Кечкен йигирминджи асырнынъ экинджи ярысы…

Репрессиягъа – джезагъа огъратылгъан ве энди бир авуч къалгъан къырым миллети узеринден чалышкъан комендант режими «лягъу» этильди (1956 с.). Велякин, гъает зенгин тарих къатламлары саиби – къырымлыгъа кенди Бешигине – Къырымгъа къайтмакъ бир тамам ясакъ этильди. Бундан гъайры Къырымнынъ догъмуш эвлядына зыт ярыгизли, яхуд бир тамам гизли махсус къанунлар чалышты. Къырымлы деген къырым, эр вакъыт ве эр ерде незарет астында булунды…

Сёйлемек истегеним, комендант режими алынып ташлангъан сонъ, коммунист империясынынъ чешит ерлерине сюрюлип ташлангъан ве тесадюфен сагъ къалгъан къырымлардан базылары кенди якъынларыны араштырып башладылар. Джеза–эджель эшелонларынынъ эксериети Меркезий Асия улькелерине, хусусан Озьбекстангъа келип чыкъкъаны себеп, миллетнинъ бир талайы озь акърабаларыны Озьбекстандан тапты ве анда да къонды. Нетиджеде, къырым миллетининъ эсас къысымы Озьбекстанда топланды.

Иште, кеттикче бу улькеде къырымларны маневий емек иле теминлеген къырым милий медениет оджакълары пейда олуп башлады. Бойле медениет оджакълардан бириси, Озьбекстан девлет Радиосында чалышып башлагъан къырым тилинде яйынлары муарририети олду.

Бу медениет оджагъы, яъни радио, Ветанындан бинълерле километр месафеде – резервацияларда эп къырылып эляк олуп баргъан къырымларны мисли ёкъ маневий емек иле теминлеп башлады. Бу маневий емек исе, радиоузель ве приёмниклер васталары иле аман–аман эр бир къырымлыгъа барып чыкъты. Себеби, бойле радиоузеллер, экинджи джиан дженки девиринде коммунист империясы ичерисиндеки джеми койлерде ве шеэрлерде диреклер тёпесине ерлештирильген олуп, андан мунтазам суретте джебэ хаберлери окъулды.

Сёйлемек истегеним, джезагъа огъратылгъан къырымларгъа да (хусусан Озьбекстангъа тюшкенлерге) мезкюр радиоузеллернинъ файдасы буюк олду.

Озьбекстан радиосында къырым тилинде ильки яйынлар бир къач дакъкъа девам этилип, микрофон къаршысындаки озьбек дикторы тюркюнинъ серлевасыны ве артистнинъ адыны озьбек тилинде окъуп барды.

Сонъра, кеттикче, «мустакъиль» къырым тилинде яйынлары муарририети ишлеп башлады.

Озьбекстан Девлет Радиосы (сонъундан Телерадиокомпания) къырым тилинде яйынлары муарририетинде Фатма Аметова, Амет Мефаев, Тимур Дагъджы, Сервер Арифов, Диляра Сеитджелилева, Сервер Бекиров, Къуртумер Шакиров, Зера Рустамова, Фикрие Джемалединова, Февзие Хайбуллаева, Леонора Нуриева, Джевдет Аметов ве бу сёзлернинъ – метннинъ муэллифи Юсуф Али (Хапысхорлы) чешит сенелерде – девирлерде фаалиет косьтердилер…

Бу ерде, меним бала къальбимде бир омюр синъип къалгъан бир левханы икяе этмек истейим.

…Мен, къарарле беш – алты яшларындайым, уфакъ балайым.

Эвимизнинъ артындан «Каттакъургъон – Хатирчи» ташёлы кече. Яз мевсими.

Куньлерден биринде, мен акърандаш балалар иле ойнап тойсам керек, ёл бою эвимизге таба догърулдым. Эвнинъ артында сыртыны диваргъа таяндырып, тизлерине чёккен анамгъа козюм тюшти. Анамнынъ дюльбер ири козьлеринден чыпыр–чыпыр яшлар тамлай. Шимди бойле «манзараны» корьген меним бала юречигим раатсызланып – чапаланып башлады. Шу ань къулагъыма къырым тилинде янъгъырагъан йыр эшитильди. Тюркю нагъмелери бизден эки – учь километр месафеде ерлешкен «МТС» денильген къасабадан памукъ занларындан кечип кельмекте. Радиоузельден бир ханым иджрасында къырым тюркюси янъгъырамакъта.

Алланынъ Рахметинде олсун, анам Айше Керим Къызы, иште о вакъыты тюркюнинъ тесиринден агълагъаныны дуйдум. Шимди, памукъ чёллеринден кечип кельген бу къудретли догъмуш нагъме, меним азиз анама уджсуз–буджакъсыз кяинат черчивесинде булунгъан текрарланмаз екяне Бешигини – Къырымыны, кяинатнынъ ич бир кошесинде олмагъан эм де ола бильмейджек эфсаневий Ветан аджайибатларыны, гедже–куньдюзь кенди тилинде ве айны заманда къырым аэнкинде шувулты иле токътамадан лафэтип – сырдашып тургъан Къара денъизини хатырлатмакъта… (Мен буларны сонъундан анъладым).

