para, para! Din ögrenmek içün para, onı kütmek içün para, dünya bilmek içün para..."

Soñra, muallimniñ tili negedir ilişip, toqtaldı. Ahırını eske tüşürmek içün haylı vaqıt dudaqlarını qıbırdatıp, işitilmez davuş ile bir şeyler pısırdap oturdı, niayet, devam etti:

— "Yatsañ para, tursañ para, doğsañ para, ölseñ para, sağ ve hasta olsañ para..." — İsmail bey zevqlanıp küldi.— Güya menim vaziyetimni bilip yazmışsıñız, Üsein efendi. Fena degil. Fena degil!— dep tekrarladı naşir.

— Men sizge yeñi eserlernen keldim,— dedi oña cevaben Toqtarğazı.— Mümkün olsa, oqup baqıñız!

Gasprinskiy bir yanbaşını boşap, diger yanbaşı üzerine yantaydı. Yüzünde endişe asıl olduğı alda, sustı... bekledi.

"Baqayım... durulmaz, qanaatsız genç nesil ne diyecek?" — dep tüşündi İsmail efendi içten. O tüşünmekte eken, Üsein oca qoyun cebinden defterini çıqarıp, naşirge uzattı.

- Munasip körseñiz... Tab etiñiz!

İsmail efendi, Üsein ocanıñ avada uzanıq qolundaki defterge baqtı-baqtı, niayet, başınıñ areketi ile köşedeki yazı masasına işaret etti. Üsein oca defterni tez-tez alıp-ketip, masa üstüne qoydı.

Ev saibi musafirden Ayvasıl ve Dereköy haberleri diñlegen, dost-eşlerniñ vaziyeti ile tanış olğan soñ qalqtı, masa başına oturıp, şiirlerni oqup baqtı. Gasprinskiy er şeyni alâ közlüksiz oqumaqta. Közleri ariflerge o derece alışıq ki, bir baqışta bütün saifeniñ mündericesini qavrap ala bile. Defterni bir defa qarıştırıp, közden keçirip çıqtı, soñra aşıqmayıp, tekrar oqudı... çoq vaqıt oqudı. Oqup bitirgen soñ, Üsein Şamilge bir şey aytmadı. İndemey oturdı. Tüşündi-tüşündi, közüni apansızdan defterniñ ahırında şairniñ şahsiyeti aqqındaki satırlar çalındı. Olarnı memnüniyetle oqudı ve taaciplendi. Üsein Şamilge bir şeyler söylemek istegen kibi, közlerini köterdi... baqtı-baqtı, bir şey söylep olamay, tekrar aşağı endirdi. Defterni ep qarıştırdı... ep oqudı.

Naşir defterni tedqiq ile meşğul eken, Üsein oca ücreni diqqatle közden keçirdi. Emenden yasalı yazı masası ile meraqlandı. Onıñ üç yaqında alçaq parmaqlıq. Divarğa tayalı qısımında sıranen ekişer qatlı çekmeceler. Sol yaqta yeşil qalpaqlı lampad. Yanaşada elektrik dögmeler. Muarrir bularğa parmağınen basıp, zarur hadimni kendi uzuruna çağıra, kerek vazifeni buyura bile. Divardaki çengelge keçken sannıñ leyhaları ilingen. Yerde, kilimniñ etrafında vyana oturğıçları ve örme meşin kreslolar qoyılğan.

Ziyaretçi eppi vaqıt indemey oturdı... niayet, aqırından pencerege çevirildi, ihtiyatle boyunını köterip, tışarığa köz etti. Bağça içinde, ceviz teregi astında esli qadın satır ile qıyma çekmekte, yanında küçük qızçıq semiz, çıbar mışıqnıñ peşinden quvalay. Yoldan azbarğa odun yüklü bir atlı araba kirdi, evniñ arqasına keçip ketti. Odunlar bıçılğan, doğralğan... narat kibi. Uzaqta evlerniñ damları üzerinde, şingen duman arasında rum kilsesi yükselip turmaqta. Şeerde yekâne kilse.

Üsein oca bu levhanı seyir etip turğanda tınıq, yorğun ses işitip, arqasına çevirildi. Naşir, işaret parmağını kâğıtnıñ ortasına tiregeni alda, musafirge bunarlı közlerinen baqmaqta edi.

— "Kimi kiyer altın tac, kimi bir pula muhtac..." — Gasprinskiy şiirden satırlar oqup kösterdi.— Bu ne demek, Üsein efendi? Bağlı közlerle atılan taş... Öylemi? Daa soñra...— kene oqudı.— "İş viren toq, işçi aç. Bulamadı bunca ekim iş bu derde bir ilâc".

Defterni asabilikle kreslo üzerine bıraqıp, ayaqqa qalqtı.

— Yeq, oğlum! Böyle eserleri neşir içün bende imkân yoqtır!

— Nasıl eserlerni, qıymetli ustaz?

— Zamanı, şaraitı düşünmey yazılan eserleri...— dedi Gasprinskiy.— Ve episi özüñize malüm.

— Men bellesem, beyazğa daima beyaz, qarağa — qara demek kerek,— dedi Üsein oca.

— Şübesiz...— İsmail Gasprinskiy musafirniñ fikirini tasdıqlap, başını qaqıttı.— Er şeyniñ öz adı, öz tainatı var. Ve Abdureşid efendi, kendiñize malüm, er şeyni öz adı ile adlandırdı. Qarağa — qara dedi, beyazğa — beyaz... Ebet! Siz diqqat etiñiz!—naşir yerinden qalqtı, divarğa yaqın bardı, ayaq uclarında köterilip, yüksek raftan "Vetan Hadimi"niñ birinci nushasını aldı, onıñ, baş maqalesinden bazı kelimelerini oqup kösterdi.— "Yazacağımız vaqia ve adiseler ne qadar accı olursa-olsun, olduğı kibi yazılacaq... yanğını illüminatsiya, hiyaneti kiramet, qarğayı — bülbül, viraneyi gülistan diye tasvir itmeycegiz. Doğruya — doğru, egriye — egri demek meslek ve vazifemizdir. Halq namı aldında eyi ve fena yapılan işleri ağalarnıñ, beyleriñ hatiri, sofularıñ taqvalığı, şeyhlarıñ kerameti ürmetine yalan-yañlış arz itmeyyecegiz..." — İsmail efendi bunıñle oquvını kesip, gazetanı qaytarıp rafqa qoydı.— Ebet! Mediyev işke böyle, araretli kirişken edi. Söyleñiz, "Vetan Hadimi" ne qadar yaşadı?

— Eki yıl...— dedi Toqtarğazı,— lâkin namus-ırız ile yaşadı.

— "Tercüman" yigirmi yedi yıldan beri ömür sürmekte,— dedi İsmail efendi, iftihar ile.— Ne belleysiñiz, o namussız-ırızsız yaşamaqtamı?

"Vetan Hadimi" üzerindeki laf genç müellifni eyecanğa ketirdi, çünki onıñ doğuvında ve faaliyetinde Üsein ocanıñ ciddiy hızmetleri oldu ve... qapatıluvı da yüreginde teren yara açtı. Bu yara daa taze. "Vetan Hadimi"ne gençlik büyük ümüt bağlağan edi. Yazıq ki, halqnıñ serbestligi içün yeñi fikirler söylegen "Vetan Hadimi"... artıq yoq.

— Afu etiñiz, muallim!—dedi oca basıq sesi ile.— Men fikirimni, biraz başqaca sözlerde ifa ettim. Men demek istedim ki, ekisinde emel bir degil. Abdureşid Mediyev küreşti.

— Kim ile?

— Çarizm ile!

— Küreşti... yeñdimi?— naşir iddetlenip soradı:— Yeñe bilirmi edi?

— Yoq. Yeñip olamadı,— dedi Toqtarğazı.— Yeñmek içün çoqluq ve birlik zarur.

— Yeñmek içün küç lâzim,— diye itiraz etti İsmail efendi.— Biz zayıfmız. İmperatorda silâlı askeriy küçler bar.

— İmperator, şübesiz, bizden küçlü,— dedi Üsein oca, yarı kinaye tarzında,— amma zayıf halqlar birleşseler, küçlü imperatornı yeñe bilirler.

— Birleşseler!..— ev saibi musafirniñ sözüni acizlikle tekrarladı.— Birleşmek içün añlı olmaq şart. Biz çoq keride qaldıq... çünki cialet qafamızı quruttı, közlerimizniñ şefaatını aldı. İleri halq olmaq içün oqumalıyız. Müteraqqiy bilgiler ve fikirler ile silâlanmalı, onları kendi dilimizde naqil idip, kendi mekteplerimize, medreselerimize kirdirmeyye çalışmalıyiz!

Bu fikirler doğru. Üsein Şamilniñ olarğa itirazı yoq, lâkin olar mükemmel degiller. Halqnıñ serbestligi içün yalıñız medeniyetniñ, ilimniñ özü kâfi degil. Serbestlik içün daa müimce, daa dedilce işlerniñ aqqından kelmek kerek. Naşir olar hususında, niçündir, söylemedi. Fikirlerini niayetke yetkizmedi. Niçün? Üsein oca mutalâanı devam etsinmi? Bu evge bir rica ile kelip de, ümütsizden başlağan munaqaşada İsmail efendiniñ sözlerine yahşı, yahut yaman degen qıymet kessinmi? Öyle meseleler oldugından, susıp da olamadı.

Şay tüşündi Üsein oca. Tüşünce onı raatsızladı. Diger yaqtan ise, mulâazalar ğayet ciddiy ve ibretli... zemane gençlikniñ qafasını işğal etken meseleler olduğından, susıp da olamadı.

— Afu idiñiz, İsmail muallim!—dedi oca.— Keride qaldığımıznıñ sebeplerinden biri, şübesiz, cialettir. Ya cailligimize sebep nedir? Bizleri esir iden, ayaq aldında yoğuran, ezen, insan uquqından marum iden nedir? Çar akimiyeti degilmidir?

Ev saibi ayretle közlerini köterdi.

— Rusiye musulmanları oqup, medeniy adamlar olurlarsa, aqnı-qaranı tanıyacaq, kendilerini zulumdan qorçalamaya bilecekler,— dedi o, Üsein Şamilge.— İlim, fen... işte, bize ne lâzim.

— Müsülmanlarıñ türlüsi var. Zengini de var, fuqaresi de. Zengin müsülman cail degil. Demek, iş diniy mensubiyetten ziyade — cemiyetteki içtimaiy mevqida... öyle eken, men zan etsem, evelâ fuqarelerniñ qollarındaki buğavlarnı qırmaq kerek.

Muallim bir divardan diger divarğa qadar, ileri-keri, kezinmekte eken, birden toqtaldı.

— Afu etiñiz, Üsein efendi!— dedi o, musafirge muracaat ile,— Siz qaç yaşındasıñız?

— Yigirmi doquzdam,— dep cevap berdi musafir.

Yigirmi doquzdasıñız... A!— İsmail efendi, ocanıñ yaşlığına suqlanıp, hoşnut çere ile külümsiredi.— Menim "Tonğıç"ım basmahaneden çıkqan vaqıtta dünyada varmı ediñiz?

— Hayır!— dedi Üsein oca ve külümsiredi.— Men "Tonğıç"tan eki ay soñra dünyağa kelgenim.

— Eki yıl soñra halqlar "Tercüman"nı oquya başladılar. Alâ oqumaqtalar. "Tercüman" çıqmamış olsa edi... kim bilsin? Ebet! Kim bilsin!— dep tekrarladı İsmail Gaspralı.— İtimal, şair Toqtarğazı da olmaz edi. Matbuat yoq ise, yazıcı iyeden doğa bilsin? Siz yaşsıñız. Daa çoq yaşaycaq, çoq köreceksiñiz. Bizim kördüklerimizi degil, bütünley yeñisini. İstismardan, zulmetten azat ayatnı köreceksiñiz.

Toqtarğazı sustı... cevap bermedi. Yeñi asır başındaki içtimaiy-siyasiy vaqialarğa onıñ öz nazarı bar. İsmail efendi Rusiye müsülmanlarını oqumış adamlar etip, Avropa medeniyeti seviyesine kötermek istey. Emeli öyle. Söz kelimi... köterdi. Soñra ne olacaq? Bir şey deñişecekmi? Hayır, deñişmeycek. Oqumış zenginler ile oqumış fuqareler olacaqlar. İstismar, esaret devam etecek.

Üsein oca ulu ğayeler oğrunda ileride olacaq hızmetlerde, küreşlerde qatiy yer işğal etüvniñ müimligini tüşündi. Rusiyede yeñi küç doğmaq üzre. O küç musavatsızlıqnı yıqacaq. İsmail muallim ocanıñ zeininde bu fikirler qaynaşqanını, suküt oturuvından, hayalsıravından ve... kimerde-kimerde muallimniñ yüzüne gizliden köz etip aluvından bildi.

Üsein oca ulu ğayeler oğrunda ileride olacaq hızmetlerde, küreşlerde qatiy yer işğal etüvniñ müimligini tüşündi. Rusiyede yeñi küç doğmaq üzre. O küç musavatsızlıqnı yıqacaq. İsmail muallim ocanıñ zeininde bu fikirler qaynaşqanını, suküt oturuvından, hayalsıravından ve... kimerde-kimerde muallimniñ yüzüne gizliden közetip aluvından bildi.

— Buğavlarnı qırmaq... siz öyle dediñiz!— muallimniñ hatirine Toqtarğazınıñ bana aytqan sözleri tüşti.— Men Parijde Turgenev ile subet ettim. "Kommunist manifesti"ni fransız dilinde oqu-dım...— dedi muallim.

Karyolağa oturdı, tütün qutusını tizleri üstüne qoyıp, sigar yasay başladı. O eyecanlı edi. Parmaqları kendine tabi olmay, qaltıray berdiler. De tütün yerge saçıldı, de kâğıt elinden uçtı. Ne ise, sigarnı yasap, kibrit çertip tutandırğan vaqıtta qapu davuşsız açıldı, hınalı saç, esli qadın kirdi, divar yanındaki küçük masanı ortağa sürip, elindeki tabaqtan onıñ üstüne eki filcan qave ve ince, beyaz çubuqtan örüli çanaqta kerbar-kibi baqlavalar qoyıp, yavaştan çıqtı.

— Bürıñız, Üsein efendi!— dedi naşir. Filcannı musafirge taba çekip qoydı.— Lafqa tutundıq, qonaqbay borcumnı unuttım. Afu etiñiz. Belki bir şeyler yemek isteydirsiñiz? Sımarlamaq mümkün. E? Çekinmeñiz!

Üsein Şamil, şübesiz, toq degil edi. Toq degilligi içün de şimdi qave içmege istegi yoq. Lâkin İsmail muallim ile bir sofra başında qurulıp oturıp, aş aşamaq — törelik olmaycaqmı?

— Zöre hanımnıñ vefat ettigi çoq vaqıt oldu,— dedi muallim, tüşkün alda.— Ep tullıq ömüri keçirmekdeyim. Onıñ doğmuş qardaşına evlendim. Qadın çoq yaşamadı. Taqdir... qıymetli Üsein Şamil! Men artıq ihtiyar oldum. Faqat ökünçim yoq. Ayatımdan memnünim. Fani dünyadan boş araba kibi çıqıp gitmeyyecegim. Millete elimden kelen hızmeti yaptım.

Böyle der eken, muallimniñ közleriniñ kenarlarında eki iri tamçı yıltıradı, soñra o tamçılar yanaqları üzerinden aqıp, yerge, kilim üzerine tüşip kettiler. O közyaşlarını musafirden gizlemege ıntılmadı, atta yavlığınen olarnı silmedi. Üsein oca özüniñ qalbiniñ tepindisini biraz tıymaq içünmi, kim bilsin... ayaqqa qalqtı, ellerini qavuştırıp, ne demekni, ne yapmaqnı bilmey, onıñ ögünde turdı.

— Otur! Otur, oğlum!— dedi oña naşir.— Bu al mende birinci defa degil. Qasvetlenmeñiz!

Üsein Şamil tekrar oturdı. Qave içilgen soñ evge qaytmaq içün qalqtı, masa üstündeki defterini alıp, qoyun cebine qoydı, sağlıqlaşmaq içün naşirge çevirilgende, o, arıq, uzun eki parmağını köterip, avada eki defa çertti.

— Sabır etiñiz...— dedi Üseinge.— "Ruslar ile bir hoş yaşa" namlı eseriñizni qaldırıñız! Ondan soñra... E! E! — diger eserniñ adını hatırlap olamay, tüşündi.— Ne edi! Ne edi? A! "Qaydımızı kim çekecek?" Öyle edi, ğaliba. Onı da beriñiz. Başqalarını... afu etiñiz, qabul etip olamayım! Olar özüñizde turıp-tursunlar!

— Ne vaqıtqa qadar?

— Eyi künler kelene qadar,— naşir yavaştan köküs keçirdi.

Üsein oca, eki şiirniñ saifelerini defter içinden yırtıp alıp, masa üzerine qoydı, muallimniñ alicenaplığı içün, qolunı minnetdarlıqle sıqtı ve teşekkür etip, ücreden çıqtı.

Ekindi maalinde oca "Veli Baba" qavehanesine qaytıp keldi. Han azbarında senek, tırnavuç, yüvez, aqlap, qızılçıq yüklü köylü arabalarını eslep, itimal, köydeşler kelgendirler, fikirinen olarğa yaqınlaştı. Atlar, ögüzler çürük toban ve tezek sasığan ahır içinde hıtır-hıtır malat aşamaqta ediler. Köylülerniñ başlarında yufqa yünlü qalpaqlar, ayaqlarında çarıqlar, bellerinde eki-üç qat sarılı qırmızı-mavı yolaqlı quşaqlar. Ay-Petri betten kelgen yeşil közlü, quru kevdeli, areketçen kişiler... olar yarın saba bazarda mallarını satıp, tükânlardan ev sımarışlarını alıp, evlerine qaytacaqlar.

Baba yoq vaqıtta Daniyal pek çılçıqlanğan, kün boyu yuqlamağan. Acire hanım caddege alıp çıqıp, qaldırım boyunda yüre-yüre yorulğan. Soñra içeri kirsetip, aşatqan, bala kene damsızlana bergen. Yaqında yuqlap qalğan. Endi qaranlıqlanıp başlay. Oca alâ körünmey. Acire qasvetlenip, qavehaneniñ salonına tüşken edi, Üsein Şamil kirip keldi. Qarısı yengil nefes aldı. Hocasına yorğun közlerini doğurttı. Közler sabadan beri hayırlı haber beklemekteler. Acire hanım hocasınıñ ziyareti nasıl keçkenini, çeresine bir baqışta bile turğan. Bu defa yüzünde ne tüşkünlik, ne de hoşnutlıq oqup olamadı.

— İsmail efendinen körüşip olduñızmı?—dep soradı Üseinden.— Niçün indemeysiñiz?

— Körüştim...— dedi oca, qısqadan.— Eki eserimni alıp qaldı. Dsrc etecek.

— Digerlerini?

— Digerlerini...— Üsein Şamil yelkesini qaşıp aldı,— qabul etmsdi.

Anda, İsmail efendi ile körüşüvde, subet vaqıtında nasıl laf oldu? Üsein Şamil naşirge ne dedi? Naşir Üseinge ne cevap berdi? O hususta Acire hanımğa şimdi bir şey aytmadı. Soñundan aytacaq. Episini aytacaq. Üsein Şamil özüniñ işleri hususında qarısınen fikirleşmege seve. Lâkin, deral degil, bir talaydan soñ... adeti öyle. Qapudan kirer-kirmez episini ayta qoymaqnı sevmey.

— Qaysılarını alıp qalğanını aytayımmı?— dedi Acire hanım, ocanıñ közleri içine tiklenip.— E? Aytayımmı?

Üsein cılmaydı, indemedi. O duydı... çünki Acire hocasınıñ yürüşini körgende işniñ aqibetini bilgen adeti bar.

— Birisi "Soñ sözüm... bir hoş yaşa!" Öylemi?

Oca onıñ sözlerini tasdıqlap başını salladı.

— Öyle.

— Lâkin, toqtañız! Toqtañız!—dedi Acire tez-tez.— Siz onı "Şura"ğa (Örenburgda neşir etidgen mecmua) yollamağanmı ediñiz?

— Yollağan edim.

— Nasıl? Bir eser eki yerde derc etilecekmi? Öyle mümkünmi?

— Mümkün,— dsdi oca. Biri derc etse, belki digeri de yüreklenir. Amma men bilem... İsmail efendi mıtlaqa "Şura"nı bekler. "Şura" derc etken soñ, kendi de derc eter.

Laqırdı ete-ete, ekevleşip, ğıçıldavuq merdiven boyu ekinci qatqa köterilmekte ediler ki, öglerinde Femi efendi peyda oldu. O yuqarıdan aşağı enmekte edi.

— Ata sizni qabul ettimi?— dep soradı o Üsein Şamilden.

— Qabul etti,— dedi oca.

— Çoq eyi. Çoq eyi,— dep tekrarladı Femi efendi. Üseinniñ cevabından hoşnut ekeni duyuldı.

— Men sizni evge alıp ketmek içün keldim. Azbarda fayton bekley.

— Bizni... eviñizgemi?

Üsein oca Femi efendide musafir olmay tura şeerden kete bilmeycegine emin olsa da, evge bugün davet etilirim bellemegen edi. O şimdi asıl da faytonğa oturıp, musafirlikke ketecek alda degil. Tüp kölmegi terden cibingen, potükleri tozlanğan, özü yorğun. Yeq! Oña biraz öz-özüne kelmek kerek. Ondan soñra... belki.

Femi efendi musafirniñ cesaretsiz baqışlarını eslep, acizligini añladı.

— Siz aşıqmañız!—dedi o nezaketle.— Ücrege kir, raatlanıñız! Men soñra kelirim.

Femi efendi merdivenden aşağı tüşip ketti. Musafirler yuqarı köterildiler.

Şeer üzerine aqırın-aqırın qaranlıq çökti. Çarşıda fenerler yandı. Fayton Arslan-ağa maallesi boyu keter eken, solğa, tar aralıqqa buruldı, hasap tükânı yanından keçip, selbi terekleri tübünde eki qatlı evniñ ögünde toqtadı. Femi efendi, Acire hanımğa, quçağındaki yaş balanen yerge tüşmege yardım etti, yüksek taş divar oyuğı içindeki demir parmaqlı qapunı açıp, musafirlerni evge kirsetti. Fayton, şorbacınıñ emirine binaen, keri qayttı. Qadın ve hoca Femi efendiniñ artından keñ, alçaq basamaqlar boyu yuqarı köterildiler. Açıq sofada altın pullı, mavı şerbentili, yüksek qadın olarnıñ öglerine çıqtı.

— İşte, anam!— dedi Femi, çengesini Acire hanım betke uzatıp.— Rica etem, tanış oluñız!

Ana... etli, tüzgün müçeli, doğma dülber, lâkin çeresi tekâran soluq qadın. Yanaqlarınıñ bir vaqıttaki topaçları semgen, boşağanlar. Teessüf, bu lâtif varlıq keçken zariflik çağına iç bir vaqıt dönmeycek. O, tazelikniñ ve quvetniñ temsili Acire hanımnı, öz qızı, kibi, quçaqladı, bağrına bastı, arqasını küçlü-küçlü taptadı. Balanı ohşadı, sevdi. Üseii Şamil turdı, bekledi. Biri esli, digeri genç — eki qadınnıñ biri-birine nazı ve şefqatı izar olunğan soñ, Üsein egildi, niayetsiz ürmet ve minnetdarlıqnen Suade hanımnıñ elini öpti. Öper eken, hanımnıñ yüregindeki fera ve memnüniyet yüzüne urdı, o qızardı... sevinç tolu közleri musafirge eyecanlı ve şeñ baqtılar. "Üsein Şamil terbiyeli, alçaq göñülli genç... Ebet! Onıñ alicenaplığı maña evellerde de malüm edi,— dep tüşündi Suade hanım içinden,— Hırcıman kişi, o eyilikni iç bir vaqıt unutmaz".

Sizni körmekle ğayet hoşnutım!—dedi ev saibesi ocağa.— Amma evimizniñ bosağasından içeri atlamağanıñız qaç yıl oldu... hatiriñizdemi? Suade apteñiz bunı unutqandır belleseñiz, yañlışasıñız!

Üsein oca öpkelenüvniñ yerli ve aqlı ekenini añlap, de bir, de diger omuzını yuqarı köterdi, aşağı endirdi. Öpkeni, evelâ, indemey... cevapsız keçirmek istedi, lâkin indemese ürmetsizlik olacağını añladı.

— Zaman deñişti, Suade apte!—dedi o tez-tez ve sınarça parmağınen mıyığınıñ ucunı yengilden sıypadı.— İşim pek ağır. Vaqıt tapıp olamadım.

— Siziñ işiñizmi?— hanım, ocanıñ hızmeti ne süretle ağır ola bilecegini tasavur etip olamay, taaciplenip, soradı.— A! Ocalıqmı? Elbette! Lâkin tek siziñkimi? Feminen laqırdı etip baqıñız... onıñki yengilmi eken?

Oca öyle etti-böyle etti, Suade hanımnıñ öpkelenüvine aylançıqlı cevap berdi. Aylançıqlı cevap bermegen olsa, sözleri tikenli olacaq edi. "Men kelip olamadım... kelmegenimni sezdiñiz, çünki men, patta-satta kelip turmağa borclı kişim. Siz, Suade apte ve Femi efendi, özüñiz menim qayda yaşağanımnı dahi bilmeysiñiz. Men evlendim... sizni toyumızğa davet ettim. Bekledim..." yoq, Üsein oca şimdi bu hususta laf açmaq istemedi.

— Afu etiñiz, ana!—dedi Femi efendi.— İçeri kirsek, eyi olmazmı? Üsein efendi yorğun.

— Şübesiz.— Suade hanımnıñ sol qaşı yuqarı köterildi, kibar çere ile külümsiredi,— Üseinni kördim... dünyanı unuttım. Rica etem, buyurıñız!

O, sofanıñ töründe, birisi açıq, digeri qapavlı, eki qanatlı qapuğa doğrulğan arada, oca potüklerini çıqardı, töşeme üzerinde yatqan, ucları töpege qaytıq qırmızı terliklerni ayaqlarına iliştirip, hanımnıñ peşinden ketti. Acire quçağında balanen alçaq ökçeli ayaqqaplarını iç zametsiz çıqardı, papuç-mapuç qıdırıp oturmay, çoraplarınen olarnıñ artından kişilik evge kirdi. Üsein Şamil içün bu çoqtan tanış musafirhane, Acire hanımğa efsanelerdeki esrarlı saray olup köründi. Avropa ciazınen qarışıq milliy donatma, alçaq setler üzerinde örnekli, yeşil minderler. Altın renkli, pullı divar yastıqları. Yerde İran kilimleri. Şamdanlar üstünde çatlap-çatlap yanğan mumlar. Divarlarda Aziz efendiniñ ve Suade hanımnıñ rus ressamı Serovnıñ fırçısı ile yapılğan süretleri. Musafirhaneniñ ortasında ziyafet sofrası donatılıp qoyılgan. Mühtelif suvuq yemekler, içimlikler. Acire hanım evdeki ziynetke, yemekniñ mamürligine samimiyetli taaciplendi, lâkin ayretini gizlemege tırıştı, tırışsa da... duyuldı.

Kişilik ev içinde, set üstünde yekâne yabaniy adam oturmaqta edi ki, Üsein oca ve Acire hanım içeri kirgenleri kibi, yabaniy adam ayaqqa qalqıp, olarğa taba yürüş etti. Yerinden turğan soñ, kişi yüksek boylu, quru kevdeli ekeni bilindi. Üstünde beyaz kölmek, yolaqlı kök ştan, boyunında rus tuccarlarınıñkine beñzer qısqa, keñ galstuk. Betten azğın. Közleri yorğun baqmaqtalar. Üsein oca onı tanıdı. Ve kendisine doğru kele yatqanını körgeninen, toqtadı... kişi de toqtadı. Ekisi közlerini aşağı endirip, sustı... qıbırdamay turdılar.

— Sizlerni tanış etmek kerekimmi?— dep soradı Suade hanım ocadan. Özü de kişige, de Üsein ocağa taaciplenip baqtı. Olar ep susmaqta ediler. Suade hanım bir şey añlamay, Femige çevirildi:— Bu ne demek ola, niayet, maña bilmek mümkünmi?

Oğlunıñ ağızından söz çıqmadı. Onıñ qaşları bir töpege köterildi, bir de aşağı endiler. Tamşandı, yutqukdı. Sükünetniñ sebebini iza içün özünde küç tapıp olamay, çekişip turğan vaqıtta, onı bu müşkül vaziyetten mecul musafir qurtardı.

— Yoq...— dedi o, yumşaq, temiz davuşnen,— bizni tanış etmek kerekmey. Körüştik... şunıñ özü kâfi.— Kişi ocanıñ etrafında yarım daire yasap, Acire hanımnıñ ögüne kelip toqtadı, kevdesini belgece egiltip doğrulttı — Musaadeñizle!..

— Acire hanım...— ev saibesi tez-tez kelinni oña taqdim etti,— Üsein efendiniñ refiqası.

— Men... Men Fikret Şerif olam,— dedi kişi.— Hocañıznıñ eski tanışım.

Bir şeyler daa ayttı... añlaşılmadı, sözleri tamağı içinde qaldılar. Kişi yengilden eki defa öksürdi.

Suade hanım musafirlerni ve Femi efendiniñ özüni setke oturtıp, ayatqa çıqtı.

Tünevin aqşam Femi efendi evge keç maalde, neşeli alda keldi. "Allağa şükür! Üsein Şamil tapıldı,— dedi anasına. Dünyanıñ eki qıtasıkdan birisine saip olğan kibi, şeñ ve araretli edi.— Yarın onı evge, ziyafetke çağırmaq kerekmiz". "Mıtlaqa! Mıtlaqa!—dedi Suade hanım...— sevinçinden lafı, areketleri deñişip ketti,— Ne demek olsun? Üsein bizim oğlumız ki..."

İşte, Üsein Şamil ziyafette.

Musafirler ve Femi efendiniñ özü, set üstünde yerleşken soñ lafnı başlamaq içün uyğun sözler qıdırğan olup, er kes sustı. Subetni dört kişiden biri erte-keç başlaycaq... şübe yoq. Amma kim? Nasıl? Men bellesem, bu yaqı endi Femi efendiniñ muqaddes borcu. O özüniñ borcunı eda etti.

— Niçün sustıq, aceba?— dep soradı o ve birer-birer er kesniñ çeresine közetip çıqtı,— Sebep barmı?

Sükünet devam etti. Kimse oña cevap bermedi. İçeri Suade hanım kirdi, küçük Daniyalnıñ quçaqta yuqsurağanını eslep, Acire hanım ile ekisini qomşu odağa yeteklep alıp ketti. "Yatqızıñız onı, yuqlasın!..— dedi o kelinge.— Özüñiz de raat olursıñız!"

Musafirhanede acaip qadın cınsından kimse qalmağan soñ, Femi efendi yerinden qalqtı, qapu yanındaki yeşil boyalı, alçaq kürsüni alıp, Şamilniñ ve Fikretniñ öglerine qoyup, üstüne oturdı. Fikretniñ medresedeki adı Zekkiy edi.

— Tasavur eteyik ki, Şamil — halq muallimi, Fikret ise demiröl müendisi degil, zat-aleyleri de tuccar degil... işitesiñizmi, efendiler? Afız da tuccar degil! Yoq, iç birimiz, bir turlü qozalaq degilmiz. Altı yıl evelkisi kibi, adiy soqtalarmız. Şimdi tesadüfen körüştik. Tekâran oturışmaq, eglenmek isteymiz. Men ise, söz kelimi, birden qaşlarımnı tüyümçikledim, atta dostumnıñ maña uzatqan qolunı tutmadım. Ağızıma suv aldım, sustım... oturam. Maña ne yapar ediñiz? Sizden sorayım... ne yapar ediñiz?

— Şahsen men... bir eliñden ve bir de ayağıñdan tutıp, pencereden tışqa atar edim,— dedi Zekkiy.— İşte, ne yapar edim!

— Ekinci qattanmı?

— Ekinci qattan... çünki eviñizde üçünci qat yoq.

— Bu orta asır zorbalığı olup çıqmazmı edi?— Afız gizliden Fikretke közüni qıptı. Fikret külmek istedi. Zornen özüni tutıp oldu.— Ya siz, Üsein efendi? Meni qaçıncı qattan atar ediñiz?

— Menmi? — Üsein Şamil başını tersine salladı.— Men sizni pencereden atmaz edim. "Afu etiñiz, Femi efendi!— der edim men sizge.— Bugün közüñiz pek aqçil... Zekkiyniñ qolunı almadıñız. Ruhset etseñiz, sebebini bilir edik!" Ebet men öyle der edim. Sizni ekinci qattan atmaz edim. Añlaşıldımı, Femi efendi? Sizler şimdi ekiñiz, Buykada töpeleri şiddetli yellerden sınıp, astları qurup, borsayıp, çoñqayıp qalğan terek kevdelerine benzeysiñiz. İçleriñiz quvuş... kibi!

— Borsayğan terekler? Bizlermi?— Femi efendi, gürsüldep küldi.— Men bilmek isteyim,— dedi ev saibi, külküsi yatışqan soñ.— Özüñiz bu daqiqada ne tüşünesiñiz?

— Şahsen men... qalqıp, sofadaki potüklerimni kiyip, tayağımnı alıp, çıqıp ketmek... derdindem.

Üsein efendi kerçek ayttımı? Yeqsa, özünde yeñi bir qabiliyet daa barlığını kösterip, yanındaki eki dostunı taaciplendirmek istedimi, Alla bilsin! Femi efendi qorqtı. Şamil inat adam. Fikret ve Femi efendilerge onıñ adetleri malüm. Madamki bir dostunıñ evinde diger dostunıñ qolunı aluvdan red etti, demek, mında şaqa-maqa degen şey yoq. Şamil şaqa etse, deral biline. Bu şaqa degil. Femi efendi onı añladı. Qalbini raatsızlıq bastı.

— Dört yıl üstünde Sanduranıñ buzanasında bir defa körüşip, miyleriñiz köndelen çevirilgence içkensiñiz, soñ... bir de takleşkensiñiz,— Fsmi efendi. Davuşında mısqıldan ziyade sezildi.— Episini işittim. Güya qonuşmaq şeerde başqa yer tapılmağan. Maqsıma içkeniñiz içün sözüm yoq... biri-biriñizniñ ğırtlağını üze yazğansıñız. Bu niçün kerek oldu?

Evnin saibi Üsein efendige çevirildi, belki bir şeyler aytır dep bekledi. Üsein efendi ise boyunını aşağı egiltti, közlerini qırmızı kilimden almay, otura berdi.

- Bana baqıñız, Şamil efendi!—dedi Femi. ocanıñ yeñinden tutup, silkitti. Üsein, teren uyqudan uyanır kibi, qaqınıp, başını köterdi.— Zekkiyge darğınsıñız, bu añlaşıldı. Aytıñız, ne sebepten?

Üsein oca bıcağınıñ cebinden ceviz terekten yasalı tütün qutusını çıqardı, onı açıp, yanaşasında minder üstüne qoydı. Evniñ içine acayip qoqu yayıldı. İnce doğralğan kerbar tüste dübekten bir çımtım alıp, kâğıt üzerine qoyaraq sigar yasaya başladı. Oca aşıqmay, sigarını burdı, kâğıtnıñ kenarını tiliniñ ucunen tüküriklep yapıştırdı, soñ maşinasını yaqıp, sigarını tutandırdı. Tütünni içine devamlı sürette çekti. Bu areketlerni o aselet, aqırın yapıp, böylece, izaat içün zarur sözlerini içten ölçep-biçüv imkânına saip oldu.

— Mühterem, Femi efendi!—dedi, niayet, Üsein oca. Tamağı asabiyetten qarılsa kerek ki, davuşını tüzetmek içün öksürip aldı.— Meni ve refiqamnı eviñizge musafirlikke davet ettiñiz, sizge onıñ içün büyük teşekkürler olsun! Men, doğrusını aytsam, eviñizde Zekkiy olacağıiı bilmedim. Bilgen olsam, kelmez edim.

- Men, Şamil efendi, siziñ bu evde olacagnıznı bilip keldim,— dedi Fikret.— Alla eşqına sözlerime itibar beriñiz!

— Bir defa aqaretiñizde qaldım,— dedi Üsein oña,— menim içün onıñ özü kâfi.

— Men vaqia aqqında izaat bermek isteyim.

Üsein oca kevdesini doğrulttı. Közleriniñ qıyığından oña işançsızlıqnen baqtı, soñra sigarınıñ tüpçigini çini küllük içine taşladı.

— İzaat? Nasıl izaat?—dep soradı ondan, ayretle.— Er şey çoqtan malüm. Nege izaat bereceksiñiz? Aramızda er şey bitti. Sizni yüregimden çıqarıp attım. İlkide tanış olğan künümizge lânetler oqudım. Ebet, Fikret efendi! Öyle yaptım! Lâkin taqdirge baq... Bu evde bugün siziñ ile yan-yanaşa tüştim!

Üsein Şamil Saraymende oca ekende, Kökközde Abibulla ağası hastalana. Ailede baba sağ olmasa, büyük oğul baba yerini tuta. Üseinni köyge çağıralar. Depeşa kelip yetkence, afta keçe. Hastalıqnıñ ise sabırı yoq. O beklep olamay. Köy tabibleri mandalaç qaynatıp, sıcaq suvuna accı biber qoyup, oña içireler. Soñra qızğın tulalar üstüne sılaq talaş töşep, üstüne çalqağa yatqıza... ulpaqlı yorğan ile örteler. Evdekiler çapa-çapqalaylar, hastanı ayaqqa tursatalar. Üsein keçikip kele. "Sen, ağa, şımşır teregi kibi sağlam ediñ!—dey Abibullağa Üsein.— Pattadaqtan nasıl etip hastalana qoydıñ?" Abibulla, kerçekten de, pelit tömegi kibi, qaviy ve şeñ adam.

Evellerde... Üsein köyde yaşağan yıllarında, ağa ile qardaş kiyik dağlardaki vaqialar aqqında biri-birinen qonuşa turğanlar. O sebepten Abibulla özüniñ nasıl etip hastalanğanını Üseinge ikâye etti.

"İş qalav yanğan maalde oldu,— dedn o qardaşına.— Özün bilesiñ, Quş-Qaya betler sarplı, deşetli. Anda, qayalarnıñ salqın, qaranlıq quvuşlarında, ayaqları qaya-yaprağı saplarına ilişik, başları aşağıda, yelqanatlar yuqlaylar. Dağda qalav kündüzgece yana, tütey. Yanında daima adam olmaq kerek. Dağ başı dumanlı. Yağmur, burçaq yağmağan künü yoq. Çalaşnıñ topraq damı gece aqqan, astımdaki çekmen, üstümdeki yapınca şır-suv olğan... duymağanım. Pek yorğun edim. Saba yerimden turmaq istedim, turıp olamadım. Meni köyge atlı çana üstünde ketirdiler".

Abibullanıñ ayatında siyrek olğan al.

Üsein köyde bir afta bulundı. Dağlarda, qırlarda, qoruvlarda, çayırlarda, miyralarda dolandı. Yüvez, ahlap aşadı. Soñki künü ağasınen beraber dağdan tar eçki soqağınen köyge qaytmaqta ediler ki, Abibulla Toqtarğazı öglu, qardaşınıñ ayatınen meraqlandı.

"Üsein!— dedi o yaş ocağa. Sesi qayalarğa urundı, aks sada olıp, dere boyuna yayıldı. Üsein oca ağasınıñ hıtabından seskenip, oña çevirildi.— Çöllükte yaşap bezmediñmi?"

"Yeq, ağa!—dedi Üsein.— Bezmedim. Çöllükniñ özüniñ letafeti, güzelligi bar! Ah! Sen onı añlamazsıñ!"

"Balalarğa... qara tahta uyetünde beyaz yazılar yazmağa ögretkeniñ içün saña ne qadar aqça bereler?"

"Ayda yigirmi beş kümüş."

Ağa yarı keder, yarı mısqılnen külümsiredi ve başını manalı sürette salladı.

"İigirmi beş kümüş içün medreselerde oqumaq kerek ediñmi?— o toqtadı, Üseinge çevirilip, sert davuşnen,—taşla o cöreme hızmetiñni! İşitesiñmi, Üsein? Taşla ocalığıñnı, köç-kel mında... köyde pomidor saç, soğan-sarımsaq asra. Dağda fındıq, acı-alma, ahlap cıy, Nasvernge alıp-ketip sat. Başqa şey kerekmey. Eki yılda mırza olup ketersiñ! Badim-bey kim edi? Kim oldu?"

"Özüñ, ağa, qaç yıl fındıq, yüvez cıydıñ... sattıñ,— dedi Üsein ve mıyıq astından külümsiredi,— niçün mırza olmadıñ? Niçün knâz Yusupov, kelir-kelmez, Kökközge şorbacı kesildi?"

