Юнус Эмре*
Догъды: 1239 сенеси
Вефат этти: 1321 сенеси
____________________
* Юнус Эмренинъ бу ресими http://www.haberistanbul.info сайттан алынды
Джиан эдебиятындан
«Еди юз еди хиджрий сенесинде язмая башлаян Юнус Эмренинъ «Шол Дженнетин ирмакълары», «Али алмыш санджагъыны элине» киби иляилерини бильмеен къырымтатар кою бугуньде ёкътыр, десек мубалягъа этмемиз…»
Сеитбекир Чобан-заде
Кеченлерде элиме бир газета тюшти. Газетанынъ намы «Берекет». Азер тилинде. Бакуда нешир этиле. Анда, «Меним адым: дертли долап» серлева астында макъале дердж этильген. Макъале тюрк дюньясынынъ буюк шаири Юнус Эмренинъ догъгъанына еди юз элли йыл толувы мунасебетиле язылгъан. Макъале муэллифи, гъиябий танышым Маммед Аслан экен. Бундан тамам он сене эвельси, Маммед эфенди манъа алякъа болюги вастасыле китабыны эдие эткен эди. Китапнынъ намы «Тюрк халкъ шииринден сечмелер».
«Берекет»теки макъалеге дикъкъат этим. «Сизе азизлер азизи, гъариблер гъариби, догъмалар догъмасы Юнус Эмреден субет ачмакъ истейим…» деп башлай озюнинъ макъалесини, эдебиятшнас алим, халкъымызнынъ якъын досту – меслекдеши Маммед Аслан. Сонъра, фикирини девам этерек шойле дей: «Еди юз элли йыл аз-азачыкъ заман дегиль, амма Юнус Эмрелер ичюн эбедиет омрюнинъ башлангъычыдыр…». Акъ сакъаллы къырымлы къартларымыз бойле вакъытта, китабие сёзлер сёйлединъ дие тургъанлар. Эм акъикъатта, китабие сёзлер! Юнус Эмре кендине кесильген ве иншиалла илериде даа чокъ кесиледжек къыйметни акълы оларакъ къазана. Бу буюк сыманынъ яратыджылыгъыны, онынъ:
Беним адым дертли долап
Суйым акъар ялап-ялап,
Бойле омюр эйлемиш Чалап,
Онынъ ичюн инълерим…
яхут:
Шол Дженнетин ирмакълары
Акъар Алла деюб деюб,
Чыкъмыш ислям бульбуллери
Отер Алла деюб деюб,
киби инджи сатырларыны сонъунадже огренмеге – талиль этмеге чаре олурым аджеп! Бир шей демек кучь. Себеби, шаирнинъ яратыджылыгъы эфсаневий тюбсюз къуюны анъдыра…
Юнус Эмре сексен эки яшына келип вефат этти. О 1239 – 1321 сенелери яшады. Догъгъан ве вефат эткен ерлери белли дегиль. Шаир чокъ мемлекетлерде, хусусан арап мемлекетлеринде эм де Кавказ диярында булунгъаны беллидир. Кавказгъа – Азербайджангъа кельген экен, ихтимал бизим Къырымгъа да кельгендир, эгер де о, аслы да Къырымда догъмагъан олса. Бу табий ал. Себеби, Юнус Эмре яшагъан заманлары ислям дюньясында, даа догърусы магърептен мешрикъкге баргъандже Солхатнынъ – Эски Къырымнынъ шурети буюк олып, о озюнинъ бильги – медениет оджакълары иле мешур эди. Солхат ялынъыз эдими аджеба! Хайыр!.. Я Кефе, Сувдагъ, Гезлеве… Ашыкъ Умэр, Абдулла Ремиз, Эдип Эфенди, Фазиль Мухаммед, Исметий, Джевхерий, Гъазы Герайлар киби бизим буюк сымаларымыз – сёз усталарымыз Юнус Эмреден гъыда алгъанлардыр…
Беним дилим къуш дилидир,
Беним илим дост илидир.