Бу вакъиадан сонъ чокъ йыллар келип кечти. Алланынъ икметиле, такъдир мени айны шу Радиогъа (энди оъа, Озьбекстан девлет Телерадиокомпаниясы дениле) кетирип къойды. Даа догърусы, Озьбекстан Телерадиокомпаниясы къырым тилинде яйынлары муарририетинде башта диктор, сонъра муаррир, уйкен муаррир, даа сонъра мудир вазифелеринде чалыштым.

Бу девлет идаресинде аман–аман он сене девамында фаалиет косьтерген олсам да, бутюн вакъыт – хусусан эр тирет студияда микрофон къаршысына кечип отургъанымле, Озьбекстаннынъ кенар бир буджагъында ерлешкен Каттаминъ кою, «Каттакъургъон – Хатирчи» ташёлу, эвимизнинъ артындаки диваргъа таянып отургъан анам, анамнынъ элемли козьяшлары, узакътан эшитильген – бесебелли Сабрие Эреджепова иджрасында олса керек, тюркю нагъмелери… эписи кинотасма киби арды–сыра козьлерим огюнден кечип башлай. Азиз Анамнынъ Азиз Рухы менимле берабер студияда – янашамдаки скемледе отургъаныны бутюн барлыгъымле сезем.

Бу да табиатнынъ битмез–тюкенмез сырларындан бири олса керек…

Дейджегим, Меркезий Асиянынъ арабакъапысы эсап этильген Ташкент шеэринде, Озьбекстан Девлет Радиокомитети эркянында чалышып башлагъан къырым миллий яйынлары муарриети пешинден, къырым тилинде «Ленин байрагъы» газетасы нешир этильди. «Хайтарма» оюн ве йыр къырым миллий ансамбли мейдангъа кетирильди. Гъафур Гъулам адына Эдебият ве саньат нешриятында къырым тилинде китаплар басылды. Низамий адына педагогика институтында (шимди университет) «Къырым тили ве эдебияты» болюги ачылды. Базы орта мектеплерде Ана–къырым тили дерслери алынып барылды...

Буларнынъ алайы, энди бир тамам олюмге махкюм этильген къырым миллетине, текрарланмаз гъыда ролюни одеди.

Эльбетте, мезкюр къырым медениет оджакълары – миллий маневий «емеклер» озь башына пейда олмады…

Коммунист империясы девлети тарафындан къырымлыгъа нисбетен алынып барылгъан вахший сиясетнинъ фаркъына бармагъан ве айны заманда ярынны корюп оламагъан базы «анълашылмагъан» къырымлынынъ итираз бильдиргенине бакъмадан, Къырымстандан бинълерле километр месафеде миллий медениет оджакълары мейдангъа келюви бир муджизе олду. Бу муджизе исе, къырым миллетини маневий емек иле теминледи. Яъни, къырым халкъы кенди эфсаневий къараманларыны, текрарланмаз догъмуш тюркюлерини, нагъмелерини, фольклорыны, тарихыны окъуды… динъледи… сейир этти… огренди… менимседи. Кеттикче, мезкюр миллий маневий емеклер къырымлыны юкъу умютсизлигинден уянтты, сынгъан яралы къанатларыны тедавийледи (догърултты), миллийлик гъурурыны къайтарды… Албу исе, баягъы къырылгъан, сонъ эджель дегирменинден тесадюфен сагъ чыкъкъан миллетнинъ къалгъаныны манкъурткъа* чевирмек киби коммунист дурумынынъ кёр сиясети бир тамам бошкъа чыкъты – макъсадына толусы иле иришип оламады демектир.

Ана–къырым тилинде чалышып башлагъан медениет оджакълары… – Ремзи Бурнаш заты алийлернинъ –

киби инджи сатырлары, буюк колемли «Ленин байрагъы» газетасында мунтазам суретте басылып барылгъан «Эдебият саифеси», «Джесарет» саифеси, «Халкъ агъыз яратыджылыгъы» саифеси киби разворотлар (газетанынъ ичерики саифелери), буюк сахналардан янъгъырагъан текрарланмаз халкъ тюркюлери… эр бир къырым эвлядына онынъ къадимий Къырым ве къырым миллетине менсюплигини хатырлатып, баш тасындаки Тюрк Эгерине* синъдирип барды…

Эбет, халкъ озюнинъ гъает зенгин маневий «емеклеринден» гъыда алып, о ич де экиленмеден, мукъаддес куреш мейданына чыкъты… Бойлеликле, къырым халкъы, манкъурткъа дегиль де аксине бир тамам фыртына къушуна чевирильди.

Бу да инкяр этильмейджек акъикъат!