"Men cailim, Üsein! Qarışıq işlerge aqılım yetmey. Sen oqumışsıñ."

"Oqumışım...— o ağasınıñ sözüni qanaatsızlıqle tekrarladı,— lâkin küçsüzim! Para ne sizde bar, ne mende. Halqımız ğarip. Padişalıq onı pek ezgeledi. Acaip topraqlardan marum etti. Men oña, o ğarip halqqa, oquv-yazuv ve... biraz da ahlâq ögretmektem ki, özüniñ taqdirini añlasın. Dağlıqmı-çöllükmi... maña o köylerni terk etmek qolay degil."

Abibulla qardaşınıñ fikirlerinde özü içün teselli tapıp olmasa da, olarğa itiraz etmedi. Üsein Kökközden bir vaqıtlarda ketken... qaytıp kelse, ayatında ne deñişecek?

Ertesi künü ağası Abibulla onı arabağa oturtıp, Süyren demiröl stantsiyasına alıp ketti. Üseinniñ muradı şu künü poyezdge minip, Kefege ketmek olsa da, Belbek aylanmasını keçken soñ, fikiri deñişti, arabanı Töle yoluna çevirmesini yalvardı, çünki bir muteber adamnen körüşmek zarurligi esine tüşti. Şeerge kelgen soñ, tanış-bilişlerniñ közüne körünüvden qaçınıp, "Avropa" qavehanesinde toqtadı. Ücrede "Tavrida", "Saba", "Aqşam" gazetalarını ve "Qaragöz" mecmuasını bir talay qarıştırıp oturdı, soñ Çarşığa çıqtı, tükâncılarnıñ müşteri çağırıcı araretli sadaları altında Sırlı-Çeşme maallesine doğruldı. Bunda, dördünci evde Yahya Naci Bayburtlını ziyaret etecek. Yahya Naci, Avropa tasili körgen, otuz dört yaşında adam. Eki yıl evelsi Alupkada ocalıqtan özüniñ doğmuş şeerine qaytıp keldi, şimdi Ruşdiyede ana tili dersleri ile meşğul. Yahya Naci şeerde "Uçqun" adlı yaş edip ve şairler cemiyetiniñ azası. Cemiyette Üsein Baliç, Celâl Meinov ve digeriler barlar. Yahya efendi kence meslekdeşi Üsein Şamilni memnüniyetle qarşılap aldı, ekisi qave başında keç maalgece oturıp, qalblerinde fıtırdap turğan içtimaiy meseleler aqqında qonuştılar. Naci musafirge özüniñ yaqında yazıp bitirgen "Zavallı Ayşe" pyesasından levhalar oqudı. Pyesa Üseinde küçlü tesir qaldırdı.

Oca "Avropa" qavehanesine qaytqanda, soqaqtaki insan qalabalığı içinde, santıraç bıcaqlı kişi, onıñ ögüni kestirip toqtattı. Oca kişiniñ medresedeki sabıq sınıfdaşı Fikret Şerif oğlu ekenini tanıdı. Körüşmegenleri çoq vaqıt olğan. Quçaqlaştılar, biri-biriniñ saglığı-selâmetligi aqqında soraştılar. Fikret ocanı evge, musafirlikke alıp-ketmek istedi, Üsein vaqıt tarlığı sebebinden, evge baruvdan red etti. "Öyle eken, bozanağa kirip, biraz oturayıq, qonuşayıq...— dedi Fikret.— Sizni pek sağındım." Üsein oca ne yapsın? Razı oldu. Bozana saibi qart arnaut Sandura eki münever gençniñ ögüne bardaqnen maqsıma ve topraq meşrebeler ketirip qoydı. Qomşu furundan sıcaq yantıqlar sımarlap ketirtti. Sabıq sohtalar içti ve aşadılar. Bardaq boşağan soñ, arnaut kene toldurdı, o da içildi degende masa üzerinde digeri peyda oldu. Maqsıma taze, salqın... içmesi hoş. Meşrebeler toldurıldı, meşrebeler boşatıldı. Bir çift yantıq aşaldı degende, furundan diger çift keldi. Vucudlar azar-azar ağırlaştı, qafalar kütürlendi, eki genç adam artıq öz sözleri ve areketleri içün özlerine esap berüvden aciz kibi köründiler. Laqırdını nezaketli sözlernen ihtiyat alda başlağan Fikret soñradan qızışıp ketti. Üsein de Yahya Naciniñ evinden qaytayatqan Üseinge beñzemey qaldı. Subet uzadı, eki dost toqtap olamadılar. Üsein oca, subetdeşi eki yıldan beri Peterburgda oquvda ekenini bilip, sevindi... eyecanlandı. Gürdeli, medeniy şeerge ketip oqumaq içün özünde imkân yoqluğına ökündi. Amma Fikret! Fikrette... çare çoq. Fikret sınıfdaşları arasında açıq zeinli, ayatından hoşnut, öz küçüne emin sohta edi. Kimerde devlet qurumı aqqındaki mulâazalarğa qoşulsa, akimiyet esaslarını qorçalamağa tırışa... "Halq ükümdarnıñ şahsiyetine sadıq, fermanlarına tabi olmağa borclu" dey turğan. Bir defa Şamil oña tikenli sual berdi: "Fermanlar halq menfaatına aks olsa… halq ne yapmaq kerek?— dedi sıpıfdaşına.— Ükümdarğa tabınuvnı devam ete bermek kerekmi?" Fikret sualniñ manasını añladı... lâkin birevden ödünçke alınğan sözler... dep tüşündi, indemedi. Müderiske de bu hususta bir şey aytmadı. "Fermannıñ halqqa aks soyu olmay,— dep cevap berdi Fikret.— Akimiyet er kes içün muqaddes."

Oquvnıñ soñki aylarında Fikret eki kün ücrede körünmedi, soñ peyda oldı. "Qayda ediñ?" "Nasıl becerdiñ?" dep soradı ondan Afız. "Babam kelip-ketti...—dedi o qısqadan,— tanışımıznıi evinde qondı. Onıñle körüştim." Bir qaç kün daa keçti. "Fikret Kair darılfnunına oqumağa ketecek..." degen haber işitildi. Kerçekmi bu? Yalanmı? Kimse bilmey. Fikretniñ özünden soradılar. "Babamnıñ arzusı öyle...— dedi Şerif oğlu,— menimki başqa. Menim maqsadım aliy oquv yurtunda tasil körüp, tehnika zenaatına saip olmaq. Babama aytıp baq. Maña qanmadı. Evge öz arzusınen qaytıp ketti." Fikret emin ki, babası tüşünip baqar, aqibette, oğlunı añlar. Bir çareler körer.

Oquv bitken soñ Fikret Alma-Tarhan bette, özen çetindeki öz köyüne ketti. Eki qatlı, qırmızı tola evde onıñ şerefine qoyunlar soyuldı, ziyafetler berildi. Yıllama, tansıq şaraplar içildi. Dülber sözler ay-tıldı.

Ziyafet qalabalığı eppi yatışqan edi, ziynetli odalarnıñ birinde, babası Osman Şerif müderisniñ yanında oğlu Fikret ile bir daa qonuştı. Babanıñ sabırlı ve iltifatlı laqırdısı oğlunıñ qararını bu sefer de deñiştirip olamadı. Fikret Kairge, İstanbulğa ketüvden qatıyyen red etti. Müderis oña taaciplenmedi. "Madamki oğlan sanaat, istisal mütehassısı oluv derdinde... E!— dedi o... boyunını omuzları içine çekti,— öyle olğanda, Berlinge yahut Londrağa ketsin! Qaytıp kelgen soñ elektrik stantsiyaları qurar. Qırım gençleriniñ ustalığı yalıñız mollalıqta degil. Mürekkep maşinalarnı işletüvge de aqılları yete..."

Ertesi künü müderis üyleden soñ Şerifniñ faytonına oturıp, evine qayttı. Osman efendi bir talay sofada oturdı, biraz daa azbarda, terekler kölgesinde kezindi. Ep Fikret aqqında hayallandı, gizliden öz-özünen laqırdı etti. Oğulnı Berlin yahut Londra darılfnunı oquyıcısı sıfatında tasavur etmege talaştı, iç tasavur etip olamadı. Onı... birden-bir oğlunı, tili-dini añlaşılmaz memleketlerge yollap, qasvetinden yanıp-kuyup oturacaqmı?

Bir kün Fikret babasına, Aziz Velizadeniñ oğlu Femi, oqumaq içün Peterburgqa ketmege tedariklengenini söyledi. "Men de Femi ile Peterburgqa ketmek isteyim..." dedi oğul. Osman Şerif oğlunıñ arzusını qabul etti. "Ğurbet ellerde "Ğarip kelmeşek" olup yürgence, paytahtta... rus imperatorınıñ özü yaşağan şeerde oqusın!"... dedi Şerif. Ertesi künü faytonğa oturdı, şeerge ketip, Aziz efendige, oğlunıñ işinde yardım etmesini yalvardı. Aziz efendi Alma-Tarhan boyunda aytuvlı, zengin Osman Şerifnıñ ricasını qaytarıp olamadı. Peterburgdaki dostu, meşur naşir İlyas mırza Boraganskiyge mektüp yazıp, eki qırım gençiniñ demiröl institutına qabulda atalıq yapmasını rica etti. İlyas mırza yaş kişilerge atalıq yaptı. Lâkin yalıñız bu eki kişigemi, aceba? Şarq ülkelerinden kelgen müteraqqiy münever kişilerniñ episine misli yoq yardımlar köstermekte, olarnıñ bediy eserlerini ana tillerinde neşir etmekte. Osman Nuri Aqçoqraqlınıñ ibaresi ile degende: "İlyas mırza Boraganskiy rusiye paytahtında qırım halqınıñ alicenap edebiy mümessili."

— Demiröl institutı! Qulaqlarğa ğayet hoş işitilmekte!— dedi Üsein Şamil ve biraz vaqıt keçken soñ:— Tezden müendis olacaqsıñız... öylemi?

— Ebet!— dedi Fikret. Qısqa cevabında iftihar sezildi.— Keçken yazda Sibirde oldum. Demiröl qurucılığında ameliyat keçtim. Ya siz, Şamil efendi? Ne işle meşğulsiñiz?

— Ocalıq ile,— dedi Üsein.— Köyde... balalarnı oqutam.

— Balalarnımı?— Fikret, güya sözni añlamayıp, qaytarıp soradı, lâkii Üseinniñ cevabını beklemey meşrebesini töpege ziyade köterip, tübünde qalğan maqsıma botqasını keyfle içip bitirdi ve ilâve etti:—Ebet! Oqutıñız! Cail qalmasınlar! Belki vaqıt kelir, olardan... siziñ qoluñızda oquğan o, çıplaq bacaqlardan ulu şahslar ösüp-çıqar... Yüksek ükümet idarelerinde hızmet eterler?! E? Şamil efendi?

— Şübesiz...— dedi Üsein oca. Rusiyeniñ diger milletlerindeki kibi, halqnıñ bahtı, seadeti içün küreşici küçlü şahslar bizde de doğarlar.

— Men öyle bellemeyim,— dedi Fikret.— Ve sizge beñzer biçare ocalarnıñ faaliyetine — nafile zamet dep baqam.

Üsein oca Fikretiiñ mısqıl ve nefretle ifa etken fikirlerine, niçündir, emiyet bermedi. Sözlerini öz qulaqlarınen işite turıp, ğarezlikle aytılğanına inanmadı. İnanmadımı, aceba? Nasıl inanmasın? Kederlenip, elemlenip, içten ateş aldı. Lâkin Fikret — onıñ, Üseinniñ, dostu... onıñ lafına qıymet kesmek içün özünde birden qatiyet is etip olamadı. Er alda, men yañlışa bilem... dedi öz-özüne.

"Men ve maña beñzer... eski kiyimli, boş cebli adamlar, fuqare tatar balalarına oquv-yazuv ögretkenimiz içün biçare adamlarmız. Ve bizim ğayretimiz — nafile zamet..." İçtimaiy ayatımızda işitilmegen, körülmegen adise. Bunı nasıl añlamaq kerek? Fikret Şerif yeñi cıns nesilni temsil etmekte, depmi?

— Nafile zamet? Ne sebepten öyle?— dep soradı Fikretten oca. O endi qaynap başlağan edi.— Bizler... halq ocaları niçün biçaremiz?

— Tatarnıñ ecdad zenaatı ne?—dep soradı Şerif ondan ve özü cevap berdi,— tütün, yüzüm, meyva asramaq... ve bir de qoyuncılıq. Bu zenaatnı oña Alla bağışlağan. Onı ögrenmek içün asılda mektepte oqumaq kerekmey.

— Siz, Fikret efendi, zanıma qalsa, endi keyflisiñiz,— dedi oca,— lafıñıznıñ manasına itibar bermeysiñiz!

— Menmi?— Şerif oğlu çeresini qıyıştıra berip, külümsiredi,— Yañlışasıñız! Söz kelimi, Harcibiyede balalarnı oqutmaq ne kerek? Farz eteyik, mektepni oqup bitirdiler... ep-bir alim olacaqları yoq, çünki o, tatarnıñ arcı iş degil. Bu sebepten, Üsein efendi, zametiñiz nafile!

— Siz... Fikret efendi, Peterburgda oquysıñız. Özüñiz kimsiñiz?— dep soradı ondan Üsein oca.— Frenkmisiñiz?

Üseinniñ sabırı tükendi. Tenine güya uzun bizler sançılğan kibi oldu. Süküt oturmağa endi mecalı qalmadı. Elindeki topraq meşrebeni köterip mermer masa üzerine urdı, meşrebe parça-kesek olup, içindeki maqsıma etrafqa saçıldı. Özü atılıp ayaqqa turdı... turğanda, astındaki kürsüge çarpındı, baş-taqlaq yıqıldı. Köşede, yüksek çapçaq yanındaki kiyiz oturğıçta yuqsırağan Sandura, tarsıldıdan seskenip bir qaqındı, ziyaretçilerge bunarlı közlerini tikledi, baqtı-baqtı, bozana içün adetten tış adise körünmegen soñ, tekrar közlerini yumdı.

Oca bozananı terk etmek niyetinen qapuğa doğrulğan edi, niçündir, toqtaldı... "alim olmaq tatarnıñ arcı degil" eken.— Özüñiz Peterburgqa niçün kettiñiz?—dedi o Fikretke.— Men bana qıqırdağıñıznı üzip taşlamaq istedim... soñ o tüşünceden vazgeçtim. Ayıp... bir vaqıtlarda siz böyle adam degil ediñiz!

Fnkret yerinden qalqtı, yüzüne ve bıcağı üzerine saçrağan maqsımanı yavlığınen sürtti, galstugınıñ tüyümini tüzetti.

— Siz, Üsein efendi, meni doğru añlamadıñız,— dedi ocağa,— men dedim ki, adamnıñ tasili ve medeniyeti daima...

Oca subetdeşini diñlemek istemey, elini iddetle siltedi, onıñ sözü bölündi.

— Men sizni doğru añladım,— dedi Üsein Şamil.— Ve siziñle bu meyhanege kirgenime biñ peşman oldum!

Fikret ocanıñ sözlerini işittimi-işitmedimi, lâkin sol qaşı töpege ziyade köterilgeni alda, tez-tez bozahaneden çıqtı. Oca ne olup-ne keçkenine qıymet kesmek içün bir talay ayaq üstünde turdı, tüşündi, niayet, meyhane saibinen esaplaşmaq içün arqasına çevirilgen edi, Sandura kiyiz oturğıçtan ayaqqa turdı.

— Maqsımanıñ özü içün bir buçuq manat,— dedi o ziyaretçige.— Yantıqlar esapqa kirmeyler.

— Niçün?— oca taaciplendi.

— Furuncı para almadı. Tanışıñız eken.

Üsein bozana saibine hucur-hucur baqtı... bir şey añlamadı. Avuçı içine paranı tıqıp, bosağadan tışqa atladı.

Suade hanım ile Acire sofrağa oturğan soñ, yaş hızmetkâr keldi, musafirlerniñ öglerine sıcaq piteler qoyıp, tar, yüksek filcanlarnı alıp, olarnıñ yerine büllür qadeler ketirip qoydı. Mühtelif suvuq yemekler ve içimlikler musafirler kelmezden evel sofra üzerine mearetle yaraştırılıp tizilgen edi.

— Aziz musafirlerim, Şamil ve Zekkiy efendiler! Acire hanım!— dedi ev saibesi. Davuşı biraz nağmeli, lâkin nazik çıqtı. O bilse edi! Sandura bozanasında bu eki musafir arasında yüz bergen adiseni, bu eki genç şimdi biri-biri içün kimler ekenligini Suade hanım bilse edi! Yoq! O bir şey bilmey ve bilmegeni içün devam etti:— Bir vaqıtlarda bu evde cemiyetsiz, ziyafetsiz bir kün keçmez edi. Rabbi Taallâ azretlerine ne fenalıq yaptım ki, meni böyle, amansız cezaladı! Evelâ üyken oğlumdan, soñra hocamdan marum etti... bir Femiyim qaldı. Sizler, onıñ dostları, bugün evimizge keldiñiz, demek, bizge ep muabbet ve itibar beslemektesiñiz. Men minnetdarım. Alla hayriyetiñizni bersin. Şimdi ise, rica etem, sofrağa buyurıñız!

Suade hanımnıñ şefqatlı sözleri, yaş çağındaki kibi cazibeli areketleri musafirlerniñ yüreklerine letafetli yel olup esti, içlerindeki elemni eppi yımşattı. Femi set üzerinden qalqıp, sofra başına oturdı.

— Buyurıñız, hanımlar ve efendiler!— dedi o musafirlerge öz adından muracaat ile.— Rica etem!

Lâkin ne Fikret... ne de Üsein efendiler yerlerinden qıbırdamadılar. Özleriniñ tizlerine közetip, susıp oturdılar. Suade hanım ayretke keldi. Eki musafirniñ... de birine baqtı, de digerine. Çerelerindeki bulutnı eslegen soñ, özüiiñ çırayı da deñişti.

— Femi! Balam! Men bir şey añlamayım!— dedi o titrek davuşnen.— Efendiler niçün küskünler? Bir şeyge canları ağırdımı?

— Can ağrısı... tekâran bar!—dedi Femi efendi.— Sizge degil.

Oğul böyle degen soñ ananıñ yüzü açıldı. Öz renkine keldi. Közlerinde sevinç sezildi.

— Qorqup kettim...— dedi o yavaştan, qolunı köküsi üstüne qoyup, yüreginiñ tepindisini tutıp baqtı.— Ne oldu? Ciddiy bir şeymi? Biri-digerine qancal sanıçtımı?

— Ciddiyge beñzey, çünki Üsein efendiniñ mıyığı ondan beri ep töpege tiklenik...— böyle degende ana zevqlanıp küldi. Üsein oca indemedi — Lâkin ekisinden birisi de yaralı degil.

Oğlunıñ qısqa cevabından, Üsein ile Fikret arasında olup keçken vaqianıñ acimi ve maiyeti añlaşıldı. Suade hanımğa olarnıñ tabiatları malüm. Dava ne üzerinde başlap, nasıl bitkenini, öz közlerinen körmey tura, tasavur ete bildi.

— Maña baqıñız, aziz efendiler!— dedi Suade hanım indemez musafirlerge.— Sanduranıñ meyhanesinde ne oldu? Ne olmadı? Men bilmeyim. Bilmek de istemeyim. Al-azirde bizim evimizdesiñiz. Fikret şimdi istraatta... bu künlerde bizni eki defa ziyaret etti. Üsein efendiniñ körünmegeni altı yıl. Yerleriñizden turıp, sofrağa oturması pek küç olsa, köterip alıp-kelip qoyayıq.— Ev saibesi bir talay daa oturdı, sustı. Soñra tekrar musafirlerge dedi: — Rica etem! Keç, oturıñız! Oturmasañız, yüregim tekmil yaralanacaq. Meni bir daa adam etmek qıyın olacaq... çünki bu künlerge qadar yaşadım ise, oña sebep — oğlum Femige ve sizlerge sevgim ve... iftiharım oldu. Aziz ağañız sizni, Üsein efendi, pek seve edi. Evellerde bu evge kelip de, başıñız töben alda qaytqanıñıznı bilmeyim. Bugün de öyle olsun. Fikret efendi, siziñ içün ne yapayım? Ögüñizde secde eteyimmi?

— Menimmi?— Osman oğlu Fikret taaciplendi.— Siz ne aytasıñız, Suade apte? Maña yalvarmaq kerekmey!

Fikret turdı... kelip Feminiñ yanına oturdı. Suade hanım bekledi. Üsein oca ne yapacaq, aceba? Sofrağa kelecekmi, yoqsa evden çıqıp ketecekmi? Yoq! Evden çıqıp ketmeycek. Üsein öylelerden degil. O. Fikretke ola, bu alicenap qadınnı aqaretlemez. Üsein oca aqırından set üstünden turdı.

Kelip, Acireniñ yanına oturdı. Suade hanımnıñ yüzünde nurlu şavleler oynadılar. O eyecanını tıymağa tırıştı, içki duyğularınıñ küçüne teslim olmaq istemedi, amma esli vucud çıdap olamadı... aqibette, közlerinde yaşlar peyda oldular.

Erkes öz yerini işğal etken soñ Femi efendiniñ teklifine binaen, qadelerge şarap qoyuldı.

— Anam tekâran raatlansın... eyecanı yatışsın,— dedi o.— Biz ziyafetni başlayıq. Öylemi, ana?— Suade hanım Feminiñ teklifine razılığını bildirip, başını yengilden qaqıttı. Oğul devam etti: — Biz Üsenn efendini ve Acire hanımnı evimizde körmekle ğayet memnünmiz. Musaadeñizle, olarnıñ şereflerine...

Fikret Osman oğlunıñ davuşı Feminiñ sözüni böldi.

— Afu etiñiz!— dedi Fikret oña, özü yavaştan yerinden köterildi. Bu vaqıtqace o ep sustı, sofra etrafındaki müitni tedqiq etip oturdı. Yüregini çoqtan beri küyüte kelgen yanıqlı fikirni ya bu yerde çıqarıp-qoyıp, onıñ azabından qurtulmaq, yahut o fikirnen uzlaşıp, onıñ esirliginde qalıp, Üsein Şamilnen ebediyen vedalaşmaq kerek edi.— Musafirniñ selâmetligi içün içilmezden evel... eki söz aytmaq isteyim,— dedi Fikret.— Biz o vaqıtta... Sanduranıñ meyhanesinde körüştik. Subetimiz yahşı başladı, teessüf ki, fena bitti. Fena bitmesine men sebepçi oldum. Özümni yüksek Peterburg cemiyetine mensüp...— bu, şübesiz, balalıq, balalıq degil ise, mıtlaqa fodulıq, kibarlıq edi,— deycegim, özümni Peterburg cemiyetine mensüp asılzade kişi etip köstermege istep yapqan işim. Soñki yıllarda men bu hususta çoq tüşündim, özümniñ aqsız ekenimni añladım ve... tasavur etiñiz, yalıñız bu meselede degil. Bugün Çarşıda Femi efendi ile tesadüfen körüştik. Bugün köyge qaytacaq edim. Siziñ, Üsein efendi, aqşam bu evde olacağıñıznı bilip, mezkür ziyafetke aselet keldim. "Öz ğayelerimden qatiyen vazgeçtim..." diye oğyuñizde tevbe etmek içün degil, sizge nisbeten yaptıgım aqsız muameleme peşman ekenimni izar etmek istedim.

Fikretniñ lafı bitmedi. Eyecanlandı... yerine otura qoydı. Ev saipleri içün onıñ ağızından çıqqan sözlernnñ özleri endi kâfi edi.

— Teşekkür, Fikret efendi!— dedi Femi, dostunıñ sözlerinden memnün qalıp.— Rica etem, bu qadeler içindeki acaip qırmızı şingenlikni Üsein efendiniñ ve Acire hanımnıñ şereflerine içeyik! İçeyik ki, eki yürekni hırpalağan zeval şunıñle bitsin-ketsin! Öyle degilmi, valide azizim?

— Öyle, oğlum! Öyle!— dedi Suade hanım.— Bitsin, ketsin!

Sofra başındakiler qadelerini biri-birleriniñkine küçlü urıp, yañğıratıp, içtiler. Kimniñ qadesi kimniñkine toqundı... araretli şadlıq sadaları içinde tain etmek, şübesiz, qıyın edi. Üsein ocanıñ qadesi Fikretniñkine toqundımı-toqunmadımı, kimse abaylap olamadı. Toqunsa da, toqunmasa da... endi onıñ emiyeti yoq, çünki eñ müim iş al oldu. Fikret efendi Üsein ocanıñ yüzüne urğan aqaretini keri qaytarıp aldı. Niçün keri qaytarıp aldı? İnstitutnı bitirgen soñ Fikretniñ içtimaiy ayatqa nazarında deñişme oldumı? Hayır! İş öylege beñzemey. Femi, Fikret ve... Üsein, uzun müddet bir müitta bulunıp alışqan ediler. Balalıqtaki yaqınlıq küçü soñundan adetke çevirildi. Araları bozulsa da, kötekleşseler de ve... ğaye, qanaat itibarı ile ittifaq teşkil etmeseler de, biri-birlerini unutıp olamaylar. Bu tabiiy sevq... İlki sözde, ilki baqışta añlaşalar. Dava, itiraz degen şey yoq. Bir vaqıtlarda olğan... bitip ketken. Üsein — Kökköz dağlarınıñ bağışlağan yüvezi ve fındığınen keçinici faqır Toqtar aqaynıñ oğlu ekeni de unutılğan, arada insaniy yaqınlıq qalğan. Femide ve Fikrette para... demek ki, küç bar. Üseinde para yoq... halq saadeti içün tüşünce bar. Dostları onıñ tüşüncesine mani olmaq istemeyler. "Memlekette böyle adamlar da olmaq kerek..." dep baqalar. O sebepten Fikret Üseinge barışıq ilân etti. Bu, şübesiz, Feminiñ teşebbüsi sayesinde oldu. Üsein oca ise, aqibette, itiraz etmedi.

Qadeler boşandı... qaşıqlar, vilkalar areketke keldi. Yemekler arasında eñ müteberi "İmam bayıldı" oldu. Soñra patilcan turşusı aşaldı, zeytunnıñ lezeti baqıldı. Qadeler tekrar toldurıldı. Tekrar boşatıldı. De Suade hanımnıñ sağlığına köterildi. De Femi efendiniñ... Fikret bir defa, tek bir defa, muqaddeme söz aytılğanda içti. Ondan soñ ağızına şarap almadı. Lafqa da çoq qoşulmadı. Çeresi qızara berdi. Özü sustı, oturdı. Üsein oca onıñ sükütlügini sezdi. Susmaq... bu — yürekteki aqaretniñ ifadesi. Yahşı alâmet degil. Oca, ev qıraliçasınıñ ricasını red etip olamay, razı olup, sofrağa oturdı. Demek, medeniy cemiyet qaidelerine soñunace riayet etmek kerek. Onıñ içün Fikretke söz qattı. Fikret oña nezaketle cevap berdi. Biraz vaqıt daa keçti. Sankt-Peterburg ayatından bazı levhalarnı ikâye etti. İlyas mırza aqqında laqırdı açıldı. Fikret onıñ darılfnunda ecnebiy tiller fakultetinde ders bergenini, kendi matbuasında ise Abaynıñ eserlerini qazah tilinde neşir etkenini tafsilâtınen söyledi. Keñ sofranıñ eki yaqında qarşı-qarşığa oturılıp, yapılğan bu subet, elbet de, ihtiyat ve araretsiz edi. Öyle odsa da, mezkür ziyafet uzun müddet buğavlı yatqan buznı cılıttı. O artıq irip başladı. Çünki Üsein ocanıñ özü de bir insan. Daima bulutlı çere ve dertli yüreknen yaşamaq istemey. Bu öz ğayeleriñden red etüv degil, elbette.

Geceniñ bey vaqıtında musafirler evniñ alicenap saiplerinen sağlıqlaşıp merdivenden aşağı birinci qatqa tüşkende, tögerek ay nurlarını uyqudaki şeerniñ kiramet damları ve minareleri üzerine saçıp, olarnı aydınlatmaqta edi. Yelğa çıqqan soñ erkekler bir daa, lâkin özlerince, sağlıqlaşmaq içün yol çetindeki dut teregi kölgesinde toqtaldılar. Suade hanım kelinni ve balanı yeteklep alıp-barıp, faytonğa oturttı.

— Menim uzaqlarğa çıqmağa mecalım yoq, Acire!— dedi o kelinge, basqıç yanında toqtalıp.— Sizler yaşsıñız. Vaqıt tapıñız... poyezdge otur da, doğru bizge keliñiz!

— Kelirmiz, inşalla! Lâkin baqayıq... işlerimiz nasıl olacaq?— dedi Acire hanım, tüşünceli alda.— Ocanıñ bir dostunıñ çağıruvına işanıp, keteyatamız.

— Bir dostunıñ?— kelinniñ sözleri Suade hanımnı taaciplendirdiler.— Harcibiye siziñ öz köyüñiz degilmi?

— Öz köyüm... amma anda kiyik tertip yaşay. Ocağa tiş qayrağanlar bar. Bizge qıyın olur dep qorqam.

— Qorqsañız... niçün ketesiñiz?— dedi Suade hanım.— Başqa yer yoqmı?

Acire terenden köküs keçirdi ve... içindeki qasvetniñ tışqa çıqqanını sezdirmemek içün, quçağındaki balanıñ... güya üşügen başına örme fes kiydirmege tutundı.

— Başqa yer, itimal, bardır,— dedi kelin, fesni kiydirgen soñ,— Ne yapayım? Harcibiyede anam, babam... aptelerim barlar.

Arqa yaqtan, sezdirmey, Femi efendi peyda oldu. Ananıñ yanında toqtalıp, başını yavaştan onıñ omuzına tayadı. Suade hanım hoşnut alda külümsiredi.

— İşte, saña... kiçkene balaçıq!—dedi o kelinge ve oğlundan soradı:— Laqırdıñıznıñ soñu olacaqmı? Qulaqlaşa beresiñiz... Sandurada bir şeyler daa oldumı?

— Sanduranıñ özü bıltır vefat etti,— dedi Femi.— Albuki iş onda degil. Fikret evlenmege azırlana!

— Kim? Fikretmi?— Suade hanım oğluna inamsızlıqnen baqtı.— Ya Rabbim! O künnü de körecekmizmi? Evlensin!—dedi o qatiyetle.— Ne? Yoqsa, keder etken şey barmı?

— Musafirlerni...— O Acire hanım betke işaret etti,— musafirlerni Alma-Tarhanğa alıp-ketmek istey. Üsein qail olmay.

— Üç afta beklemek... qıyın. Eger ketseler,— Suade hanım terek taldasındaki oca işite bilecek qadar yüksek davuşnen dedi:— Ketseler de, toyğa aselet kelseler... o başqa!

— Mümkün degil,— dedi oca. Fikret ile ekisi endi faytonğa doğru kelmekte ediler.— Tezden mektepte dersler başlaycaq.

Üsein qonaqlarnen tekrar samimiyetle sağlıqlaşqan soñ refiqasınıñ yanına oturdı.

— Öyle...— dedi oca Fikretke, bir közüniñ qapağını sezilir-sezilmez oynatıp,— depeşañıznı bekleycegim!

Femi, çardaq oturğıçta yuqsurağan aydavcını türtip uyanttı. Aydavacı abdırap, telbevlerni alel-acele elinde toplap, özüne tarttı, fayton yerinden köçti... "Veli Baba" qavehanesine doğru yol tuttı.

Ana, oğul ve... bu evde geceleycek musafir, üçevi merdivenden yuqarı köterilgende, Suade hanım Fikretni ihtiyatle türtti.

— Depeşa... niçün?— dep fısıldadı onıñ qulağına.— Toyğa kelecek oldumı?

Fikret külümsiredi, başını tersine salladı.

— Toydan soñ iş idaremizge qaytıp barsam, oña mektüp yazacağım. Bizni ziyaret etecek.

Ümer iri mögedekli, gudurdevik arabada emcesini ve yengepçesini, ufaq-tüfek eşyanen, demiröl stantsiyasına alıp keldi. Olar poyezdge, yani trenge oturıp, Kefe betke yöneldiler. Eki gece ve bir künden soñ... niayetsiz çölniñ çetinde iri, tögerek küneş qızarıp-qızarıp batayatqanda, Harcibiyede, macarğa beñzer eki atlı, iri araba, toz çañğıtıp kelip, kültöpe evniñ ögünde toqtadı. Üsein oca ve yaş balalı Acire hanım yerge tüşkence, arabanıñ etrafında soy-sop, qolum-qomşu toplandı, arabadaki eşyanı içeri alıp kirdiler.

Bu daqqadan itibaren ev erkek ve qadınlarnıñ bala-çalanıñ ses-sadalarınen toldu. Dostlarnıñ-eşlerniñ "Hoş keldi" ziyareti aftalarnen devam etti. Şamatalı "keldi-kettiler..." eppi sakinlegen soñ, Üsein oca bir kün, sabalıq aşını aşap, köyni bir köreyim dep, evden çıqtı. Evniñ saibi — Acireniñ aptesiniñ oğlu Seit Cemil... daa yaş yigit, anası-babasınen beraber başqa evde yaşay. Deycegimiz, oca evden çıqtı... Elindeki kümüş saplı tayağınen orta yol boyu yavaş-yavaş ketti. Keter eken, ep etrafına baqındı. Üç yıl içinde köyde bir de-bir deñişme sezip olamadı. Köyniñ batısında kene şu Cemalti baynıñ qaraltısı, kündoğuşında Acı-Erbain Emirzaq oğlunıñ evi. Sırt bette Sarıtaş Cami. Yol tobuqtan qum. Azbarlarda küneşten yanıq alabuta... qara tenli ştansız balalar. Topraq damlar artında, otsuz-ölensiz çölde toqtap-toqtap aylanğan celtirmen.

"Yoq, Harcibiye deñişkeni yoq,— dedi Üsein Şamil öz-özüne.— Evelki kibi, sefil". Oca bu köyge ilki kelgen yılını hatırladı. O vaqıtta Harcibiyede tükânlar çoq edi. Acı-Bekirniñ tükânı, dañğalaq Vasilniñ tükânı, Barbi aqaynıñ tükânı, Bari baynıñ tükânı.

Eñ kârlısı, eñ zengini — Talipniñ tükânı. Qave içmek, domino oynamaq, episi mümkün. Patta-satta siyasiy vaqialar aqqında laf çıqa, alevlenip kete, dava köterile... iş, kimerde, bir-birini aqaretlev ile neticelene, kimerde subet kötek ile de bite. Kişiler keç maalde darqap kete, saba erte turup, çöl hızmetine cöney, yerge qaranlıq çökkende qaytıp keleler.

Köyde ayat böyle neşesiz, mazun devam eter eken, rus-yapon muarebesi başlandı. Canım-canım tatar oğlanları doğmuş evlerini terk etip, Qızıl Quyu demiröl stantsiyasında eşelonğa tolup, dünyanıñ çetine... Port-Arturğa cönediler. Uzaq elde, amansız qurşunlar altında rusiye toprağını duşmandan qorçalap, qan töktüler, elâk oldular. Elâk olğan tatar yigitleri padişa azretleri oğrunda "şeit kettiler..." isap etildi. Sağ qalğanlar, elden-ayaqtan yaralı, saqat... qaytıp keldiler.

Harcibiyede mektep yoq edi. Sekiz baba: "Oğullarımız oqumış olsunlar..." dep, Üsein ocanıñ yılına dört yüz kümüş para adap, deljanğa oturtıp, Saraymenden bu köyge alıp keldiler. Oca sekiz oğlanğa oquv ve yazuv ögretti. Cemiyet Hayriye usulğa kelgen soñ cemaattan tüşken ianege mektep binası yasattı. Divarları bıçma taş, tavanı yüksek, pencereleri keñ... bu yeñi usul mektebine qomşu köylerniñ balaları da qatnap oqudılar. Soñ binada, talebeler içün taraşlıq oldu. Üyken yaşlılar içün aqşamlıq sınıflar açıldı. Tezden añlaşıldı ki, mektepteki itiyac yalıñız bina taraşlığından ibaret degil, talebelerniñ qollarındaki "Havacei subyan" ve "Qılavuz" eski ve mürekkep ekenligi bilindi. Yeñi oquv kitapları yazğan ve neşir etken Gasprinskiyden başqa kimse yoq. Onıñ da işi çoq, vaqıtı yoq. Üsein oca özü yeñi qırayetler yazıp, talebelerni oqutmağa mecbur oldu.

Tek mektep degil... köyniñ ve halqnıñ özü de islaatqa muhtac. Çünki yer sürmege-saçmağa iqtidarlı köylü topraqtan marum... topraqlar baylarnıñ qolunda.

Üsein oca Saraymenden kelgen ilki künlerinde sekiz baba: "İnşalla, balalarımız Quran oquvnı ögrenecek, molla olacaqlar..." degen ediler. Üsein oca babalarnı aldamadı. Balalarına K uran oquvnı ögretti, amma istiqbal içün onıñ nafile zamet ekenligini de añlattı, çünki maqsadı — mollalar azırlamaq degil, devlet idarelerinde hızmetke iqtidarlı hadimler yetiştirmek edi. Balalarğa riaziyat, fizika, endese oquttı. Ana tili ögretti. Puşkinniñ, Midkeviçniñ eserlerini ana tiline tercime etip, balalarğa tam aktör ustalığınen oqup kösterdi. Dersler tertibine muzıka meşğuliyeti kirsetti. Türkü derslerinde özü kemane çalıp, refaqatlıq etti. Üsein oca acaip kemaneci edi.

... Oca küneş şavleleri arareti altında toz çañğıtıp, köy boylap keter eken, padişalıqnıñ bu ülkege yalıñız istraat diyarı diye baqıp, yerli halqnı müşkül aldan qurtarmaq içün iç de çare körmegenine kederlenmekte edi. Bir defa Üsein oca, vaqıf topraqlarnıñ bir qısımı fuqare köylülerge berilmesini arzu etip, uyezd topraq işleri idaresine ketken vaqıtında, demiröl stantsiyasında, ayaqları buğavlı kişilerniñ trende Sibirge, kürek cezasına yollanılğanını körgen edi. Şimdi közleri ögünde o, ğarip adamlar kevdelendiler. Oca eyecanlandı... omuzları öz-özlüginden silkinip aldılar. Bu ağır tüşüncelerden qurtulmaq içün toqtaldı, ufuqta çalqana yatqan mavı deñiz betke bir talay közetip turdı. Yeq, o musallat fikirlerni qafadan çıqarıp olamadı. Kerçte oz közlerinen körgen işçi qiyamı da yüregini tırnap aldı. Oca anda siyasetten küçlü, pişkin adamlarnen bağlı edi. Bir defa padişa topçuları Mitridattan şeer soqaqlarındaki numayışçılarğa qarşı ateş açqanda, oca elâk olayazdı. Bu vaqiadan soñ, dostları oña Harcibiyeden tışqa çıquvını yasaq ettiler.

O vaqıtta bekâr oca Menlibaynıñ evinde, ayrı odada yaşay edi. Çoq vaqıtlar köyden tışqa çıqmadı. Kündüzleri mektepte talebelerniñ derslerinen, geceleri evde edebiy yaratıcılığınen meşğul oldu. Öyle gecelerniñ birinde şairniñ qaleminden elemli satırlar töküldiler.

Eki ay köyden çıqmadı. Niayet, sabırı tükendi. Bir kün ğaip oldu. Mektepte özünen beraber ocalıq etken İbraim Qaramanov ve Tair Burnaş onı dört kün-dört gece qıdırdılar, niayet, Kerçte polis idaresi başlığınıñ öldürülüvinde şübelenip qapalğan adamlar arasında taptılar. Rus tili muallimleri Emir-Ali Qayışev ve Menseit Kömürci Üsein ocağa Kefil olup, qurtarıp aldılar.

Üsein Şamil kene evine qapaldı. Amma raat oturıp olamadı. Ne yerdedir gektograf elde etti, geceleri, köyde erkes uyquda ekende, qandil yarığında oturıp, akimiyet idareleri hadimlerindeki zulumğa, aqsızlıqqa qarşı qiyam içün beyannameler yazaraq, cuma künleri ceblerine ve qoyunına toldurıp, nasıldır köylerge barıp keleberdi. Meñlibay bir defa azbarda ocanıñ üstündeki kiyimni pek şişik alda körüp, pek taaciplendi.

— Oğurlar olsun, muallim!— dedi o küçük, qıpıq közlerinen külümsirep.— Uzaqqamı?

— Dormenge... bazarğa,— dep cevap berdi Üsein Şamil.

Betten ve areketten deñişmey, yoluna devam etti. Meñlibay artından baqıp qaldı.