Бен бульбулюм, дост гулюмдир,
Билинъ, гулюм солмаз беним, –
дей шаир.
Юнус Эмренинъ яратыджылыгъы иле – шиирлериле таныш олгъанда, онынъ бильгиси юксек дереджеде экенине текрар-текрар къани оласынъ. Тюркие алими Севги-Айваз Гокдемир Юнус Эмренинъ юксек бильгили бир зат олгъаны акъта бойле дей: «…Онынъ шиирлеринден тюзгюн бир огреним корьгени, арапча, фарсча ве ислям илимлери, ислям тарихы киби деврининъ стандарт бильгилерини эйи огренгени анълашылмакътадыр».
Амма Юнус Эмре, шиирлеринден биринде:
Ёкъ ере гечирдим гуни,
Ах нидейим омрюм сени,
Сенинъле олмадым гъани
Ах нидейим омрюм сени, –
деп яныкълай. О бу фани дюньяда ич бир шей япып оламагъанына окюне, яъни озь-озюнден мемнюн олмагъаныны ифаде эте. Затен, Эмре киби буюк къальбли сималар ич бир вакъыт озь-озьлеринден къанаатленмейлер. Бу да табий ал. Велякин Юнус Эмре иджатта пек махсулдарлы чалышкъаны корюне. Базы малюматларгъа коре о бинълерле шиирлер яратты. Амма эписи бир, гонъюли раатсыз…
Тюркиели эдебятшнас алим Ахмет Кабаклы шаирнинъ яратыджылыгъы акъта бир меракълы риваетни мисаль кетире: «Юнус Эмре учь бинъге къадар шиир сёйлемиш. Бунлары бир китапта топламыштыр. Олюминден чокъ сонъра бир кунь Молла Казим адында бир захит о китабы эле гечирмиш. Отурмыш бир голь кенарында окъуёр, кенди софулыгъына догъру гельмеен шиирлерни йыртып-йыртып сувгъа атармыш. Бельки эки бинъ манзумейи бойледже парчаламыш. Фекъат бирден бире гозю, бир шиирдеки:
Юнус Эмре бу сёзю эгри-бугри сёйлеме
Сени соргъуя чекер бир Молла Казим гелир,
бейитине илишиндже, эли аягъы буз кесильмиш. Юнусын кераметине, кенди джаиллигине инанмыш. Башкъа шиирлере токъунмамыш артыкъ. Не вар ки, суя атылан шиирлер де ёкъ олмыш сайильмаюр. Чюнки сёйлениркен мелеклер, къушлар ве сувдаки балыкълар онлары эзбер этмишлер. Эр саарь заманы окъурлармыш. Юнус да буны бир иляисинде сёйлемиш:
Дагълар иле ташлар иле чагъырайым Мевлям Сени,
Сеэрлерде къушлар иле чагъырайым Мевлям Сени…
Бизлер де, инсан заты, табиатнынъ бир къысымы оларакъ, риваетте тасвирленильген шу табиатнынъ джеми варлыкъларына къошуларакъ къанымыз, тилимиз, джанымыз несиль несильден кечип, тюрк сымасы Юнус Эмренинъ:
Бу фенада бир гъарибсинъ гульме-гульме агъла гонъюль,
Дердинъ дахи чокътур сенинъ гулме-гульме агъла гонъюль.
Иши-гуджу джеври-джефа, дюнья киме къалды вефа,
Къани Мухаммед Мустафа гульме-гульме агъла гонъюль.
Бир гунь ола эджель геле, къуллар къуллугъындан къала,
Джумле махлюкъ топракъ ола, гульме-гульме агъла гонъюль,
киби бейитлерни, яъни Маммед Асланнынъ лисаны иле сёйлегенде эбедиеттен ер алгъан сатырларны окъуйджакъмыз, рухланаджакъмыз, буюк сыманынъ несили олгъанымыздан магърурланаджакъмыз ве янъы-янъы енъишлерни эльде этмек ичюн битмез-тюкенмез бу ильхам копкесинден сув ичеджекмиз.
«САЛГЪЫР». 1991. № 2