Мезкюр муджизе де, къадимий тюрк эвляды Шараф Рашидовнынъ* гъает яваш–сакин–мукъайыт адымлары нетиджесинде садыр олду.

Бу шахс, шаир ве несирджи олмакъ иле бир сырада буюк девлет эрбабы сыфатында да танылды. О, чокъ сенелер зарфында Озьбекстан Юкъары Советини, сонъра Озьбекстан Меркезий Комитетини идаре этти, яъни Озьбекстаннынъ «падишасы» олду.

Меним сёйлемек истегеним, коммунист империясынынъ энъ юксек тахтында булунгъан укюмдар ве онынъ чевре–четлериндеки сыра–сыра «везирлер» тарафындан къырымлы деген къырым ер узеринде олмамасы, онынъ бир тамам махв этильмеси ичюн алемшумуль халкъара джинаий ишлер алынып барылды. Велякин Алланынъ Икмети ве Мерхамети иле коммунист дурумы кенди макъсадына иришип оламады…

Хакъ Таалянынъ ярдымы иле, Шароф ака бунъа маниа олды. О озю киби къудретли тюрк къавмындан олгъан къырым миллети файдасына, яъни эджель эскенджесинде эп аизар чеккен догъмуш къавмыны сакълап къалмакъ ичюн озюнинъ бутюн бильгисини, ирадесини, дипломатия теджрибесини къулланды. «Бир адым огге, эки–учь адым арткъа» дегенлери киби, Озьбекстан «укюмдары» керек олгъанда «юксек тахтта» отургъан коммунист империясы укюмдары огюнде къырымлыгъа нисбетен алынып барылгъан сиясетке табий олгъаныны нумайыш этти. Велякин, мезкюр «нумайыш» иле бир сырада онъайтлы фырсат булуп, коммунист укюмдарынынъ дамарына киререк, о озюнинъ догъмуш тюрк къавмындан тёреген къырым миллетине яваш–яваш, бирер–бирер маневий миллий емек оджакъларыны мейдангъа кетирип барды. Къырым миллетине менсюп бир сыра шахсларны юксек девлет вазифелерине таинледи. Бир къач нуфус къырымлыгъа сабыкъ Советлер Бирлигининъ энъ юксек девлет мукяфатларына такъдим этти.

Бу да инкяр этильмейджек тарихий акъикъат!

– Бизлер, памукъчы механизаторлар тарлада чалышамыз, – деп хатырлай Социалист Эмек Къараманы Энвер Алиев* дженаплары. – Базы да, Шараф Рашидов бизим янымызгъа – тарланынъ ортасына келип чыкъа. Эр биримизнинъ элимизни алып сыджакъ корюше, ал–хатир сорай, дастархан башына кечип отура, бизлерле чай иче…

Бойле вакъытларда, Шараф ака меним озьбек зенаатдашларыма:

– Энверден нумюне алынъыз, фырсаттан файдаланып онынъ киби чалышмагъа огренинъиз! – дей тургъан. – Энвер, бугунь бизим мехмонимиз. Къысмет олса ярын догъмуш юрдуна – Къырымгъа къайтса, гъафлет къала билесинъиз…

Бойле аньлерде, мен къанатланам – фыртына къушуна чевирильген киби олам…

(Ресимде: Ана-Къырым тилинде нешир этильген «Ленин байрагъы» ве ана-таджик тилинде нешир этильген «Узбекистони сурх» газета хадимлери (сагъдан): Юсуф АЛИ (Хапысхорлы), Тоир АЛИМБОЕВ, Абселям ИСЛЯМОВ («Ленин байрагъы»нынъ баш муаррири), Юсуф–Али МИРЗОЕВ, Сафтер НАГАЕВ, Авнер ИСОКЪБОЕВ. (ТАШКЕНТ. 1977 с. Ленин адына мейдан)).

Даа бир мисаль. Озьбекстанда озьбек тилинде «Къизиль Узбекистон», таджик тилинде «Узбекистони сурх», рус тилинде «Правда востока», къырым тилинде «Ленин байрагъы» киби дёрт Республика газетасы нешир этиле тургъан. Мезкюр дёрт газета баш муаррирлери Шараф Рашидов ёлбашчылыкъ япкъан Озьбекстан Коммунист партиясы Меркезий Комитетининъ азалары. Тертип ойле. Сёйлемек истегеним, Меркезий Комитетте эр сефер Бюро* чагъырылгъанда, (Бюрода исе, Озьбекстаннынъ энъ юкъары девлет вазифелеринде булунгъанлар иштирак этелер), Шараф Рашидов топлангъанлар огюнде бир онъайтлы ара тапып, «Ленин байрагъы» газетасы муаррири Абселям Ислямовгъа* – онынъ адына мытлакъа бир къач джыллы сёзлер сёйлей. Яъни, о, бойле усул иле, Ветаны тартылып алынгъан Абселям агъаны мусафир танып, гонъюлини ала тургъан. Бунынъле Озьбекстан «падишасы», катаклизмлерден кечип сагъ чыкъкъан къырым миллетине – озю киби Тюрк эвлядына, онынъ ипрангъан къальбине азачыкъ олса да мельем багъышламагъа арекетте булунып турды…

Мен буларны Абселям Ислямов заты алийлеринден дефаларджа эшиттим.