Oca eki künden soñ qaytıp keldi. Eki afta daa keçti. Meñlibay geceniñ bey vaqıtında qomşu odada tasırdılar işitip, töşeginden qalqtı, ahırdaki atlarnı baqqan olup, ihtiyatle ocanıñ penceresiniñ qıyığından içeri közetti. Oca hucur alet ile kâğıtlar üzerine qara, semiz arifli sözler basmaqta edi. Meñlibay bir şey añlap olamadı. Ayrette qaldı.

Dört künden soñ köyde urâdnik peyda oldı. Ocanıñ odasını ahtar-tenter etti. Ükümetke aks faaliyet alâmeti tapıp olamadı, çünki rus tili ocası Tair Burnaşnıñ qardaşı — Üsein ocanıñ talebesi Aziz Burnaş gektografnı alıp-kelip, mezarlıq içinde saqlağan edi.

Amma urâdnikte oca içün şübe doğdu. Evi üzerine gizli nezaret tain etip, qayttı. Oca urâdnik ziyaretiniñ quru çıquvından ruhlanıp, gecelik faaliyetini toqtatmadı. Mektepteki istraat künleri evde ocanıñ özü içün sıqıntılı hızmet künleri oldular.

Küz aqşamlarınıñ birinde Üsein ocanıñ Evine Emir-Ali Qayışev keldi. Çay içtiler, qonuştılar. Musafir özüniñ "Sarı yapraqlar" adlı pyesasını oqudı... Ev saibi diñledi. Subet sabağace devam etti. Emir-Ali ketmek içün sağlıqlaşqanda: "Yalvaram sizge! Sabır etiñiz!— dedi Üsein ocağa.— Pek tıqılmañız. Vaziyet şimdi kergin. İrtica ziyade küç aldı. Er yerde darağaç... adamlarnı asmaq, kesmek... Sibirge aydamaq. Mektepte dersleriñiznen meşğul olup tursañız, şimdilik kâfiy, çünki siz işiñizde ihtiyat degilsiñiz!"

Üsein oca razı oldu. Qayışev ketken soñ, gecelik faaliyetini toqtattı. Özüniñ şahsiy ayatı... sevgisi, evi-barqı, kelecegi hususında tüşündi ve onıñle meşğul oldu. O hatip Mambetniñ altı qızından eñ kencesi Acirege quda yiberdi. Mambet — bir at, eki ögüz ve biraz da topraqqa saip olsa da, asılında, caminiñ vaqıf topraqlarını kirağa berip, onıñ kelirinen güzel keçingen, ağırmaq adam... Üsein ocağa göñüli yaqın edi. Aleketsiz, çuvuldısız toy yapıp, Acireni Üseinge hocağa berdi. Ekisini de yeñi evde yerleştirdi.

Amma bir yıl keçmedi, köyge kene urâdnik keldi. Ocanen körüşmedi. Meñlibaynen laqırdı etip, qaytıp ketti. Soñ polis idaresinden üyken inspektor ile silâlı eki asker keldi. İnspektor cebinden defterini çıqardı, açıp, oqup baqtı, soñra qapadı. "Harcibiye qariyesi muallimi Toqtarğazı oğlu Üsein Şamil, padişa azretleri aleyine aks fikirli gazetalar oqumaqta, eali arasında saltanatka qarşı beyannameler darqatmaqta..." — degen sözler yazılı edi defterde. Dört köşe mühürli kâğıt üzerinde ise: "Uyezd zemstvo idaresiniñ 1907 senesi iyül on dördünci künü, eki yüz on üç nomerli emirine binaen, Toqtarğazı oğlu Üsein Şamilge Harcibiye qariyesinde yaşamaqnı qatiyen yasaq etmek..." denilmekte edi. Trandafilidi ocağa uyezd prokurorınıñ ükümnamesini kösterdi. Oca oqup tanış oldu ve mezkür ükümni eki kün-eki gece zarfında eda etecegine dair imza etti.

"Bana baq, Üsein oca!—dedi üyken inspektor, yarı türk, yarı noğay sözlerinen.— Menim eki defa aytqan adetim yoqtır. Üç kün soñra kelirim, köyde bolsañ, Kefeyye götürip, apshaneyye tıqarım. Ömürlik orada qalırsıñ. Nezaretiñ emiri öyle, qattıdır."

"Qayda ketmege borclım?"— dep soradı ondan Toqtarğazı.

"Nereyye isteseñ, oraya git!— dep cevap berdi Trandafilidi.— Tek Kefe uyezdinden çıq!"

Oca bu ükümge qarşılıq köstermek içün özünde küç tapıp olamadı. Qarşılıq köstermek içün cemaatnıñ özünde de uquq yoq edi. Demiröl stantsiyasına barıp yetmesi içün Toqtarğazığa at-araba taqıştırıp berdiler. Oca ailesinen köçüp ketti.

Şimdi Harcibiyege ekinci kelüvi. Ava sıcaq. Yol çetinde toqtalıp, nefes almaq içün taldalı bir terek yoq. Amma oca Harcibiye ealisiniñ adetlerini bile. Böyle maalde esli-başlı erkek adamlar tükânda ola bileler. Tükân ve qavehane — ekisi bir saçaq astında.

Oca tükânğa kirdi. Qatran ve küflü mal qoqulı, dım bölme içerisinde Talip bir özü oturmaqta edi.

Üsein ocanı körgen soñ, cılmaydı. Onı quçaqladı, arqasını taptadı. Özüniñ ocağa yaqın ve sadıq ekenini sezdirmek istedi.

— Keldiñizmi, Üsein oca?—dedi tükâncı. Biz deliklerine beñzer küçük közlerinen ocanıñ potüklerinden tutıp, qalpağına qadar teşkerdi.— Hayırlamaq içün eviñizge barıp olamadım. Canıñız ağırmasın. Dürmenge mal almağa kettim. Siz, ğaliba, deñişmegensiñiz.

Toqtarğazı tükâncını yahşı bile. O ğayet muqayt adam. Kim-kimnen dost... kimnen duşman, episinden haberdar.

— Yoq!— Toqtarğazı başını yengilden oñğa-solğa qaqıttı.— İç deñişmedim. Başımdaki de ep şu... Harcibiyede tikilgen qalpaq.

Talip kürpe çuvalı üstüne oturdı, ocanıñ sözleriniñ manasını añlamağan olup, sigar yasamağa tedariklendi.

— Qayerde cerleştiñiz?— dep soradı o ocadan.— Eski evdemi?

Oca, tükâncınıñ sualini tasdıqlap, başını qaqıttı.

— İşleriñiz nasıl?—dedi Talipke.— Alış-veriş tavlımı?

Talip sigarını tutandırdı. Tütünni içine çekip, cigerlerini toldurdı.

— Faydasız...— dedi o. Tütün ağızından burum-burum olup çıqtı.— Ağalar menden mal aluvnı beysinmeyler. Kepeden öz adamları ketireler. Calanğaç köylüniñ küçü tek upaq-tüpekke cete... at mıhı, çamaşır sabunı, kunaylan mayı, teren kaloş, raqı...—Talip böyle dep, cılmaydı.— Raqı aruv kete. Niçün deseñ, halq qaarli. İçse, cüregi cazıla. Özüñiz?— tükâncı kürpe çuvalı üstünden turıp, tahta bölme altındaki ocağa yaqın keldi.— Üç cıldan beri qayda ediñiz?— dep soradı ondan,— Tavlıq caqlardamı?

Talip Harcibiyede ilki peyda olğan vaqıtta...— özü Trabzon betlerden kelgen edi — bazı kişiler onıñ lafını añlamay ediler. "Sen ne tilde söylenesiñ? Laz tilindemi?"—dep küle ediler. Talip yaş edi... çöl şivesini tez ögrenip ketti. Oca tükânğa kirgende, öz şahsiyeti Talip içün büyük meraq doğurğanını deral sezdi. Lâkin onıñ merağını qanaatlendirüvden qaçınmadı.

— Bir talay Kökközde yaşadım,— dedi Üsein Şamil.— Soñ Ayvasılda... ministr mektebinde işledim.

Şay dep turğanda, içeri on eki yaşlarında oğlan bala kirdi. Ösük saçları küneşten qızarğan, töpege tiklengenler.

— Bar, Mecit aqayğa ayt, qave ketirsin!— dedi oña Talip ve ilâve etti.— Üsein oca içün de!

Bala yeñi adamğa taaciplenip baqtı-baqtı... külümsiredi. Tanıdı onı. Qapuğa doğurılğanda, oca onıñ omuzından tutıp, toqtattı.

— Kerekmey,— dedi Üsein oca,— yaqında evde içip çıqtım.

Bala ocağa baqıp, hayli vaqıt ırcayıp turdı, soñ aralıq qapu içinde ğaip oldı.

Oca sağlıqlaşıp, tükândan çıqtı.

Tışarıda aynı şu sıcaq ükümran edi. Yer ve ava pek qızğan, adam serbest nefes aluvdan aciz. Toqtap turmaq mümkün degil... bir de-bir yaqqa yürmek, yahut başnı taldağa tıqıp qurtulmaq kerek. Lâkin talda yoq. Ketmek kerek. Qayda? Kene evgemi? Eki afta evde musafirlernen oturdı, qonuştı. Kâfi degilmi? Bu köy Üsein oca içün yabaniy degil. Onıñ taşında-toprağında, adamlarınıñ köz yarığında Üsein ocanıñ zameti, sevgisi bar. Üç yıl evelsi soqaqta ocanı körgen kişi, başını belgece egiltip, selâm berir edi. Qarçığalarda esli-başlı adamlar körünmeyler. Olar şimdi... çölde hızmetteler.

Oca yelkesi üstüne tayğan qalpağını ögge cılıştırdı, qumlı yolğa tüşip, araba izleri üzerine basqalay berip ketti. Oña İbraim oca Qaramanov ile körüşmek kerek. Çünki evden öyle niyetnen çıqqan edi. Laqırdı etip almaq kerek.

Üsein onıñnen yaqın. Baqır çereli, iri kevdeli bu adamnı begene. Oña işana. İbraim ocanıñ közlerinde bunar yoq, baqışları temiz. Tarahtaşlı kişi...

Yol boyu adımlar eken, qafası ep ağırlaştı, içinde fikirler üymeleşmekteler. O Tair ocanı da tüşündi, Tair Burnaşnı... rus tili muallimini. Tair balalarımızğa rus tili ögrete. Men ana tilimizni. Rus tilini mükemmel bilsem, men de oqutır ve... özümde büyük qanaat, hoşnutlıq is eter edim. Mendeleyevniñ elementler cedvelini oqudım. Tüpsiz ilmiy menba! Elementler... Ebet! Tapılmağan elementler. Tapılacaq elementler! Ah! Rusçayı eyi bilse edim!

Qaç kereler şiir yazuvnı bıraqmaq içün tövbe ettim. Başıma yalıñız dert, ğam-ğusa ketirgen bu zenaatqa lânetler oqudım. Yoq. Bıraqıp olamadım. Puşkinni tilimizge tercime etsem, kederni unutam, alemde şiiriyet degen şey barlığından iftihar etem. Yoq... şu sözlerni nasıl unutırım?

Bu eki beyit tercimeniñ qaralaması edi. Öyle olsa da, acaip aenk olup işitildi. Oca o satırlarnı özü içün işitilir davuş ile oqudı. Soñ, indemeyip, ep yurdi.

O köyni terk etken edi. Keri çağırdılar. Qaytıp keldi. Oca tekrar süküt mulaazağa alınıp ketkenini özü sezmey qaldı.— Niçün? Cemaatqa yahşılığım içünmi?— dep soradı o ve öz-özüne itiraz etti.— Yoq! Mında meni sevmegenler de bar. Menimle körüşkende, olarnıñ qanı bozula, yüzleri kögerip keteler. Öyle eken, Harcibiyege niçün qaytıp keldim? Meni mında ne bekley?

Ne bekley? Onı kimse bilmey. Ne ocanıñ özü, ne de cemaat. Niçün qaytıp keldi? Oca bu köyde ilki mektepni açtı. Adamlarğa qaranı tanıttı. Közlerini ortken zulmet perdesini yırtıp, alıp-attı, yarıqnı kösterdi. Soñ, bu yapqan işini özü begendi, ondan iftihar etti. Tek bu degil. Yoq... tek bu degil. Ocanıñ yüreginde uyuğan sevgi bunda, bu köyde uyandı. Acire adlı araretli, aqıllı qıznı bu köyde sevdi, oña evlendi. Acireden Nuriye doğdu. Nuriye çoq yaşamadı... öldi. Onıñ yanığı vaqıtında hoca ve qadın köyden sürgün oldular.

— A! Üsein muallim! Sizni körgen bey olsun!

Oca seskenip, toqtaldı. Bu kimniñ davuşı, aceba? Esindemi? Yoqsa, seferdeki cayav asker kibi, tüşünde işitildimi. Etrafına baqındı. Uzun evniñ yeşil araba qapusı ögünde Acı-Erbain, eki elini qursağı üzerine qavuştırıp, külümsirep turmaqta.— Yol basıp ötmeñiz, muallim! Evimizge buyurıñız!

Acı-Erbain... bu — Harcibiyede eñ zengin kişiniñ dünyağa kelgen vaqtında evde Qurannıñ cıltında yazılı adı. Köylerde oña Aciredin Emirzaq oğlu denilmekte.

— Teşekkür, Acı-Erbain efendi!—dedi Üsein oca, sağ elini köküsi üzerine qoyup.— Acele işim bar.

— Kelir-kelmez... nedayın iş? — Acı-Erbain köbegine qadar çezik kölmegini dögmelemekte olup, ocağa doğruldı.— Tiyran kirip, bir qave içmeseñ, canım ağırır!

— Başqa vaqıtta kelirim. Şimdi... afu etiñiz!

Lâkin Acı-Erbain ocanıñ sözlerini diñlemedi ve işitmedi... qalın, qısqa qollarınen onıñ bileginden qapqaç etip tuttı, çekip evine alıp kirdi. Kerçek, Acireddinniñ qollarındaki küç ocanıñ özünde de yoq degil, amma... tek qollarında. Aciredinniñ ise... turuşınıñ, yürüşiniñ, lafınıñ özü — küç. Onıñ adı, qıyafeti — akimiyet, cebriyet. Aciredinge tirelüvden eyi netice beklemek mümkün degil. O sebepten Üsein oca tabi oldı.

İri, ülkün oda. İçinde minderler üstünde esli-başlı kişiler oturmaqtalar.

— Efendiler!—dedi ev saibi, qırmızı çereli, tolu müçeli... temiz kiyimli musafirlerge muracaat etip.— Baqıñız... kim keldi?

Kişiler Üsein ocanı körgen soñ, ayretle közlerini köterdi, eleslenip oña baqtılar. Oca minder üstündeki kişilerni tanıdı. Cemaledin, Acı-Abdurazaq, Baqı Bariyev, Resul efendi, Ebu Bekir, Adil baylar... yoq, Üsein oca olarnı unutmadı.

— Hoş keldiñ, muallim!— dedi eñ çette oturğan sarışın Adil bay... quru müçesini biraz ögge bererek, eki qollap ocanıñ elini sıqtı.— Harcibiyeni bir taşlap kettiñ. Zan etsem, bir daa taşlap ketmezsiñ!

— Meramım öyle — oca başını yengilden qaqıttı, elini onıñ avuçları içinden çekip alğan soñ, köküsiniñ sol yaqına bastı.— Körüşüvimizden ğayet memnünim!

— Biz de... balalarımıznıñ ocası sağ-selâmet ekenliginden hoşnutmız,— dedi Aciredin.

Ev saibi bu sözlerii öz lâyıqatına müimlik berüv, alicenap körünüv içün ayttı. Oca, elbette, episini añladı. Başqaları yerlerinden turmadılar. Oca olarnıñ kibarlığını sezmegen olup, özüniñ nezaket borcunı tam qaidesinen eda etti. Er biriniñ ögüne kelip, qolunı aldı, al-hatir soradı. Niayet, Acı-Erbain ocağa oturmaq içün yer teklif etti. Özü de oturdı. Ebu-Bekir bay qısqadan dua oqudı.

— Kelgeniñden haberim oldu,— dedi Aciredin.— Bizim yaqqa bir körünip ketersiñ belledim. Körünmediñ. Nasıl? Temelli keldiñmi?

— Ebet!—dedi oca.— Hısmet olsa...

— Sizni... apshanede dep işitken edim.— Ebu-Bekir böyle dep oturğanda aqsırdı. Elindeki filcannıñ qavesi telgendi, tizleri üzerine töküldi. O filcannı deral tabaq üstüne qoydı.— Yañlış olsa kerek. Ne deysiñiz, Üsein oca?

— Apshanede? Menmi? — oca taaciplenip, omuzlarını qıstı.— Zan etsem, bu siziñ arzuñız edi. Şimdi meni serbestlikte körüp, hayalıñız qırıldımı? Men apshanede olmadım. Ayvasılda Ministr mektebinde muallim edim.

Ocanıñ bu sözlerinden soñ Acı-Erbain, Ebu-Bekir, Cemaledin bir birlerine baqıştılar.

— Ministr mektebinde?— Ebu-Bekir ögge egildi, belini doğrultıp, sarı kirpiklerini sıq-sıq oynattı, eleslenip qaldı.— Ayvasılnı... o acaip köyni taşlap, bu taqır çölge keldiñizmi?

Qapu aqırından açıldı. Beline mavı, qıyıq şal bağlı yaş qadın utansırar, gülgülli çere ile kirdi, Üsein ocanıñ ögüne ihtiyatle qave qoydı.

— Ebet!— dedi Üsein oca, qadın çıqqan soñ.— Öyle yaptım.

— Zevqlı adamsıñız, siz...— dedi Cemaledin.— İnsan daima yamandan — yahşığa ıntıla. Sizde er şey aksine.

— Harcibiye yaman yermi?— dedi Üsein.— Yaman olsa, özüñiz niçün mından ketmeysiñiz? Cemaat çağırdı, men keldim. Red etip olamadım. Siziñce, bu ne? Yaman işmi?

Cemaledin efendi tüz-töpe qalpağını çıqarıp, tizi üzerine qoydı, iri, qırmızı yavlığınen mañlayını ve yelkesiniñ terini silip aldı, qalpağını tekrar başına kiydi.

— Cemaat?— Ebu-Bekirniñ samaylarındaki qan damarları, eyecandan qabarıp çıqtılar—Kim o cemaat degeniñ?

— Köyniñ ealisi,— dedi Üsein oca.

— Yoq,— Cemaledin kiyik sesnen qıçırdı.— Beş-on qarabacaqlıdan cemaat olmay. Cemaat bizlermiz,— qolunıñ qatiy areketinen yanındaki adamlarnı kösterdi.— Sizge, Üsein oca, bu malüm olmaq kerek.

Bir ayağını kilim üzerine uzatıp, digerini tizden büklep oturğan Acı-Erbain, qaqına berip, arqasını yastıqtan qurtardı.

— Afu etiñiz!— dedi o, Cemaledinge egilip,— Üsein ocanı üç buçuq yıl degende bir kördik. Alını-hatirini sorav yerine, onıñle davağa tutundıq. Bu musulmanlıq degil.— Üsein ocağa ciddiy lafıñız olsa, onıñ içün başqa yer ve başqa vaqıt tapıñız! Oca menim evimde musafir... unutmañız!

— Menimki dava degil, Acredin!— dedi Cemaledin bay.— Men bu köyde kimniñ nasıl uquqqa malik ekenini oña hatırlatmaq istedim. Cemaat çağırğan eken! Ya biz? Biz çağırdıqmı? Söz kelimi, onıñ Harcibiyege kelecegi sizge, Aciredin efendi, malümmı edi?

— Malüm edi...— dedi Acı-Erbain. Kerçekten de malümmi edi, bundan, ocanıñ özüniñ de haberi yoq, lâkin indemedi,— rica etem, bu lafnı keseyik!—dedi Acı-Erbain. Filcannı Üsein ocağa taba cılıştırdı.— Buyurıñız qaveñizge, muallim!

Cemaledin ve Ebu-Bekir, ev saibiniñ canbaz muamelesine taaciplenip, bir-birlerine közetti, boyunlarnı qısıp aldılar.

— Bir şey añlamayım...— dedi Ebu-Bekir.

— Men, aksine, episini añlayım,— dedi Cemaledin... mıyıq astından külümsiredi.

— Özüñizniñ yaqlarda... o qopay-çora tatlıqta ne bar? Ne yoq?— dep soradı Adil bay ocadan.— Keçiniş bir coruqmı? Yoqsa, kene takos pitemi?

— Başqa ne olur bellediñiz? Qalaqaymı? Taze qoyun etimi?—Cemaledin öz başına hahıldap küldi — Qalaqay pişirmek içün sarı may kerek. Tatta o yök.

— İş takos pitede degil,— dedi oca, ciddiy çerenen.— Tatnıñ ihtiyarında bağlar ve dağlar bar. Qayda aylansañ, meyva.

— Ya noğayda?—dedi Ebu-Bekir.— Noğayda boğday... Et!

Lâkin bu ufaq laqırdı edi. Onıñ içün Üsein oca sözüni uzatmay, kese qoydı.

Takos pite aqqındaki laf, mısqıl tarzında olsa da, şübesiz, ocanıñ köyge qaytıp kelüvi aqqındaki mulâazanı çetke burmaq içün aytıldı. Mulâaza, aqiqaten, çetke buruldı, amma onıñ aqaretli ruhu deñişmedi.

— Üç yıl qalaqayımıznı aşadıñız!—dedi Ebu-Bekir bay ocağa.— Amma Kökközlülerge aytıp, bizge bir macar tatlı soğan ketirip olamadıñız... iri, tögerek soğan. Çanaq qadar. Bilesiñizmi?

— Çünki, Ebu-Bekir ağa, men ocam,— dedi Toqtarğazı, özüni coymayıp.— Tuccar degilim. Men sizler içün... ondan da qıymetli işler yaptım.

Cemaledin ve Aciredin oturğan yerlerinden telgenip aldılar. Közlerine çöp tüşken kibi, qapaqlarını sıq-sıq oynattılar. Tuccar ne? Oca ne? Aradaki farqnı tain etüv üstünde tüşündiler... ocağa itiraz etsinlermi, etmesinlermi?

— Bedava kerekmey,— dedi Cemaledin, aqaratlengen alda.— Aqçasınen...

— Bilem... aqçasız iş yoq,— dedi oca. Nazarı ögündeki tabaq üstündeki filcanğa tüşti. İçindeki qave artıq suvup, qalğan edi. "Alıp bir yutum içeyim de, lafnı soñ devam eteyimmi eken..." dep qolunı filcanğa uzatmağa niyetlendi... qolu öz-özlüginden keri çekildi. Subetçiler oña közetip, nenidir beklep oturğanlarını eslep, alel-acele fikirlerini topladı.

— İş tek aqçada degil,— dedi oca.— Yol uzaq. Ufaçıq tat atları çıdayalmaylar. Ay-Petri astı köylüleri malnı Kezlev, Or, Melitopol betlerge alıp ketip satalar. Amma bu yaqlarğa kelmeyler. Evel-ezelden öyle! Niçün, bilmeyim!

"Bir macar soğan..." laqırdısı ciddiy degil... uydurma iş. Bu yerdeki adamlar, özleriniñ köyündeki ocanıñ ne Saraymenden, ne Kirlevutten, ne Qazantipten, ne Taqıldan, ne Başavuldan, ne Cavtopeden, ne Qazauldan, ne Uzunayaqtan, ne Çengelekten... iç birisinden olmayıp, uzaqtan, tap Ay-Petri betten, eldirekte, şu fodulı Kökközden kelip, Harcibiye balalarına ilim-terbiye ögretem dep, qafalarındaki miylerini köndelenlep türtkelevi, bu tüs-töpe qalpaqlılarnıñ yüreklerini üç buçuq yıldan beri tırnay berip, üstlerinde teren yaralar açqan edi. Ocanı üç yıl evelsi köyden cönetkence, ağalar bir yaqtan Kerç, diger yaqtan Kefe polis nazareti memurlarınıñ qollarına ve ceplerine qabar qıstıra berip, yaz-qış çapqalap, aştan-suvdan kesilgen... niayet, Trandafilidi ocanı bu köyden algan soñ, şadlıqlı ömür keçirgen ediler. Şimdi oca kene Harcibiyede. Yoq! Yoq! Onı Harcibiyege tekrar alıp-kelüv cemaatnıñ elinden kelecek iş degil. Bunda bir ikmet bar. Cemaledinniñ iddetlenüvinde esas bar. Oca köyden bir defa çıqarıldı. Bir daa çıqarılmaz. Cemaledin bunı bilmey. Bilmegeni sebebinden, ocanı körer-körmez, iddetlendi. İddetlenip iş yapmaq mümkün degil. Acı-Erbain ilekâr ve muqayt. "Bir macar tatlı soğan..." Harcibiye ağaları içün kerek şeymi? Yoq. Soğandan maqsad — dava çıqaruv. Dört yüz desâtin topraq. Altmış çift ögüz. Otuz eki at. Acı-Erbain bu yerlerni işlemek, bu ayvanlarnı asramaq kerek. Tatlı soğan!? Eltigen yalısından Kavkaz betke baqıp parmağını azaçıq qıbırdatsa, ertesi künü Temrükten oña üç gemi sabzevat ketirilecek. İş soğanda degil. İş şundaki, Üsein muallim qaytıp keldi. O yarın Kerçteki işçi dernekleriniñ azalarınen tekrar tapışacaq, cemaatnıñ miyini kene tönterecek, vel-asıl, Harcibiye aqqında gübernator azretleri indinde osal fikir doğacaq.

— Öyle, Üsein oca!—dedi Cemaledin, laqırdığa yekün çekken kibi.— Biz seni çağırmadıq. Sen... keldiñ.

— Ebet men keldim,— oca onıñ soñki eki sözüni tekrarladı.— Çünki gençligimniñ küçüni... qalbimniñ araretini, istidadımnı ilkide bu köyge berdim. Bilmiş oluñız, eger meni sizler...— O Cemaledinge ve Ebu-Bekirge elemli nazar attı.— Eger meni bu köyge sizler çağırğan olsañız... kelmez edim.

Cemaledin ve Ebu-Bekir ayret içinde, qırmızı, etli qapaqlı közlerini biri-birlerine doğrulttı, indemey qaldılar. Haylı vaqıt keçti, Acı-Erbain iri kevdesini bir qaqıtıp aldı.

— Şa-ay!— dedi o, alçaq ve zeer tamlar davuşı ile.— Men çağırğan olsam da kelmez ediñizmi?

— Siz?..— oca közlerini yerde töşeli kilimge doğrulttı, biraz sustı, tüşündi, soñ başını aqırından tersine qaqıttı.— Yoq!— dedi oca.— Siz çağırğan olsañız da kelmez edim.

Aciredin arqasını divar yastıqtan qurtardı, ögge uzanıp, kilim üstündeki tütün qutusını aldı.

— Maña baq, bedbaht oca!— dedi o, içten qaynap ketip.— Kefe uyezdı Polis İdaresi başlığı Karaganskiy volostlarğa ziyaretke çıqsa, menim evime kelip, eki kün qonmağance, ketmey. Bu saña malümmı? Fligel-adyütant Dunayev Kefede meni körse, temenna berip keçe. Aqılıñ yerindemi seniñ? Men çağıracağım da... Üsein oca kelmeycek!? Öyle de kelirsiñ! Kelmey baqçı! Bu sefer seniñ Harcibiyege kelüviñe men ruhset ettim. Saraymenden ise... o vaqıtta, añladıñmı? İlki seferde, Ebu-Bekirniñ kefaleti ile ketirilgep ediñ,— o Üsein ocanıñ omuzıpdan türtip aldı.— Unutmaq kerekmey!

Oca külümsiredi, indemedi. Onıñ ayağı yuqlağan, qıbırdatıp olamay, çoq çekişti... bekledi. Uyuşıqlıq çezilgen soñ aqırından ayaqqa qalqtı.

— Afu etiñiz, efendiler!— dedi o.— Maña ketmek kerek.

Sağ qolunı köküsi üzerine bastı, soñ közleri seviyesinece köterip, aşağı endirerek, qapuğa doğruldı. Acı-Erbainniñ ağızından, tatar evinde adet olğan, "aşıqmañız, Üsein oca! Oturıñız! Tezden aş azır olacaq..." felân-tügen sözler, elbette, işitilmedi.

Ayaqqa turdı. Musafir bosağadan tışqa atlaycaqta, tabaq üstündeki tolu filcan közlerine çalındı.

— Qaveñizni içmegensiñiz de, Üsein!—dep qıçırdı artından ev saibi.

Musafir ev saibiniñ sözlerini işitmegen olup, sofada ayaqqaplarını kiydi, arqasına aylanıp baqmay, yolğa çıqtı.

Acı-Erbain aralıq qapudan, ocanıñ artından bir talay köz etip turdı, soñ tirseginen üytep qapunı ortti.

Oca artına aylanıp baqmadı, yolnıñ ortasına tüşip, acele-acele ketti. Bu yol — başqa... onı evge alıp baracaq yol degil, lâkin oca içün emiyeti yoq. O sağına-soluna baqmay, adımlay berdi. Eppi yol keçken soñ evler, qaraltılar siyrekleşti, közleriniñ qıyığından uzun kölge kördi. Toqtaldı... eleslenip baqtı, ögünde bıçma-taş divarlı, kiramet damlı bina turmaqta edi. Özüniñ, Üsein ocanıñ mektebi. Binağa yaqın keldi. Etrafını aylanıp çıqtı. Burunınıñ ucunı camğa tirep, qolunı közlerine talda etip, pencereden içke baqtı. İçte, bir divarda mıhqa coğrafiya haritası ilingen. Diger divarda Gaspriiskiyniñ süreti asılı. Yerde erendelengen tahtalar tertipsiz alda yatalar. Ralelerniñ qapaqları üstünde pıçaqnen çeşit arifler yasalğan. Yazı tahtasınıñ boyası silingen. Kimer divarlarnıñ sılavı köçken. Tavan aqqan. İçeride kimse yoq. Qapu kilitli.

Oca pencereden çoq baqıp turdı. İçerideki levhalar ve eşyalar aqırın-aqırın bunarlandı, duman içinde qaldı, körünmez oldular. Birazdan... duman içinde parlaq, iri oda asıl oldı. Divarları taze aqlı, tabanı boyalı. Yeñi raleler üstünde acaip kiyimli oğlan ve qız balalar oturalar. Olar derske kelgenler, ocanı bekleyler... Sınıfnıñ qapusı açıla. Üsein Şamil kire. Talebeler ayaqqa qalqıp, tebessümli, hoş çere ile ocağa közeteler.

— Selâm aleyküm, sevimli çocuqlarım! Menim taze göncelerim!—dey olarğa oca.

— Aleyküm selâm, qıymetli ocamız!—dep cevap bereler balalar.— Körünmediñiz. Qaydalarda ediñiz? Sizni pek sağındıq.

— Meni... sağındıñızmı? Üsein oca da sizsiz yaşap olamadı! Qaytıp keldi...

Eñ arttaki ralede naçar oğlançıq ayaqqa qalqa, bir quçaq çiçek ketirip, ocağa taqdim ete, ayaqları uclarında yuqarı köterilip, onıñ elini öpe ve, aşıqmayıp, liyaqat ile ketip, tekrar öz yerine otura. Üsein ocanıñ közlerinde yaşlar yıltıraylar. Elindeki qalın saplı, küçük yapraqlı, qırmızı bederli ösümliklerge yüzüni egilte, olardan çıqqan küneş, yel... çöl qoqusı qalbini ohşay.

— Bularnı qaydan üzdüñiz?—dsp soray oca, taaciplenip.— Keç mevsimde.., bu qurğaq yılda?

Çocuklar gizliden bir-birlerine baqıp, külümsireyler.

— Tañda turıp, deñiz betke kettik,— deyler ögdeki ralelerdekiler,— o sailde, yosunlı taşlar arasında öse... Çalıq-Totay deyler oña!

Ocanıñ omuzı üstüne agır qol endi. Onı ihtiyat ile silkitti... oca silkintini duymadı. Başı pencerege mıhlı kibi, yüzü camğa tayalı, indemey turdı. Qol ocanı küçlüce qaqıttı. Oca abdırap, keri çevirildi. Ögünde adam kölgesi kördi. Bu kim? Bu kim? Yoq, o kölgeni tanıp olamadı. Kün batqan, çöller üzerine artıq qaranlıq çökken. Oca alâ teren hayal ve tasavur içinde.

— Üsein!— dedi qolnıñ saibi.— Sizge ne oldu? Keyfiñiz yoqmı?— ocanıñ arqası suvuq ter ile qaplı edi. Onıñ teni titredi. Kürekleri qaqınıp aldılar. Oca İbraim Qaramanovnı zornen tanıdı.

— Burskün dersler başlanacaq,— dedi Üsein Şamil, eyecanlı alda,—mektepniñ içine sipirgi urulmağan.

— Qasvet etmeñiz, Üsein...— Qaramanov onıñ qoltuğına kirip, araba yol betke yetekledi.— Tair ocağa episi malüm. O çareler körer.

— Bina hırpalanğan,— dedi oca. Qaramanovnıñ sözleri qulaqlarına kirmedi.— Kedikler de...

— Para yoq, Üsein. Siz ketken soñ Cemiyet hayriye can berdi. Kimseden yardım yoq.

Eki muallim evler arasında seçilir-seçilmez turğan yol boyu yan-yanaşa kettiler. Uzaqta, çölniñ bitken yerinde, qırmızı yolaq uzanğan. Çölde otlap qalıp, keçikken sığırlar qaraltılarğa qaytmaqtalar.

İbraim Qaramanov qırmızı çereli kişi. Üsein Şamilden eslice. Harcibiye mektebine kelgeni dört yıl. Balalarğa rus tili ve coğrafiya dersleri oquta. Ocalıq hızmetinde tecribeli. Dersler maalinde qattı. Talebeler ile muamelede ciddiy. Ondan qorqalar. Bağda işlep, yüzüm aşap, deñiz avasınen yaşap alışqan. Taraqtaşlılarnıñ episi kibi, Qaramanovnıñ özü de bedence küçlü, kuçara teregi kibi qaviy. Bu yeşil adada soñki yıllarda yüz bereyatqan siyasiy vaqialarğa munasebeti nasıl? Qafası ne ile işğal? Üsein Şamil bu hususta bir şey bilmey. Bilse, fena olmaycaq, çünki özü içün bu pek müim. Qaramanovnıñ ise Üsein oca aqqında tasavurı yoq degil. Üsein köyde olmağanda, onıñ aqqında çoq laqırdılar işitti. Yahşısını da, yamannı da. Çölde saban sürip, arman basıp, zamet körüp keçingen adamlar Üsein ocanı ürmetnen añdılar, oña özleriniñ sevgi ve muabbet servetini bağışladılar. Başqasınıñ "emegi esabına bayığanlar öyle yapmadılar. "Allağa şükür! Fesatçıdan qurtuldıq!"—dep kölmekleriniñ yaqalarını silkittiler.

Üsein Şamil bularnı bile. Bilgeni içün Harcibiyege qaytıp keldi.

Laqırdı ete-ete keter ekenler, Qaramanov birden toqtaldı. "Men mında yaşayım,— dedi o ocağa, yanaşadaki topraq damlı evni kösterdi.— Kireyik, Üsein efendi, çay içeyik! Ürmetli musafirimiz oluñız! Bizde çekinilecek kimse yoq. Qadın... bir de oğlan". — Üseinniñ közlerine yalvarır kibi baqıp turdı. Üsein ağızındaki sigarnı alıp, yerge taşladı. Potüginen basıp, ezdi. İşaret parmağınıñ ucunen mıyığını bir solğa, bir de sağğa sıypadı, nezaketli sürette red etti. "Teşekkür, İbraim efendi!—dedi o.— İleride vaqıtımız çoq inşalla, yaqında kene körüşirmiz".

Üsein oca bu yerde sağlıqlaşmaq istedi, lâkin Qaramanov onı yalıñız bıraqmadı, ozğarıp ketti. Üsein bugün çoq yurdi, çoq işitti. Teessuratı küçlü. Harcibiye kerçekten de, deñişmegen. Evelki kibi qorqaq, müteassip köy. Ğırtlağına ilmek ilingen tura... A!—deseñ, olar... Acı Erbainniñ evindekiler, yipni tartacaqlar. Ğırtlaq sıqılacaq. Cemaatnıñ taqdiri daa beter olacaq. O sebepten er kes süküt alda. İleride ne olacaq? Olacaqmı asıl da bir şey? Köylüniñ haberi yoq. Köylü Aciredinniñ, Ebu-Bekirniñ, Cemaledinniñ qolunda işley. İşlemese, açlıqtan ölecek. Ağızını açsa — uzaq, suvuq Sibir. Kürek cezası. Ne çare? Susa... Taqdirine tabi olup otura. Fezada ise. Yer kürresi öz köçeri etrafında ep döne.

— Siz Sibirge, kürek cezasına üküm etilgensiñiz,— dedi Qaramanov ocağa... alçaq sesnen.— Cemaatqa öyle denildi. Albuki...

— Yoq!— dedi Üsenn oca.— Men yalı boyunda işledim. Qadın özü Harcibiyeli... köyüne asret oldu. Qaytıp keldik. Keldik... işim yürermi, bilmeyim. Harcibiye mürekkep köy. Onı añlamaq küç. Bay, molla... ve emekçi adam,— oca toqtaldı.— Bu ise bizim ev.

Bana Qaramanovnıñ evi ögünde olup keçken levha bu yerde tekrarlandı. Üsein oca Qaramanovnı, beş daqiqa da olsa, evge kirip-çıqmasını rica etti. Qaramanov teşekkürler bildirdi. Endi keç olğanını, evge qaytmaq kerekligini añlattı, lâkin Üsein Şamil israrlı adam... İbraimniñ izaatına qanmadı. Onı zorlap evge kirsetti.

— Baqıñız, baba! Men endi balaban oğlan oldum!—içeriden Acireniñ iftiharlı davuşı işitildi. Qarısı Daniyal olup, laqırdı etmekte edi.— Qapunı özüm açam, özüm yapam. Anama yardım etem.

Üsein oca tördeki açıq qapudan içerige közetti. Kiçkene Daniyal ayaçıqlarını kerip, topraq taban üstünde tıpır-tıpır yürmekte. Babasını körgen soñ tentiredi, yerge yıqıldı. Yıqılğanına ıncındı... ağlamağa niyetlenip, şınşıqlap başlağanda, Acire çapıp-kelip, balanı quçağına aldı. Azbarğa çıqmaq içün qapu betke çevirilgende, Qaramanovnı eslep, ayrette qaldı.

— Va-ay! İbraim oca!— dedi Acire... güya Qaramanovnen çoqtan tanış ve aralarında sade muamele yaşamaqta. Albuki İbraim oca aqqındaki tasavurı — Üsein ocadan işitken ufaq-tüfek fikirlerden ibaret... özüni körgeni yoq. Öyle olsa da, Qaramanov ekenini bir körüşte bildi.— Ayıp etmeñiz! Evge kirgen şorbacınıñ tek özüdir belledim. Hoş keldiñiz!

Qaramanovnı kişilik odağa yeteklep kirsetti, minderge oturttı, özü aşhane betke ketip, ğaip oldı. Üsein oca sofada bıcağını çıqarıp, divardaki çüyge ildi. Ayaqlarındaki örme, eski çoraplarınen davuşsız kelip, İbraimniñ yanına oturdı, ağaç tütün qutusını onıñ ögüne sürip qoydı. Birer sigar yasap, kibrit ile tutandırdılar. Subet eppi qızışqan maalde Acire hanım qave ketirdi. Eki oca hoşnut alda qave içtiler. İçti ve mektepniñ bugünki alı ve kelecegi aqqında qonuştılar. Köy cemaatınıñ ayatı Acı-Erbain ve Cemaledinniñ qolları arasında qısılı. Mektepte dersler cedveline dünyaviy fenler kirsetüvge ruhset yoq. Üsein Şamil keçken yıllarda yeñi fenler, yeñi usullar içün ne qadar ğayret etken... yeñi fenlerge musaadeni nasıl meşaqatlarnen alğan edi!? Endi episini yeñiden başlamaq kerek olacaq.

İbraim oca qavesini içip, filcannı tepsi içine qoyğan soñ, közlerini ev içinde bir manasız anda-mında kezindirgen vaqıtta nazarı tesadüfen kemane üzerine tüşti. Kemane sandıq üstünde, yarısı mavı şerbentinen örtüli alda yatmaqta edi. Yaqında onı birev eline alıp bir şeyler çalğanğa beñzey. İbraimniñ çeresi sevinç nurlarınen aydınlanıp ketti.

— Bu nazik aletniñ tilinden qaysıñız añlay?— dep soradı o ev saibinden, közlerinen sandıq betke işaret etti.— Özüñizmi? Yoqsa, Seit-Cemilmi.

Üsein külümsiredi. Bu sualniñ berilüvi birinci kere degil. Evge ilki kelgen adamlarnıñ episi kemaneni körüp, ayretlene. Üsein buña artıq alıştı. Lâkin... til ocası ve kemane! Bu adamlar içün birden añlaşıla qoymay.