Ве ниает, 1976 сенеси Озьбекстандаки къырым миллий медениет оджакълары сырасына козьге корюнген даа бир маневий чокъракъ къошулды. Ташкент шеэринде йылда эки дефа нешир этильген «Йылдыз» намында эдебият альманахы чыкъып башлады. Кеттикче, альманах эки айлыкъ «Йылдыз» меджмуасына чевирильди.

Мезкюр маневий медениет оджакъларнынъ эписи юкъарыда анъылгъан къудретли тюрк къавмындан тёреген Шараф Рашидовнынъ къолу иле мейдангъа кельди…

Бу ерде шуны да къайд этмек лязим ки,Ташкент шеэринде чалышкъан къырым милли медениет оджакъларынынъ алайы коммунист империясына сачылгъан къырымлыны маневий емек иле теминлеп барды. Нетиджеде, вакъыт–сааты кельгенде, къырым халкъы Къырымгъа зыр–зыбылдакъ къайтмады. Яъни миллет кенди Ветанына озюнинъ (насыл олса да) интеллектуаль потенциалы иле келип чыкъты.

Шаир, несирджи, публицист ве айны заманда буюк эрбап Шараф Рашидов заты алийлери къырым халкъынынъ авдет джерьяныны эвельден коре бильди. Шароф ака Къырым Миллий Арекети иле мувазиен яваш–яваш, усанмадан ялынъыз кенди башындаки Тюрк Эгерине базанып, тек кенди Тюрк Эгериле акъыл данышып–фикир пайлашып, къырымлынынъ авдет джерьянына земин азырлады. Бу да, акъикъат!

Иште, даа демичик анъылгъан «Йылдыз» альманахынынъ дюнья юзюни корюви о девирде эдебият алеминде буюк вакъиагъа чевирильди. Сёйлемек истегеним, мезкюр алманахнынъ биринджи санында меним «Бир гедже» серлевалы икяем дердж этильди.

Бу ерде, «Бир гедже» эсерим иле багълы бир вакъианы хатырламакъ истейим.

Мен, даа якъында орду хызметинден къайтып чалышып башлагъан «Ленин байрагъы» газетасында, экинджи джиан дженки мевзусына аит «Шемсинур» серлевалы уфакъ колемли левхамны бастырдым. Мезкюр левхада, Хапысхор сакини (Сувдагъ больгеси) Шемсинур Челебиева озюнинъ къундакъ баласы иле гестапо зинданында эляк олгъаны акъта тасвир этиле.

Арадан некъадар вакъыт кечти, бильмейим, куньлерден биринде, уйле авгъанда Матбаат Эвининъ докъузынджы къатында ерлешкен муарририетимзге котерильмек ичюн, лифтке миндим. Бу арада къайдандыр пейда олгъан газетамызнынъ хадими де энди къапысы къапалып башлагъан лифтке сокъулып етиштирди. Менден энди баягъы уйкен яшта олгъан бу адам, (анасы–бабасы тарафындан эйи ниет иле Эзан чагъырылып къойылгъан адыны анъмайым, себеби энди бу дюньяны терк этти), селямлашыр–селямлашмаз, манъа тикильди де, къаба сесле деди (эр альде манъа шай кельди):

– «Шемсинур»ни сат магъа!

Мен башта сёйленильген сёзлернинъ манасына бармадым. Велякин бир къач сание ичерисинде шимди къаршымда иджад адамны дегиль де, бир тамам имансыз «базиргянны» – доландырыджыны корьдим.

– Эвляд сатылмай, – дедим мен онынъ азачыкъ къылый кельген иридже козьлерине бакъып. – Языкълар олсун, сиз бу яшкъа келип, бойле иляий анъламдан гъафлет къалгъансынъыз.

«Аттан тюшсе де, эгерден тюшмей» дегенлери киби, о озюнинъ кенишче юзюнде артистке хас суний тебессюм догъурды, «Шемсинур» онъа неге керек олгъаныны «анълатып» башлады.

Меним назик ериме токъунгъан къаршымдаки джаиль «иджадкяр алыш–веришчининъ», яъни бу сафсатабазнынъ сафсатасыны кестим де:

– Билесинъизми, сиз шимди манъа анавы хырсызлагъан атларынъызны – эписини берсенъиз биле, мен сизинъ имансыз, алемден тыш джинаий теклфинъизге къапылмам! – дедим де, бу арада къапысы ачылгъан лифттен чыкътым.

О бекленильмегенде озю акъкъында – акъикъатны, бойле керчек малюматны эшитип, бир кереден бенъзи солду, дембе–дем нефеси тутулды.

Меним шимди бойле сёйлегеним себеби, бир–эки менбадан эшиткениме коре, бу «базиргян» озюнинъ йигитлик чагъында айындырмакъ зенаатыны эльде этип, ат хырсызлыгъы иле огърашкъан…

Алла гунях язмасын, мен, шу–шу, ич бир заман бу кишини джиддий ве айны заманда иджад адамы сыфатында къабул этип оламадым. Догърусы, меним нокътаий назарымдан, бу инсан бутюн омюр Къудретли Иджад Басамагъынынъ тек этегинде отлап юрди… Эбет, аджайибат Иджад Багъчасына кирип, Парнас узеринде онынъ текрарланмаз манзарасы бойлап сеяхат этмек, нешэсини дуймакъ, Ильхам Перилери иле къонушмакъ… Ильхамланмакъ… эр кезге насип олмай… Бу да табиат къануны олса керек.

Айдынъыз, «Кечкен ишке Салават!» дегенлери киби, энди эсас макъсадкъа кечейик.

Дейджегим, «Ленин байрагъы» газетасында басылгъан «Шемсинур» левхам эсасында «Бир гедже» серлевалы икяе яздым. Мезкюр эсер даа демичик сёйлегеним киби, 1976 сенеси чыкъып башлагъан «Йылдыз» альманахнынъ биринджи санында дердж этильди.

Иште, бундан аман–аман ярым асыр эвельси дюнья юзюни корьген мезкюр икяемни, «Къырым» газетасынынъ дюльбер ве айны заманда гъает икметли окъуйыджыларына теклиф этмек истейим.

(Ресимде: Акрополь. Афина шеэри. (Юнанстан))

Усние буюк къуванч ве эеджан иле чапып азбаргъа киргенде, Асие апте чамашыр ювмакъле мешгъуль эди. О, анасынынъ бойнуна сарылды, козьлерини, копюкли эллерини опъти, джошкъунлыкъле имтианлардан аля баалар алгъаныны, университетке къабул олунгъаныны сейледи. Асие апте къызыны багърына басаракъ, козьлеринден дане–дане яш акъкъаныны дуймай къалды. Яшы даа къыркъларны кечсе де, сачларына сийрек–сепелек чал тюшкен ананынъ акъылына балалыкъ чагъы тюшти. О, озюнинъ илькиде мектептен къайткъаныны, мына къызы Усние киби келип, анасынынъ бойнуна сарылгъаныны хатырлады. Эгер янъылмаса, о вакъытлары онынъ анасы Хатидже апте де, чамашыр ювмакъта эди…

Кеченлерде исе, Душанбе шеэринден кельгенде ишиткенлери Асие аптени пек эеджанландырды. Бу ал шойле олгъан эди.

Поезд Самаркъанд вокзалында токътады. Асие апте вагоннынъ пенджересинден къалабалыкъ перронны сейир этмекте. Бу вакъыт:

– Хызым, бу учюнджи купеми? – деген сес ишитильди.

Асие апте сес кельген тарафкъа бакъты, къапы янында бир къартанайны корьди.

– Эбет, хартана, сиз янъылмадынъыз, бурасы учюнджи купедир, – деди де, барып онынъ къолундан чантасыны алып, багаж тургъан ерге ерлештирди.

Ёлджы къартанай исе, къапунынъ янында эйкель киби къатып къалды. О озюнинъ чантасыны ерлештирмекте олгъан къадындан козълерини аламай эди. «Ёкъ, мен янълышам, инсан–инсангъа бенъзейдир. Лякин… Къартанай эеджандан озюнинъ алсызлангъаныны сезсе керек, терен–терен нефес аларакъ пенджере янына келип отурды. Асие апте къартанайнынъ къаршысына келип отургъанда, онынъ алсыз, тер баскъан юзюни, манълайыны корип:

– Хартана, сизе не олды я? Хасталандынъызмы ехса? – деди.

– Ёкъ къызым, бу къартлыкъ белясы, – деди о. – Бираз ёрулсам керек. Шимди кечип кетер.

Асие апте стол устюнде тургъан чайниктеки лимонлы чайдан пиялагъа къойды да, онъа узатты.

– Анда китейсинъиз я, хартана?

Къартанай чайдан бир къач ютум ичип бираз озюне кельген сонъ, Андижангъа, эвине къайткъаныны ве мында, Самаркъандкъа къардашына мусафирликке кельгенини сейледи. Лякин шимди къартанайнынъ бутюн акъылы – фикири, къаршысында отургъан, бу алчакъ гонъюлли ве мераметли къадында эди, О, сёзюни битиргенден сонъ:

– Хызым, я сен не ерден оласынъ? – деп сорады.

– Къырымнынъ Чарх коюнденим… – джевапланды Асие апте.

– Ананъ–бабанъ сагълармы?

Асие апте пенджереге тараф бакъып:

– Бильмейим, хартана, – деди.