— Yoq! Özüm...—dedi Üsein Şamil.— Canım sıqılğan vaqıtta, biraz şıqlap baqam.

— Yahşı etesiñiz...— dedi Qaramanov.— Kemane acaip şey... yazıq ki, çalmaq özümniñ qolumdan kelmey.

Üsein oca İbraimniñ sözlerini taqdir etip, küler yüznen başını salladı.

— Bizim yaqnıñ köylerinde adet öyle... Er kes bir de-bir alette çalmaq kerek. Toy olsa, çalğıcı qıdırılmay.

— Çalgıcılar meselesinde bizim Taraqtaşta da qıtlıq sezilmey turğan,— dedi İbraim oca.— Şimdi nasıl, bilmeyim. Köyden ketkenim eppi oldı.

Musafir tosat-tosat kemanege baqa berdi. Soñki künlerde bu evde bulunğan diger ziyaretçilerge beñzep, İbraim oca da kemaneniñ sesini işitmek istegen kibi sezildi. Üsein oca bunı duydı. "Aqiqaten... yeñi musafirge bir şeyler çalıp köstereyimmi eken..." dep tüşündi Üsein Şamil. Lâkin, qapu aralıqlandı, bosağanıñ o bir yaqında Daniyal köründi. Üsein alel-acele turdı... çapıp-barıp oğlannı quçağına aldı, bağrına bastı, qalbiniñ terenliklerinde aziz sözler tapıp çıqarıp onı ohşadı. Yanağından öpti. Oğul babasınıñ yüzüne baqtı-baqtı, parmağınen onıñ közlerine türtti, baba ise balanıñ parmağını ağızına qaptı, eñqastan tişlegen oldu. Daniyal şahıldap küldi. Baba tekrar oğlunıñ közlerinden, yanaqlarından öpti. Bala tunçıqtımı, canı sıqıldımı, Alla bilsin, kiyik ses çıqarıp ağladı. Acer, er vaqıttaki kibi, yetişip keldi, Daniyalnı alıp ketti.

— Oğlannıñ maşallası bar,— dedi musafir, qapu yapılğan soñ.— Alla bahtlı etsin,— qutunı açıp, kene sigar yasamağa tutundı.— Qızıñız da bar edi degilmi? O qayda?

— Qızımız... Nuriye vefat etti,— dedi oca.— Canı cenette olsun. Daniyal Ayvasılda doğdu.

Ev çım-çırt kesildi. Qomşu odada aş pişirüv ile meşğul ne Acireniñ ve ne de onıñ aptesiniñ davuşı işitilmedi. Sukünet çoq vaqıt devam etti. Niayet, Şamil subetni deñiştirdi.

— Bizge cıyılıp, tekâran laqırdı etmek kerek,— dedi o.— Derslerde, talebelerde intizam olması içün ocalar şurası teşkil etilmeli.

— Tair oca da o fikirde. Siziñnen qıraetler aqqında da laqırdı etmek istey.

— Niçün menimnen? Epimiznen laqırdı etsin! Seit-Mambet Irızkeldiyev qayda?

— Yazlıq Kerçke ketken edi,— dedi Qaramanov.— Belki endi kelgendir,— o pencerege çevirildi, tışarıda... aynıñ zayıf yarığında renksiz, ava boşluğına közetip oturdı.— Bir künümiz qaldı,— dedi o öz-özünen laqırdı eter kibi.— Kimerde adamlardan şikâyetler işitile... "Balalarımızda islâm dini aqqında tasavur yoq", deyler. Sizin adıñıznı da añalar. Hususan Cemaledin bay... onıñ fikirince, Üsein oca köyde bir yıl daa qalğan olsa, cami de qapalacaq eken.

— Cemaledin bay yañlışa. Men talebelerge Quran da oquttım, namaz qıluvnı... atta cuma künleri minarede ezan oquvnı da ögrettim. Özüm bularğa elbette, nafile zamet dep baqam.

Üsein böyle dep... sustı. Qaramanovdan cevap bekledi. Fikirini taqdir etemi-yoqmı? Taqdir etmese, itirazı nede? Amma musafirniñ çeresi deñişmedi. Ne ayret. Ne azap, ne de nefret... bir şey sezilmedi. İçten sakin köründi. Ocanıñ içtimaiy adiselerge nazarı İbraimge, ğaliba, evelden malüm edi, o sebepten taaciplenmedi.

— Üseip efendi!— dedi o, iç beklenilmeden.— Mümkün olsa, şu acaip alette bir şeyler çalıñız. Davuşını sağındım.

Ev saibi, İbraim ocanıñ ricasını tabiy arzu dep, qabul etti. O mektepte talebelerge ana tili ögrete, tarihtan, edebiyattan baas ete. Türkü ögrenüv dersine kemane çalıp, "zil tuta", özü yırlap köstere. Kimerde derslerden soñ, atqa minip, köy içinde kezine, çöllerge çıqıp kete. At üstünde oturışını körgenler pek begeneler. Onıñ hızmet faaliyeti ğayet keniş. Amma Üsein Şamil yalıñız oca degil... bediy eserler yazuv ile de meşğul. "Vetan Hadimi"nde, "Terciman"da, "Şura"da ve diger türkiy ülkelerniñ matbuatında Üsein Şamil Toqtarğazı imzası ile eserleri derc etile. Halq olarnı sevinç ve itiram ile oquy. Amma münever kişiler müellifniñ evinde özü ile körüşken vaqıtta: "Oca! Özüñizniñ şiirleriñizden oquñız... diñleyik!" degen adam olmadı. Sanki olmadı. Böyle yüksek nezaket bizim sade tatarda yoq. Şimdi minder üstünde arqasını divar yastıqqa tayap oturğan İbraim oca öyle teklifte bulunsa edi, Üsein oca qalbni yakıcı şiirlerinden bazılarını hoşnutlıq ve köterinki aenk ile oqur edi. Amma Qaramanov "... bir şeyler çalmasını" rica etti. Ne içün? Yüregi nazik, vucudınıñ üceyreleri adden-aşıq sezekli ekeni içünmi? Muzıka sanatından pek añlağanı ve sevgeni içünmi? Yoq! Şay... toylarda ve cıyınlarda qulaqları kemane ve dare sesine alışıp qalğakı içün.

Oca öyle belledi. Belki Qaramanov sanayı-nefise aveskârı, belki muzıkadan çaqqan adam?! Onıñ keñ omuzlarına, gülgülli ve sakin çeresine baqıp, qalbindeki islerini tain etmek mümkün degil. Üsein oca Qaramanov aqqında ne bile? Çoq şey bilmey!

Ondan da başqa, Qaramanovnıñ bu evge ilki kelişi. "Ev saibi ise musafirniñ qulu...", musafir ne dese, oca onı yapmağa borclu. Ev saibi yerinden qalqtı, sandıq üstünde közlerni ohşap, susıp yatqan kemaneni eline alıp, arqasını çengesi astında qıstı, telleri üzerinde yayiı bir oynatıp aldı, soñra qulaqlarından bura-bura kemaneni, niayet, qurdı. Teller öz davuşlarını tapqan soñ, oca çaldı. Çaldı ve coşqun sesnen türkü söyledi. Yazıq... türkü çoqqa sürmedi.

dep turğan maalde tışarıda qapu qaqıldı. Kemane sustı. Oca alel-acele sofağa çıqtı. Sofada açıq qapu bosağası üstünde Tair Burnaş turmaqta edi. Artında kölgede, Seit Mambet Irızkeldiyev. Soñki üç yıl içinde Üsein ocanıñ derslerini o berip kelgen. Tair oca boyluca, arıq kişi. Seit-Mambet çökük, etli yüzlü.

— Ziyaretiñizden ğayet memnunim,— dedi olarğa oca.— Buyurıñız, efendiler!

Ocalar çekinip, saqınıp içeri kirdiler.

— Biz, Üsein efendi, işnen keldik,— dedi Burnaş.— Burskün dersler başlay. Siz, eger yañlışmasam, öz dersleriñizni devam eteceksiñiz! Öyle degilmi?

"Öz derslerimni!.. Ana tilimnimi? Dumanlı dağlarda çobanlarnıñ qavallarında iñlegen nağmeler kibi cazibeli, tatlı, çam yaprağı qoquvlı, deñiz renkli, dülber tilimiznimi? Ey, Alla? Üsein oca asıl da, yer yüzünde öz ayatını onsız tasavur etip olğanmı? Qıymetli musafirler! Siz oturıñız! Qave içiñiz! Qave içken soñ, işler aqqında qonuşırmız. Gece uzun."

Harcibiye otsız-ölensiz topraqqa yapışıp qalğan yüz yigirmi üç hanelik köy. Etrafı — boşluq. Bereketli topraqlar dört-beş baynıñ qolunda. Yoqsullıqtan qurtulmaq istegen köylü olardan kirağa topraq alıp, aşlıq saça, aradaki añlaşmağa binaen, yerniñ aqqını ya para, yahut zahirenen töley. Öylece, esini toplap ala. Öyle kişi — ne bay isap etile, ne de — fuqare. Kirağa topraq almağa çaresi yoq köylüler balası-çalasınen baynıñ çöllerinde işley, küzde yer süre, aşlıq saça, yazda çalıp, arman basa... bu meşaqatlı hızmetleri içün degersiz mıqdarda zahire alıp, onıñnen keçineler. Kimerde köylüge qatanen tiygen ufaq-tüfek yer meydanları — taqatsız topraq olup çıqa. Anda aşlıq saçmaq, bostan asramaq mümkün degil.

Kündüz kişi, köyni boylap yürer eken, çengesini tekâran köterip, cenüpke közetse, Qara deñizni köre. Deñiz köyge yaqın, lâkin deñizge Harcibiyeden de yaqın köyler bar. Taşqaçıq, Qazaul, Taqıl, Çöngelek, Eltiygen... bular deñizniñ sailinde turalar. Bu köylerniñ ealisi kündüz-gece, yaz-qış deñiz avası ile nefes alıp, yaşay. Amma insanlar pek zevqlılar. Simeizde doğğan adamğa yalıboylu, deyler. Qaranğıtta düñyağa kelgen kişige — yalıboylu demeyler. Albuki, Simeiz de, Qaranğıt da bir deñizniñ yalısında. Bu ayatnıñ hatası, adamlarnıñ perşanlığı.

Üsein oca ... özü? O da yalıboylu, lâkin Kökkoz qayda? Deñiz qayda? Duraqnıñ bu hucur tainatı ve taqsimatı aqqında kimse tüşüngeni yoq. Ondan da başqa, Simeiz bette doğğan yalıboylu özüni imtiyazğa aqlı kibi is ete, Qaranğıtlınıñ yalıboylu ekenligini ise kimse bilmey... sezmey. Üsein oca bugün mektepten qaytqanda taqdirniñ bu cilvesi aqqında tüşçündi. Tüşündi... ve öz başına külümsiredi. "Taliyni cilvesi..." dep tekrarladı içinden.

Üseinniñ evinde dört oca arasında alel-acele olup keçken muşavere oquv mevsimi arfesinde vaziyetni deñiştire bilmedi. Mektep binasında divarlarnıñ sıvavı tüşken, tavanı aqqan, ders kedikleri ipranğan alında dersler başlandı. Mında Üsein oca içün er şey çıqılmaz çıtırman dağ olup köründi. O sebepten kimsege indemedi. Vaqıtı kelir, yapılacaq işni yapar. Şimdilik mevcüt tertipke tabi oldu. Qaç künler keçken soñ, üyken sınıfta, derslerniñ birinde Osman Aqçoqraqlınıñ "Nenkecan hanım" eserinden balalarğa ayrı kesekler oqup, izaat berip turğan vaqıtında tavannıñ köşesinde qararıp turğan örümçek yuvası közlerine çalındı. Pek göñülsizlendi. Amma ocanı göñülsizlendirgen amil tek örümçek avı degil edi. Onıñ çoq yıllıq ocalığı neticesinde ana tili oqutuv saasında elde etken qıymetli usulları ameliyattan bütünley köterilgen, olarnıñ yerine Seit-Mambet ocanıñ usulları temelleştirilgen... bir vaqıtlarda Üsein ocanıñ ögünde bu raleler üzerinde oturıp, tasil körgen talebeler mektepni bitirip ketkenler. Üsein Şamil yoq vaqıtta onıñ ilimleri balalar içün artqaç tapılğan. Sarf-nau diqqattan tüşip, aptiyik ve Quran oquv içün vaqıt arttırılğan. Oca talebelerge qırayet oquttırıp baqtı, soqtalar kibi, kevdelerini ögge ve artqa sallay berip, sozuq maqamnen oqudılar. Seit-Mambet olarğa medrese qılıqlarını ögretkeni añlaşıldı.

Deycegim, işler pek aqırından köçüp, soñra cılışıp ketti. Küz keçti. Qış keldi. Qarlar yağdı... soñ iridi. Çölde yerler sürüldi — saçıldı.

Balalarğa ep ilim ögretmek kerek oldu. Fizikanı, kimyanı, endeseni, riyaziyatnı ve, niayet, ana tilimizni, edebiyatımıznı bilsinler... Lâkin olarnı yalıñız "Havaci subyan" ve "Hlavuz" ile ögrenmek küç. O sebepten, zarur kitaplarnı Üsein Şamil özü yazdı. Yazdı... talebelerni olar vastasınen oquttı. Gençlik oqusa, tasil körse, akimiyet siyasetiniñ inceliklerini añlaycaq, milletniñ menfaatı oğrunda küreşecek.

"Milletniñ menfaatı?.. Kim o, millet degenimiz? Kim oqumaq kerek? Sade köylümi?" Üsein ocanıñ qulaqlarında Ebu-Bekirniñ davuşı çıñladı. Eleslenip, etrafına baqındı, balçıqlı ülkün soqaq susmaqta edi. Kimseni körüp olamadı. Davuş tekrarlandı:—"Köyde on bala oqutmağa aqqıñ bar! Ziyade oqutsañ, alğan keliriñe ortaq olacaqmız."

Ocanıñ ayaqlarında teren kaloşlar, balaqlarınıñ ucları örme çorapları içine tıqılğan, balçıqlı yol boyu tayğalap, sürünip kelmekte. Qalpağını ve qaşlarını qar basqan. Çeresi sılanğan ve qızarğan.

Evniñ qapusını açıp, sofa içine ayaq basqan edi, aşhaneden Acire hanım çıqa qaldı... elindeki iri baqır tavanıñ üstü qapaqnen örtüli olup, özü ateşte pek qızğan, eki yaqlap tutması qolaysız olsa kerek, hocasına bir nazar taşlap, adel-acele közden ğaip oldı. Oca çontuq tonunı ve qalpağını çıqarıp, üstlerindeki qarnı, açıq qapudan tışqa egilip, qaqtı, divardaki ucu yuqarı qaytıq, qalın demir çüyge ilmege oñaytlanğanda, Acire sofada peyda oldu.

— Müjde menim — dedi o hocasına, şeñ ve hoşnut sesinen: — Müjde! Müjde! Añladıñızmı?

Oca tonunıñ cebinden talebe defterleri destesini çıqarıp, eki elinen köküsi üzerine basqanı alda, qarısına ayretle közetip turdı. Evde ayatınıñ, mektepte hızmetiniñ bir ucu-diger ucuna kelmegen vaqıtta, müjde... hucur şey!

— Apaqay! Menim qafam bom-boş,— dedi o, zornen külümsirep,— esrarlı sözlerni añlamaq içün qabiliyetim yoq.

— Nasıl esrar? Mahariç beriñiz! Bermeseñiz, ne ekenini aytmaycağım!

Acire cilveli, yüksek davuş ile küldü.

Oca yersiz hah-hahlardan asabiylengen kibi oldı. Qızardı, ağardı, lâkin hanımnı ıncıtmağa istemey, sabır etti. Sabır ettimi? Yoq! Tamağına yarçıq sançılğan kibi, boyunını ögge sozup, taaciplendi, yutqundı: "Bizim qadınğa ne oldu, aceba?"

— Ma!— dedi o Acirege,—Tut! Mende başqa suyunç yoq!

Elindeki defterlerni qarısına uzattı, Acire defterlerni alıp, kişilik odağa kirdi. Bu onıñ er kün aqşam, oca mektepten qaytıp kelgen maalde, fikir etmey, öz-özünce yapıp, çoqtan alışıp qalğan küçüçik hızmeti edi... defterlerni içeri alıp kirüv. Üsein Şamil onıñ peşinden ketti.

— Acire, meni azaplama!—dedi o.— Zarf içindeki şey er vaqıt sevinçli olmay. Belki müjde berilecek şey degil!

Qadın sandıq üstünde cıyılı töşekler ve yastıqlar arasına elini tıqtı, mavı renkli zarf çıqardı: Zarfnıñ üstünde çoqtan-çoq mühürler, imzalar, raqamlar bulunmaqta ediler ki, mühtelif poçta şübelerinde defalarca açılıp, türlü tsenzuralar tarafından teşkerilip, tekrar yapıştırılğanı körünip turmaqta.

Oca zarfnıñ bir çetini yırttı. İçindeki kök cıltlı, nefis örnekli, ince kitapçıqnıñ kenarından tutup, ihtiyatle çekip çıqarmaqta edi, qolları qaltıradı, parmaqları cansızlanğan kibi, kerilip kettiler. Zarf yerge tüşeyatqanda, Acire onı aman çelip aldı... açtı. İçinden "Nalei Qırım" çıqtı. Şiirler kitabı.

— Ey, Allayım!—dedi Üsein Şamil.— Maña bu künni... bu şefaqlı künni kösterdiñmi? — közlerinden yaşlar aqıp kettiler. Acire qorqtı, qaltıradı.— Sen ne yaptıñ?—dep qıçırdı oña Üsein.— Menim qıymetli Acirem! Sen maña dünyalarnı bağışladıñ! Men endi saadetten ve mesudiyetten deli olurım. Men bu künni dört yıl bekledim. Şimdi köre bildim. Ah! Bu kün! Bu nasıl kün?

— Ulu işlerniñ başlanğıçı meşaqatlı ola,— dedi Acire hanım. Onıñ yüzü, niayet, açıla başladı.— Soñu, inşalla, hayırlıdır. Siz büyük edip olacaqsıñız! Men siziñ içün daima iftihar etecegim!

Üsein oca, ayatta sözge qıtmır, qarısınıñ bu alicenap fikirlernnden pek tesirlendi. Onı quçaqladı... merametli közlerinden öpti.

— Qıymetli Acire! Saña mahariç bermek içün ceblerimniñ episini qarmalap çıqtım, eki şa tapıp olamadım. Men fuqare ocam ve küçük edipim. Seniñ daima şad ayat sürgeniñni isteyim, amma elimden kelmey.

— Men şaqa ettim,— dedi Acire,— Bir şey kerekmey. "İalei Qırım"nıñ özü ekimizge ulu ediye.

Üsein küçük kitapçıqnı örnekli, kök cıldına çoq baqıp turdı. "Muallim Üsein Toqtarğazı eseri,— dep yazılı edi onıñ üstünde.—Qarasuvbazar Z. Rogan matbuasında tab olunmıştır. 1910 s.". Oca hoşnut ve minnetdar çere ile külümsiredi. Kitapnı açtı. Közleri, bir vaqıtlarda kendi qolunen yazılıp, çoqtan unutılğan muqaddemege iliştiler. "Efendiler! "Nalei Qırım"nıñ nazmi bir alim, bir edip degildir. Belki bir qaç seneler mektep körmiş, medresede bulunmış, mamafiye, on-on beş senelerden beri millete hızmet arzusı ile tatar çocuqlarınıñ başında durmuş bir genç muallimdir..."

Muqaddemeni oqur eken, kitapnıñ özü ğayet yengil ekenini sezip, ayretlendi. Saifelerni qarıştırıp baqtı. Kitapta sekiz eser derc etilgen. Sekiz şiir... Niçün sekiz? Niçün? Müellif naşirge qırqtan ziyade eser taqdim etken edi. Eñ zengin mündericeli, eñ nefis şiirleri kitapqa kirmegenler. Olarnıñ taqdiri nasıl, aceba? Kitapnı zarftan çıqarğan vaqıtta kendini yer yüzünde birden-bir bahıtlı adam is etken Üsein Şamilniñ çeresi artıq deñişti, qasevetke daldı,

Bir elinde kitap, digerinde — yırtıq zarf ile minder üzerine oturdı. Çoq vaqıt ağızından söz çıqmadı. Acire hanım de aşhanege çıqmaqta, de yemek savutları ile kirmekte... çıqıp-kirgen sayın ocanıñ areketlerine ve yüzüne közetmekte. Acire hocasınıñ tabiatını bile. Onı asabiylendirmek içün çoq şey kerekmey. Azaçıq sevinç... yahut keder — kâfi.

Parmaqları arasındaki zarf ocağa, nasıldır, qalınca kibi keldi. Açıp baqtı... ebet, zarf içinde mektüp de bar, oqup baqtı. Oqur eken, beñzi tekrar tebessüm ile aydınlanıp ketti.

— "Yarabbi!— dedi oca, sevinçini ne ile ifa etmege bilmeyip.— Bu nasıl kün?

Mektüp Abdureşid Mediyevden edi. Ocanı içten araret aldı, teni suvuq ter içinde qaldı. Mektüpni eyecanlı sesnen oqudı.

"Azizim, Üsein efendi! Dört aydan fazla vaqıttır ki, nerde olduğıñız bize malüm degil. Keçenlerde Qarasuvbazarda tesadüfen Femi efendiyi körmemiş olsam, sizi Kökkoze gidip arayacaqdim. Niayet, "Nalei Qırım" dünya yüzü kördi. Sizin ve... benim — ebet, benim de birinci evlâdımız. Teessüfki, tab içün vermiş olduğınız menzumeler, çeltene-hırpalana, pek az mıqdarda neşir etildi. Niçün böyle oldu? Sebebini kendiniz eyi biliyorsınız. İş burasındadirki, birinci kitabınız neşir olundı. Kalan eserlerinizi, inşalla, ekinci kitabınızda okurız. Buna eminiz.

Selâm ve itiram ile — Abdureşid. 1911 s. fevral 9. Qarasuvbazar şeeri".

Mektüp böyle muqayt ve qısqa edi. Üsein oca onda öz şübelerine izaat tapıp olamadı. Bir şeyni sezdi ki, Mediyev kelecek zamannı bekley, oña inana.

Eki buçuq yıl evelsi Üsein Şamil, Ayvasıl mektebi muallimi ekende, Qarasuvbazar şeerine kelgen edi. Kelüvden maqsadı — öz eserleriniñ kitabını tab etüv edi. Bu işte oña yardım kösterüv, yalıñız Abdureşid efendi Mediyevniñ qolundan kelecegini bilip, "Vetan Hadimi" idarehanesine kirdi. Mediyevnen körüşmek ümüdinen degil... onıñ al-azırda ne yerdeligini hadimlerniñ bir de-birinden sorap bilmek istedi. Lâkin idarehaneni tanılmaz, harabe alında körüp, ayrette qaldı. Qapuları açıq, qolâzmalar yırtılğan, yerge saçılğan, bılaşıq potükler astında taptalğanlar. Odalar içinde vaqıtile içilgen sigarlarnıñ ve insan teriniñ baş aylandırıcı, ağır qoqusı divarlarğa siñip qalğan. Hadimlerden kimse yoq.

Üsein oca yüregindeki kederini ne yapıp bastırmaqnı bilmey, tüşkünlenip, tekrar yolğa çıqtı. Qaldırım çetinde, dut teregi altında tüzgün müçeli, yaş Ablâmit Şeyhzadeni kördi. O "Vetan Hadimi"nde mesül kâtip vazifesinde edi. Eki eski tanış közlerini bir-birlerine çevirdi, yabaniy kişiler kibi baqıp turdular. Selâmlaşuvnı unuttılar.

— Bu Nu-Tufanı... ne demek?— dep soradı ondan Üsein oca qarıq sesnen ve ilâve etti:— Sebebi ne?

— Musadere...— dedi Ablâmit Şeyhzade. Qolunıñ ters yaqınen közüniñ qıyığındaki yaşnı silip aldı,— "Vetan Hadimi" endi yoq.

Yapon cenkiniñ ağır neticelerini körüp, "Tercüman"dan suvunmaq istegen gençlik, birinci rus inqilâbından son Abdureşid Mediyev, Celâl Meinov, Asan Ayvazov, Üsein Toqtarğazı, Nusret İlmiy Bağçasarayda İsmail Gasprinskiyni ziyaret etip, öz gazetasınıñ meyilini, ükümetke nisbeten muamelesini deñiştirmesini, demokratik ruhnı kenişletmesini tevsiye etken ediler. İnqilâb rusiye halqları taqdirinde küçlü deñişme yapıp olamağanını sebeb etip, Gasprinskiy "Tercüman"nıñ yolunı evelkisi kibi qaldırdı. "Eyi künler kelene qadar bekleyyelim!" dedi o. Gençlik beklep olamadı. Abdureşid Mediyevniñ reberligi altımda yeñi gazeta teşkiline kirişti. Bu, az paranen olaqoyacaq iş degil edi. Onıñ içün, Qarasuvbazarnıñ maarif ve medeniyet imayecilerinden bir qaç adamnıñ para yardımınen urufat ve kâğıt elde etilip, leistanlı yeudi Rogannıñ matbuasında, aftada dört defa olmaq üzre, "Vetan Hadimi" gazetasınıñ neşirine başlanıldı. Adamlar onıñ İlki nushasında: "Çarlıqqa qarşı isyan, ükümetke qiyam! Köylülerge topraq!" — degen sözlerni oqudılar. O halqnı, çarlıq ve qaranlıq timsali — eki başlı qartalnıñ qanatları altından alıp, serbest ayatqa çıqaruv hızmetine berildi. Amma bir seneden soñra irtica dalğaları köterildi, quturdı... Rusiyede darağaç, kürek cezası sadaları yañğıradı. Gübernatornıñ emirine binaen "Vetan Hadimi" qapatıldı.

Abdureşid Mediyev çoq kederlendi, çoq yandı-küydi. Büyük şahslarnen körüşti. Añlattı, isbat etti. Gazetanıñ, aftada bir defa olsa da, tekrar çıqarılmasına ruhset aldı. Bir yıl daa keçti... gazetanıñ neşiri kene yasaq etildi. Tatar gençligi tekmil gazetasız qaldı.

— Bizler... ğarip ocalar, bir şey işitmeymiz, bilmeymiz,— dedi Üsein Şamil.— Olğan-keçken vaqialar aqqında bizge kimse haber etmey.

— Haber etilse, qoluñızdan bir şey kelirmi edi?

Üsein oca çıqımsız alda boyunını burdı, omuzlarını qıstı.

— Qolumdan... ne kelir edi?— dedi o ve birazdan soñ ilâve etti.— İç bir şey.

— İdarehaneniñ tintilgeni üç afta...— dedi Şeyhzade.— Qapu-pencere gece-kündüz açıq. İçersi aşır-neşir. Er kün bu yerge kelem, aylanıp-üyrülip, qaytıp ketem.

— Belki Abdureşid efendi bir çareler körer,— dedi Üsein oca,— qaydan bileyim... belki gübernatorğa muracaat eter, gazetanı ğayrıdan açtırır?!

— Abdureşid efendi... ebet, bir kere daa tırışsa fena olmaz edi. Lâkin iş, zan etsem, endi tek ruhsette degil.

— Daa nede?

— Gazeta çoq borçlandı. Abuneden tüşken aqçağa Otuzlı Molla Çelebiniñ bir özünen esap kesip olamaycaqmız. Başqalardan alınğan ödünç paralarnı aytmayım. Şimdi eñ müim iş — Abdureşid efendini borçlardan qurtarıp almaq.

— Baş muarir qayda?— dep soradı Üsein oca.— Köçüp kettimi?

— Asan Sabri efendimi? Yoq!—dedi Şeyhzade.— Bazirgân Mamutnıñ qavehanesinde. Bu yerde... eki adım. Çağırıp ketireyimmi?

— Yoq! Yoq! — dedi Toqtarğazı alel-acele.— Maña Abdureşid efendiniñ özü kerek. Bu maalde onı qayda tapmaq mümkün?

— Yalıñız Belediyede... şeer upravasında,— dedi Ablâmit Şeyhzade.

O Qaraullar Meydanına nasıl çıqmaq mümkünligini tarif etti. Üsein oca Acem Maallesi boyu ketecek. Qara-Çoranı keçecek. Şor-Cami yanında solğa burulacaq.

Oca Ablâmit Şeyhzadege teşekkür etip, tola töşeli qaldırım boyu aqırın-aqırın ketti. Mediyev ile öz meselesi hususında nasıl subet etecegini tüşündi, çünki "Vetan Hadimi" qapalğan. Mürettipler "Tercüman" basmahanesine avuşqan, kitap tab etüv hususında endi laqırdı ola bilmez.

İşte, şeer upravası. Oca ülkün sofa boyu baştan-başqa yürip, açıq qapulardan odalarnş içine közetip çıqtı, Abdureşid Mediyevke beñzer adam körüp olamadı. Yapıq qapu ögünden keçkende, Belediye başqanı...— şeer ğalavası, degen sözlerge nazarı tüşüp, toqtaldı. Paqıl kibi, qapu açıldı, içeriden baqır çereli, esli kişi çıqtı. Oca abdırap, keri çekildi. Çekilmegen olsa, qapunıñ demir sapına urunacaq edi. Lâkin bu adam... bu tanış çere kim? Trandafilidi degilmi, aceba?

Kişi koridornıñ tirseginde toqtaldı, elindeki karton cıltlı, iri defterni qarıştırıp, içinde nedir qıdıra başladı. Qarıştırır eken, qalın yelkesi üzerinde ocanıñ nazarını is etti, amma, emiyet bermedi, çünki bu musulmanlıq ülkesinde, pıştavlı adamnı körüp de, ağızını açıp, seyir etmegen adam olmay. Oca gizliden kene baqtı. Pıştavlınıñ sabırı tükenip, oña başını köterdi.

— Kimni bekleysiñ? — dep soradı o Üseinden rus tilinde.

— Abdureşid efendi Mediyev ile körüşmek isteyim,— dedi oca.

— Bugün ziyaretçilerni qabul künü degil. Çarşanbede kelirsiñ!

— Men Yalta uyezdinden keldim.

— Farqı yoq,— dedi pıştavlı, endi tatarca,— isteseñ Erzurumdan kel.

Karton cıltlı defterni qoltuğına qıstı, qapu betke yürüş etken edi, birden toqtaldı.

— Bana baq!—dedi o, artına aylanmayıp.— Biz seniñle körüşkenmi edik?

— O! Samson Harlampiyeviç cenapları!—dedi Üsein oca, onıñ yanına kelip.— Eki yıl evelsi meni Harljibiyeden alıqtırgan ediñiz! Hatiriñizden çıqtımı?

— Devlet hızmeti, qardaş! Er kes qafada turmay. Men endi yaş degilim.

— Bu idarege nasıl tüştüñiz, Samson Harlampiyeviç azretleri?

— Nasıl tüştim?—bir közüni yuma berip, azaçıq külümsiregen soñ, qapuğa işaret etti.— Şorbacı çağırttı.

— Siz Kefede işlemeysiñizmi?

Oca böyle degende, Samson bir deşetten abdırar kibi, küçlü irkildi, soñra kürsü üstüne oturup, yavlığınen mañlayındaki terni sile başladı.

— Anda, Kefede, qardaş, fena iş oldı,— dedi o niayet,— qabaq bana patladı. Bir yıldan beri burada, Qarasuv idaresindeyim!

Üsein oca onıñ nasıl hızmette ekenini sorap bilmek istedi, yetiştirip olamadı. Trandafilidi yünlü, qalın sol qolunı şapkesiniñ qasnağına toqundırıp, temenna berdi, nallı çızmalarınen tahta töşemeni gürsüldetip, koridor boyu yönedi. Qapu yanına barğan soñ, artına aylandı, alçaq davuşnen: "Meñlibaydan muqayt ol, muallim!—dedi o, Üsein Şamilge.— Ocalarnı... epiñizni satıcı o. Ve tek Harcibiyede degil — bütün volostda. Beni belâya kaldıran da şu hamutçı oldı".

Oca sofa boyu keri qayttı. Demi Trandafilidi çıqqan qapunı açıp, içeri kirdi. Tar odada demir dolap yanında eski atlı asker şapkeli adam oturmaqta. Oturışı ziyaretçi degil, idare hızmetçisine beñzey. Oda içinde tütün çoq içilgen. Tavan astında mavı duman asılıp turmaqta. Pencereniñ bir qanatı açılsa, duman tışqa çıqacaq, içeri temiz ava kirecek. Bu iş kimseniñ hatirine kelmey. Hızmetçi otura... özü vira tütün içe. Onıñ da derdi özüne yetecek. Közleri dumannı sezmey.

— Sizge kim kerek?— dep soradı o ocadan.— Belediye başqanımı?

Oca, asker kiyimli kişiniñ sualini tasdıqlap, başını qaqıttı. "Ebet! Oña Belediye Başlığı kerek." Albuki şeer ğalavası uzuruna kirmek içün qomşu odağa keçip, başqan yardımcısı Aron Tadaşqa muracaat etmek kerek. Tadaş razı olsa, tekrar bu odağa kirip, nevbet beklemek şart. Üsein oca yanaşa odağa kirip, Tadaş ile laqırdı etti. Yardımcı Toqtarğazınıñ eserleri ile tanış adam eken. Şairniñ özü ile körüşüvden ğayet memnun ekenini bildirip, qoltuğından tuttı, yeteklep şeer ğalavasınıñ işhanesine alıp kirdi.

Kabinetniñ ortasında qaverenkli emen masa. Ögünde yüksek arqalıqlı kreslolar. Yerde örneksiz, qalın kilim töşeli. Masa başında Mediyevniñ özü oturmaqta. Mıyığınıñ ucları burmalı, yuqarı qaytıq. Saçları sol yaqtan cik açılıp, sağ tarafqa taralğan. Üstünde kök kostüm, beyaz kölmek, çırışlı, yüksek yaqa, qara qısqa galstuk. Kreslolarda ve divar yanındaki vyana kürsülerinde oturıcı özü yaşta ve biraz eslice alamlar araretli qonuşmaqta ediler ki, Tadaş ile Üseinniñ içeri kirgenlerini duymay qaldılar. Oca ziynetli odanıñ çetinde, qapu yanında toqtaldı. Aron Tadaş ihtiyatle Mediyevniñ yanına kelip, qulağına nelerdir pısırdadı. Belediye reisi közlerini qapu betke tikledi, divar yanında, ayaq üstünde turğan Üsein Şamilni körgen soñra, yerinden qalqıp, oña doğru yürüş etti.

— Azizim, Üsein efendi. Bizim tahti-idaremizge... bizim qalamızğa nasıl kire bildiñiz? — dedi o Üseinge, şaqa tarihında. Abdureşid efendi Üsein Şamilni ümütsizden peyda oluvından pek eyecanlandı ve sevindi,— şeerge müteber adamlarnıñ kelüvinden menim, ğalavanıñ haberi yoq. Ayıp degilmi?

Toqtarğazı eki adım ileri atqance, Mediyev onıñ uzurına yetip keldi, eki dost kişi bir-biriniñ quçağına atıldılar. Sözleri yarım qalğan meclis iştirakçileri, başlarını çevirip, eki kişiniñ körüşüvindeki samimiyetke diqqatle köz etip oturdılar.

Al-hatir soraşqan soñ, Mediyev musafirni kişilerge taqdim etti, oña oturmaq içün özüniñ yanaşasında yer teklif etti. Adamlarnıñ ekserisi şeer belediye başlığına ayret ve tebessümle baqtı. "Toqtarğazını taqdim etüvge ne acet?—dediler olar bir-birlerine.— Eserleri epimizge belli". Abdureşid efendi ayretlenüvniñ manasını añladı, nitekim iftiharle külümsiredi. Adamlar arasında aqırın-aqırın sağır velvele köterildi, lâkin kimseniñ sözü, kimsege añlaşılmadı, çünki laqırdı musafirniñ peyda oluvı munasebetile başlasa da, bir azdan soñra kenişlep başladı. Mecliste yorulğan adamlarda qonuşuv içün zaruret sezildi. Bu, belediye reisine, Toqtarğazı ile azaçıq da olsa, qonuşıp almağa imkân oldı. Sesler yatışqan soñ, Mediyev musafirge, meclis hususında izaat berüvni lâyıq kördi.

— Mezkür muşaverede belediye ve Cemiyet Hayriye vekilleri bulunmaqtalar,— dedi o edipke,— şeerimizni tertipke çeküv, ciazlav üstünde laqırdı etemiz. Geceleri eali soqaqqa çıquvdan aciz. Caddelerde qaranlıq. Elektrik yarığı kerek.

Belediye reisi Üsein ocağa şeerdeki işler aqqında söyledi, onı tanıştırdı. Üsein oca bunı bir şeref olaraq qabul etti, çünki kabinet içindeki adamlarnıñ ekserisini ilki körüşi. Diger cietten mezkür meclis iştirakçileri arasında tatarlardan başqa, urum, karaim, qrımçaq, ermeni, bulğar vekilleri de mevcud ekenligi sebebinden, Mediyev oña tutaş er kesni taqdim etti.

Suleyman Ali efendi Mollayev aqqında söyler eken, onıñ müteraqqiy cemaat hadimi sıfatında millet içün yapqan hızmetlerini tefsilâtlı sürette söyledi. Suleyman Ali efendi hususındaki sözler bitmek üzre edi, nazarı diger alicenap şahs üzerine tüşti. Divar yanında beyaz kresloda sığıp olmay, bir ayağınen çetke tirele berip oturğan Seit-Ahmed Çelebiniñ Cemiyet Hayriyeni yaşatuvda köstergen atalığını añlattı. Abdureşid efendi şeerni güzelleştirüv ve medeniyleştirüvde faaliyeti cümlege malüm diger hayırperver ziyalılarnı da esten çıqarmadı. Bekir Qalafat, Seit-Ümer Tarahçı, Fetta Abduramanov, Bazırgân Mamut aqqında eyecanlı ve hoşnutlıq ile izaat berdi. Üsein Şamilge taqdim etilgen şahslar ekseriyetle paralı olmaqle, halq içün hızmet etici, oqumış kişiler edi.

Üsein Şamil bana kabinetke kirip, divar yanında toqtalıp, indemey turğan maalde, adamlarnıñ çerelerindeki yorğunlıqnı körgende, meclisniñ, alla bilsin, ne vaqıtten beri devam etip, endi ğaliba bitmek üzre ekenini esledi. Belediye başlığı onı kişilerge taqdim etip çıqqance, muşaverede yeñi fikir söylemege istekli kişi qalmadı. Er kes aytacağını artıq aytıp bitirgenge beñzedi.

Uyezd zemstvo idaresinden kelgen yeşil şapkeli, qara qasnaqlı esli müendis muşavereniñ bugünlik işini semereli tanıdı. Yarın saba Ağaç Bazarğa barıp, elektrik stantsiyası qurulacaq yerniñ özüni körmek zarur ekenligini söyledi. Abdureşid efendi, yarın Ağaç Bazardan qaytqan soñ, Belediyede komissiya işini devam etecegini tenbilep, bugünki muşavereniñ iştirakçilerine samimiy teşekkürlerni izar ile meclisni qapalı ilân etti.

Adamlar kabinetni terk etmek içün ayaqqa qalqqan ediler. Seit-Ahmed Çelebi kendine has nezaket ve idrak ile müim bir işni daa al etmek zarurligini bildirip, Bekir Qalafat, Suleyman-Ali Mollayev, Abibulla Ziyadin, Bazirgân Mamut, İbraim Smulskiy, Seit-Ümer Tarahçı, Ablâmet Şeyhzade efendilerniñ eki daqiqağa qalıp turmalarını rica etti. Adları añılğan şahslarnıñ bir qısımı qaytıp öz yerlerine oturdı, diger qısımı ayaq üstünde qaldı. Adları añılmağanlar aqırın-aqırın kabinetni terk etmekte ediler ki, Seit-Ahmed efendi celetiniñ cebinden köstekli saatini çıqarıp, oña diqqatle köz etip turdı, soñra tekrar cebine qoydı. İndemey... terenden nefes aldı. Oña bugün Taqtaba köyüne ketmek kerek edi. Andaki topraqlarını, malını-mülküni idare etici qayını — Murtaza oña çoqtan beri bir kelip-ketmesi içün yalvarmaqta. Yaz mevsiminde olğan hızmetler içün adamlarnen esap kesmek kerek. Seit-Ahmed efendiniñ barıp-kelmege qolu tiymey. Niayet, bugün saba yüksek köpçekli tarantasını yektirip, Toqtabağa ketmek niyetinen yolğa çıqqan edi. Qaraul meydanından keçkende Abdureşid efendini köre qalıp, aydavcınıñ arqasından türtti, atlarnıñ yürüşi yavaşladı, huddam Belediye reisi ile selâmlaşmağa tedariklengende, Abdureşid efendi onıñ Şeer Upravası meclisinde bulunması şart ekenini... bildirdi. Niçün şart ekenini añlatıp turmadı. Seit-Ahmed Çelebi, elbette, başqasınıñ hatiri içün öz işinden qalğan adamlardan degil, amma bugün Şeer Upravasında olacaq muşavere kendisi içün öyle degerli edi ki, ondan qaçınmaq tursun... huddam onı sabırsızlıqnen beklemekte edi. Yoq, Seit-Ahmed efendi muşaverede iştirak eter. Anda güberniya idarelerinden kelgen müdirler ve müendislerniñ fikirlerini işitir, çünki elektrik küçü ve yarığı... Seit-Ahmed efendiniñ evleri, at haneleri, degirmenleri, esnaf işhaneleri içün gayet zarur. Şu sebepten... faytondan tüşti. Abdureşid efendiniñ yanaşasından yüre berip, Şeer Upravasına kirdi, aman-aman bütün kün mezkür mecliste oturdı, Mecliste şeerniñ istiqbali içün müim mesele al etildi. Ağaç Bazarı bette... beyaz qamışlar ösken endekte elektrik stantsiyası qurulacaq. Huddam muşavereniñ meticesinden pek memnun. O sebepten şimdi bir de-bir alicenaplıq yapıp, şeer agaları ögünde balqıldap almağa azır. Şunıñ içün ürmetli efendilerniñ eki daqiqağa qalmalarını rica etti. Seit-Ahmed efendiniñ teklifine binaen ketmey qalğan bu kişiler emir qulları degiller. Olarnıñ qollarından az iş kelmey. Olar, Seit-Ahmed efendiniñ ricasını işitmegen olıp, çıqıp kete bile ediler. Ketmediler, zira tatar nezaketke, namusqa ürmet etmege seve. Seit-Ahmed Çelebi bunı bile, o tecribeli adam. Müitına köre em sade, em kibar. Er kesniñ nazarı huddamnıñ daima ayran, daima qırmızı çeresine tiklendi.