Поезд перронны чокътан артта къалдыргъан эди. Асие аптенинъ козю огюнден арды–сыра телеграф диреклери кечмекте, авлакъта исе, кенъ асфальт ёлдан автобус кетмекте. Автобус поезддан артта къалмамагъа тырышып, суръатыны эп тезлештире. Ёлдан бираз о якъта ем–ешиль обалар ве анда– мында ешерген тереклер корюнмекте. Бутюн табиат бааръ урбасына бурюнген.

Асие апте буларны козетмек иле берабер ненидир хатырласа керек, о пенджереден козълерини алып бир нокътагъа тикерек:

– Ана–бабамы пек аз билийим, – деди. – Чюнки олардан та балалыгъымда, дженк сенелери айырылдым. Дженктен сонъ, анамы ве бабамы чох араштырдым, лякин тапамадым. Олар сагъмы, ольгенми бильмейим.

– Ананънынъ ады не эди я, къызым?

Бу сорав Асие аптени абдыратты. О, шашмалагъаныны дуйдырмайджакъ олып:

– Хатидже! – деди.

Асие апте бираз тынчландым дегенде, экинджи суаль оны элеслендирди.

– Керим Хатидже сенинъ ананъ ола, шойлеми, къызым?

– Эбет, хартана… Лякин… Сиз…

Къартанайгъа не айтаджагъыны бильмей шашмалап къалгъан Асие аптенинъ къияфети денъише башлады. Шимди о, янагъына тыгъырып тюшкен козъяшларыны биле сезмеди…

Анасыны гестаподжылар алып кеткенде, озю еди, къардашы Фатиме исе, беш яшында эдилер. Эртеси куню къардашы иле экиси феръяд–фигъан къопарып: «Анама вараджамыз!» деп, агълагъанлары шимди онынъ козю огюнде дешетли бир вакъиа оларакъ джанланды. Анасыны алып кеткенден сонъ, олар тизесининъ эвинде яшай башладылар. Кунълерден биринде Асиечик: «Юр, каде, эвимизе китейих, ана гелип бизи араштырыйдыр» деп, тизесине дуйдырмай Фатимечикнинъ эльчигинден тутты да, эвлерине тараф ёлландылар.

Азбаргъа якъынлашкъанда, эвлерининъ ичинден насылдыр сеслер ишитильди. Анамыз кельди беллеп, экеви де къуванчле: «Ана, аначыгъым!» деп, ичериге чапып киргенде, Асиечик биринджи барып, къапыгъа якъын тургъан насылдыр чызмагъа урулгъаныны ве о чызманынъ зарпындан диваргъа къакъылып йыкъылгъаныны, Фатимечик исе, эсини джояяткъан аптесине сарылып агълагъаныны бирден бирге дуймай къалды…

Бираз сукюнеттен сонъ, Асие апте озюне кельди де, къартананынъ къаршысына тиз чекип:

– Сиз меним анамы билийсинъизми? Анама не олды? Сейленъиз, хартана! Меним аначыгъым не ерде?! – деп ялварды.

Эеджанлангъанындан, Асие аптенинъ багъры толып–ташты. О, терен ойгъа далгъан къартанайгъа бакъып, козъяш текип агъламакъта эди. Насыл агъламасын я? Арадан нидже йыллар кечти, къардашы Фатиме иле берабер ана–бабаларыны не къадар араштырдылар, лякин олар сагъмы–ольгенми бир шей билалмадылар. Шимди исе, тесадюфен расткетирген, анасынынъ такъдирини бильген бу танъымагъан къартанайны корип, насыл эеджанланмасын, насыл этип онъа сыгъынмасын…

– Агълама, къызым. Мен, ананъ Хатидженен бир ерде аз вакъыт олгъан олсам да, оны яхшы билем ве онынъ айдын хатиреси юрегимде эбедий сакъланып къалды. Сенинъ ананъ джесюр къадын эди, – деди де, къартанайнынъ козълери огюнде о дешетли йыллар джанланды.

… 1941 сенесининъ сабаларындан бири. Меркезий радиостанциядан, Советлер Бирлигине фашист Германиясы дженк илян этмей, апансыздан баскъынджасына киргени акъкъында дешетли хабер бильдирильди. Мен о вакъытлары отуз дерт яшында олып, койде оджалыкъ япа эдим. Бутюн эали ветанымызны фашист баскъынджыларындан къорчаламакъ ичюн аякъкъа турды. Биз, къадынлар, дженкке ярарсыз эрлернен бирликте къалып, аскерлеримизни керекли ашайт маллары иле теминлемек ичюн гедже демей, кунъдюз демей, бутюн къуветимизни кой ходжалыгъы ишлерине берип чалыша эдик.

Фашистлер кельгени киби биз бир талай къадын–къызлар ве эрлер дагъларгъа кеттик. Баскъынджыларгъа бир кунъ де раатлыкъ бермемек ичюн эпимиз бир агъыздан ант этик.

Кимер кунълерде мен койге муим вазифе иле барып келем. Бир кунъ танъ маали эди. Каматра дагъы беттен койге киреджекте, къая артында сакъланып тургъан бир къач румын аскери, апансыздан мени якъаладылар. Сонъ тинттилер. Менде, шубелениледжек бир тюрлю шей тапмадылар. Лякин, меним танъда дагъдан кельгеним, оларгъа етерлик эди. Манъа япмагъан шейлери къалмады. Къыскъасы, мени бааръ кунълерининъ биринде шеэрге кетирип гестаподжыларнынъ къолуна теслим эттилер.

Энди аяттан умютимни кестим. Чюнки оларнынъ къолундан кимсе тири чыкъмай эди. Эр кунъ суаль–джевап иле, къыйнав ве котек иле кече. Олар бир тюрлю керекли малюмат аламагъан сонъ, чешит усуллар иле къыйнап, мени олюм алында кене камерагъа кирсетип быракъалар.

Бир кунъ, акъшам, мен аджджы–аджджы агълагъан бала сеси ишиттим. Сонъ къапы ачылып босагъада эки нуфус «СС» аскери корюнди. «СС»–чилер инсанлыкъ дереджесинден чыкъарылгъан яш бир къадынны сюйреклеп ичери кирсеттилер де, даа ильки баарьни корип оламагъан учь – дёрт айлыкъ, сеси – седа берген сабийни къадыннынъ янына быракъып, эджнебий тильде нелердир сёйлене – сёйлене чыкъып кеттилер.

Мен де о вакъыт агълап тойгъан эдим. Чюнки мени де, аман–аман шимди къаршымда яткъан къадыннынъ дереджесинде алып кельдилер. Бир гунясы олмагъан, эльчиклерини зораки котерип агълап ярдым сорагъан баланынъ сесинден, менде насылдыр янъы къувет дуйгъулары пейда олды. Мен зар–зорле сюйрекленип, баланы къолума алдым. Онынъ беденчиги сувукътанмы, бильмедим неден когерип кеткен. Мен ямавгъа ошап къалгъан быджагъымны чыкъардым да, баланы сарып кокюсиме бастым. Онынъ сеси бираз сакинлешти, сонъ токътады, юкълап къалды. Ерде яткъан «джесед» исе, нелердир айтып сандыракъламакъта. Онынъ котектен когерип къалгъан вуджудыны корип, энди баланынъ ерине озюм окюр–окюр агъламагъа башладым. Юрегим инълеп – сызлап, мельунларгъа лянетлер айтып, оларны бутюн вуджудымдан нефретленип чыкъкъан сезлерле козъяш текип къаргъадым.

О вакъыт, о джеллятларны къаргъамадан гъайры элимден башкъа ич бир шей кельмей эди. Юкълап къалгъан баланы бир кошеге яткъыздым ве къадынны нидже мешакъатларле диваргъа кетирип таяндырдым. Элимден кельген бутюн чарелерни яптым. Кутюльмеген бир вакъытта, айынгъан баласынынъ агълав сесинден олса керек, о козьлерини ачты да:

– Сейранчыгъым! – деп еринден къалкъмагъа ынтылды.

Лякин такъатсызлыкътан, ян тарафына юварланды. Оны текрар диваргъа таяндырдым ве баланы онынъ къуджагъына къойдым. Бала исе, ач олса керек, сеси токътамай. Не япмалы? Мен, яры джанлы анасында сют къайдан кельсин деп тюшюндим. Лякин бала анасынынъ кокюсини эмерек, агъызы копюкленгенини корип, насыл къувангъанымны озюм де бильмедим. Къадын энди бираз кендине кельген эди…

Биз, о гедже баягъы лакъырды этип олдыкъ. Онынъ, Хатидже Керим олгъаныны, дженктен эвель меним киби, о да мектепте чалышкъаныны анъладым. Къырымны немселер алгъан сонъ, омюр аркъадашы дагъда, озю исе, койде къалып, тюрлю усулларле душмангъа къарши куреш алып баргъанлары акъкъында айтты. Чарпышмалардан биринде омюр аркъадашы Аппаз Умер эляк олып, озюни исе «СС»–чилер якъалагъаныны, Асиечикле, Фатимечик эвде дерт козълериле аналарыны беклегенлерини козъяш текип бильдирди. Мында, оны къуджагъындаки баласы иле берабер, онларле километр джаяв–джалпы, нидже мешакъатларле алып кельгенлери акъкъында икяе эткенлери аля даа бугуньгедже козюмнинъ огюнден кетмей, къызым…

Къартанай, Асие аптенинъ козьяшларыны коререк, онынъ анасы Хатидже акъкъында энъ дешетли вакъианы айтмагъа гонъюли батмайып токътады. Лякин Асие апте насылдыр кучьлю ве ирадели сесле:

– Ондан сонъ, анамнынъ тагъдири не олды, хартана? Сейленъиз, мен анамнынъ аят елуны сонъунадже бильмех истейим! – деди эеджанлы давушле.