— Müterem Abdureşid efendi!— dedi Seit-Ahmed Çelebi. O açıq ve sakin davuşnen söylendi.— Cemiyet Hayriyede, ecnebiy ellerge ketip oqumaq istegen talebelerniñ arzualları muzakere olundı. Söz kelimi: Abdulğafar İbraim, Üsein Seit Yaya, Üsein Amet Furuncı, Kerim Cemaledinov ve... E! A!— bu yerde Seit-Ahmed efendiniñ tili negedir tirelip, pelteklene başladı.— Adı hatirimden çıqtı.

— Bekir Sıdqiy degilmi?— dep soradı Abdureşid efendi, huddamğa yardımğa kelip.— Arğınlı?

— Ebet! Ebet!— Çelebi tez-tez başını salladı.— Seit Vaap aqaynıñ oğlu... İstanbul Edadiyesine ketmek istey. Yellayıqmı onı? Ne deysiñiz? Adam olurmı?

— Bekir Sıdqiy zekkiy bala,— dedi Mediyev ve Çelebiniñ şübelenüvine darılğanı sezildi.— Men eminim ki, edadiyede başqalardan artta qalmaz... eger ögge ketmese!— dep ilâve etti Mediyev.

— Alla bilsin.— Çelebi boyunını omuzları arasına qısaraq, külümsiredi.— Babası çoban.

— Babası çoban... o doğru,— Abdureşid efendi huddamnıñ sözlerini tasdıqlap, başını salladı.— Oqumağa çaresi olmağan. Oğlunıñ bunda qabaatı yoq.

Cemiyet Hayriye idaresi azalarınıñ çerelerinde qatiyetsizlik asıl oldı. Bir qısımı içün Seit-Ahmed efendiniñ şübelenüvi mantiqiy köründi. Diger qısım Mediyevniñ fikirini aqlı tanıdı. Adamlar eki fikirni bir-birinen ölçeştirip, tüşünip oturğan arada sükünet ükümran oldı.

— Afu etiñiz!—dedi Nusret İlmiy efendi.— Bekir Sıdqiyden adam olıp-olmayacağına şübelengenler varsa, rica etem, söylesinler, kimniñ balasından adam olacaq?

Qurt-Seit oca gizliden cılmaydı. Bir şey aytmadı. Divar yanında ayaq üstünde qalğan İbraim Smulskiy, Leistan tatarı, egilip Abibulla efendiniñ qulağına bir şeyler fısıldadı. Abibulla Ziyadin başını yavaştan tersine qaqıttı: "Er alda, bilesiñizmi, Avropa...— dedi o Smulskiyge.— Esas mesele fransız tilinde".

— Qulaqlaşuvğa acet yoq, efendiler!— dedi Mediyev olarğa,— Bekirni ruşdiyede oquttıq, edadiyeniñ özünde de oqutayıq. Menim fikirim öyle. İtiraz barmı? Olsa... çekinmeñiz! Fikirleriñizni iza etiñiz! Razı olmağanlar bar edi ve... adamlarnıñ ekserisi edi. Belediye başlığınıñ sözlerinden soñ indemediler. Bekir Sıdqiyni oquvğa yollamaq qararına kelindi.

— İşniñ taacipli cieti de bar,— dedi Mediyev meclis qapaluv aldından. Kişiler eleslenip, boyunlarını tiklediler.— Cemiyet Hayriyede beş balanıñ arzualı baqılğan. Biz, niçündir, burada yalıñız Seit-Vaapnıñ oğlu üstünde yarım saat davalaştıq. Başqaları nerede?

— Başqalar çoqtan İstanbulda,— dedi Seit-Ahmed Çelebi,— Bekirniñ kiyimi yufqa edi. Yeñisini taqıştırmaq kerek oldı. Biraz keçikti.

Yeñi kiyim... alçaq avlı pantalon, yaqasız kölmek, pamuqlı çoñtuq paltodan ibaret edi. Ayaqlarında çarıqqa beñzer ökçesiz iskarpin. Böyle qıyafette Bekir Sıdqiyni Qara deñizniñ bir yalısında gemige oturtıp, diger yalısına yolladılar. Bala Avropanı körecek, ilim ve medeniyet saibi olacaq. Bekir oqudı... Edadiyeni bitirdi, soñra Budapeştke ketti, darılfnunda aliy tasil körip, felsefe ilimleri doktorı oldı. Lozanna darılfnunında professor olıp işledi. Qırım aliy oquv yurtlarında tatar gençligini oquttı. Azerbaycan ve Orta Asiya aliy tasil ocaqlarında şarq tilleriniñ esasları hususında dersler berdi.

Asan Karanıñ mezkür "Hatirat"ında Bekir Sıdqiy aqqındaki saran malümatnı tekâran tekmillemek maqsadınen Bakuda devlet arhivini qarıştırdığım vaqıtta közüme tesadüfen üç köşe müurli, küçük kâğıtçıq üzerindeki sözlerni oqup baqtım. "Bekir Vaapoviç Çobanzade, Azerbaycan fenler Akademiyasınıñ aqiqiy azası,... 1939 senesi 18-ci iyülde Haçmas rayonınıñ Haçmas köyünde vefat etti" dep yazılı edi.

İşte, ulu adamnıñ ayatınıñ aqibeti, Onıñ qadını Ruhiye Gireyevna sağselâmet.., Bakuda yaşay. Mediyev özünnñ sevimli şakirdini Edadiyeden soñra körip olamadı.

Belediyedeki meclisten soñ Mediyev musafirni Urum maallesine, öz evine alıp keldi. Öz evine... deyim men, albuki evniñ saibi Mediyev degil, Suleyman Ali Mollayev. Abdureşid efendi mında içkuyev. Asırımız eki yaşında ekende Mediyev tatarlar içün açılğan rus tili mektebini bitirip, doğmuş şeeri —- Orda ocalıq etmekte edi, dostları onı bu şeerge çağırıp ketirdiler. Mediyev mında maalliy gençlik ile tanış olur eken, Suleymai Ali Mollayevdeki aqılnı ve araretni bsgenip, onıñ yaqın dostu oldı, evlerinde yaşadı, niayet, Sulenmannıñ qız qardaşı Medine hanımğa evleidi. Ondan beri bu dam, astında Mollayevler ile bir aile olıp ömür sürmekte.

Mediyev quru müçeli, sarışın adam. Közleri yeşil. Özü yüksek. Subetdeşnen ğayet nezaketli. Laqırdısı yavaş. Muamelesi, areketleri digerler içün ibretln. Başında yufqa teri qalpaq, boyunında çırışlı yaqa, galstuk. Ellerinde manjetler. Üstünde kök kostüm. Onıñ metanetini ve sebatını tam sürette tarif, yahut tasavur etmek küç. Sade kişi... sade olduğı içün de pek mürekkep.

Bir rus tili muallimi sıfatında, oña şeerniñ ziyalılarına yaqın kişi olmaq elverişli, lâkin ziyalılar fikir-zikir cietinden türlü-türlüler. Er biri özüne nisbeten ayrı muamele istey. O sebepten Mediyev ihtiyat, ince usulnen iş körmekte. Öylelikle müneverlerniñ ürmetine ve sevgisine saip. Oña dostları da yardım eteler. Abdulhamid oca... bilimli, tecribeli kişi, Mediyevniñ hatiri içün Or şeerinden Qarasuvbazarga köçip keldi. Mında yerli gençliknen sıq-sıq körüşmekte, subetler etmekte. Yaş-yavqa oña tez alıştı, inandı. Böyle eken, şeerde Menseit Cemilev peyda oldı. Özü Eski Qırımlı... paralı, taqatlı esnaf ailesinde doğma, hırcıman adam. Menseit rus tili mektebinde oqugan soñ Peterburgda adliye institutını bitirdi, tıbbiy institutta tasil körgen Acı Asan oğlu Mustafanen bir evde yaşadı. Ağası Ğazı Cemilev Peterburgda Menseitke meyva tükânı açıp berdi. Menseit ticaretke tutundı degence, işleri yürip ketti. Müşterilernen til taptı... gizli bolşevik partiyası teşkilâtı ile mühkem bağlanıp, öz ayatı içün havflı avalelerni eda etti.

Menseitniñ ğayret dairesi keniş edi. Öz tükânına ecnebiy memleketlerden ketirilgen türlü mallar... limon, portaqal, hurma, incir, qave yaşçikleri içinden müim vesiqalar çıqa. Bular — emigra-tsiyadaki inqilâbçınıñ talimatları, maqaleleri, mektüpleri. Tükân saibi olar aqqında erte-yarıq tenbi etilgen. Türlü casuslar qaynaşqan bu büyük şeer içinde vesiqalarnı alıp ketip, adamına taq-dim ete. Bu müim ve mesül iş Menseitke işanılğan.

Tükândan yat illerge meyva yiberilgende, yaşçikler içine Rusiyedeki gizli bolşevik teşkilâtı kişilerinden emigratsiyadaki adamğa kâğıtlar qoyula. Marselde aynı hızmetni, meyva tükânınıñ saibi Jerar Böske eda ete.

Deycegim, Menseit Cemilev keniş miqyaslı işlerni çevirgen adam. O Mediyevke sadıq. Amma Mediyevke sadıq tek Menseit degil. Mediyevniñ fikirdeşleri, yardımcıları daa da barlar. Söz kelimi — Suleyman Ali Mollayev, Abdulfetta Abduraman, Seit-Memet ve Ablâmit Şeyhzadeler. Bekir Kalafat, Abibulla Ziyadin, Bazirgân Mamut, İbraim Smulskiy, Osman Seyfullayev, Abibulla bay, Seit-Ahmed Çelebi, Seit-Ümer Tarahçı, Seit-Ali Sarıçı... bu adamlar, çaresini tapıp, Qırımnıñ özünde ve Peterburgda, yahut çet memleketlerde oqup, az-çoq tasil alğailar. Olar fuqare degiller. Halq içün hızmet etici ziyalılar, müim iş eda etilmek kerek vaqıtta aqçanı qaydan tapmalı... dep tüşünip turmaylar. Qaysını alsan, Cemiyet Hayriyeniñ, yahut mektep komissiyasınıñ azası. Bunı Mediyev özü aselet öyle yapqan. Onda mana bar.

Bu şeerde tatardan Belediye başlığı iç bir vaqıt olmağan. Şeerni ya qaraim idare etken, ya urum, ya ermeni, ya da bülgar. Bular köyde topraqta çalışqan emekçiler degil. Episi tuccarlar, bazırgânlar. Kişi Belediyege aza saylana bilmek içün, eñ azdan, üç biñ kümüşlik mülkiyetke malik olmaq kerek. Belediyede zengin tatarlardan aza yoq degil... barlar, lâkin azlar. Millet menfaatı içün iş yapmaq olarnıñ qollarından kelmey. Eali Mediyevni sevdi. Oña inandı. Amma tek sevgi, sadaqat ile Belediyege aza olunmay. Ondan da başqa, Mediyev etrafındaki gençlik. Belediyege bir degil eñ azdan, üç adam kirmek kerek dep, israr etmekte. Kimler o üç adam?

Gençlikniñ fikirince, Belediye azalığına Osman Seyfullayev, İbraim Smulskiy, Abdureşid Mediyev lâyıqlar. Paqıl kibi bu adamlarnıñ üçünde de ne mal, ne de mülk yoq.

"Yoqmı?— dediler dostlar, iddetlenip.— Olmasa... olur!"

Adliyeci ile körüştiler. Notarius ile laqırdı ettiler.

"Mal-mülkmi?— dediler olar, tekrar.— Eñ azdan üç biñ kümüşlikmi? Yahşı!"

Eki aftadan soñ... Acı Abduramannıñ baqqal tükânı ve qavehanesi İbraim Smulskiyge satıldı. Abibulla baynıñ "Avropa" musafirhanesi Osman Seyfullayevniñ ihtiyarına keçti, Suleyman-Ali Mol-layevniñ babasınıñ eki qatlı evleri ve hanazbarı Abdureşid Mediyevniñ oldı. Satuv-aluv işi notariusta resmiyleştirilip, senet eyetke taqdim etildi. Üç müteraqqiy yaş kişi tahta vesiqalar esasında Belediyege vekil saylanıldı. Çeşit milletlerniñ vekillerinden ibaret şeer duması Abdureşid Mediyevni bir ağızdan şeer upravasınıñ ğalavası, yani özümizniñ tilimizde aytqanda, Belediye başlığı sayladı.

— Siz, Üsein efendi, şeerimizni bilesiñiz,— dedi Suleyman Ali... endi yemekniñ ahırı yaqınlağan edi.— Suv içmek istegen adam, elinde qopqası, yollarda saqıcınıñ peşinden çapıp, talağı qata... suv ömür bilâ saqanen köterile edi. Qopkası altı kapik. Öyle degilmi?

— Öyle!—dedi oca, Mollayevniñ sözlerini tasdıqlap ve başını salladı.—Eski Merakeşteki kibi...

— Yeñi Belediye ne yaptı?— Suleyman efendi Mediyevke memnun nazar attı.— O faaliyetipi müim işten başladı. Ealige suv berdi. Şeerniñ cenüp-şarqında Taz-Qaya tübünde, baqılmay... perişan alğa kelip qalğan salqın suvlu çoqraqnı temizletti, kenişletti. Üstüne ortti... çoqraqnıñ suvu arttı, daa da lezetli oldı. Hauzdan çöyün trubalar vastasınen şeerge suv ketirildi. Endi soqaqlarda, qayda aylansañ, çeşme.

Abdureşid efendi yengilden qaynağasınıñ omuzından türtti. Suleyman Ali eleslenip, oña çevirildi.

— İş yalıñız Belediye başlığında degil,— dedi Mediyev ve közleri aşağı enik alında sözüni devam etti,— iş sizlerde... dostlarnıñ samimiy yardımında!

— Yardımındamı?— Suleyman Aliniñ qaşları eki yerden sınıp kettiler. O küyevniñ fikirine razı olmadı.— Biz yardımnı evelki Belediyege de yapqan edik. Elekçiler maallesinde sınğan altı arşınlıq ağaç köpürni tüzettirip olamadı,— dedi evniñ saibi,— maña baqıñız, Üsein oca! Qarasuvbazarda gecelein soqaqqa çıqmaq... ayat içün kerçekten de, havflı edi. Ortalıq zindan qaranlıq. Yol basmaqmı isteysiñ. Adam soymaqmı? Qızlarnı alıp qaçmaqmı? Abdureşid caddelerde karbit fenerler qoydırdı. Ne? Fenamı? Adamlar endi aqşam-ları biri-birine musafirlikke barıp-keleler. Bugün Belediyede elektrik stantsiyası quruv üstünde üç buçuq saat laqırdı oldı. Bu mesele qalın ceblilerni de meraqlandıra. Demek ki, Abdureşid efendi stantsiya qurucılığında para zorluğı çekmeycek. Küyevniñ yapqan işleriniñ episini aytıp çıqmaq küç. Lâkin, qıymetli Üsein efendi, bizim küyev bir iş daa yaptı... öyle iş ki, diger hızmetlerinen qıyas etmek mümkün degil. Abdureşid efendi "Vetan Hadimi"ni dünyağa ketirdi.

Suleyman Ali efendi bu sözlerni iftiharle söyler eken, musafir, yüregine birden oq saplanılğan kibi, kevdesini küçlü sürette silkitti, elinen köküsiniñ sol yaqını avuçlap, divarğa tayandı.

— Dünyağa ketirdi... doğru,— dedi Üsein oca nezaketle,— lâkin östürip-büyüttimi?— Soñra Mediyevke çevirildi.— Qırım gençligi sizden çoq minnetdar. Faqat bugün kördügim levha...— oca ah, çekti, köküs keçirdi.— "Vetan Hadimi" idarehanesindeki musadere, o vahşilik meni pek azapladı. Siz Belediye başlığısıñız! Qolupızda, er alda, akimiyet bar! Bu rezaletniñ ögüne çıqıp, onı toqtatıp olamadıñızmı, Abdureşid efendi?

Musafirniñ sözleri Mediyevniñ qulağında: "Kendiñiz doğurdığıñız yavruyi — kendiñiz öldürdiñiz..." degen kibi yañğırasalar da, bu öpkelenüv — ocanıñ qalbindeki yanıqnıñ feryadı ekenini añladı, o sebepten, ocağa acele cevap bermege aşıqmadı. "Müterem musafir... biraz istraat etsin, öz-özüne kelsin, soñra..." dep tüşündi.

Münever kişilerimiz adden-aşıq asabiy oldılar. Er maneviy şeyden böyle iddetlenip keteler. Halqımız ise ziyade sabırlı. Sabırlı degil… ğarip. Özüniñ qaydını çeküv qabiliyetinden marum... oqyanusta qasırğa içinde qalğan gemi. Onı idare etken, aydın ufuqqa doğurtqan dümenci yoq. "Vetan Hadimi" çıqarılğan devirde tatar onıñ saifelerinde özü içün talimatlı fikirler tapa edi. "Topraq... onı öz küçünen sürip-saçıcı köylüniñ olmalı". Ve saire. Bu sözler — Abdureşid Mediyevniñ özüniñ fikirleri. Rusiyede ağır, qara yıllar halqnıñ yelkesinden küçlü basqanda, Mediyev halqqa Rusiyedeki vaziyetni añlattı... halq aqiqatnı Mediyevden işitti.

— "Vetan Hadimi" Peterburgnıñ emirine binaen qapatıldı...— dedi Abdureşid efendi, aqırından... onıñ laqırdısı asıl da yavaş edi.— Teessüf ki, yüksek akimiyet kişileri menim itirazıma tabi olma-dılar.

— Yüksek akimiyet kişileri?!..— ocanıñ sesi deñişti, titredi... sanki añlaşılmaz oldı.— Bizim gençligimiz gazetasız qaldımı?

— Ebet!— Abdureşid efendiniñ başı tekrar aşağı endi, hayli vaqıt yuqarı köterilmedi. O bu süretle közlerindeki yaşlarnı dostlarından gizledi.— "Vetan Hadimi" bıltır da qapatılğan edi. Çaptıq-çapqaladıq... aftada bir defa çıqmaq şartile tekrar açtırdıq. Uyezd idaresn ile añlaşmaq mümkün oldı. Bu sefer...— Mediyev sustı, tizi üzerindeki sol qolunıñ uzun, arıq parmaqlarını birer-birer büklep, nelernidir esaplap baqtı. Tüşündi... bir şeylerge razı oldı, bir şeylerge itiraz etti. Öyle eken, çeresindeki ifadeler deñişe berdi, dudaqları de tartıldı, de yiberildi.—"Vetan Hadimi"ni bir daa açmaq endi qolumızdan kelirmi... aqılım kesmey. Zaman mürekkep oldı.— Abdureşid efendi nazarını kilimden qurtarıp, belini doğrulttı.— Mürekkep olsa da, qol qavuşıp oturmağa aqqımız yoq. Zan etsem, bizge bir qaç adam olıp, muallim ile közkozge kelip, qonuşmaq kerek.

— Ne aqqında? — dep soradı Üsein oca.— Başqa gazeta çıqarmaq niyetiñiz barmı?

— Hayır! Başqa gazeta hususında şimdi laqırdı ola bilmez,— dedi Mediyev,— laf "Tercüman"nıñ ğayesi, usulı... üzerinde olmaq lâzim.

— Onıñle bir defa qonuşqan edik,— dedi Üsein oca ve... elindeki sigarnıñ külüni masa üzerindeki qaburçaq küllük içine qaqıp tüşürdi.— Hatiriñizdemi, Abdureşid efendi?

— Şübesiz...— Mediyev nelernidir tüşünip, külümsiredi.— Bir defa daa qonuşmağa mecburmız. Qart bizni añlamağan degil. İstiqbalni de tasavur ete. Lâkin işinde ğayet ihtiyat... o eki asırnıñ kişisi.

— Özü alsızca edi,— diye ilâve etti Üsein Şamil,— Varnadan qaytqanda kögertede suvuqlanğan.

Halqqa aydın til ve açıq davuş ile aqiqatnı söylemek kerek. Bunı kim yapacaq? Elbette, "Tercüman"dan başqa imkân yoq. O vaqıtta Mediyev Bağçasaraydaki Celâl Meinovqa mektüp yazğan edi. Celâl Meinovnıñ, ne yaqtan bilmem, İsmail efendi ile doğmuşlığı bar. Mektüp yazıp, Gasprinskiy bir qaç adamnı evinde subet içün qabul etmesini rica etti. Gasprinskiy razı oldı. Üsein Toqtarğazı, Abdureşid Mediyev, Nusret İlmiy, Celâl Meinov toplanıp Gaspriiskiyniñ uzuruna bardılar.

"İsmail muallim!— dediler olar naşirge.— Rus inqilâbı oldı. Milletler teprenip aldılar. Olarnıñ qafalarında artıq milliy azatlıq tüşünceleri uyandı. "Tercüman"ğa öz istiqametini deñiştirip, demokratik fikirlerge kenişçe yol bermege vaqıt kelmedimi?"

"İnqilâb oldı... amma yeñe bilmedi...— dep cevap berdi Gasprinskiy.— Ayatımız kene şu... eski amam, eski tas! Muvaqqat üriyetlerge işanmaq küç. Beklemek kerek... güzel künler kelgence beklemek kerek."

"Beklemek?— Mediyevniñ çeresinde hoşnutsızlıq sezildi.— Güzel künler özleri sürip kelmezler. Tarihta öyle al olğanı yoq. O künlerniñ kelüvini tezleştirmek kerek..."

"Nasıl etip?— dedi naşir. Onıñ gür qaşları çatıldılar.— Siz maña, dümenni solğa bur, demek isteysiñiz, Abdureşid efendi! Men sizni... gençlikni bilem. Büyük vaqialar yüz bergende ileri alıp çapmağa ustasıñız. Faqat aqibetini de tüşünmek kereksiñiz. Yeq... şimdi dümen burulacaq vaqıt degil".

"Biz yeñi ruhlu gazetağa muhtacmız,— dedi Abdureşid Mediyev.— Öyle gazetağa ki, halqnıñ azatlığı, topraq islaatı işlerine yardım etsin",

"Yeñi ruhlu... yani yeñi gazeta!"—dep ilâve etti Toqtarğazı.

"Yeñi... bütünley yeñi gazeta, öyle degilmi?— İsmail muallimniñ çeresi tazerdi.— Bu başqa mesele".

Muşavere araretlendi, kenişledi ve... uzadı. İlki künü bir qararğa kelmek mümkün olmadı. Celâl Meinov söyledi, Nusret İlmiy itiraz etti. Üsein Toqtarğazı teklif berdi, Abdureşid Mediyev qabul etti, İsmail muallim sustı... ertesi künü üyle avğan soñ, niayet, fikirler birleşti. Mediyev yeñi gazetanıñ adı "Vetan Hadimi" olmasını teklif etti. İsmail Gaspralı razı oldı. Gazetanıñ ne yerde neşir etilüvi meselesine kelgende, türlü fikirler doğdı. Mediyev gazetanıñ Bağçasarayda neşir etilmesini lâyıq kördi. Vekalet azaları bu teklifni qabul ettiler, İsmail muallim itiraz etti.

"Bağçasarayda yigirmi üç yıldan beri "Tercüman" neşir etilmekte,— dedi o,— küçük şeer içün bunıñ özü kâfi degilmi?"

"Bağçasarayda neşir etilsin degenimden mana şu ki, aziz muallim, bu şeerde siziñ matbaañız mevcüd,— dedi Mediyev.— Ruhset etseñiz, "Vetan Ha-dimi"de anda basılır. Diger şeerlerde öz tilimizde matbaa yoq".

"Yeñi gazeta Bağçasarayda neşir etilse, ükümet ilki aftasında "Vetan Hadimi"ni qapatır, "Tercüman"nı da. Yoq, mühterem musafirlerim, Bağçasaray—eñi gazetanı neşiri içün yer degil".

"Vetan Hadimi" Simferopolde neşir etilse yahşı olur...—dedi Celâl Meinov.— Anda edebiy hadimler, mürettipler qıdırıp yürmege acet olmaz".

"Hayır!— İsmail efendi qarşı çıqtı,— Simferopol gübernatornıñ özü yaşağan şeer. Dahiliy ve hiriciy iş idareleri, politsiya ve jandarm hadimleri, tsenzura, zemstvo memurları ve yüzlernen casuslarnıñ qaynaşqan yeri. Olar yeñi tatar gazetasını yaşatmazlar. "Vetan Hadimi", fikirime köre, Qarasuvbazarda neşir etilmeli".

Vekalet İsmail efendiniñ teklifine razı oldı. Bağçasaray uyezdi ocaları arasında deral yeñi gazeta teşkil içün iane toplavı başlandı. İsmail Gaspralı "Vetan Hadimi" içün hadimler, urufat berdi ve diger yardımlarda bulundı. Vekalet Qarasuvbazarğa qaytıp kelgen soñ yeñi gazeta neşirine kirişti. Eki yıldan soñra taqdiri, işte, böyle oldı.

Mezkür vaqialar yüz bergen vaqıtta İsmail Gasprinskiy elli yedi yaşında, Abdureşid Mediyev yigirmi sekizde edi. Abdureşid efendi anadan doğğanda İsmail Gasprinskiy Simferopol gimnaziyasını ve Voronej askeriy mektebini bitirgen, Moskva Edadiyesinde oquğan, rus professorlarında tasil körgen, Parijde, Madridde, Stambulda yaşağan... Elgamra sarayında cazibeli, yarı-mağrib, yarı-ispan qızları cemiyetlerinde bulunğan, Kairde arap tilinde "Elnahza" gazetasını neşir etken, "Kontinental" zalasında üç yüz altmış adamnıñ ögünde maarif ve medeniyet hususında araretli nutq söylegen, niayet, İdil boylarındaki tuccar İsfendiyar Aqçurinniñ qızı Zöre hanımğa evlenip, artıq üç oğul, üç qıznıñ babası olğan... ebet, bu işler çoqtan olıp keçken ediler.

Bir defa, Üsein Şamil aqqında yeñi malümat tapmaq ümüdinen, hansaray kütüphanesinde eski mecmualarnı qarıştırğan vaqıtımda, İsmail Lemanovnıñ qolunen yazılğan vesiqa közüme çalındı. Bu vesiqa matbaada basılğanı yoq... daa elyazmada edi. İsmail Gasprinskiyniñ mufassal "Tercimei alı". Elyazmanıñ astında 1894 senesi tarihı qoyulğan. Lemanov o vaqıtta rus tilinde muallimlik ve "Tercüman" idarehanesinde muarirlik ete eken. 1893 senesi "Tercüman"nıñ dünyağa kelüvine on yıl toluvı munasebetinen, oquyıcılarnñ ricalarına binaen, muarirniñ tercimei alını yazıp, Odessa tsenzurasına köstere. Tsenzura elyazmanıñ çoq yerlerini tinitkelegen soñ, kitap şekilinde çıqarılmasına ruhset bere. Amma elyazma kitap alında, niçündir, çıqıp olamay. "Tercüman"nıñ yigirmi yıllığı bayram etilgende, kene elyazma laqırdısı köterile. Kitap bu sefer de neşir etilmey. Soñra açılmaz dolaplarğa qoyula... olarda qalıp kege. Elyazmanıñ bnrinci saifesi üzerinde Gasprinskiyniñ öz qolunen: "Bu eserden kelecek kâr Bağçasarayda qızlar içün açılacaq yeñi mektebe virilecekdir..." dep yazılğan.

Gasprinskiy aqqındaki sözlerimiz müterem oquyıcılarımızğa açıq añlaşılması içün men Lemanovnıñ mezkür eserindeki kimer satırlarğa muracaat etüvni lâyıq kördim.

Elyazmada denilgenine köre, Gasprinskiy Zıncırlı Medresede tatar gsnçligine rus tili dersleri bergen devirinde Asan Nuri adlı yaş, münever kişi ile tanış ola. Musafirni qave içmege davet ete. Asan Nuri razı ola. "Veli baba" qavehanesine kirip, salqın ücrede közni ohşar örnekli, yımşaq minder üzerinde oturıp, qonuşqanda, öz-özlüginden, ayat ve hızmet aqqında laqırdı açıla ki, bu vaqıtta Gasprinskiy musafirniñ kim ekenini bile.

Doğma Ayvasıllı Asan Nuri 1860 senesi İstanbulğa oqumağa kete. Darılmaarif ve Darıltalim mekteplerini bitire, Cemiyet Aliyede Osmaniyede tasil köre. Hariciye nazaretinde çalışa, 1876 senesi türk inqilâbçılarınen beraber Sultan Azizniñ tahttan endirilüvi işinde faal iştirak ete. Sultan Abdul-Amitke azırlanılğan suihastqa qoşula. Abdul-Amitniñ emirine binaen, polis idaresi hadimleri Asan Nurini ve arqadaşlarını apshanege qapamaq içün edinip qıdırğanlarını añlap, fransız vapurına minip, Avropağa qaça, yarım dünyanı döne-dolana, 1879 senesi baba toprağına kelip çıqa. Köre ki, ayat bunda da parlaq degil. Halq padişa zulumı altında iñlemekte.

"Tatarnıñ ayatındaki müşkilât — onıñ cailliginden, medeniyetçe keride qaluvından sebep...— dey oña İsmail efendi,— yükselmek içün ilimge ve fenge saip olmaq kerek. Bu yalıñız qrımlılar içün degil, Rusiyeniñ cümle musulmanları içün zarur".

Subet bir künde bitmey. Çoq künler mühtelif yerlerde devam ete. Niayet, halqqa esaretten qurtuluv yollarını matbuat aydınlata bilecegine qaniy olıp, tatar tilinde gazeta neşir etüv fikirine kele-ler. Bu fikirni ayatta tadbıq maqsadı ile "Tonğıç", "Şefaq", "Neşriyat İsmailiye" adları altında mecmua çıqaruvğa nail olalar. Qırımda o zamanda matbaa yoq. Mecmuanı Tifliste tab etip, Qırımğa ketirip darqatalar.

Lâkin böyle çetin usulnen muradqa irmek pek küç olacağı añlaşılğan soñ, Gasprinskiy ve Asan Nuri ufaq-tüfek mecmualardan vazgeçip, iri acimde siyasiy ve iqtisadiy gazeta neşirine tutuialar. Qırımnıñ Rusiyege qoşulğanına yüz yıl toluvı kününi qayd etüvge azırlıq ketkende Gasprinskiy, qırımtatarlarınıñ ana tilinde gazeta neşirine ruhset etilmesi içün yalvarıp, imnerator azretleri adına arzual yaza. Arzualnı alıp, özü Peterburgqa kete. Rus tilinde qonuşuvda eyi natıq, İsmail Gaspralı ükümet adamlarına meseleni büyük ustalıqnen añlata, olarnı qandırıp, işni yapıp, aftada bir defa olmaq üzre "Tercüman" aldı gazeta çıqarılmasına ruhset alıp kele. Musaadeni Rusiye içün böyle şüretli künge itaf ile istemege bilüvniñ özü büyük aqıl ve cesaretniñ timsali edi. Muallimde bu qabiliyetlerniñ episi tapıldı.

1883 senesi onuncı aprelde "Tercüman"nıñ birinci nushası çıqqan soñ Asan Nuri Yalı Boyuna avdet ete, muallimlik işinen meşğul ola. Asan Nuri esaretniñ, zulumnıñ duşmanı, Yalı Boyu şeerlerinde ve köylerinde çarizm akimiyetine qarşı gizli siyasiy dernekler teşkil ete. 1892 senesi Gasprinskiy ile añlaşıp, "Tercüman" matbaasında "Necat" adında on biñ nusha beyanname bastıra, olarnı eali arasında darqatuv işine reberligi vaqıtında polis idaresi tarafından yaqalana, gizli teşkilât azaları mahkeme etilip, Sibirge aydala. Saraymenli bay, oqumış, müteraqqiy kişi, Gasprinskiyniñ dostu Suleyman Acı büyük paralar berip, Asan Nurini, ömründe iç körmegen ve bilmegeni alda, Sibirden qurtarıp qaldıra. Bu işni İsmail efendiniñ ricasına binaen yapa. Asan Nuri kürek cezasından qurtula... lâkin sevimli köyünden ve ocalıq hızmetinden marum qala. Uyezd idareleriniñ emirleri mücibi Ayvasıldan quvula, oña ocalıq hızmeti yasaq etile. Asan Nuri "Gessen Georgiy" taqılma ad aldında tür-lü vilâyetlerde ömür keçirerek, qaç yıldan soñ Yaltada peyda ola, sabıq şeer idaresi binasınıñ birinci qatında qavehane aça. Onıñ küçük ke-lirinen yavaş-yavaş keçine. Qavehane kettikçe pekine, kenişley, beynelmilel "Edebiyat salonı"na çevirile... Çehov, Andreyev, Artsibaşev, Belmont, Nemiroviç-Dançenko, Küprin, Korolenko, Katsübinskiy, Skitalets kibi büyük edipler bu qavehane saibiniñ, arap, acem, fransız, alman, rus tillerini mükemmel bilgen yüksek medeniyetli adamnıñ daimiy müşterileri ve dostları olalar.

Asan Nuri özüniñ Qırımda ve Türkiyedeki ayatı aqqında üç yüzden fezla saifelik "Memuar" yaza. Onı tab etüv hususında Gasprinskiy ile laqırdı etip başlağan künlerde müim haber kele... Sultan Amit ükümdarlığınıñ yigirmi beş yıllığı munasebetile, apshanelerdeki türk inqilâbçıları afu ilân etilgen...

Asan Nuri bu yeñilikni işitken soñ, ailesini Qırımğa ketirmek istegile İstanbulğa keter eken, Romaniyanıñ Galas şeerinde apansızdan hastalanıp, 1903 senesi, altmış beş yaşında oldığı alda, vefat etti. Cezire hanım ile bir daa körüşmek munasip olmadı.

"Tercüman"nıñ ilki nushası dünya yüzü körgence muarir çoq meşaqatlar çekti. Matbaa kerek. Urufat, basma tezya, kâğıt... episi kerek. Aqça yoq. Birevlernen laqırdı etilip, para tapılmasa, basmahane açılmaycaq.

İsmail Lemanovnıñ elyazmasını oquğan sayın meraqlı adiselerge rastkeldim, közlerimni olardan üzip olamadım. "Bu sözlerni yazar ekenim, Osman Aqçoqraqlı ile olğan bir subetni hatırlayım,— dep yazılğai Lemanovnıñ qaytlarında.— O bir defa maña qoyui cebinden küçük cönk çıqarıp, bazı satırlarını kösterdi".

"İşte sizge küçük tarih. Oqup baqıñız,— dedi Osman Nuri.— Menim yüregim böyle şeylerge çıdap olamay".

Eki parmağınen defterniñ eki yeaifesini közlerimniñ ögünde tutıp oturdı. Qoluma bermedi. Sözler hattat elinen yazılğan. Arab arifleri artıq silinmek istegenler. Men diqqatle oqudım... oqudım, soñra çoq kederlendim.

İsmail Gaspralı, Bağçasaraynıñ iri zenginlerinden Acı Selimge özüniñ mıradını añlata... "Tatar çoq keride qaldı,— dey Gasprinskiy.— Ana tilimizde gazeta çıqarsaq, adamlarnı dünyadan ha-berdar etsek, halqımız, ileri milletler, kibi, yüksek medeniyetli olacaq. Gazeta çıqarmaq içün borcqa biraz para lâzim". Böyle degen soñ Gas-prinskiy susa, ağa ne der eken... dep bekley.

Acı Selim bu yeñi ğayeden aqaretlenip, ağır közqapaqlarını yalq etip töpege kötere "İsmail mırza!—dey o Gasprinskiyge.— Basmahane açıp anda beş kapiklik gazeta çıqarmaqnen mülkiyet saibi olunmaz! Tütün ticaretinen oğraşam deseñ, saña sermiyalıq bir qaç biñ kümüş bereyim! Tatarğa ne kerek? Aqça kerek. Gazeta degeniñ ne o? Kibritni çertip... çetine tiydirseñ, yanıp kete!" Öyle dey de, şah-şah etip, kütür çere ile küle. "Aqça yanıp ketmeymi?—dey oña Gasprinskiy.— Kibrit tiydirseñ, aqça da yanıp kete!" "YE-oq!—dey Acı Selim.— Aqça yanmay... oña kimse kibrit tiydirmey!"

Acı Selim para bermey. İsmail muallim ise oña yalvarmay. O yalvarğanlardan, özüni alçaltqanlardan degil. Naşir başqa tanışlarından borcqa aqça toplap, eski basma maşipası ve urufat tezyası satın ala, öyle etip, gazeta neşirine başlay. Lâkin ey, seni taqdir?! Eki yıl ksçmey, qaza ola, basmahane tutaşıp yana. İsmail efsndi gazetanı Simferopolde şahsiy matbaatta eki qat paalı fiyatnen bas-tırmağa mecbur ola. Bir yıldan soñ "Tercüman" Bağçasarayğa qaytıp kele... amma naşir ihtiyac içinden çıqıp olamay, aksine, daa terenlikke bata. Kâğıt borcqa alına, boya borcqa, elektrik küçü borcqa... mürettipler ve edebiy hadimler borcqa hızmet eteler. Çarhnı muarrirnin qızları aylandıra, basılğan gazeta nushalarını refiqası Zöre hanım bükley, azır gazetalarnı poçtağa Zöre hanımnıñ qardaşları Aqçurinler alıp-ketip teslim eteler.

Muarrir kimerde şeer ziyaretinden evge qaytqaida, tükâncılarğa körünmege qorqup, çet... sağır aralıqlardan yüre, çünki episine borclu.

Gasprinskiy gazeta teşkil etkende Qırımda kimseden maddiy yardım körgeni yoq. Ne çöllük yaqtan, ne de dağlıqtan. Orta Asiyadaki ve Kavkazdaki tanışları yardımğa keldiler. İlki senelerde bütün Qırımda "Tercüman"nıñ yalıñız altı abunecisi oldı. Albuki İsmail efendi halq arasında daimiy sürette beş yüz nusha gazetanı bedava darqattı.

Osman Nuri defterniñ diger saifelerini açtı, men yanğın aqibetiniñ tefsilâtını oqudım. Ebet, matbaanı tüzetmek kerek, lâkin para kene yoq. İsmail efendi, başqa çare tapıp olamadı... anasınıñ san-dığıida saqlı ölümlik qaftanlarını ve tikili bir qaç parça qumaşını alıp, çöllükteki pomeşçik mırzalarğa satmaq, yahut özüniñ bu alğa kelgenini bildirmek içün ketti. Canköy uyezdinde zenginlernen körüşip, gazetanıñ, bu halq variyetiniñ, maddiy yardımğa muhtac ekenini tafsilâtlı sürette añlattı. Tatarnıñ kelecegi içün müim bu işke, göñül berir, yardım eterler belledi. Albuki Safedii Abdul Çongarskny, altı parmaqlı mırza, qumaşlarnı saatlerce qarıştıra berip, örseledi, kirletti, "mal eskice eken", dep bazar fiyatından ucuzca almaq içün davalaştı-davalaştı, aqibette, qumaşlarnı almay, saibinip tizleri üzerine bıraqıp ketti. "Tercüman"nıñ muariri evge parasız qaytıp keldi.