Къартанай бираз сукюнеттен сонъ, терен нефес алды да, Асие аптеге бакъып:

– Къызым, меним айткъанларым ве айтаджакъларым санъа, эльбет, пек агъыр келир, лякин сен бутюн ираденъни топлап динъле ве озюнъни тут. Душманлар ананъны насыл мушкюль алларгъа къойгъаныны бильмек керексинъ, – деди ве икяесини девам этти.

Эртеси куню сабасына, «СС»–чилер келип ананъны ве Сейранчыкъны алып кеттилер. О дакъкъадан башлап мен озюмни тюшюнмедим. Бутюн акълым – фикрим ана–баланынъ аяты акъкъында тюшюндже иле багълы эди. Лякин онъа бир тюрлю ярдым этмеге имкяным ёкъ. Арадан баягъы вакъыт кечти. Ниает, камерагъа ананъны алып кельдилер. Лякин янында бала ёкъ. Ананънынъ къияфетини корип эсимни джойдым.

Бир, вакъыт козюмни ачсам, къулагъыма: «Сейраным, къозум! Къайдасынъ, джигерим! Балам! Къан ичиджи мельунлар санъа не яптылар!» деген сес, мени текрар абдыратты. Инсанлар бир тарафта турсын, бу алны коръген йыртыджы айванлар биле окюр–окюр агълар эдилер. Мен ананъа якъынлаштым. О, бираз озюне кельди де, ферьяд–фигъан къопарып: «Джеллятлар! Меним баламнынъ не гунясы бар? Не ичюн баламны чекиштиресинъиз? Къабаат менде, истегенинъиз къадар мени чекиштиринъиз. Лянетлер! Балама токъунманъыз!» деди де, бирден ха – ха – ха котерип кульди. О энди акъылыны ойнатып башлагъан эди… Кульмекни токътатып, бир нокътагъа тикильди. «Олар меним баламны козъ огюмде къыйнап ольдюрдилер…» деп, сачларыны юлкъты.

Бираз вакъыт кечер–кечмез текрар сандыракълап куле башлады. Бу ал чокъкъа бармады. О теренден бир «а – а – а – х» чекип, сеси эбедий тынды. Мен исе, бу адисени корип, таш киби къатып къалдым. Ананънынъ джеседини алып кеткенлерини, гедже кечип, саба олгъаныны, тыштаки атышмаларны – ич бир шейни корьмей ве ишитмей эдим.

Ниает, менден бир къач адым узакълыкътаки къуветли патлавнынъ дарбесинден озюме кельдим. Къомшу камералардан насылдыр шаматалар къопты. Шу вакъыт мен булунгъан камеранынъ къапысы ачылып босагъада совет арбий урбасы кийген аскер пейда олды. Тюш олмасын деп, айынмакъ ниетиле сачларымдан тутып бар къуветимле тартмагъа башладым. Бу арада аскернинъ таныш тильде:

– Къартанай чыкъынъыз бу одадан, энди сиз азатсынъыз! – дегенини ишитип, тюш олмагъанына къандым.

Элимде исе, къалгъан бир – эки ап–акъ сач теллерини корип, бу аскер манъа ничюн къартанай, деп, мураджаат эткенини анъладым. Мен о вакъытлары отуз алты яшларында эдим. Лякин о унутылмаз фаджиалы геджеде меним сачларым ап–акъ олды…

Къартанай явлугъы иле козъяшларыны силерек, бала киби агълагъан Асие аптеге бакъты:

– Къызым, агълама. Козъяш текип ананъны къайтарып оламазсынъ. Сенинъ ананъ – Хатидже Керим Ветаны ашкъында къараманларджа эляк олды. Сен, къызым, ананъле некъадар гъурурлансанъ да акълысынъ…

Бу арада Усниенинъ:

– Ана, не ичюн агълайсынъыз я?! Агъламанъ аначыгъым! – деп къычыргъаны, Асие аптени азаплы тюшюнджелерден къуртарды.

О сескенип озюне кельди. Къызынынъ омузларынадже саркъып тюшкен сим–сия сачларыны сыйпады. Анасынынъ шимди не тюшюнгенлеринден Усниенинъ хабери ёкъ. О къызыны тынчландырмакъ ичюн:

– Сенинъ университете гирдигъынъы ишитип, хувандым. Бунъа агъламайып, гозьяш тёкмейип олурмы, хызым, – деп, Асие апте къызыны кокюсине басты.

Сонъра:

– Бугунъ сенинъ геледжегъинъи билип, севимли емегинъи пиширдим. Вар, аша, хызым. Сонъ истесенъ, манъа ярдым этерсинъ, деди ве оглюгининъ этегиле козьлерини сильди.

(Ресимде: «Осман Гъазы» адына мейдан. Бурса шеэри (Тюркие))