"Men o vaqıtta basmahanede mürettip edim,— dedi Osman Nuri, defterini qolumdan alıp.— Muallimden bu sözlerni işitken soñ, bizlerniñ, basmahane işçileriniñ, yüreklerimiz pek qırıldı. "Biz kündüz-gece kim içün ğayret etemiz? Halqımızda cemaat hızmetine yardım duyğusı iç olmağanmı, aceba? Yoq! Bu mümkün degil".

Bayramlar vaqıtında zemstvo idaresinden ve ayrı' şahslardan gazetağa yardım tarzında para kelse, İsmail efendi para yollağanlarnıñ isimlerini "Tercüman" saifelerinde derc eter edi ki, olar arasında qırımlılarnıñ adları közge siyrek çarpar edi. Muarirniñ matbaası, eñ olmadıqta, patta-satta şahsiy sımarışlar eda etüv yolunen para qazanıp, özüniñ maaliye vaziyetini tüzetip olamadı. Basma maşinası sınıq, urufatı eski ve az... naşir özü daima borclu. Otuz üç yıl matbaatcılıq ettigi alda, öz matbaasını ne kârlı istisal ve ne de nefis eserler çıqarıcı sanathane yapa bilmedi. Bu hususta fikir etmek içün onıñ vaqıtı da olmadı. Zöre hanımnıñ vefatından soñ miras qalğan parağa ekinci elektrik basma maşinası aldı. Ömüriniñ soñki yıllarında Bağçasaray civarında neft tapılğan vaqıtta, muallim neft issadarları şirketi açuv teşebbüsi köstergen oldı ki, bu işni de özüne para qazanmaq içün degil, tatar halqını istisalğa çekmek maqsadınen yapqan edi. Gasprinskiyge ürmeti ve inamı qaviy bir çoq samimiy dostları para berip, aselet şirketke aza oldılar. Şirketten fayda olmaycağını bile ediler. Paranı Gasprinskiyge yardım dep berdiler. Toplanğan altı biñ kümüş şeer bankına teslim etilip, Gasprinskiyniñ adına esap açıldı. Bu paradan muallim öz itiyaclarına bir kapik sarf etmedi. Cian muarebesi çıqtı. Para bankte çürüp qaldı.

İsmail Gasprinskiy 1914 senesi sentâbr on birde Bağçasarayda vefat etti. "Rusiye musulmanları arasında bugünge qadar İsmail bek derecesinde ürmet ile defn etilgen maarif hadimi olmadı" dep yazdı o vaqıtta bütün şarq matbuatı. Naşir ve muarir vazifesine Gasprinskiyniñ vasiyet etken adamı keldi.

Mediyev, tatarlar içün açılğan rus mektebini bitirgen soñ, Qarasuvda ocalıq etti. Belediye başlığı oldı. İş, elbette, Mediyevniñ Belediye başlığı ekenliginde degil, iş şunda ki, insannıñ bir nesili bir hızmetni bir devirde başlay... diger nesil o hızmetni diger devirde devam ete. Er devirniñ öz siyasiy-iqtisadiy şaraitı ve talapları olğanından, bir devirniñ nesilinden — diger devirniñ hızmetini talap etmek — manasız şey. Erkesniñ faaliyeti bir soy şaraitta qulaç almay. Lâkin başlamaq... daima küç. İñilâb... ğalib kelsin-kelmesin, onıñ aqibetinde mıtlaqa küçlü simalar asıl olalar. Beşinci sene qırımtatarında Mediyev kibi inqilâbiy tüşünceli adamnı yarattı. Ve tek Mediyevni degil!

Gaspriiskiy medresede tatar balalarına rus tili oquttı. Bağçasarayda Belediye başlığı oldı. Mediyev Qarasuvbazar ruşdiyesinde tatar balalarına rus tili oquttı, Belediye başlığı oldı. "Vetan Hadi-mi"ni neşir etti. Gasprinskiy o hızmetlerni keçken asırda, Mediyev bizim — yigirminci asırımıznıñ başında yaptı. Mediyevniñ özü ve tüşüncesi başqa. Mediyevniñ fikirince, halqlarnı esaretten işçi ve köylüniñ ittifağı qurtara bile. Bu aydın, quvetli fikirge diqqat etiñiz! "Köylüler ve şçiler, eski Rusiye yerine yeñi, ür Rusiyeniñ yeñi ve müteşem binasını quracaq yekâne qudretli küçtir". Mediyev bu sözlerni 1907 senesi Peterburgda milletler meclisi mnnberinden söyledi.

Müterem Suleyman Ali efendiniñ evindeki bu qonuşmadan soñ, on doquz yıl daa keçer... Bekir Çobanzade qırım ziyalılarınıñ oktâbr inqilâbındaki hızmetleri hususında söz yürütir eken, artıq merum Mediyevni, özüniñ muteber ocasını ve imayecesini hatırlap, onıñ şerefine acaip fikirler söyler. O der ki... "Mediyevniñ eykeli üzerine yazılmaya lâyıq olan bu yuqarıdaki sözler tatar ziyalılarınıñ tarihına kiren eyi saifelerden birini teşkil ider. Biz bugün beynelmilel küreş meydanlarında qırım evlâdı Mediyev içün iftihar ide biliriz. Lâkin Me-diyev bütün tatar ziyalılarını temsil idiyormı? Er şeyye adaletli közle baqmalıyız! İş menim şahsiyetime kelince oktâbr künlerinde menim nerede oldığım er kese malümdir. Men on doquzıncı senede Budapeşt caddelerinde Sovet akimiyeti oğrunda cenkleştim!"

"... Mediyev ile iftihar ete biliriz!"— dedi Bekir Çobanzade. Ebet! Biz Mediyevden iftihar etemiz! Ya... Çobanzadeniñ özünden? Cian medeniyetinde yüksek itiram ile añılğan bu ulu alimden iftihar etmeymizmi?

Mediyev bu aqşam kendisi aqqında hoş sözler işitip, azaplandı. "Bir gazeta ve yüz qırq eki fener... işte, bizim teraqqiyatımız!— dedi öz-özüne.— Ğarip tatar bundan da memnun. Albuki yükselmek, medeniy halq olmaq içün, neler-neler daa kerek!"

O, bu tüşünceler içinde eken, qulağına tınıq lâkin açıq davuş kirdi. Seskenip, közlerini köterdi. Musafir abdıradı. Lafını kesmek istedi. Amma artıq keç edi.

— Men, Abdureşid efendi, sizge büyük rica ile keldim,— dedi oña Toqtarğazı, ihtiyatle.

— Maña... rica ilemi?— Mediyevniñ oturışı ve baqışı diqqatnıñ özüne çevirildi.— Yoq, siz maña emir etiñiz!

— Teşekkür!— oca şarq adeti mücibi, sağ elini köküsiniñ sol yaqına qoyup, başını aşağı egiltti.— Emir etmekmi? Yoq. Menim arzum küçük ve müim. Özüñizge malüm, soñki yıllar içinde eppi eserler yazdım. Olar qol-qoldan, ağız-ağızdan kezip, artıq bozuldılar. Bazan cıyınlarda ve toylarda özüm işitip, ayrette qalam. Öz emegimniñ maqsulı ekenligine şübelenem. Olarnıñ kitap şekilinde çıqarılmasına yardım etersiñiz ümüdi ile uzurıñızğa keldim... lâkin böyle kederli iş. "Vetan Hadimi"... yoq!

Mediyevniñ yüzünde ökünç kölgesi qıbırdandı. Ve bu neniñ kölgesi ekenini Üsein oca bildi. "Vetan Hadimi"niñ aftada dört defa çıquvı Rogannıñ küçük basmahanesi içün ağır hızmet edi. O sebepten, şorbacı er ay aqça içün dava ete turğan, çünki gazetanıñ abune keliri basmahane masraflarını örtip olamay. Cöreme ep Mollayevniñ, Bazırgân Mamutnıñ ve Abbas Üsein oğlunıñ boyunlarına asılıp qala edi. Gazeta yasaq etildi. Endi matbaanı işletmege kimseniñ aqqı yoq. İşletseñ gizli beyanname basıla bellenilecek. Abdureşid mañlayı astından Suleymanğa baqtı, Suleyman ise közqapaqlarını endirdi. Bu işaretler ne demek edi? Kim iza ete bilir?

— Eserler qayda?— dep soradı Mediyev musafirden.— Yanıñızdamı?

— Şübesiz...— dedi oca.— Sofada çemodanım içinde,— oca alelacele çıqtı... Suleyman Ali ayretlenip yetiştirip olamadı, oca elinde ekimlerniñ zembiline beñzer meşin sumka ile kirdi. İçinden yeşil cıltlı yufqa dsfterler çıqarıp, Abdureşid efsndiniñ ögüne qoydı. Defterler üstünde perişan, lâkin oqunaqlı arifler ile "Nalei Qırım" diye yazılı edn. Abdursşid efendi dört defterni qarıştırıp baqtı, soñra dördüni de stolnıñ ortasına sürip qoydı.

— Bir çare körermiz....— dedi o Toqtarğazığa,—Kitabıñıznı neşir etermiz. Siz, Üsein efendi, gençligimiz yolunda yanğan bir mumsıñız.

— Menmi? Ah! Abdureşid efendi!— dedi oca, aytmağa başqa söz tapıp olamadı.— Sizge çoq teşekkürler olsun!

Ocanı iri oda içinde yumşaq krovatta beyaz, temiz yorğan astına yatqızdılar. O gece eyecanlandı, yuqlap olamadı. Sabağace bir yaqından, diger yaqına aylanıp çıqtı.

İşte, kitapnıñ özü. "Alla senden, Medi oğlu Abdureşitten, razı olsun. Bu alicenaplıqnı sen yapa bildiñ. Başqa kimseniñ elinden gelmedi." Toqtarğazı kitapnı tekrar-tekrar qarıştırdı, içindeki eserlerni bir daa-bir daa oqup çıqtı. Mektepte ocalarğa kösterdi. Dersler maalinde kitaptan bazı şiirlerni coşqun ve araretli oqup, talebelerni tanış etti. Kitap aqqında haber köy içine darqadı, qomşu köylerge işitildi. Nefis edebiyat aveskârları, dostlar evge kelip, ocanı hayırladı, özleriniñ sevinç ve iftihar tolu sözlerini izar ettiler. Çölde, yeldegirmende, deñiz sailinde, cıyınlarda kitaptaki şiirler ezberden oquldı. Kitap, niayet, Meñlibaynıñ evinde peyda oldı. Meñlibay kitapnıñ adından mana ne ekenini añlap olamadı. Cıltı üzerindeki türlü itaflarnı, muracaatlarnı, hıtaplı, nidalı ibarelerni körip, şaşmaladı, o saifeni açtı, bu saifeni yaptı, mesitlerini kiyip, Aci Erbainniñ evine çaptı.

— Efendim!—dedi o baynıñ ögüne yüz tüşip.— Sizge "Nalei Qırım"nı ketirdim. Masharalıqnı körüñiz! Sizniñ, qariyemizniñ atasınıñ, isimi tek vergi ve yasaq müfettişleriniñ kâğıtları üzerinde yazılı ola. Ştanı yamavlı, süme ocanıñ adı kitaplarnıñ birinci betinde basıla. Bu ne demek? Polis idaresi ne ile meşğul? Jandarm hadimleriniñ közleri qayda? Qarañız bunı!

Acı Erbainniñ yufqa, sarı qaşları tüyümçiklendiler. Kitapnı qaqıp aldı, sağ ayağını kilim üstüne uzatın, omuzını divar yastıqqa tayadı, közlerini kere berip kitapqa baqtı. Meñlibay sekirip ayaqqa turdı. Ev içinde kezine başladı. Bay oquv ve yazuv cietinden pek küçlü degil edi. O sebepten, aşıqmayıp, eceley-eceley oqudı: "Ufaqlı-irili bir çoq qayalar, derin dere, büyük töpe, uvalar...".

— Toqta! Toqta! Nasıl qayalar. Nasıl uvalar?

O taaciplenip, Meñlibayğa köz etti. Meñlnbay tek boyunını qıstı, indemedi. Acı Erbain oquvnı devam etti. Böyle dülber, nazik sözlerni başqa vaqıtta oquğanmı edi? Hatirinde yoq!

— Bana sen ne dediñ? Süme oca... dediñmi?— bay ayağını köterip, tizden qatladı, özü Meñlibayğa cılmaydı.— Süme adam kitap çıqarıp olamaz, Kitap bastırmaq içün ne qadar aqça kerek bilesiñmi?

— Yeq,— dedi Meñlibay.— Men cınslı atlar asradım. Hamutlar yasadım—sattım. Kitap bastırmadım.

— Üsein oca bastırdı. Añladıñmı?— Acı Erbain alçaq sesnen ilâve etti.— Men ondan er vaqıt şübelenem... zan etsem, oca — padişanıñ duşmanı. Satqın kişi. Meni knmge sata, aceba? Bilmek ke-rek.— Acı Erbain qalqtı, kitapnı köşede minder astına tıqtı.— Bu aqta uyezd ndaresi başlığınen laqırdı etmek kerekim.

— Doğru. Özüñiz laqırdı etseñiz, köy zevaldan qurtulır. Amma uyezd idaresi iri iş içün irn para ala. Az berseñ, aşalanasıñ. Söz kelimi, keçken sefer ocanı köyden cıyıştırğanda onı qaptırdım, bunı qaptırdım. Ep-bir qaytıp keldi.

— Özüm laqırdı etsem, oca bir daa qaytıp kelmez. Bir iş bir kere yapıla!—O Meilibayğa manalı-manalı baqtı, cılmaydı.— Sen meni añladıñmı?

Meñlibay cevap bermedi, ilekârane külümsiredi.

— Otur!—dedi ev saibi.— Tezden Ebulis Acı kelecek. Camaltı ve Bekir de işandırğan ediler. Ciddiy laf bar.

Ekindi maalinde Üsein oca mektepte işlerinden boşap, evge qaytqanda, Acire hanımnıñ ricası hatirine keldi... tükânğa kirip, vermişel ve qarın yağı aldı. Tışqa çıqmaq içün qapunıñ zem-belegine uzanğan arada içeri Meñlibay kirdi.

— Selâm aleyküm, muallim!—dedi Meñlibay, açıq ve yumşaq davuşnen, özü çetke çekilip, Toqtarğazığa yol berdi. Ağızından raqı sasığı kelmekte edi.— Sizni körgen bey olsun!

— Meni körmege ne acet!— dedi oca.— Özüñiz doğma beysiñiz.

Meñlibay bir şeyler ayttı, lâkin ocanıñ artından qapu özü qapalıp ketti, Meñlibay ne cevap berdi işitalmadı. Quçağındaki burumlarınen soqaq boyu ketkende, Camaltı ve Bekir baylarğa, Ebulis-Acığa rastkeldi. Olar Acı Erbainniñ evinden çıqıp, sağğa-solğa darqalmaqta, ev saibi ve köçegenli qaynağası Ümer bey musafirlerni ozğarmaqta ediler. Episiniñ çereleri semiz ve qırmızı, özleri keyfliler. Oca, qollarında şey barlığını sebep etip, başını qaqıtıp selâm berdi, toqtalmayıp, keçip-ketti. "Demek, bugün de mec-lis quruldı,— dep tüşündi o içinden,— mesele muzakere olundı. Adamnıñ özü — hucur varlıq. Anadan günasız yavru olıp doğa, büyügen soñ — ya miskin qozu, yahut sırtlannıñ özü olıp kete. Birine öz emeginiñ mahsulı kâfi. Digerine — az. Biri yer yüzünde bar ekenliginden memnun, digeri seniñ mevcüdiyetiñe duşman. İşte, bu köy! Adınıñ özü qalbni titretip yibere. Çölde bir-birlerine alışıq, muabbet atlar sürüsi ür-serbest otlap yürgende... hariciy biyeniñ biri kelip qoşula, sürüiiñ suküt, sakin ömürini viran ete. Ebet! Bir biye bir sürü atnı saadetten aciz qaldıra. Bular?—oca arqağa aylanıp, közlerinen Erbainni ve Ebulisni qıdırdı, körip olamadı, çünki yerge endi qaranlıq çökken edi.— Bu beş-altı bay, acı ve molla da öyle yapqanlar — Mesüd ve Letafetli ömürge aqlı bu köyniñ topraqlarını tutıp alğan, cemaatnı aç ve çıplaq qaldırğanlar".

Evniñ ögünde, yol çetinde Acire turmaqta edi. Yanında Daniyal qomşu balalardan körmekçe, uzun çubuqnıñ üstüne atlanğan, cüyrük etip, çaptırmağa ıdırına, amma özü daa küçücik — sürüne-yıqıla, yıqılğanına ökünip, ağlay. Acer onı köterip, ayaqqa tursata:

— Tükür, oğlum, yerge!—dey Daniyalğa.— Aqça taparsıñ!

Daniyal anasınıñ ne degenini añlamay, ağlavını toqtata.

— Ana! Babañ kele yata!—dedi oña Acer, parmağınen körsetip,— A-na!

Daniyal arqağa çevirildi, babasını körip, qollarını oña uzattı. Üsein oca oğlunı quçağına alıp, bağrına bastı, onı ohşadı. Daniyal babasınıñ qulağıpdan tişledi, yanaqlarını şamarladı.

— Oğlan pek ağır...— dedi oca, taaciplenip.— Niçün öyle?

— Nesn ağır onıñ!— dedi Acer, itiraz ile,— Özüñizde taqat yoq.

Acer bunı şaqa etip ayttı. Ve özüniñ şaqasını yerli tanıp, külümsiredi. Albuki, aqayınıñ ayretlenüvinde aqiqat yoq degil edi. O er Allanıñ künü saba erte turıp, derske kete, aqşam qaytıp kele. Cuma künleri ise "Cemiyet Hayriye"niñ muşaverelerinde buluna. Oğlannı az köre. O sebepten Daniyaldaki deñişmeler onıñ içün açıq sezile. Acer öyle degil. Acer gece-kündüz Daniyalnıñ yanında. Balanı körip, közleri alışa, öskenini, kevdelengenini abaylamay. Daniyal endi üç yaşına kireyata. Küçük Ebabil endi sekiz aylıq. Oca quçağındaki Daniyalnen ve yanaşasından kelgen Acer ile evge kirdi. Set üzerine oturır-oturmaz, Daniyalnıñ sabırı tükendi, babasınıñ tizlerinden aşağı sarqıp, yerge tüşti, aşhanege çapıp ketti. Kiçkene, beşikte uyquda edi. Üsein kün boyu mektepte ve yolda körgenlerinden asabiylenip, yorulğan olsa kerek, közleri yavaş-yavaş yumula berdi, niayet, başı köküsi üzerine tüşti. Yuqlamaycaq olıp çoq tırıştı, bir-birine ilişe bergen kirpiklerini açtı... açtı degence, közler tekrar yumuldı, oca özüni teren çuqur içine yuvarlanğan kibi is etti. Böyle beyut alında, köz qapaqları arasında ögündeki masa üstünde nasıldır mektüpler yatqanını kördi, uzanıp olarnı aldı. Uyqu endi qaçtı. Mektüplerniñ biri Üsein efendi Baliç-ten edi ki, o Bağçasaraydaki Tarpi-Aliniñ kitap tükânına satılış içün kelgen üç yüz nusha "Nalei Qırım" gençlik arasında yüksek meraq ve talaş ile darqadığını bildirmekte, kitapnıñ az nusha ile neşir etildigini teessüfle qayd etmekte, bunıñ üzerinde Üsein Şamilni acaip eserleri içün samimiyetle hayırlamaqta edi.

Üsein oca, güya Baliçniñ özünen qonuşır kibi Hayırlavına teşekkürle cevap berdi, başını salladı. O pek sevindi. Diger mektüp Qazan şeerinden, Abdulla Tuqaydan edi. Toqtarğazı ile Tuqaynıñ mektüpleşkenleri endi dört yıl. Bu insaniy ve edebiy dostluq Üsein, Şamilniñ eserleri "Şura" jurnalında derc etilgen vaqıtta başlandı, ep devam etmekte. Tuqay bu mektübinde "Küz yelleri"ni niayet yazıp bitirgenini, lâkin sağlığı ve keçinişi, evelki kibi, fena ekenini yazmaqta, Üsein Şamilniñ ayatı ve işleri ile meraqlanmaqta. Üsein oca Tuqaynıñ sözlerindeki samimiyetten ve acizlikten eyecanlandı. Üseinniñ özü pek şefqatlı ömür keçirmedigi alda, Tuqayiıñ ğaripliginden ziyade kederlendi.

Acer sofra qoydı. Aş ketirdi. Oca karavana içindeki pirniç şorbasından eki-üç qaşıq alıp qaparaq, qaşıqnı deral yerine qoydı, etke toqunmadı. Yerinden qalqıp, qomşu odağa kirdi.

— Sizge ne oldı?— dedi Acer, taaciplenip.— Üyle yemegine de kelmediñiz!

— Bir talaydan soñ...— ocanıñ davuşı dalğın çıqtı.— Şimdi maddem yoq.

Qaranlıq oda içinde kiyiz üstünde çalqağa tüşip, qollarını başı astına qoyup, yattı. Keç maalgece indemedi. Tavanğa baqtı-baqtı, nelerdir tüşündi. Kimerde sağ, kimerde sol qaburğasına çevirildi, kimerde ise basıq iñiltili davuşlar çıqardı. Acer bir qaç defa gizliden, açıq qapuğa yaqın kelip, içeri baqtı, bir şey körip olamadı... diñlenip turdı-turdı, qaytıp ketti. Hocasını raatsızlamadı. Özü kişilik evde, ulpaqlı iri yorğan astında, Daiiyal ile quçaqlaşıp yattı. Yañçıq yuqlağan ediler, beşikte Ebabil ağladı. Acer turdı.

Oca zulmetli tüşünceler içinde keç maalde tınıp qaldı. Ne qadar vaqıt yuqladı, ne özüniñ ve ne de Acerniñ haberi olmadı... geceniñ bir maalinde Üsein uyandı. Qalqıp, sofağa çıqtı, kişilik odanıi qapusı ögünden ksçip, aşhanege kirdi. Aşhanede endirilgen lampad yanmaqta. Qazannı tutıp baqtı, suvuq. Topraq çanaq üstündeki qapaqnı açtı, içinde qatıq bar edi. İçine ötmek doğrap aşadı. Soñ azbarğa çıqtı, sigar yaqtı. Ay yarıq, ava suvuq... köyniñ arqasında, çölde siyrek-serpek qar obaları ağarıp turalar. Sigarnı içip bitirgence çıdap olamadı, üşüdi... qaytıp evge kirdi. Aşhane içindeki lampadnı yataq odasına alıp-ketip, alçaq masa üzerine oturttı, lampadnıñ fitilini köterdi. Divar içindeki dolaptan talebe defterlerini, ağızı içke qaytıq merekep şişesi ve qalem alıp, masa üstüne qoydı. Oca öz adetini yahşı bile. Uyandımı — ne maal olsa-olsun, bir daa uyqu olmaycaq. Öyle eken, kiyiz üstünde nafile avınlay berip, onı örselegence, işnen oğraşmaq kerek. Lâkin hatirine başqa şey tüşip, talebe defterlerini yanaşasına, kiyiz üstüne bıraqtı. Oca bir vaqıtta pyesa yazıp başlağan... lâkin ahırı bitmey qalğan edi. Onıñ üzerindeki işni devam etüv niyetinen, bağdaş qurunıp, masa başına oturdı. Yazmaq... eserni birden yazıp yönep ketmek Üsein Şamil içün adet degil. Onıñ yazuv usulı kimselerniñkine beñzemey. Bir cümledeki sözlerniñ episi soñuna qadar işlenilip, mükemmellenip, kendi yerlerini tapmağance, diger cümlege keçmek... yoq, bu onıñ içün mümkün degil. Amma böyle çılçıq usul ile yazılıp bitken eserge: şükür, niayet, tüzetüvge ihtiyacı qalmadı demek de, Toqtarğazı içün — afu etilmez hata sayıla bile. Üsein oca ne vaqıt ve qaysı eseri olsa-olsun, qoluna alğan sayın tüzetmese, çıdap olamay.

"Mollalar proyekti" eseri öyle başlanılğan, bitmesine çoq şeyler mani olğan edi. Amma yazıp bitirmegence raat olamaycaq. Bir defter artıq tolu, digeri yarım. Sözler yazılğan soñra çızılğan… sözlerniñ üstünden qırmızı merekep ile nelerdir yazılğan. Olar da çızılıp, üstünden qara merekep ile tüzetilgen. Saifeniñ ortasına yeñiden qoşulğan söz qırmızı qarındaş çızığı ile saifeniñ soñki satırına ketirilip tıqılğan. Kimer saifelerde satırlar ortasında qırmızı haçlar qoyulğan. Bu — kâğıtnıi arqasında ilâve satırlar bar demek ola. Saifeler örümçek avına beñzeyler. Eser dört yıl evelsi yazılıp başlanılğan. Ayatta körülgen levhalarnıñ çoqusı hatirden köterilgen. Başından başlap, bir daa oqup, tanış olmaq, soñra yazuvnı devam etmek kerek. Amma nasıl oqumalı? Satırlar qarma-qarışıq. Böyle allar Üsein ocada çoq ola. Bir eserni başlay, digerini taşlay... vaqıt ise keçe. Soñundan oqup, temizge çekmesi küç ola, çünki ocanıñ başı daima yorğun. Böyle vaqıtta oña Acer hanım yardımğa kele. O hocasınıñ kâğıtlar üstünde anda-mında saçılğan sözlerini, bir-biri-ne tirkeşken çızıqlarını quraştırmağa usta. Olarğa alışqan. Lâkin er işniñ vaqıtı bar. Bu sağır qış gecesinde Acerden yardım beklemek mümkünmi? Oca ökünçünden köküs keçirdi. Köküs keçirir eken, içinden nefesi, çöldeki ruzgâr kibi, uvuldap çıqtı. Bu davuş Üseinniñ özüniñ oşuna ketti. Öz başına külümsiredi: "İçim tap-taqır...— demek istedi, ğaliba,— qavşırap qaldı".

Bu esnada arqasında nedir qıbırdandı, çeresindeki tebessüm irip, yoq olıp ketti.

— Saba erte dersleriñiz bar!— dedi tınıq, yumşaq ses.— Ne aş aşadıñız, ne yuqu yuqladıñız.

Oca ayretle keri çevirildi.

— Qıymetli Acer!— dedi o, qarısınıñ bu maalde ayaq üstünde ekenligine taaciplenip.— Özüñ... niçün yuqlamaysıñ?

— Meni qasevet etmeñiz! Gece yuqlamasam, kündüz yuqlarım. Menim vaqıtım çoq,— ocanıñ ögündeki defterlerni körip, işniñ farqına bardı.— Geceniñ bey vaqtında... bu mollalar niçün kerek oldılar?

— Men yuqladım, Acer. Endi töşekte yatıp olamayım. Çareñ olsa, otur, oqu... men temizge çekeyim.

Sabır etiñiz,— dedi Acer. Sofağa çıqtı. Kişilik odada kiçkeneniñ nefes aluvına diñlendi, üykeniniñ üstündeki yorğanını tüzetti, özü qalın, örme şalğa örtünip, keldi.— Mında suvuq üstü-ñizge cıllıca şey kiyiñiz.

Üsein qarısınıñ ögütini işitmegen olıp, kâğıt ve qalem aldı, pyesanıñ qarışıq yerlerini yeñiden yazmaq içün qurundı. Acer ocanıñ yanaşasında, toban yastıq qoyup, üstüne oturdı.

— Tap başındanmı?—dep soradı o, elindeki defterni qarıştırmaqta eken.— Bu nasıl yazı? Vallai, insan çarpınacaq.

— Başı temizce. Oqumaq mümkün,— dedi Üsein oca.— "Sen sus! Vaqıf topraklarnı sat-satma..." Bu yerleri açıq. "Men sizlerge bu meclisten..." dep başla. İşte, bu yerden,— parmağınen saifeniñ aşağı qısımında satırnıñ ortasına bastı.— Aqırın oqu. Alıp çapma.

— Ya Rabbi!—dedi Acer. Tiliniñ ucu ile birde çıqıldap aldı.-— Bunıñ nesini alıp çapacaqsıñ? Qana! Yazıñız!

"Bekir efendi. Men sizlerge bu meclisten maqsadımız ne oldığını añlatacağım. (Ayaqqa qalqıp, eki eli ile masanı tutar, başını egiltip, biraz susar-düşünir, soñra adamlarğa baqar). Epimizge malüm ki, zaman deñişti. Üriyet oldı. Lâkin yahşı olmadı. Yahşı olmadı degil, bizlerge uymadı. Halqımıznıñ içinds fitneciler çoqlaştı. Bir taqım ilekârlar, halqı aldayıp, dinlerini unuttırdılar. Şeriatı hatirlerinden çıqardılar. (Düşünir). O ilekârlar türlü yerlerde, türlü meclisler yapıp, şeriatqa uymaz arizalar yazdılar. Bir qaç ay evelsi Peterburgqa mahsus adamlar yollayıp, Allanıñ emiri olmayan şeyleri padişadan istediler.

Eger padişa olarnıñ isteklerini qanaatlendirse, epimiz günahkâr olacaqmız. Biz, müsülmanlar, mollalar, şeriatı bilen adamlar, bu yerde güzel bir muşavere idip, bir arzual yazmaq kerekmiz. Ne deysiñiz, cemaat? (Adamlara köz eter. Aq saqallı, közlükli, qaba qalpaqlı, uzun çekmenli adam ayaqqa qalqar. Añlaşılır ki, bu Abdulkelâm efendi).

Abdulkelâm efendi. Mümkünmi?

Bekir efendi. Buyurıñız!

Abdulkelâm efendi. Ben Keriç civarı müsülmanları adından vekil olıp keldim. O sebepten, benim söylecegim sözler Keriç halqınıñ muradı dep bilinecek. Keçen mayıs ayında Peterburgqa gi-den proyekt şeriata uymadığını bildik. Onıñ içün ben vekil olıp, buraya keldim. Bende bir teklif var. Razı olsañız, bir arzual yazıp, padişa babaya rica ideyik ki, o bu seneniñ baarinde qırımtatarları adından yollanılğan proyektni red etsin. (Halqqa çevirilip). Canım, öyle şeriat olurmı? O proyektte "ruhaniyler sınıfı olmasın" diye yazmışlar. Bizler, ruhaniyler olmasaq, qara tatarğa namaznı kim qıldıracaq? (Bekir efendige köz eter.) Ondan da başqa, o proyektte bizdeki doqsan altı biñ desâtine vaqıf toprağı fuqare halqqa virilsin diye yazılmış. Öyle olsa, biz, ruhaniyler, ne ile yaşayacaqmız! Biz bedava hızmet...".

— Bir daqiqaçıq,— dedi Üsein oca, Acerniñ omuzına toqunıp.— Bu yanı qalsın,— defterniñ eki betini oñ yaqqa yatqızıp qoydı, parmağını soldaki nevbetiy betniñ ortasına bastı.— Bu yerden oqu!

Acer devam etti.

"Ametbey. Arzual padişanıñ kendisine yazılacaqmı? Yoqsa, nezaretkemi?

Abdulkelâm efendi. Padişanıñ kendisine yazılmaq lâzim. Ve mahsus vekiller gidip, şahsen cenap azretleriniñ eline taqdim etsinler.

(Adamlar arasında qulaqlaşuv başlar, kâtip Asan mırza natıqnıñ sözlerini yazmağa tedariklenir).

Bekir efendi. Asan mırza! Padişa babaynıñ kendisine şöyle yazıñız! Başlañız!

Asan mırza. (Qalemni eline alır.) "Şevketli padişa efendi azretlerine Qırım müsülman cemaatınıñ arzualı..." (Yazar). Birinci madde.

Bekir efendi. (Adamlarğa muracaat ile). Birinci madde ne olsun, cemaat?

Abdulkelâm efendi. Baarde göndirilmiş tatar proyekti lağu etilsin.

Reis. (Kâtipke baqaraq). Qırımnıñ qara halqı tarafından yollanılmış proyekt, müsülman şeriatına uymadığı içün, qabul olunmasın.

Üsein oca qalemini taq etip masa üzerine bıraqtı, qarısınıñ elindeki defterni alıp, kiyiz üzerine qoyaraq, oia eki ayrı saife berdi.

— Bularnı da oqu,— dedi o Acerge,— soñra sen azatsıñ.

Acer hanım kâğıtlarnı közlerine yaqın ketirip, üstlerinde nedir qıdırdı... ne qıdırdı? Ve taptımı? Alla bilsin. Soñ oqudı.

"Muallim Dulgerov. (Keriden, oturdığı yerinden). Baña qalırsa, bugün yazılan arzual o qadar ibret, o qadar çirkin ki, onı şeriata uyarmı-uymazmı diye düşünmek bile ayıptır. Bu yerde yazılan maddeler mubarek islâm şeriatına degil, dünya yüzünde eñ mecus halqnıñ qanunına bile kelişmez.

İsmail çelebi. Toqta! Söyleme! (Ayaqqa qalqar). Vazgeç!

Reis. (Çañnı qaqaraq, ayaqqa qalqar). İsmail çelebi, bizim işimiz qavğa ile olacaq iş degil. Kim ne derse, mulâynmlikle qarşılap almalıyız. Siz yeriñizde oturıñız!

Abibulla aqay. (Adiy köylülerden) Ey! Aqaylar! (Elindeki qalın tayağını kösterir). Abu sopayı köresiñizmi? Birisi sözüni bitirmezden evel, kim de bir şey söylerse, başını yararım. (Reis çañnı qaqar. Abibulla aqay, çañ sesine emiyet bermeyip, yüksek ses ile devam eter). Abdulla efendi, sen qorqma! Bildigiñni söyle! İstedigiñ qadar söyle!

Reis. Abdulla efendi! Ne söylerseñiz — seyleñiz, zararı yoq, lâkin bir az yumşaqça söyleseñiz eyi olur!

Dulgerov. Yekaterina virmiş duhovniylik ortadan qalqsa..."

— Yetti,— dedi Üsein oca, Acer hanımğa.— Sen boşsıñ. Qalğan saifeler pek çıbalıq degil.

Acer itiraz etmedi. Yerinden qalqmaq istedi. Sol ayağı yuqlağan, turıp olamadı, ayağı yazılğance sabır etti, niayet, aqsay-aqsay sofağa çıqtı. Qomşu odada Daniyalnıñ üstü açılğan, üşip-toplanğan, cüncügen. Acer yorğan astına kirip, balanıñ yanaşasında yatgı. Üsein, dnger defterdeki yazılarnıi yarısını da közden keçirgen soñ, çoq vaqıt tüşünip, hayalsırap oturdı, niayet, pyesanıñ ahırını yaza başladı. Bütün gece yazdı.

Saba qurşunle quyulğan kibi ağır başını ve ezik vucudını zornen köterip, ayaqqa qalqtı. Uyuşıq ayaqlarını süyreklep, aşhanege çıqtı. Acer yemek azırlamaqta edi. Ocanıñ çırayını körip, telâşqa tüşti.

— Ediplikniñ özü böyle müşkül işmi? Yoqsa, bu müşkülât — hucur tabiatıñıznıñ aqibiyetimi? Bilmeyim...— dedi Üseinge.— Eki geceñiz daa böyle keçse, men hocasız qalacağım.

Oca qarısınıñ sözleriniñ manasını añladı... külümsiredi. Ne çare? Zenaatnıñ özü öyle... ağır! İndemey, azbarğa çıqtı... ahırğa kirip, atnıñ caqını sıypadı, arqasını qaşağaladı, çötkinen temizledi. Taş aşlavdan brezent qopqanen suv ketirip atqa içirdi. Bu ocanıñ er kün saba yapqan hızmeti edi. Lâkin oca bugün atnı qaşala-ğan vaqıtta, qolu altında qaburğalarnı sezmedi. Qaşağa yumşaq ten üstünde tayğalap yürgen kibi keldi. Qıpçaq niçün yumşaq, aceba? Evelde öyle degil... daima tığız kevdeli edi de! Şimdi oña ne oldı? Semirdimi? Ne aşap? Yemni arttırğanım yoq. Evelde ne aşağan olsa, şimdi de onı aşay. Yoqsa, men işte olğanda Acer onı başqa yemeknen de sıylaymı?

Oca qaytıp evge kirdi. Bosağadan içeri atlağanda, hatirine diger fikir keldi. "Qıpçaqnen qomşu köylerge çıqmağanım ne qadar vaqıt oldı? Özüm de unuttım,— dedi Üsein öz-özüne.— Lâkin çıqması qolay degil. Çöllerde qar, balçıq. Bedbaht Qıpçaq... ep ahır içinde. Semirmey, ne yapsın?"

Albuki vaqıt bayağı olğan. Oca alel-acele aşandı, çontuq tonunı ve teren kaloşlarını kiyip, çıqtı. Onıñ mektebindeki derslerniñ başlavında ve bitüvinde qattı tertip bar. Kimer köylerdeki kibi, derske istegende — keldi, istegende — ketti... degen şey yoq.

Er kün böyle. Saba derslerge kete, ekindi maalinde evge qaytıp kele. Balalarğa ana tili ögrete. Edebiy eserler neşir etilse, olarnı da oquta, añlata. Tek o degil. Yer yüzündeki qıtalar, devletler, oqyanuslar, sıradağlar, neerler, yanar dağlar... Üsein oca balalarğa bularnıñ episinden baas ete. Quran da oquta.

Kimerde, derslerden soñ, evge qaytqanda, oca tükânda adamlarnen oturıp qonuşa, qave içe, kimerde yolda tesadüfen yaqın kişisine rastkele, evge musafirlikke davet etile. Üsein, beş daqiqağa dep kire, eglenip qala. Böyle oturuşuvlarda eline kemane alsa, türkü söylese, insan qalbi tutaşa-yana, tende qan sızlay, içteki azap unutıla. Özüñni sihırlı dünyada, periler arasında tasavur etesiñ. Böyle al yüzbergende, Üsein evge keç kele, qapunı açışından özüni elge bere. Acer külümsirey, Hocasınıñ qıyafeti oşuna kete. Üseinniñ özünde sevinç siyrek al. O sebepten onı, siyrek-serpek de olsa, keyfli körüv Acer içün zevqlı. Keyf ocanı, adetindekinden ziyade nezaketli ve alicenap yapa. O taze, sağlam Acerniñ topuz yanağından öpe, "Seniñ bu pak sevgiñ olmasa edi, men yaşap olmaz edim. Men seniñ sade, köylü yüregiñ, çöllerge beñzer közleriñnen, saf laqırdılarıñnen mesudım! Sen özüñ, Acer, menim ile bahtlı degilsiñ!" Acer taaciplene, hocasına elemli közlerinen baqa: "Men... bahtsızımmı?— ayretlenip soray o hocasından.— Niçün öyle deysiñiz?" "Çünki menim durulmaz adetim bar. O sebepten, ayatımızda raatlıq yoq. Sevgimiz aqaretlene, horlana. Men buña pek ıncınam. Men eserler yazam, seniñ indiñde itibarlı olmaq isteyim. Teessüf, episi nafile zamet". "Yeq! Yoq!— dey Acer, tasalı davuşınen.— Qırım halqı sizni sevecek-sayacaq! İç de unutmaycaq. Men... ve oğullarımız, ömür billâ, siznen feralanacaqmız!" "Nasıl! Ne vaqıt, sevimli Acer? Meni kimse bilmey! Kimse tanımay!" "Tanırlar. Sabır etiñiz! Siz ulu edip olacaqsıñız". Üsein refiqasınıñ peyğamber sözlerine quvana, içten ise inanmay.

Bir defa, cuma kününde, Üsein yataq odasında, alçaq masa başında çoq saatler oturıp, nelerdir yazdı-çızdı... yazdı-çızdı, öz hızmeti ile meşğul Acer, hocasınıñ tosat-tosat kâğıtnı asabiyetle yırtıp, yumarlap, qapu betke atqanını işitti. Oña indemedi. Bu birinci defa sezilgen adise degil.

Üyle avğan maalde oca, Acerni öz odasına çağırdı.

— Saña özümniñ telqinımnı oquycağım...— dedi o qarısına.— Diñle!

Oca toqtadı. Üküm-qarar bekler kibi, közlerini Acerge tikledi, sustı.

— Tek şumı?— dep soradı qarısı.

— Yeq, soñu olacaq.

Acer indemey, keri çevirildi, sofağa çıqıp ketti.

— Vaqıtı kelir... yazğan eserleriñizniñ episi tab olunır!— dedi o aşhane içinden. Sesi ocağa zornen işitildi.— Acire ayttı, dersiñiz!

Öyle dese de, Üsein oca köyde göñlü içün teselli bula bilmedi. Kendine sadıq dostları Emir-Ali Qayışev, Menseit Kömürci, Sattar oca ile alâqasınıñ üzülüvinden de çoq azaplandı. Zamannıñ talabından uzaqta, devlet siyasetinden bihaber, ğarip ealiniñ közlerine ışıq bermek içün ğayret eter eken, Acı Erbain ve Cemaledinniñ özleri ve satqın mollalar ile bel tutaşmaq qolay iş degil. Çünki Üsein bu çatışmada bir özü. Fikirdeşleri ne alda ekenligi malüm degil. Bazıları qapaldı, bazıları qaçtı — gizlendiler, evleri tintildi. O sebepten, Üsein oca kendi de ihtiyat iş körmekte! Keriçke barıp, vaziyetni bilip kelmek istey, çaresi yoq. Quyruq Meñlibay da onıñ peşinden ketecek, ne hızmetnen barğanını bilip, şorbacılarına bildirecek, şorbacıları da Kefe uyezd başlığına barıp, ocanıñ padişa azretleri aleyine işler ile meşğul ekenini yaraştırıp aytacaqlar. Acı Erbain ve Cemaledin içün yeñi delil kerek. Yeñi, açıq delil ki, onıñ esasında Toqtarğazı apshanege qapalsın, bu köyge bir daa kelmez olsun. Lâkin Meñlibay aqıldan ve bilgiden pek zengin degil, onı aldatmaq mümkün. Toqtarğazı onı aldadı... bir defa degil, qaç defalar.

Üsein bir vaqıtlarda Saraymende işlegen edi, Meñlibay onı bile. Andaki ocalar içtimaiy qurum aqqında öz fikirlerini cemaatqa aytqanları yoq, amma Üsein oca o fikirlerni bile. Saraymen ocaları Üsein Şamilni Emir Ali ve Menseit ile körüştirdiler. Körüşüvde Emir Ali, Üseinniñ edebiy faaliyetinen meraqlandı.

"Mollalar" ne alda?—dep soradı ondan,—Bittimi?"

"Bitti...— dedi Üsein.— Qoyun cebimde!"

Qonuşmada bulunğan muallimler müellifke pyesanı oqumasını rica ettiler. Üsein Şamil özüne has artistlik qabiliyetinen "Mollalar proyekti"ni temiz davuş ve ifade ile oqudı. Ocalar diqqatle diñlediler. Diñlegen vaqıtta müellifniñ davuşı diñleyicilerniñ haq-haları altında defalarca bölündi. Bu, pyesadan asıl alğan teessurat-nıñ neticssi edi. Pyesanı begendiler.

Emir Ali Qayışev, ocalarnıñ ve köydeki oqumış gençlikniñ iştiraki ile pyesanı sahnağa qoymağa qarar berdi.

Qayışev özüne Abdulkelâm efendi rolüni aldı. Abibulla aqaynı Menseit Kömürcige berdi. Dulgerov ise Toqtarğazığa tüşti. Qırım Ğazı mırzanı Zevadin oca oynadı. Repetitsiyalar, nevbet-nevbet, ocalarnıñ evlerinde oldı. Kimer ocalarğa bunıñ içün vaqıt tapmaq, uzaqlardan Saraymenge qatnamaq qolay degil edi. Küç olsa da, işni yarı yolda qaldırmadılar. Temaşağa azırlıq başlağan künler içinde haber bütün volostqa darqadı. Kerçek, köylerde temaşa ne ekenini bilgen adam aman-aman iç de olmasa da, temaşağa adamlar çoq köylerden keldiler. Acı Erbain, Ebu Bekir, Adil, Cemaledin mahsus kelip, seyir ettiler. Temaşa olarğa zevqlı keldi, lâkin sahnada Abibulla aqay: "Aqaylar! Abu sopayı köresiñizmi? Biri sözüni bitirmezden evel kim de bir şey söylerse, başını yararım!" degende çereleri bulutlandı... Çünki bu adamlar, rol ile icracı arasındaki farqnı añlamay ediler. Sahnadaki Dulgerovnı — Toqtarğazı dep bildiler, Abibulla aqaynı — Menseit oca dep qabul ettiler. Harcnbiyege qaytıp kelgen soñ, Cemaledinnip evinde meşvere quruldı. Raqı içildi, etli plâv aşaldı. Evniñ saibi qalın sigar yasap, kibrit ile tutandırğan soñra, arqasını divarğa tayap, sigarnı eki-üç defa içine çekip — tışqa üfürdi.

— Efendiler!— dedi Cemaledin, musafirlerge muracaat etip.— Biz Saraymende ne kördik? Allağa ve padişağa duşmanlıq kördik. Üsein oca kim? Müsülmanmı? Yeqsa, kâfirmi? Men sizden sorayım!

— Üsein oca — Allanıñ lânetinde qalğan kişi,— dedi Acı Erbain. Sarı mıyığına eki pirniç yapışıp qalğan, olarnı sezmey, sözüne devam etti.— Balalarımıznı oqutmağa aqqı yoq.

— Ocanı mahkeme etip, Sibirge aydamaq kerek!— dedi Baqı.

Adil itiraz etti.

— Adam sen de!— dedi o, elini çetke siltep,— özüne aytayıq, Harcibiyeden ketsin... ve bir daa qaytıp kelmesin!

Acı Erbapn aqaretli külkü ile küldi.

Ocanıñ cezası qolay,— dedi o ve qalın közqapaqlarını köterip, Camaltı bayğa tiklenip baqtı,—şeriatta ğayet uyğun qaideler bar. O qaideler mücibi iş körermiz. Ne deysiñiz, Cemalti efendi?

— Alla qaydımıznı çeksin!— dedi Cemaledin bay. Eki qolunı töpege köterdi.

Azav deñizi yelleriniñ uvultısı sakinledi. Yağmurlar yağdı. Qarlar iridi. Çöller otlar-ölenler ile yeşerdiler. Baar, nazlı kelin kibi, külümsirep keldi ve... endi acele-acele keçip-ketmek... ebet, keçip-ketmek, yaz ise yetip kelmek üzre. Çoq yazıq! Baarniñ, bu acaip mevsimniñ ömüri pek qısqa.

"Nalei Qrım"ğa müellifniñ eñ küçlü eserleri kirmey qalğanlar. "Olar ekinci seferinde neşir etilecek..." Kitapnıñ ahırında öyle yazılğan. Hucur şey. Niçün güzel eserler birinci ki-tapqa qoyulmay da, ekincisine qaldırıla? Üsein Şamil soñki yıllarda iri eserler yazdı. "Saadet adası" üstüpde bir buçuq yıl işledi. O vaqıtta Ayvasılda oca edi. Bitirgen künü öyle eyecanlı, öyle şad edi ki, derslerinden soñ ocalarnı evge çağırıp, ziyafet yaptı. Üsein Şamil özüniñ edebiy faaliyetinde "Saadet adası"nı özüniñ eñ iri hızmeti esap etti. Ziyaret aqşamında oca dostlarını eserniñ mündericesi ile tanış etti. Eserdeki iştirakçiler Dilâver ve Dilâra, ekisi de Küçük Lambatlı olıp, diniy mektepni bıraqaraq, Rusiyege kete... yeñi usul mektebinde oqup, özleriniñ köyüne qaytıp keleler, lâkin köyde o vaqıt içinde bir şey deñişkeni yoq. Halq zalım padişadan ep horluq çekmekte. Yalı Boyundaki ziynetli saraylarda Rusiye zadekânları cennet ömüri sürmekteler. Dilâver ve Dilâra Krit adasına keteler. Ketkende Suleyman adlı genç adamnı da özlerinen alalar. Krit adasında yedi yıl tasil körip, ilimge ve fenge saip olıp, doğmuş topraqqa qaytıp kele, yeñi ayat qurucılılığına kirişeler. Öyle ayat ki, onda adamlar zulum, istismar, nezaketsizlik ne ekenini bilmesinler.

Üsein oca başqa eserler de yazdı. Şimdi öyle vaqıt keldi ki, müellif episiniñ neşir etilgenini istey. Ne yerde? Nasıl? Bu işte oña kim yardım egecek? Kene Abdureşid efendige yüz sürecekmi? Yeq! Niçün? Abdureşid efendi, qolunda iç de imkân yoq vaqıtında çare taptı. "Nalei Qırım"nı neşir etip berdi. Şimdi tekrar onı raatsızlamaq namus işi ola bilmez!

Albuki aqırın-aqırın kün battı. Evniñ içi ülkün renk aldı. Acire ve balalar, niçündir, qartlarnıñ evinden alâ qaytmaylar. Oca minder üstünde bir özü oturmaqta. Çıraqnı yaqqanı yoq. Otura berdi. Oturdı... tüşündi. Çoq tüşündi. Niayet, neticege keldi. Talebeler tatilge darqağan, kendi de mektepte işlerinden biraz boşağan soñ, K'arasuvbazarğa ketip, er alda, Abdureşid efendi ile körüşmek, onıñle aqıl tanışmaq kerek degen neticege keldi. "Qolunda, kerçek, kitap tab etüv imkânı yoq, lâkin o er vaqıt, er meseleni çezmek içün çare tapmağa bilgen adam. Belki maña bir usul tevsiye eter...— dep tüşündi oca, özünce.— Daa olmasa, Bağçasarayğa aylanırım, femi efendinen laqırdı etip baqarım. Onıñ arqası qalın". Belki İlyas mırza ile añlaşır Zaruret olsa, özüm Peterburgqa, Boraganskiyniñ özüne barıp-kelirim".

Bu tüşünceler içinde oca, aqırın-aqırın qaburğası üstüne avdı, yuqlap qaldı. Bir talay vaqıt daa keçti, ocanıñ uyqusı pekindi, terenleşti... hırıltısı küçlendi. Bu vaqıtta pencere qaqıldı. Oca bir şey işitmedi. Pencere tekrar... lâkin bu sefer küçlü qaqıldı. Evniñ saibi abdırap, başını köterdi, baqtı-baqtı, yerinden turmadı. "Qapu açıq... özüñ bilesiñ! Pencereni qaqqanıñ ne?" dep darıldı oca. Kene yuquğa ketti. Lâkin pencereni qaqqan Acire hanım degil edi. Küçlü erkek qolu camnı kene tasırdattı. Üsein Şamil, niayet, uyqu beyutlığında yerinden qalqıp, tışqa çıqtı. Evniñ ögünde eki atlı araba turmaqta edi. Qapu açılğan soñ pencere yanındaki qaraltı ocağa yaqın keldi. On doquz yaşlarında, mazallı yaş kişi.

— Üsein oca siz olasıñızmı?— dep soradı mecul yolcu.

— Men olam... lâkin pencereni o qadar küçlü tasırdatmaq... niçün kerek oldı? Tavannıñ sıvavı töküldi.

Yelcu ocanıñ şikâyetini diñledi, lâkin bir qulağından kirdi, digerinden çıqıp ketti. Onıñ qafasındaki dert başqa edi. Qoyunından dört büklü kâğıt çıqarıp, ocağa uzattı. Üsein kâğıtnı alıp, evge kirdi, lampanı yaqtı, kâğıtnı açıp oqudı.

"Azizim, Üsein efendi! Kederli mektübim içün canıñız ağırmasın. Men dostuñıznıñ ricasını eda etmek istedim. Mezkür tezkereyi sizge taqdim iden qayınım Seit Nafeni uzurıñızğa mahsus yol-layım. Özüm yañçıq Qarasuvbazardan keldim. Anda, o şserde, öz kişilerimiz olmadığından, dün gece qavehanede qondım. Sabalıq yemekten soñra, ketip, işlerimle meşğul olayım diye caddege çıqqan edim, Bazırgân Mamut, hanazbarınıñ saibi, sarı ipek kostümli, tolu qıyafetli efendi ile qonuşıp turğanını körip, selâm berdi... çünki Bazırgân Mamut ile biraz tanışlığım var. Mamut efendi meni subetdeşine taqdim etti. Subetdeşi qolumnı aldı, faqat özüniñ adını söylemedi. Belki de söylemege unuttı, çünki kişilerniñ ekisiniñ de başları aylanıq, yürekleri yaralı edi.

"Bugün saba milletimizniñ sevimli evlâdı Abdureşid Medi oğlu vefat etti...— dedi kişi maña. Kendini tutıp olamadı. İçin-için ağladı. Sözlerini aytıp bitirmek içün özünde küç yoqluğından, yavluğınen közlerini... sildi, yaşlar ise tıyılmadı, ep aqtılar. Niayet, kişi devam etti:— Rica etem, bir çareler tapıp, bu haberi Üsein Şamil efendiniñ şahsen kendine bildiriñiz!"

Öyle degen soñra, yol çetinde, yüksek emen altında beklegen faytonğa minip, Qaravullar Meydanına ketti. Onıñ qayğısı pek büyük edi.

— Bu adam kim?— dep soradım Mamut efendiden.— Tohtabalı mırzamı?

— Suleyman Ali Mollayev... Merumnıñ qaynağası!— dep cevap berdi Bazırgân Mamut.— Yalvaram sizge, Üsein efendige mıtlaqa haber etiñiz!

Bazırgân Mamut qavehanege kirdi. Men Qarasuvbazardaki işlerimden vazgeçtim, arabağa oturıp, evge qaytıp keldim. Kirleutta atlarnı deñiştirdim... arabanı acele sürette sizge yiberdim. Yelğa çıqmaq içün sizde mania olmasa, arabağa oturıp, Qarasuvbazarğa yönemeñize rica etem! Mezüor tezkereyi sizge taqdim etken Seit-Nafe doğru yol bile... quşluq maalinece sizni Suleyman Ali efendiniñ evine ketirir. Dostumıznıñ vefatı dolayısı ile menim taziyemni qabul etmeñizni isteyim.

Asan Kara. Kirleut. 1912 senesi mayıs 16".

Oca mektüpni oqup bitirgen soñ onı pantalonınıñ cebine qoydı, qoydı degence, tekrar çqarıp, satırlar arasında bir şeyler qıdırdı. Afızası kütürlense kerek... mektüpteki sözlerniñ bağını ğaip etti. Elini divarğa uzattı, çüyge asılı bıcağını ve qalpağını alıp kiydi, qapularnı qapatmağa aqılı yetmey, kâğıt üzerindeki sözlerniñ manasını añlap olamay, arabağa mindi. Hatip Mambetniñ evi yanından keçkende, arabanı toqtatıp, Acire hanımğa qıçırdı. Qarısı qolundaki küçük Ebabil ile yolğa çıqtı.

— Bekledim... kelmediñ!—dedi Üsein oca qarısına.— Ne? Evde fena bir şey oldımı?

— Anam pek alsız,— dedi Acire hanım.— Yanında olmaq kerekim. Özüñiz... qayda ketesiñiz?

— Qarasuvğa çağırtqanlar. Ciddiy mesele olmalı,— oca mektüpteki sözlerniñ manasından alâ bihaber edi.

— Ciddiy mesele?— Acireniñ çeresi altın ziya ile aydınlanıp ketti.— Nasıl ciddiy mesele? Ekinci kitapnıñ neşirimi? Ey, Allayım.

Oca Acire hanımnıñ suallerini, hoşnutlıq nidalarını işitti... emiyet bermedi. Başını, haşarlı tay kibi, aşağı-yuqarı salladı. Seit-Nafe telbevlerini özüne çekip, qamçısını atlarnıñ yanbaşları üzerine endirdi. Atlar kiyip aldılar... yolda arabadan tek duman qaldı.

Türlü milletlerni temsil etici şeer ealisi yas bağlap, soqaqlarnı toldurıp, Mediyevni qabristanğa ozğarğan maalde Üsein Şamil yeşil köpçekli, tutaş tahta añğıçlı arabanıñ atlarını çaptırıp, şeerge kelip kirdi. Cenaze alayı Urum Maallesi betten merkezge doğru areket etmekte edi. Oca yolnıñ çetinde arabanı toqtattı. Soqaqlar, aralıqlar adamlarnen qıntavlı. Ayaq basmağa yer yoq. Hoş qıyafetln, avropa kiyimli münever kişiler ipek ve qumaşle bezeli tabut içindeki Abdureşid Mediyevniñ cesedini omuzları üzerinde köterip kelmekte, arqadan on biñlep kişiler kederli çereleri ile olarnıñ peşinden areket etmekteler. Bir adam tabutnıñ çetinden yañı tuttı degende, digeri kelip, omuzını tabutnıñ astına qoya. Bir adam kele — diger adam kete. Daima deñişip turalar. Üsein oca arabadan tüşip, aqıntı içine kirdi, o yaqqa tıqıldı — bu yaqqa soquldı, büyük meşaqatle tabutqa yaqın kelip, deral ögdeki qolluqqa yapıştı. Kimniñ ögüne kirdi, kim çetke çıqmağa mecbur oldı? Oca körmedi. Şimdi onıñ közlerine bir şey körünmey, qulaqlarına bir şey işitilmey. O bütünley feryad içinde. Omuzı tabut altında, özü yavaş-yavaş ileri adımlar eken, közlerinden ep yaşlar aqtı... aqıp, yerge tüşti, toz-topraqqa qarışıp, kişilerniñ ayaqları astında taptalıp ketti. Oca qolluqnı yibermey, vira ileri cılıştı. Ağlavını sızlavını toqtatıp olamadı. Yanığı ket-kete o qadar küçlü ceryan etti ki, ağrı ta, yüregine urup, yürüşini çığırdan çıqarayatqanı kenardan sezildi. Ayaqlarınıñ are-keti deñişti. Kelip, onıñ yerini işğal etmek içüp kimsede cesaret tapılmadı, çünki tabutnıñ arqasından taban-tabanğa kelgen kişiler Üsein Toqtarğazınıñ kederi ne qadar tesellisiz... onı yatıştırmağa ıntıluvnıñ ne qadar faydasız ekenligini bile ediler. Er alda, Ablâmit Şeyhzade bu alğa başqa köz ile baqtı. Nusret İlmiyniñ qulağına nelerdir fısıldadı. Nusret efendi ihtiyatle barıp, tabut altına, Üsein ocanıñ ögüne kirdi... ocalardan kimdir tez-tez Üseinni qoltuqlap, çetke çekip, artta qaldırdı, soñra ekisi kenardan yavaş-yavaş kettiler. Halq aqıntısı ep küçlendi, ep ileri ıntıldı. Caddeniñ bnr yaqında — qadınlar gimnaziyasınıñ, diger yaqında —erkekler gimnaziyasınıñ talebeleri özleriniñ yaraşçıqlı kiyimlerinde saf olıp, yas tutıp, tertip ile yurdiler. Tabutnıñ artında halqnıñ ögünde Ruşdiye şakirtleri bulundılar.

Kişiler areketi Sarı-Suv köpürinece devam etti. Bu yerde toqtadı. Abdureşid Medi oğlu yeşil yükseklikte halq mezarlığında defn olundı.

Halqnı parlaq istiqbalge, yüksek ğayelerge yeteklegen ulu Mediyev artıq ayatta yoq. O suvuq topraq bağrında qaldı. Adamlar onıñle ebediyen vedalaşıp, evlerine qayttılar. Mediyevni sevgen-sayğan kişilerniñ qalblerindeki tasa, yanıq iç bir vaqıt sönmeycek, közlerindeki accı yaşlar qurumaycaq. Halq özüniñ sevimli evlâdı Abdureşid Mediyevni unutmaycaq.

Üsein oca evge Suleyman Ali efendi ile beraber keldi. Duada bulundı. Can aşı yedi. Merumnıñ yaqın dostları, gece yuqlamayıp, sabağa qadar Mediyev aqqında subet etip çıqtılar.

Üyle avğap soñ Üsein Şamil Medine hanımğa sağlıq-selâmetlik tilep, Suleyman Ali efendi ile sağlıqlaşıp, Seit-Nafeniñ arabasında Harcibiyege, evge qaytıp keldi.

Sofa içinde ayaqqaplarını çıqardı. Bıcağını divardaki aqbalçıqlı çüyge astı, içeri kirip, minder üzerine yattı. Acire hanım hocasını zornen tanıdı. Azğan-tozğan... közleri oyulıp, kiyiklenip ketkenler. Eki kün içinde bu qadar deñişiklik... taacipli şey!

— Sizge ne oldı, oca?— dedi oña qarısı.— İçiñizds canıñız yoq! Qazağa qaldıñızmı?

— Abdureşid... vefat etti,— dedi Üsein oca.

Ağızıidan başqa söz çıqmadı. Dört kün evde oturdı... yattı-qalqtı, oturdı. Sigar içti. Tüşündi. Çoq tüşündi.

Beşinci künü köylüler adından eki adam keldi. Pomeşçik Gramatikovqa qarşı açılğan mahkeme işinde oca halq adından davacı olmasını yalvardılar. Gramatikov köy toprağını aqsız tutıp al-ğan, ealini aç qaldırğan. Köyde Cemaledinniñ, Acı Erbainniñ zorbalığı güya azlıq etken! Bedbaht köylüler! Oca olarnıñ ricasını nasıl red etsin? "Alım pek fena..." desinmi? Çıqsa, yürse... iş ile meşgul olsa, belki yüregi çezilir! O, Femi efendi ile körüşüvlen, Peterburgqa barıp-kelüvden vazgeçti. Bütün yaznı mahkemeden-mahkemege qatnap, davalaşıp keçirdi. İşni Keriç mahkemesi baqtı, Gramatikovnıñ faydasına çezdi. Oca meseleni Kefe uyezd mahkemesine berdi. Kefe mahkemesi topraqnı köylülerge qaytarıp berüvden red etti. Niayet, işni okrug mahkemesine berdi, aftalap peşinden yürgen soñ, mahkeme topraq köyniñ ealisine berilsin, degen üküm çıqardı. Oca ükümni qolğa alıp, Volost mahkeme pristavı ve cemaat vekilleri ile beraber çölge çıqıp, topraqnı köylülerge bölip berdi. Bu işler eda etilgence, yaz mevsimi keçip ketti. Yeñi oquv yılı kelip yetti. Mektepte tekrar oquv başlandı.

İlki aftanıñ niayetinde, cuma arfesinde, oca, üyle avğan maalde derslerden boşadı. Evge aşıquv içün zaruret sezmegeninden yol boyunda tükân betke aylandı. Üstünde beyaz bıcaq, qara ştan. Ava tunçıq. Bıcaqnen yürmek küç, amma oca cıynaqlı olmaq, zemane tertibine riayet etmek kerek. Adet öyle olıp kelgen. İşten ertece qurtulğanından memnun olsa kerek, nasıldır, eski türküni, uzaqqa işitilmez tarzda, yırlay-yırlay ketti. "Bu giden qız — kimniñ qızı, fistanı tizden...".

Tükânğa taze mal kelgen. Qave, şeker, çamaşır sabunı, kürpe... demir senek, at taqımı. Bularnıñ bir qısımı içerige kirsetilgen, diger qısımı daa tışarıda. Yaş-yavqa malnı içeri taşımaqta, Talipke yardım etmekte. Tükân ögünde adamlar cıyılğan.

Üsein oca selâm berdi, esli-başlı kişilernen qol tutuşıp, al-hatir soraştı. Nezaket qaidesi mücibi zarur dep bilingen ufaq-tüfek laqırdıdan soñ, tükânğa kirdi. İçeride közüne ilkide Acı Erbain çalındı, o ülkün köşede, yerde sıranen tizili hamutlarnı birer-birer eline alıp, diqqatnen teşkermekte edi. Eki adım çette Bekir bay ve qaynağası Abdulla, divarğa tayalı çuvalnıñ ağızını çeze yata. Oca tek şimdi işniñ farqına bardı. Adamlarnıñ tışta, tükân ögünde bekle-genleriniñ sebebi şu eken. "Şorbacılar malnıñ yahşısını saylap alsınlar, qalğanı cemaatqa olur...".

Tükân içinde Üsein ocanıñ selâmını Talip aldı. Başqa kimse oña aylanıp baqmadı.

"Nişleyik? Alayıqmı? – dep soradı Bekir bay Abdulladan. Özü makaronnı sındırdı, kesegini çaynap baqtı. "Tiyran qara tarta,— dedi Bekir bay ve ağızı içindeki hamırnı yerge tükürdi, boyunını bir de qısıp aldı.— Alsaq alayıq. Keriçdeki de şundan aruv tuvul".

Acı Erbain hamutlarnı begendimi? Alacaqmı... yoqmı? Talip ondan nazarını üzmey, beklemekte. Acı Erbain endi demir seneklerge keçti... olarnı közden keçirmekte.

Üsein ocağa hamut kerek degil. O atını arabağa yekmey. Yer de sürmey. Oña senek de zarur degil, çünki aşlıq saçmay, arman basmay. Lâkin Acireniñ, "çamaşır sabunı bitti..." degeni hatirinde. Qarısına, küçük de olsa, eyilik yapmaq arzusı ile, Talipke dört qalıp sabun bermesini rica etti. Tükâncı sabunlarnı kâğıtqa sarayatqanda, oca-nıñ közlerine qamçılar çalındı. Demir parmaqlıq pencere yanıida, topraq tabanda, hasır üstünde bir top qamçı yatmaqta. Sapları yıltıravuq, tasmaları qatranlı, uzun. Olarnı kördi de, sevinçinden esini ğaip ete yazdı. Oña qamçı pek kerek. Yaznıñ çillesinde Qaranğıttan qaytqanda, qamçısınıñ sapı sınıp ketti. Tasması ise bir yıl evelsi üzülgen, bir qarış qadarı sallanıp turmaqta. Ebet, ocanıñ salmaqlı bir qamçı aluv niyetinde ekeni aman-aman bir yıl. Qıpçaqnıñ üstünde ep qamçısız yüre. Kökközniñ özünde olsa, atqa mingen sayın fındıq tereginden taze fışqın qoparıp alır, iş bitip keter edi. Bunda... bu Allanıñ çölü içinde fındıq teregi yoq.

O alel-acele pencere betke yurdi. Egildi, qamçılar bağlamı içindei bir qamçı suvurıp çıqardı, onıñ qızılçıq sapına, yuqarıdan biraz örmeli, aşağından ince tasmasına hayli vaqıt köz etip turdı. Qamçıda ille tapamadı. Lâkin Üsein oca qıbırdavuq... içten araretli, yaş adam, qamçını bir sallap, davuşını işitmey tura, yüregi tınçlanıp olamaycaq. Baba-dedelerimizniñ özlerinde de öyle adet olıp kelgen... Oca sağ qolunen qamçınıñ sapından tutıp, töpege köterdi, arqağa keñ qulaç sozıp, qamçını bar küçünen siltedi. Tasma-sı öyle küçlü şuvuldadı ki, tükânnıñ içi ses-sadağa toldı. Qamçınıñ avadaki şuvultısı ocanıñ qulağında Bethovenniñ ekinci simfoniyası kibi iñledi. Davuşı öyle hoş işitildi... lâkin bu hoş aenk içinde nasıldır deşetli, ğayri tabiy insan davuşı yañğırağan kibi keldi. Ebet, tasma avada sızğırğan vaqıtta insan sadası da çıqqan kibi oldı. Albuki, tasmanıñ ucu Emirzaqovnıñ caqına toqunğan... şuvultı arasında işitilgen vayıldı — Acı Erbaipniñ sesi eken. Bekir ve Abdulla, kiyik sesten abdırap, başlarını köternp, baqtılar. Acı Erbain üç büklengen, caqını avuçlap turğanını körip, ayretke keldiler. Emirzaqov niçün ayqırdı, aceba? Onıñ caqındaki qan qaydan keldi? Üsein oca iç bir şey añlap olamay, tükâncığa çevirilgen arada, Acı Erbain qamçılar bağlamı arasından digerini çıqarıp aldı, kerile berip, ocanıñ yelkesine endirdi. Ocağa esini toplap, ne olıp-ne keçkenini bilmege imkân bermedi, tekrar yandırdı. "Acı Erbain, siz aqıldan azdıñızmı?—dep qıçırdı oca.— Bu ahmaqlıq ne sebepten?" Yoq... Acı Erbain toqtamadı. Kene qamçısını köterdi. Üsein oca vucuddan yufqa kelse de, cısman zaif, ruhtan qorqaq adamlardan degil edi. Madam ki Acı Erbain toqtalıp, insan kibi añlaşmaq istemey, qamçını oynata bere, oca da oynattı. O da qamçısını köterdi, yahşı etip, Acı Erbainniñ yüzüne yerleştirdi. Emirzaq oğlu qamçınıñ küçünden artqa qaqılıp ketti. Ve esini toplar-toplamaz, oca kene siliştirdi. Emirzaqov da urdı. Oca tekrar yandırdı. Başına, yelkesine, omuzına, ne yeri rastkelse, o yerine urdı. Acı Erbain da urdı. Şu-uv! Şu-uv! Şu-uv! Tükânnıñ içi qamçı iñiltisine toldı. "Üsein oca, vazgeçiñiz!— dep qıçırdı tükâncı.— Bunıñ soñu yahşılıqnen bitmez!" Oca toqtamadı. Onıñ içinde Kökköz dağlarında kezici kiyik mahlüq uyandı. Qamçısını oñlu-sollu siltey berdi. Talip kötekni toqtatıp olamağan soñ, yuvurıp tışqa çıqtı. "Cemaat! Üsein oca Acı Erbain efendini öldüre yata!—dep qıçırdı.— Tez! Tez! Yardım etiñiz!" Adamlar bir-birlerine baqıştı, yerlerinden qıbırdamadılar. "Acı Erbain baynımı?— dsp soradı köylülerden birisi.— Kim öldüre yata?" "Üsein oca..."

Üsein oca degen soñ, adamlar şübelendiler... tükânnıñ içine sürüşip kirdiler, çünki iri kevdeli Emirzaqov ocanı urıp, saqatlaya bileceginden qorqtılar. Dört mazallı kişi, kötekleşicilerniñ ortasına kirdi. Acı Erbainniñ qollarından qapqaç etip, arqasından üytep, tışqa alıp çıqtılar. Onı belâdan qurtarğan, kendisine itibar, ürmet köstergen olıp, evinece ozğarıp kettiler.

Oca tükân içinde qaldı. Onı quçaqlap, kürpe çuvalı üstüne oturttılar. Qızarğan, terge pişken. Beyaz bıcağınıñ üstü qatranlı tasma izlerinen çilterlengen. Yüregi boğazına cılışqan kibi, tıyılıp-tıyılıp nefes almaqta. Kimdir ketirip ögüne bir filcap qave qoydı. Oca haylı vaqıt qaveni içip olamadı. Asabiyetten, qolları qaltıramaqta edi.

Bir talaydan soñ, Talip başını o yaqqa, bu yaqqa çevirip, Bekir baynı qıdırdı. Bekir bay tükân içinde körünmedi. Tışqa çıqıp baqtı, uzaqta, yol kenarında bir özü turmaqta edi. Çapıp baynıñ yanına bardı. "Bekir efendi!—dedi Talip oña, yumşaq davuşnen.— Makaronnı ne yapayım? Eviñizge yibereyimmi?" "Yeq!—dedi Bekir bay.—-Makaronıñ da kerekmey, özüñ de! Tükânıñ içine bir daa ayağım basmaycaq". "Efendim, mende qabaat yoq. Bu iş oca ile...". Lâkin Bekir bay onı diñlemedi, yolnıñ ortasına tüşti, aqırın-aqırın ketti. O kimnidir beklemekte edi, Talip oña keder etti.

Bu esnada tükân içinden Üsein oca çıqtı, beş-altı adam ile beraber evge doğru cönedi.

Aqşam Acı Erbain qomşunıñ oğlunı yiberip, Meñlibaynı evge çağırttı. Meñlibay, tükânda olıp-keçken vaqia munasebeti ile Acı Erbainge özüniñ teessüfini bildirdi. "Yanıñızda özüm olğan olsam, böyle aydutlıqqa yol bermez edim,— dedi o ve lafına ciddiyet bermek içün ilâve etti.— E! Endi işniñ ilerisini tüşünmek kerek".

Ebet! Ebet! Acı Erbain onı mağsus ilerideki işler içün çağırttı.

— Sen bilesiñmi, Meñlibay? Üsein başqa ocalarğa beñzemey,— dedi o hamutçığa.— Bizim etraftaki köylerde ocalar çoq, amma olar çuluqlar. Bu bizimki... bu imansız küçlü, ilekâr. Qolu pek qatgı. Bunı yeñmek qolay iş degil. Biz büyük qata yaptıq. Üsein ocanıñ işini ta o vaqıtta... hatiriñizdemi? Saraymendeki temaşadan soñ, çar-çapik bitirmek kerek edik. Adil efendiniñ sözüne kirdik. Nafile... Boyunımızğa asılı qaldı. Ketken sayın yüreklerimizni kemirmekte, qafalarımıznı delmekte. Onıñnen isaplaşmaq ketken sayın qıyınlaşa... añlaysıñmı, Meñlibay?

— Añlayım, Acı Erbain efendi! Amma acizlenmek içün sebep yoq. Daa keç degil. Bir fodulı tatnıñ çaresini tapıp olamaycaqmızmı?

Ev saibi, kilim üzerinde qıyşayıp turğan şişelsrden filcanlarğa raqı qoydı, ekisi filcanlariı yüksekke köterip, bir-biriniñkine qattı toquştırdılar. Emirzaqov raqını ufaq yutumlar-men, qıynalıp içti. Meñlibay onıñ içişini aselet seyir etip oturdı, Acı Erbain qadeni yerge qoyğan soñ, özüniñkini ağızı içine bir nefeste atıp yiberdi. Emirzaqov oña taaciplendi. Bu vaqıtqace Meñlibay raqını nasıl içkenini eslemegeni bilindi.

— Oca küçlü...—dep tekrarladı Erbain.— Men de zayıflardan degilim. Ne deysiñ, Meñlibay? Men zaiflardanımmı?

— Sizmi? Acı Erbain efendimi?

O semiz, kırmızı közlerini yuma berip, cılmaydı. Öyle ki, közleri tekmil coyulıp ketti, külküsi bitken son, tem-tegiz betinde tekrar küçük delikler peyda oldılar. Peyda olğan soñ, nazarı şişege ilişti. Ev saibinden ruhset almay, qadelerge özü raqı qoydı ve qadelerni toquştırmayıp, ekisi da "niyetleri yürmesi içün" içtiler. Niyetleri ne ekenini biri-birine aytmadılar. İçten özleri tüşündiler. Çünki adet öyle.

Emirzaqov musafirniñ qılıqlarını bile. Ekinci qadeni içken soñ, onıñle añlaşmaq küç, o sebepten, qafasındaki miyi köndelen çevirilmezden ve tili kürmeklenmezden evel, işni al etmek kerek. Öyle eken, fikirini açıq ve aydın añlatmağa aşıqtı. Aşıqtı, lâkin Emirzaqov lafqa usta, arzusını aplamadan-saplamadan ayta qoymaq adeti degil, ondan da başqa, meseleniñ aqibeti de bar. Aqibeti?! Hucur şey. Acı Erbain içün nasıl aqibet ola bile? Onıñ endi közü döngen, özü ifrit kesilgen.

— Ocanıñ işi ımpıs-tımpıs bitip ketse, şübesiz, yahşı olur edi,— dedi ev saibi.— Şamatalı olıp çıqacaqqa beñzey. Siñirlerim zaiflağan. Tükânda qızıştım... özümni tutıp olamadım. Endi işni yarı yolda qaldırmaq mümkün degil.

Ev saibi eyecanlı, lâkin bu eyecannı Menlibay sezgenini istemey. Meñlibay ise episini sezdi, aynecilikke urdı, bir şey bilmegen kişi oldı. Meşfere uzadı. Niayet, tañ aldında bu eki adam arasında söz kesildi. Biri-digerini elge bermeycegi içün tövbe etti, ekisi de Qurannı alıp, öptüler. Meñlibay öz evinde ziyafet azırlaycaq, güya, Üsein ocanı Acı Erbain ile barıştırmaq içün ekisini de evge davet etecek.

Ertesi künü Meñlibay ocanen körüşti. Yumşaq davuşı ile ocanıñ ve bala-çalasınıñ al ve hatirini soradı, bir vaqıtlarda Meñlibaynen bir dam astında ömür sürip de, sonki yıllarda evinden ocanıñ ayağı kesilgenine, eñ olmağanda, kimerde, işte, böyle dersten qaytqanda, kirip bir filcan qave içip ketmegenine öpkelendi. Meñlibay bir talay indemey turdı, oca onıñnen sağlıqlaşıp evge yönemek istedi... amma Meñlibay yerinden qıbırdamadı, ocanı lafqa tuttı. Yaqında qoşu egeri ve qaparalı cügen tapıp alğanını, söz ara-sı, qıstırıp aldı.

— Özüme kerek tuvul...— dedi hamutçı.— Kelişse, alıiız. Aqçasını... beklerim.

— Evalla, usta!—dedi oca.— Maña da zarur degil. Özümniñki olıp turacaq. Ondan da başqa... men qoşu çapmayım.— Oca sağ elini köküsi üstüne bastı, yoluna devam etmege tedariklengende, Meñlibay onıñ yeñinden çekip, toqtattı.

— Kerekmese, almañız,— dedi Meñlibay.— Men zorlamayım. Müşteri köp. Men şay... eski dostuñız ekenimni hatiriñizge tüşürmek istedim. Bizni unutmaq kerekmey, Üsein muallim!— Meñlibay tamağına yarçıq sançılğan kibi, boğazını qırıp öksürdi, tamşandı, soñ dedi.— Biz sizni unutmadıq.

"Qaşqırnıñ qafasında hainlik doğğanğa beñzey,— dep tüşündi Üsein oca.— Doğmasa, meni nafile toqtatırmı edi?"

Üsein oca Meñlibaynıñ dostu emiş. Kerçek, oca Meñlibaynıñ evinde yaşadı. Tanışı-bilişi yoq, yabani köyde Meñlibay onı sığındırdı. Aşattı-içirdi... paranen, elbette. Bu — eyilik. Onı unut-maq kerekmey. Amma işniñ diger tarafı da bar. Oca, yahut ekim, qaysı vilâyette olsa-olsun, köyge kelgen vaqıtta, bir de-bir adamnıñ evinde yerleşe. Bu — ev saibiniñ alicenaplığı degil. Evelden öyle adet olıp kelgen. Üsein oca Meñlibaynıñ evinde yaşadı, özü de Meñlibayğa az eyilik yapmadı. Neticede ne oldı? Urâdnik. Pristav. Evini tintüv. Peşinden izlev. Köyden coyuluv. İşte, Meñlibayiıñ eyilikleri.

Oca yolnıñ çetinde Meplnbappıñ ögonde turıp, onıñ maylı, qırmızı çeresine baqmaqta, közleriniñ ögünde ise başqa levha... Acire, bala ve özüniñ Kefe yolunda, araba üstünde qaqına-silkine kete yatqanları, arqadan silâlı polis hadimleriniñ cekirüvleri canlanmaqta edi. Bu iş Meñlibaynıñ qolunen olğan edi.

— Aselet eviñizge barmaq istedim,— dedi Meñlibay.— Bu yerde körüştik. Niyetim oğurlı eken.

— Men kimge kerek oldım?

— Maña...— dedi Meñlibay.— Yarın evimizde olacaq ziyafetke sizni davet etem.

Hamut ustasınıñ ağızından sözler öyle töküldiler ki, güya olarğa şübe, yahut itiraz oluvı mümkün degil. Öyle emiyet ile laqırdı etti.

— Ziyafet... ne munasebetnen?— dep soradı oca.— Apayıñız oğul doğurdımı? Yoqsa, oğluñıznı sunnet ettiresiñizmi?

— Yeq. İş başqa. Evde Başauldan musafir bar. Seit-Halil oca. Hatiriñizdemi? Qarasuvbazarda tanış olğansıñız? Sizni körmek istey.

— Alla razı olsun, Meñlibay efendi!—dedi oca oña. Hamutçınıñ özüne de efendi demek kerek oldı. Demeseñ, bar da yaqañnı qurtar!— İşim ğayet çoq. Bir yerge çıqmağa çarem yoq. Seit-Halil ocağa aytıñız, özü bizge kelsin.

Oca yolnıñ ortasına tüşti, dağlıq köylerniñ adamlarına has adetnen, kevdesini azaçıq ögge ve oñ yaqqa egilte berip, ketti. Meñlibay onıñ arqasından bir şeyler aytıp, qıçıracaq oldı. Ne aytsa-aytsın, ep bir toqtamaycağını bilgeninden, avanı keser kibi, qolunı tersine siltedi. Evine qaytıp keldi. Qasevetten ezilgen vucudını minder üzerine, çalqağa taşlap, yattı. O, elbette, daa tüşünecek-taşınacaq, ille usulını tapıp, ocanı evge ketirecek. Emirzaqov vazife berecek de, Meñlibay eda etip olamaycaqmı? Böyle al olğanı yoq!

Meñlibay cümert adamlardan degil. Oca bunı yahşı bile. Elverişsiz işke eki şa bermez. Elverişli işke bergence bile esiñni alır. Şnmdi, Seit-Halil oca içün bu nasıl ziyafet?! Añlaşılmağan şey. Bu yağda bir qıl bar! İş, zan etsem, Seit-Halilde degil. Oca yolda keter eken, böyle tüşündi. Evine yaqınlağanda, Qıpçaqnı kördi. Qıpçaq... sevimli dostu. Kimdir onı ahırdan çıqarğan, egerlegen. Ev aldında çoqtan turğan sınıq, eski arabanıñ art köpçegine bağlağan. Qıpçaq ocanı uzaqtan tanıdı. Ufaq, dülber başını köterip, oña öz muabbetini izar eterek hoş davuşnen kişnedi. Tuyağınen yerni qazğalay başladı. Üsein onıñ boyunından quçaqladı, özüniñ yanağını Qıpçaqnıñ yanağına tayap, çoq vaqıt atnı ohşap, onıñ ile laqırdı etip, dertleşip turdı. "Yürmege sağındıñmı, menim cigerim! Men de sağndım. Ah, Qıpçaq! Öyle sağındım ki... özüm şimdi ğayet efkârlım! Añlaysıñmı, Qıpçaq?"

Qıpçaq ocanı añladı. Közlerini eki kere açıp-yaptı. Açıp-yapqapda kirpikleri Üseinniñ betini sıypap-sıypap aldılar. Ocanıñ közlerinden yaşlar iyip çıqtılar. Özüniñ derdini kimselerge aytıp-añlatıp olmağanı alda, Qıpçaq onı doğru añlağanına sevinip, göñüli boşap ketti. Qollarını atnıñ boyunından aldı, yeñinen közle-rini sildi.

Evden Seit Celil çıqtı. Eñiştesiniñ at ile qonuşayatqanını körip, külümsiredi.

— Qıpçaqnıñ canı sıqıla,— dedi o Üsein ocağa.— Yerni tepmeley bere. Egerledim.

Seit Celil yaş. Taliyniñ tersliklerine daa rastkelgeni yoq. Sözleri tabiy ve samimiy. Üsein onıñ gülgulli çeresine baqtı-baqtı, qalbini elem ile qarışıq sevinç silkitti.

— Ber maña!—dedi o, atnı çezeyatqan Seit Celilge.— Özüm bir aylanıp keleyim.

Cügenniñ ucunı atnıñ yelkesi üstüne attı, egerniñ ög ürkeçinden tuttı, kevdesini arqağa qayırıp sıçradı, egerniñ üstüne lıq etip tüşti. Cügenni tartar-tartmaz, at kiyik oldı, oca ayaqlarını zengilerge zornen keçirip yetiştirdi. Qıpçaq köy içindeki yol boyunda toz qoparıp yuvurdı, soñ çölge çıqıp ketti.

Çölge çıqqan soñ, oca atnıñ yürüşini yavaşlattı, adım-adım yürsetti. Küneş batmaq üzre edi. Çölniñ niayeti ateş renkli ziyalar içinde-balqıldamaqta. Ekinler cıyılğan, otlar-ölenler sararğan solğanlar. Qarğalar qıçırşıp, bir yerden diger yerge uça-qona... boğday danelerini çoqçıy-lar. Qıpçaq başını töpege tiklep, quyruğını oñğa-solğa sallap, kete. O qulan çölge çıqqanından, özüniñ serbestliginden memnun. Üsein oca özüniñ qalbindeki kederlerge toqunmadı, olarnı qozğamadı. Bir şey tüşünmedi. O böyle yapmağa bile. Oca türkü ayttı. Onıñ türkülerini diñlemek büyük hoşnutlıq. Bu Allanıñ çölü içinde şimdi onıñ türküsini yalıñız Qıpçaq işitti, dülber başını köterip, qulaqlarını tim-tik tutıp, zevqlanıp diñledi. Oca ve Qıpçaq — ekisi çölde böyle kezindiler. Kimerde Qıpçaqnıñ sabırı tükengende, çaptı. Kimerde adımlap yurdi. Amma yavaş-yavaş qaranlıq altında qala yatqan bu suküt çöller içinde Üsein ocanıñ qalbini daa kim diñlep olur edi? Diñlegende bile, o isyancı yürek nasıl teselli bulur edi?

Seit Celil bir talay qomşu balalarğa qoşulıp, çelik oynadı... soñra qaytıp, aran içinde Qıpçaq turğan yerdeki kübreni küredi, üstüne qum ketirip septi, ayaqlarınen taptadı. Özünce büyük iş yapqan olıp, evge kirdi, eñiştesi atqa minip, çöl betke ketkenini Acire aptesine ayttı.

— Kördim...— dedi Acire, hoşnut alda.— Pencere ögünde edim. Eñişteñni aç tut, atsız olmasın. Zararı yoq. Ketsin. Çezilsin. Tek belâğa qalmasın.

— Nasıl belâğa?

— Tükânda olğan qamçılaşuv... ne? Belâ degilmi?

— Qamçılaşuvda eñiştem qabaatlı eken,— dedi Seit Celil,— köy içinde öyle laf bar. Acı Erbainni başta eñiştem salıştırğan.

— Salıştırmağan... tasmanıñ ucu qatanen qulağına tiygen. İstep yapqanı yoq.

— Qatanen tiygen... doğru! Soñ eñiştem aselette şıbalağan. Bayğa qol kötermege aqqı yoq... deyler.

— Qol kötermege aqqı yoq! Nege aqqı bar?— dep cskirdi Acire, sabırı tükenip.— Seni bugün tanımaq mümkün degil. Bir şeyler oldımı? Acı Erbain eñişteñni qamçınen şıbalay berecek de, eñişteñ ırcayıp turaberecekmi? Sende aqıl barmı?

Acire ile Seit Celil arasında laqırdı alevleiye başlağanda, azbarda at tuyağı davuşları çıqtı. Dava kesildi. Seit Celil alel-acele tışqa çıqtı. Bir talaydan soñ içeri Üsein kirdi. O yorğun ve şeñ köründi.

— Men pek açıqtım,— dedi oca, ayaqqaplarını çıqarmaqta eken.— At üstünde silkine-silkine, içim boşap qaldı.

— Aş azır,—-dedi Acire hanım.—Otura, aşaysıiız, vesselâm! Lâkin bu maalde çöllerde dolanuvğa ne acet bar edi?

— Yeldegirmen betke çıqıp keleyim... dedim. Qıpçaq inatlandı, arqağa qaytmadı. Başını aldı, çıqtı-ketti. Ekimiz yurdik. Soñ qaranlıq bastı... adaştıq. Adaşmadıq. Qıpçaq meni aselet şaşmalattı. Başqa yolnen ketken. Eslemey qaldım.

Tışarıda qapu qaqıldı. Ocanıñ lafı bölündi. Acire seskenip, yerinden turdı, ayatqa çıqtı. Qapunı açqanınen, Meñlibaynıñ davuşı işitildi. Oca ayrette qaldı. "Kündüz körüştik. Laqırdı ettik. Bu adamğa daa ne kerek oldı aceba?"

— Muallim evdemi?— dep soradı musafir. Özü tışta, qaburçaq taş basamaq üstünde turdı.

— Evde,— dedi Acire.— Kiriñiz!

Ocanıñ müçeleri öyle ezgin edi ki, "sofra başından nasıl turıp töşekke nasıl barıp yatacağını..." qasevetlenip otura edi. Şimdi belâğa baq! Çare yoq. Turmaq... kişini qarşılap almaq kerek. "Ev saibi musafirniñ qulu", müsülmanlıq böyle dep bile. Oca büyük meşaqatnen ayaqqa qalqtı. Sınıq müçelerini topladı, taqıştırdı. Çünki Qıpçaqnıñ arqasına minip yürmegeni çoq vaqıt olğan. Atqa ya er kün mineceksiñ, ya da iç de minmeyceksiñ.

Ev saibi qapuğa yaqınlağanda, Meñlibay sofada ayaqqaplarını çıqarmaqta edi. Oña içeri kirmesini teklif etti, özü musafirden evel ihtiyatle minder üzerine çökti. Meñlibay, sağ omuzını divar yastıqqa tayap, yüzüni ev saibine çevirip, bağdaş qura berip oturdı. Yeñiden al-hatir soraştılar. Kündüz körüşkende soraşqanları isapqa kirmey, çünki evde er şey öz tertibinde olmaq kerek.

— Aselet eviñizge keldim, Üsein muallim,— dedi Meñlibay, birden işniñ özüne keçip,— çünki... kündüz yol ortasında toqtatıp ziyafetke çağırğanım içün aqaretlengen kibi köründiñiz.

Meñlibay yalan ayttı. Oca yol içinde özüniñ ziyafetke çağırıluvını aqaret dep isap etmedi, özüni aqaretli köstermedi. Musafir bunı bile. Ve iş asıl da aqarette degil. Kündüz olğan körü-şüvde oca ziyafetke davetten red etkenini Meñlibay, şübesiz, Acı Erbainge yetiştirgendir. Erbain Meñlibaynı tızıqtırıp yibergenge beñzey: "Öl! Qal! Lâkin Üsein muallimni eviñe alıp kel!" Ebet! Öyle degen olsa kerek. Yüzsiz Meñlibay, ocanıñ evine sürip keldi.

— Alla eşqına!— dedi Üsein oca.— Eviñizde oturmaq, qonuşmaq içün vaqıtım yoq, Meñlibay! Añladıñızmı? İşim çoq. Seit Halil qayda?— dedi oca musafirge.— Niçün özü kelmedi?

— Seit Halil kele bile. Oña qıyın degil. Kelse, bütün künüñiz ğaip olacaq. Qaysı elverişli?

— Meni afu etiñiz,— dedi oca,— lâkin eviñizge barmağa çarem yoq.

— Muallim!—dedi Meñlibay, özüniñ tutqal kibi yapışıq davuşınen.— Maña baqıñız! Evimde bir buçuq yıl yaşadıñız. Sizni oğlum kibi kördim. Sevdim. Şimdi eviñizge birinci kelüvim. Maña ürmetiñiz qalmağan olsa, Seit Halil ocanıñ hatirini qıymañız! Bizler müsülmanlarmız. Alicenaplıq niyetinen eviñe kelgen adamnıñ ricasını red etmek... böyle al şeriatta körülgeni yoq.

Meñlibay omuzını divar yastıqtan qurtardı, dörtayaqlap yerinden turdı. Evniñ ortasşa doğru eki adım atıp, toqtaldı. Evniñ saibi susmaqta edi.

— Maña bir şey aytacaqsıñmı, muallim?

Oca yutqundı. Ayaqları astındaki örnekli kiyizge köz etip turdı.

— Ne vaqıt?— dep soradı oca, niayet.

— Yarın... üyleden soñ,— dep cevap berdi Meñlibay.— Kelirsiñizmi?

Üsein oca indemedi. Musafirniñ çeresi deñişti. Yüregi boşap ketti. Hoşnut, eyecanlı alda, sağlıqlaşıp, çıqtı. Özüne bir filcan qave bile teklif etilmegenine emiyet bermedi.

— Ziyafet... oppadaqtan bu ne?—dep taaciplendi Acire, musafir ketken soñ.— Malayğa bir iş daa buyurılğan olsa kerek. Nasıl iş aceba? Qaydan bilirsiñ?

Üsein qarısınıñ kederli közlerine baqtı-baqtı indemedi.

Arqası divar yastıqqa tayanıq, ayaqları kilim üstünde ögge uzanıq, ocanıñ köz qapaqları aqırın-aqırın yumuldı, niayet, uyquğa ketti. O ğayet yorğun edi. Uyquğa ketti degende, abdırap uyandı. Yanında kimseni körmedi. Acire aşhanede edi. Daniyal ve Ebabil qomşu odada. Üseinde bir şeyler tüşünmek, bir şeyler yapmaq içün mecal yoq edi. Tekrar közlerini yumdı.

Acire işini bitirgen soñ, içeri kirdi. Hocasını böyle taşlanıq alında körip, onı uyanttı.

— Töşek qoyılğan,— dedi o Üseinge.— Bar, yatıñız.

Oca zornen qalqtı. Entirtentir yataq hanege kirip, töşek üstüne serildi. Acire keç maalde keldi. Soyunıp yattı. Hocasınıñ közleri açıq edi. Qarısı yuqlap qaldı.

Saba yemeginden soñ Üsein Qıpçaqnı çötkiledi. Tuyaqlarını yuvdı. Egerledi. Acire onıñ tedarigini körip, azbarğa çıqtı.

— Buña ne deyler?—Acire yarı ciddiyet, yarı mısqılnen soradı.— Yedi yıl cayav barıp-kelgen mektebiñizge bugün atqa minip ketmek kerek oldımı?

— Qaranğıtqa ketmek isteyim,— dedi Üsein,—Zubiyde qartiyniñ... biçare qadınnıñ üstündeki zorbalıq bntmey. İşi mahkemege berilgen. Tünevin adam kelip, yalvarıp ketti. Yardım etmek kerek.

— Ya ziyafet?— dep soradı Acire.— Meñlibaynıñ daveti?

— Ziyafetke barmaycaq oldım...— dedi Üsein oca.

Atqa mindi. Yorttırıp ketti. Qıpçaq tüz, yumşaq yolğa çıqqan soñ, uçtı. Küneş deñiz üzerinde eppi köterilgen, ziyaları çöllerge saçılğan maalde, Üsein oca Qaranğıtqa kelip yetti. Zubiyde qartiyniñ qapusı kilitli edi. Onı Dormenge alıp ketkenler. Oca Dormenge bardı. Qartiyni inspektor odasında soravda taptı. Oğlu askerde hızmet etmege istemey, gizlengen. Qıdırıp tapqanlar. Polis memurğa kelişiksiz söz aytqan. Qapağanlar. Oğlan kene qaçqan. Endi anasını alıp kelgenler. Protokol yazılıp bitse, qapap qoyacaqlar. Oca müfettiş ile laqırdı etti. Kefalet imzası berip, Zubiydeni qurtardı. Özü Harcibiyege qaytayatqanda üyle avğan edi. Köyniñ civarına yaqın-lağanda astındaki eger, niçündir, arqağa cılışqan kibi keldi. Oca emiyet bermedi. Lâkin adım-adım yürgen at kimerde yürüşini yavaşlatqan, atta toqtalmaq istegeni sezildi. Oca qolundaki qısqa çubuqnen atnıñ yanbaşına urıp baqtı, yürüşi deñişmedi. "Bu ne demek aceba?—dep tüşündi oca.— Daima çapmaq, sekiriklemek arzusı ile yaşağan K'ıpçaqqa şimdi bu qaytlıq qaydan keldi? Yoruldımı? Yeq! Üstünde ter yoq". Cügeninden azaçıq tarttı. At toqtadı. Oca yerge tüşmek içün ön aiğını zengiden çıqardı, atnıñ yanbaşı üstünden aylandırıp yerge basacaqta, eger qıyıştı, aşağı taydı, "İşte, mesele nasıl!..—dedi Üsein oca, öz özüne, ayretle.— Ayıl toğanıñ içinde dep üzülgen".

Ne yapsın? Atnıñ cügeninden tutıp, evge ketsinmi? Ketse... ayıl üzük qalacaq. Yarın atqa minmek kerek olmaycaqmı? Tasma olsa, biz olsa... oca özü de qurap, tikip qoyar edi. Lâkin evde böyle şeyler yoq. O qaburğağa sarqıq egerni köterip, atnıñ beli üzerinde yerleştirdi. Üzük ayılnıñ ucunı zengi içine keçirdi. Atnıñ başından tutıp, ögge eki adım atqan edi, qulağına sağır davuş işitildi. Eleslenip başını köterdi, qırmızı, maylı çereli Meñlibay onıñle yan-yanaşa adımlamaqta edi. Datsız tüşüncelerge dalğan Üsein oca, hamutçını tanımadı. Birtalay yürgen, esini başına toplağan soñ, farqına bardı.

— Üsein muallim!—dedi Meñlibay,— Sizni bekley-bekley yüreklerimiz qurup, incerip qaldı. Egeriñizge ne oldı?

— Ayılı üzüldi.

— Yürüñiz... evde tikip bereyim.— Meñlibay bir elinen atnıñ cügeninden tuttı, diger elinen ocanı qoltuqladı, yeteklep evge ketirdi. Evi, pahıl kibi, yaqında edi. Atnıñ ağızlığını aldı, özüni arannıñ diregine bağladı.— Rica etem, Üsein muallim! Evge buyurıñız! Qapunı açtı. Ocanıñ arqasından tutıp, nezaket ve israrle içeri kirsetti. Sofada ayaqqaplarını çıqarmağa fursat bermey, çekkelep, kişilik odağa alıp kirdi. Kişilik odanıñ ortasında sofra qoyılğan. Üstünde pişken semiz qoy eti kesekleri, zeytun, penir... beyaz, iri ekmek tilimleri, raqı. Evde kimse yoq. Ortalıq çım-çırt.— Oturıñız, Üsein muallim!— dedi ev saibi, elini uzatıp, yer kösterdi.— İşte, yastıq.

Oca oturdı. Arqasını divar yastıqqa tayadı. Ayaqqaplarını çıqarmağanı içün raatsızlanıp, ayaqlarını sofra astına tıqqaladı:

— Musafiriñiz qayda?— dep soradı oca ev saibinden.— Qayda o, menimnen körüşmek istegen Seit Halil!

— Seit Halil tükânğa ketti,— dedi Meñlibay, semiz közlerini oynata berip.— Demir senek alacaq... tezden kelir.

Bu evge bir türlü Seit Halil kelgeni yoq. Kelmegenini oca tünevin sezdi Lâkin Meñlibaynıñ özüniñ kişileri qayda? Niçün körünmeyler? Bu nasıl mummaalı ziyafet?

— Hatice ablanıñ sağlığı yahşımı?— dep soradı ondan oca.— Özü niçün körünmey?

— Hatice qomşunıñ evinde.

Ev saibiniñ özü sofra başına oturmağa tedariklengende, ayatnıñ qapusı tarsıldadı. Meñlibay musafirni unutıp, sofağa çaptı. "Qarısı keldi, ğaliba!—dep tüşündi oca.— Yoqsa balalardan birisimi?" Hayli vaqıt keçti. Ses-soluq çıqmadı. Qapu niçün açıldı, aceba? Başqa birev kirdimi? Çıqtımı? Yavaştan laqırdı işitildi. Niayet, ev saibiniñ açıq-aydın davuşı keldi. "Buyurıñız, Acı Erbain efendi!— dedi o, kişige.—Eq! Çıqarıp oturmañız! Kilim bılaşsa, sögecek adam yoq".

"Emirzaqov?! Onıñ mında ne işi bar?"— Üsein oca atılıp yerinden turdı, çıqıp ketmek içün sofağa doğurılğanda, ögüne Meñlibay çıqıp, toqtattı. Acı Erbain içeri tıqıldı.

— Üsein muallim!— dedi ev saibi, ellerini ocanıñ omuzları üzerine qoyup.— Yalvaram sizge! Yeriñizge oturıñız!

— Menmi?—oca Emirzaqovqa kiyik nazar taşladı,— Bu iblisnen bir sofra başındamı? Meñlibay ile Üsein oca arasındaki laf keskinleşmekte oldı. Acı Erbain sofra başına keçti, indemey oturdı.

— Niçün iblisnen olsun?—dedi ev saibi.— Köyniñ atası, snz ve men, üçümiz, subet etecekmiz.

— Yoq, Meñlibay! Bu mümkün degil!

— Niçün?—dep soradı Acı Erbain. Onıñ susa bsrpp, artıq sabırı tükendi.— Niçün üçümizge oturşmaq. mümkün degil?

— Ziyafette, adetince, dostlar oturşalar,—dedn oca.— Men dostuñız degilim... ve ziyafetiñizge de qatanen tüştim,— o ev saibini çetke üytep, özü sofağa çıqmağa ıntıldı.— Meni bu hoşnutlıqtan azat etiñiz!

— Yoq, Üsein muallim! Men sizni evime çağırdım... keldiñiz. Bir kesek ekmegimni ağızıñızğa almay, çıqıp ketseñiz, müsülmanca olıp çıqmaz. Rica etem, oturıñız! Siziñnen laqırdı etmek isteymiz. Laqırdı? Ne hususta? Aytılacaq şeylerniñ episi tükânda aytıldı... öyle degilmi? Üsein oca ile Acı Erbain arasında nasıl subet ola bile? Lâkin ocanıñ yüreginiñ teren köşesinde, er alda, meraq qıbırdandı. "Qamçılaşuvdan soñ... bu adam daa nasıl laqırdı etmek istey?" dep taa-ciplendi. Qaytıp sofra başına, Emirzaqovnıñ qarşısında oturdı. Meñlibay sofra üzerindeki etni ve penirni ufaq-ufaq parçalar etip kesti. Ellerini yağbezge sürtken soñ şişeni alıp, qolunen tübüne yengnlden türtti, tapası atılıp ketti. Yüksek filcanlarğa raqı qoydı. Bu işnn bitirgen soñ, közlerini Acı Erbainge tiklep, susıp oturdı.

— Söz ev saibiniñ...— dedi Acı Erbain. Özü közlerini aşağı endirdi. Başqa şey aytmadı. Meñlibay filcanını qoluna aldı.

— Siz, Üsein muallim, menim evime keldiñiz,— dedi o özüne has tınıq, yumşaq davuşnen.— Büyük teşekkür! Lâkin Acı Erbain efendiniñ evine keldim dep esap etmek kereksiñiz, çünki bu ziyafet ve sizni bu ziyafetke davetniñ özü Acı Erbain efendiniñ arzusına binaen yapıldı. Ekiñizniñ arañızda müdhiş adise olıp keçti. Bir yaqtan tüşünip baqsaq, o işte siziñ, Üsein muallim, qabaatıñız yoq. Öyle olıp çıqa. Diger yaqtan... bilesiñizmi, Acı Erbain efsndi de qabaatlı degil. Tükânda mal baqıp turğan vaqıtta şu-uv etip betine qamçı tüşe! Kimniñ betine? Yigirmi altı para köyniñ ürmetli kişisi Acı Erbain efendi Emirzaqovnıñ betine tüşe. Tasavur etesiñizmi?

Üsein oca oturğan yerinde qaqınıp aldı.— Aysa kim qabaatlı?—dep soradı o Meñlibaydan.

— Kimse de,— evniñ saibi, közlerini yuma berip küldi.— Kamçı qabaatlı.

— Ebet! Qamçı qabaatlı!— dedi Emirzaqov, filcanını eline alıp.— Lânet olsun qamçığa. Oña ola, qızışıp kettim. Özümni basıp olamadım. Soñundan çoq peşman oldım. Vallai, çoq kederlendim. Tutıñız, Üsein muallim. Acı Erbain qadesini köterdi, Üsein ocanıñkinen toquştırmaq istedi, Üsein oca toquşgırmadı, qadesini eline bile almadı.

— Siziñ qoluñızda qan lekeleri bar,— dedi o Acı Erbain efendige.— Men öyle qoldaki qadege qademni toqundırmam.

Emirzaqovnıñ eli qaltıradı, filcanınıñ içindeki raqı telgenip, penir kesekleri üzerine töküldi. Erbain efendi suvuqqanlılıqnı ğaip etmedi. Üçeviniñ bu sofra başında körüşüvi büyük zamet neticesinde ola bilgenini hatirge ketirip, özüni tuttı.— Qan lekeleri? Menim qolumdamı?— dep soradı o.— Siziñkinde yoqmı?

Üsein oca közlerini aşağı doğrulttı, Erbain efendiniñ sualine cevap bermedi. Berip olamadı. Erbain bir qaç defa közleriniñ qıyığından onıñ betine baqıp-baqıp aldı. Sol qaşı üstünde uzui biçimli yara siyarıp turğanını kördi. Qanı endi quruğan, qatmaq istegen. Qolundaki qadeni qaytarıp sofra üzerine qoydı.

— Qamçıñ yengil degil edi...— dep taşladı o.— Caqımdaki yara yaqında tüzelecekke beñzemey.

Tükânda qamçı üstünde çıqqan qavğa da, bugün bu sofra başındaki iddanıñ özü de, "caqı yaqında tüzelmeycegi de..." episinden maqsad — oca aqqında deşetli fikir doğurmaq edi. Oca bunı añladı.

— Sizge tasmanıñ ucu toqunğan,— dedi Üsein oca Erbain efendige.— Men onı aselet yapqanım yoq. Qatanen oldı. Küçük bir adise... ondan büyük facia yasadıñız. Sizge... qan aqızmaq kerek. Çünki ömüriñiz qanlı. Ekilgen toprağıñız, yegen yemegiñiz qanlı! Köylüniñ qanı, teri, közyaşınen yaşaysıñız! Sizni, Acı Erbain efendi... yalıñız sizni degil, Cemaledinni, Bekirni, epiñizni gemige toldurıp, Talbuzant adasına yollamaq kerek.

Ev saibi qadesini köterdi, Acı Erbain ile toquştırmağa niyetlendi, lâkin közlerinde serg nazarlar sezip, bir özü içti. İçmedi, çengesini töpege köterip, filcannıñ içindekini ağızı içine ata qoydı. Artından penir parçası qaptı, soñra çekmeniniñ yeñinen dudaqlarını sildi.

— Talbuzant... o qayda?—dep soradı Meñlibay, taaciplenip.— İşitken yerim degil.

— Öyle yer bar,— dedi Üsein oca.— Oqyanusta... dünyanıñ ta, çetinde. Anda adamnı qarağa tüşürip, qoluna çoyun qazan, tüfek ve bir çımtım da barot berip, taşlap keteler. "Öz çareñni — özüñ tap,— deyler oña.— Başqasınıñ küçüne işanma!" Adam özüniñ çaresini özü tapa... yaşay.

— Men de çare taparım,— dedi Erbain, iddetlenip.— Boğday saçarım. Ayvan asrarım. Adam olmasa, Cemaledinniñ, Bekirniñ özlerini işletirim. Ebet! Olar maña işlerler. Lâkin seniñ kibi yamav-lı ştan kiyip yürmem.

— İşletip olamazsıñız,— dedi oca.— O sizge tabi ola qoymaz. Sizler epiñnz, başqa adamnıñ teninden qanını emip alışqan qasartqılarsıñız. Kevdeñizniñ yarısı qoparılıp alınsa, yarısı kene insan teni içinde qala... emmekte devam ete.

Meñlibaynıñ taqleti raqıdan qıyışa başladı.

— Lânet!—dep cekirdi o. Çatlaq-patlaq olıp, araları qatran tolu iri yumruğını köterip, sofra üstüne urdı. Sarsıntıdan savutlar sekiriklep aldılar.— Sen Acı Erbain efendini aqaretlediñ. Buña aqqıñ yoq!

Ocanıñ çeresi ap-aq oldı. Qorqudan degil, yoq... Üsein oca yufqa yüreklilerden degil. Bulundığı müitniñ qabalığından, bu eki adamnıñ alçaqlığından asabilendi.

— Siz, Meñlibay, ufaq adamsıñız,— dedi o evniñ yeaibine.— Qoluñızdan kelgen iş — hamut tikmek. Cıns atlar asrağan adetiñiz de bar. Köyde de kimer adamlar sizge, Meñlibay efendi deyler. Ürmet etip degil, sizden qorqqanları içün, çünki siz şu adamnıñ...— oca közleriniñ areketinen Emirzaqovnı kösterdi,— şu adamnıñ quyruğısıñız. Köyde ne ola? Ne qala? Episini deral bu insan taşlamasına yetiştiresiñiz! Onıñ içün sizden qorqalar. Amma bu yerde maña pek qıçırmañız! Siz meni ziyafetke çağırdıñız. Unutmañız! Men al-azırda musafirim.

Meilibay ve Acı Erbain, ekisi de sustı... ocanıñ sözlerini diqqatnen diñlediler. Sukütlik... musafir içün itibarsızlıq. "Sen — bu yerde musafirsiñ, lâkin fuqaresiñ... ğarip muallimsiñ. Bizde seniñ içün nezaket, alicenaplıq yoq". Acı Erbainnii közleri qızardı... qıya-qıya baqtılar. O ellerini eki yaqlap kilimge tiredi. Arqasını qañqaytıp, ayağınen qonanı tepti. Üstündeki savutlar, yemekler etrafqa saçılıp ketti, qona tönterildi, yerge qapaqlandı. Oca işler fena ekenligini sezdi. Alel-acele yerinden qalqıp, sofağa çaptı.

— Tut o imanı yoqnı!— dep cekirdi Emnrzaqov, ev saibine.— Tez ol!

Meñlibay aşıqmay ocanıñ peşinden çıqtı. Kilitli tış qapu yanında onıñ ögüni kestirip, toqtattı. Üsein Meñlibaynı üytedi, o divar betke qaqılıp ketti, musafir qapunı tepmelep turğan arada, arttan Acı Erbain keldi, yeñi içinden pıçağını çıqarıp, ocanıñ bağrına sapladı. Oca elini yüregi üzerine qoyıp, deşetli sada ile qıçırdı... yerge yıqıldı. Sılavlı töşeme üstünde qara renkli, cıllı qan aqıp ketti. Emirzaqov divarğa tayalı alında turdı-turdı, soñra közleriniñ qıyığından Meñlibayğa baqtı. O, köşede... yüzüni divarğa çevirgen, susmaqta... omuzları silkine bermekte edi. Erbain avuçı içinde qısılıp qalğan pıçaqnı sofanıñ ülkün köşesine köterip attı, amma bir talay keçken soñ, yerde, töşeme üstünde, ocanıñ ağızından zaif iñilti çıqqanı işitildi. İñilti vaqıtında sol ayağı qıbırdanıp aldı. Emirzaqov telâşqa tüşti. "Bu qabile yarı canınen etegiñden tartıp, seni yıqtıra bile..." dep tüşündi öz-özünce. Ve qorqa tüşti. Etrafına baqındı, dolap üstünde turğan qantar taşını alıp, ocanıñ başına urdı. Mañlay kemigi batıp ketti, terisi siyardı. Ağızından qan keldi.

— Ne yaptıñız Acı Erbain efendi!— dep qıçırdı Meñlibay, ağlamsırap.— Siz Üsein muallimni öldürdiñiz!

— Ebet,— dedi Emirzaqov. İri kevdesinen Menlibayğa çevirildi.— Öyle yaptım. Haberiñ olmadımı?— O aşhanege kirdi. Metideki suv içinde qollarını çayqadı, cebinden yavluğını çıqarıp, sürtündi.— Men ketemen. İş catışqance köyde bolmam,— dedi Meñlibayğa.— Kişi ciberirim, vaziyetni maña bildirip turarsıñ,— ve cesedke işaretle dedi:—Bunı cıyıştır. Ayaq astında catmasın. Añladıñmı, Meñli? Maña cerli-cersiz ırcaya berme. Lâkin hamutçı şorbacınıñ ögünde ırcayip alışqan. Semiz qapaqlı közlerini yuma berip cılmaydı. Bir de kevdesini egiltmek istedi... amma Erbain oña arqasını çevirgenini körip, sofanıñ art qapusını barıp açtı. Evelâ tışqa özü çıqtı, etrafqa bir baqındı. Kimse yoqluğına emin olğan soñ, sol qaşını oynatıp aldı. Acı Erbain çıqtı... evler arqasından, taldalarını yaqlay berip, ketti... tezden közden ğaip oldı. Meñlibay cesedke toqunmadı. Yelğa çapıp çıqtı. "Aqaylar! Üsein muallimni öldürdiler!—Ey! Cemaat! Meni işitesiñizmi? Üsein ocanı..."

Kişiler evlerinden tışqa çıqıp, sustı... diñlendiler. Meñlibaynıñ sözlerini yahşı añlap olamadılar. Añlağanlar ise inanmayıp, bir-birleriniñ közlerine baqıp, kirpiklerini oynatıp tur-dılar. Meñlibaydan kimse aqiqatnı işitkeni yoq. O sebepten, de ketecek oldılar, de ketmeycek... amma urum Vasiliyniñ yol boyu tol-partav keteyatqanını körgen soñ, adamlarda şübe qalmadı, er kes Meñ-libaynıñ davuşına taba yuvurdı. Gaga-Mecitniñ oğlu Osman arannıñ diregine bağlı Qıpçaqnıñ üstündeki egerni tartıp tüşürdi, sekirip arqasına minip, merumnıñ evine yönedi. Tair oca, Meñlibaynıñ qapusı ögüne eki nevbetçi kişi qoydı, içeri kimseni kirsetmeñiz dep tenbiledi, özü bedarkağa oturıp, Dormenge ketti. Dormenden uyezd idarelerine ölüm haberini bildirecek. Kökközge, ocanıñ doğmuşlarına, depeşa yollaycaq. Acire hanım yalınayaq, yalınbaş, saçları umar-yumar... yuvurıp keldi. Beñzinde renk, közlerinde şefaat yoq.

— Üseinim qayda?—dep qıçırdı o, özüniñkine beñzemegen sesnen.— Hocama ne yaptılar? Sizlerden sorayım? Ev ögündeki adamlar arasından eki qadın çıqıp Acireniñ eki qoltuğından tuttılar.

"Özüñni bas, tuvğançığım! Sabır et!" dep yalvardılar oña... özüni saçaq tübündeki tapçanğa oturtmaq istediler. Oturtıp olamadılar.

— Menmi?—dep qıçırdı o kişilerge.— Men bu alğa sabır eteyimmi? Onıñ siñirleri öz üdütlerinden çıqqan, özü çıldırır vaziyetke kelgen. Qadınlarnı eki çetke üytedi. Qapunı türtip açtı. Bo-sağadan içeri atladı... ayağı cıllıca şingenlik içine bastı. Acire abdırap, toqtaldı. Odanıñ törüne keçmege oñaytlanğanda, insan kevdesine süründi. Qadın tentiredi, qalbini deşetli küç sıqtı. Onıñ nefesi tarlaştı. Esini coyup, divarğa urunğan vaqıtta, nevbetçiler bedbaht qadınnı tutıp, elleri üzerinde tışqa alıp çıqtılar.

1913 senesi sentâbrniñ on sekizinci künü işte, bu tabirge kelmez facia yüz berdi.

Ertesi künü mahkeme pristavı keldi, Meñlibaynen laqırdı etti. Protokol yazdı... yazğan soñ, üç adamğa imza çektirdi. Arabasına oturıp qayttı.

Uyezd köylerinden ve türlü şeerlerden kelgen çoqtan-çoq adamlarnıñ yüreklerinden çıqqan feryad, fiğan, ğam-ğussa iñiltileri, ahi-zarları altında, qırım halqınıñ ulu ve sevimli edibi Üsein Şamil Toqtarğazı oğlu köyniñ çetindeki mezarlıqta bıçma taştan qalanılğan qabirde defn olundı. Onıñ sevimli refiqası Acire hanım hocasız, oğulları Daniyal ve Ebabil öksüz qal-tsılar.

Bir afta keçti. "Tercüman"da baş muarirniñ imzası ile kederli satırlar yazıldı.

"Aldığımız habere göre, Harcibiye qariyesinde teessüfli bir cinayet vuqu olmuşdır. Burada muallimlik iden Üsein Şamil Toqtarğazı oğlu ile mezkür qariye cemaatından Acı Erbain bay Emirzaq oğlu aralarında ihtilâf çıqıp, Acı Erbain Meñlibaynıñ evinde, Üsein zfendiyi pıçaq ile urıp öldürmişdir. Merum Üsein Şamil efendi Qırım ealisine malüm istidatlı genç şair edi. Onıñ böyle vahşilikte vefat itdigine teessüf idilir. Hudanıñ rahmetinde olsun.

İsmail Gasprinskiy. 1913 senesi, sentâbr 24".

Tasalı sözler ealige işitilgen soñ "Tercüman" idaresine, merumnıñ refiqası Acire hanımğa ve Kökköz qariyesindeki Toqtarğazılar anlesine ziyalılardan, sade köylülerden, mühtelif zenaat saiblerinden adsız-esapsız taziye mektüpleri keldiler ki, olarda, o mektüplerde, sevimli edip ve muallimniñ qatil elinen vahşiyce öldürülüvi munasebetile halqnıñ kederi ve iddeti izar etilmekte edi.

Üseii Şamilniñ Kökközdeki doğmuşları ölüm haberini keç aldıqları ve yol uzaqlığı sebebinden defn merasimine keçikip kelseler de, Üseinniñ şeit kettigine derin feryad ettiler. Merumnıñ Abibulla ağasınıñ oğlu Ümer Malaycı Kefede advokat tuttı, qatilniñ şiddetli sürette cezalanılmasına talap etip, mahkeme palatası reisine arzual yazdırttı. Harcibiyede matem munasebetinen zarur adetiy ve resmiy işler bitken soñ, ocanıñ ailesini ve bütün edebiy mirasını cıyıştırıp alıp, Kökközge ketirdn. Ümer çar nazaretleriniñ qapu-larıiı çoq yıllar qaqtı, yüksek şahslarğa muracaat ettn... qayda barsa, iye yapsa, ep Acı Erbainniñ qalın kisesine urunıp, çetke qaqıldı.

Sovet akimiyeti keldi. Şahsiy mülkiyet lağu etildi. Acı Erbain Emirzaq oğlu pomeşçik sıfatında Sibirge sürgünge ketti. Emirzaqovnıñ qarısınıñ taqdiri nasıl oldı, bizim içün belli degil. Oğlu ve qızları sağ-selâmet... Olar namuslı, alicenap adamlar sıfatında devlet ve cemaat içün edepli hızmet etip kelmekteler, olarnıñ bu vaqiağa munasebetleri yoq.

Acire hanım... Ah! Ölgenler artından ölünmey. O uzun ömür sürdi. 1952 senesi altmış dört yaşında Samarqandda vefat etti. Daniyal institut bitirdi, zavodlarda müendis olıp işledi. Teessüf, qaç yıllar evelsi ayattan ketti. Zevcesi Ayşe hanım, oğlu Derman — ekimlik, qızı Büllür — muallimlik ile meşğuller. Edipniñ gence oğlu Ebabil, qadını Urqiye, qızı Dolores ve oğlu Bilver — Samarqandnıñ suküt aralıqlarınıñ birinde muabbet ve sade ömür keçirmekteler. Üsein Şamil aqqında mezkür eserni yaza başladığımnı büyük tilşnasımız, ürmetli Üsein Kürkçige söylegen vaqtımda o, kendine has hoşnut, dülber çere ile külümsiredi.

— Gençlik çağımda Kökközde ocalıq etken senelerimde, Ebabil menim talebem edi,— dedi Üsein Kürkçi.— Elli yıl evelsi... Ebabil derslerge kimerde kümüş saplı tayaqnen kele turğan. Talebeler onıñ tayağı ile pek meraqlana ve Ebabilniñ özüni: "Saña bu tayaq ne kerek? Sen qartsıñmı?"—dep eriştire turğanlar. Ebabil darılmay edi. "Babamnıñ hatiresi",— dep cevap bere turğan.

Bıltır küzde Ebabilniñ evinde ziyaret etken vaqıtımda, ondan kümüş saplı tayaqnıñ taqdirini soradım. Maña taaciplenip baqtı: "Siz ne aytasıñız?—dedi Ebabil.— Cenk. Türlü felâketler... Kümüş saplı tayaq aqqında tüşünmege imkân barmı edi?"

Ümer Malaycı... hatiriñizdemi? İkâyemizniñ baş saifelerinde han azbarına mögedekli arabanı aydap kelgen hırcıman kişi. Şu Ümerniñ özü Üsein ocanıñ el yazmalarını Kökközge ketirgen soñ, çoq yıllar Toqtar aqaynıñ evinde, sandıq içinde tuta. Kâğıtlar üzerinde ne yazılğan kimse ökup baqmay. Oqup baqsalar da, qıymet kesip olamaycaqlar. Birinci cian muarebesi bite, memlekette Oktâbr inqilâbi ola. Vetandaşlar cenki başlay. Ülkede ayat qarışa. Qırımdan beyazlar kete, qırmızı ordu kele. Qırmızı ordu kete, almanlar kele, almanlar kete. Denikin, Vrangel sürip kire. Köylerde ve dağlarda türlü askeriy qalımtılar, aydutlar... "Kurva Mustafalar", Şnayderler peyda olalar. Atan-atannı, tutan-tutannı... qanun, insaf yoq. Ümerniñ qalbinde qorqu asıl ola. "Bu elyazmalar içün bizni de cezalaya bileler" dep tüşüne. Üsein emcesiniñ elyazmalarını kiyizge sara, sandıqqa qoyıp, üstünden demir qırşavlarnen pekite, geceleyin dağğa, Quş-Qaya tübündeki qoruvğa alıp kete. Yüksek yüvez teregi astında teren çuqur qazıp, sandıqnı yerge kömip qoya.

Ondan soñ çoq yıllar keçti. Sandıqnı ortken topraq üzerine çoqtan-çoq yağmurlar ve qarlar yağdı, ruzgârlar esti. Yıldırım urıp, yüvez teregini qaç yerinden sındırdı. Yerni qaraca ve sığın tuyaqları yoğurdı. Sığınlar ve qaracalar yoq oldılar. Bu yerde aqibeti yüksek otlar ösip çıqtılar. İzler silindiler. Memleketniñ özünde Üsein ocanıñ arz ettigi akimiyet quruldı. Ümer Malaycı sandıqnı çoq yıllar qıdırdı... Tapıp olamadı. Türlü tedqiqat ekspeditsiyaları keldi, dağda qoruv içinde teşilmegen yer qaldırmadılar. Kimseniñ qazması sandıqqa ilişmedi. Albuki... saidıq anda. Quş-Qaya yanında qoruv içinde topraq astında yata.