Keçken yigirminci asırnıñ ekinci yarısı…

Repressiyağa – cezağa oğratılğan ve endi bir avuç qalğan qırım milleti üzerinden çalışqan komendant rejimi "lâğu" etildi (1956 s.). Velâkin, ğayet zengin tarih qatlamları saibi – qırımlığa kendi Beşigine – Qırımğa qaytmaq bir tamam yasaq etildi. Bundan ğayrı Qırımnıñ doğmuş evlâdına zıt yarıgizli, yahud bir tamam gizli mahsus qanunlar çalıştı. Qırımlı degen qırım, er vaqıt ve er yerde nezaret astında bulundı…

Söylemek istegenim, komendant rejimi alınıp taşlanğan soñ, kommunist imperiyasınıñ çeşit yerlerine sürülip taşlanğan ve tesadüfen sağ qalğan qırımlardan bazıları kendi yaqınlarını araştırıp başladılar. Ceza–ecel eşelonlarınıñ ekseriyeti Merkeziy Asiya ülkelerine, hususan Özbekstanğa kelip çıqqanı sebep, milletniñ bir talayı öz aqrabalarını Özbekstandan taptı ve anda da qondı. Neticede, qırım milletiniñ esas qısımı Özbekstanda toplandı.

İşte, kettikçe bu ülkede qırımlarnı maneviy yemek ile teminlegen qırım miliy medeniyet ocaqları peyda olup başladı. Böyle medeniyet ocaqlardan birisi, Özbekstan devlet Radiosında çalışıp başlağan qırım tilinde yayınları muarririyeti oldu.

Bu medeniyet ocağı, yani radio, Vetanından biñlerle kilometr mesafede – rezervatsiyalarda ep qırılıp elâk olup barğan qırımlarnı misli yoq maneviy yemek ile teminlep başladı. Bu maneviy yemek ise, radiouzel ve priyomnikler vastaları ile aman–aman er bir qırımlığa barıp çıqtı. Sebebi, böyle radiouzeller, ekinci cian cenki devirinde kommunist imperiyası içerisindeki cemi köylerde ve şeerlerde direkler töpesine yerleştirilgen olup, andan muntazam sürette cebe haberleri oquldı.

Söylemek istegenim, cezağa oğratılğan qırımlarğa da (hususan Özbekstanğa tüşkenlerge) mezkür radiouzellerniñ faydası büyük oldu.

Özbekstan radiosında qırım tilinde ilki yayınlar bir qaç daqqa devam etilip, mikrofon qarşısındaki özbek diktorı türküniñ serlevasını ve artistniñ adını özbek tilinde oqup bardı.

Soñra, kettikçe, "mustaqil" qırım tilinde yayınları muarririyeti işlep başladı.

Özbekstan Devlet Radiosı (soñundan Teleradiokompaniya) qırım tilinde yayınları muarririyetinde Fatma Ametova, Amet Mefayev, Timur Dağcı, Server Arifov, Dilâra Seitcelileva, Server Bekirov, Qurtümer Şakirov, Zera Rustamova, Fikriye Cemaledinova, Fevziye Haybullayeva, Leonora Nuriyeva, Cevdet Ametov ve bu sözlerniñ – metnniñ müellifi Yusuf Ali (Hapıshorlı) çeşit senelerde – devirlerde faaliyet kösterdiler…

Bu yerde, menim bala qalbimde bir ömür siñip qalğan bir levhanı ikâye etmek isteyim.

…Men, qararle beş – altı yaşlarındayım, ufaq balayım.

Evimizniñ artından "Kattaqurğon – Hatirçi" taşölı keçe. Yaz mevsimi.

Künlerden birinde, men aqrandaş balalar ile oynap toysam kerek, yol boyu evimizge taba doğruldım. Evniñ artında sırtını divarğa tayandırıp, tizlerine çökken anamğa közüm tüşti. Anamnıñ dülber iri közlerinden çıpır–çıpır yaşlar tamlay. Şimdi böyle "manzaranı" körgen menim bala yüreçigim raatsızlanıp – çapalanıp başladı. Şu an qulağıma qırım tilinde yañğırağan yır eşitildi. Türkü nağmeleri bizden eki – üç kilometr mesafede yerleşken "MTS" denilgen qasabadan pamuq zanlarından keçip kelmekte. Radiouzelden bir hanım icrasında qırım türküsi yañğıramaqta.

Allanıñ Rahmetinde olsun, anam Ayşe Kerim Qızı, işte o vaqıtı türküniñ tesirinden ağlağanını duydum. Şimdi, pamuq çöllerinden keçip kelgen bu qudretli doğmuş nağme, menim aziz anama ucsuz–bucaqsız kâinat çerçivesinde bulunğan tekrarlanmaz yekâne Beşigini – Qırımını, kâinatnıñ iç bir köşesinde olmağan em de ola bilmeycek efsaneviy Vetan acayibatlarını, gece–kundüz kendi tilinde ve aynı zamanda qırım aenkinde şuvultı ile toqtamadan lafetip – sırdaşıp turğan Qara deñizini hatırlatmaqta… (Men bularnı soñundan añladım).

Bu vaqiadan soñ çoq yıllar kelip keçti. Allanıñ ikmetile, taqdir meni aynı şu Radioğa (endi oa, Özbekstan devlet Teleradiokompaniyası denile) ketirip qoydı. Daa doğrusı, Özbekstan Teleradiokompaniyası qırım tilinde yayınları muarririyetinde başta diktor, soñra muarrir, üyken muarrir, daa soñra müdir vazifelerinde çalıştım.

Bu devlet idaresinde aman–aman on sene devamında faaliyet köstergen olsam da, bütün vaqıt – hususan er tiret studiyada mikrofon qarşısına keçip oturğanımle, Özbekstannıñ kenar bir bucağında yerleşken Kattamiñ köyü, "Kattaqurğon – Hatirçi" taşölu, evimizniñ artındaki divarğa tayanıp oturğan anam, anamnıñ elemli közyaşları, uzaqtan eşitilgen – besebelli Sabriye Erecepova icrasında olsa kerek, türkü nağmeleri… episi kinotasma kibi ardı–sıra közlerim ögünden keçip başlay. Aziz Anamnıñ Aziz Ruhı menimle beraber studiyada – yanaşamdaki skemlede oturğanını bütün barlığımle sezem.

Bu da tabiatnıñ bitmez–tükenmez sırlarından biri olsa kerek…

Deycegim, Merkeziy Asiyanıñ arabaqapısı esap etilgen Taşkent şeerinde, Özbekstan Devlet Radiokomiteti erkânında çalışıp başlağan qırım milliy yayınları muarriyeti peşinden, qırım tilinde "Lenin bayrağı" gazetası neşir etildi. "Haytarma" oyun ve yır qırım milliy ansambli meydanğa ketirildi. Ğafur Ğulam adına Edebiyat ve sanat neşriyatında qırım tilinde kitaplar basıldı. Nizamiy adına pedagogika institutında (şimdi universitet) "Qırım tili ve edebiyatı" bölügi açıldı. Bazı orta mekteplerde Ana–qırım tili dersleri alınıp barıldı...

Bularnıñ alayı, endi bir tamam ölümge mahküm etilgen qırım milletine, tekrarlanmaz ğıda rolüni ödedi.

Elbette, mezkür qırım medeniyet ocaqları – milliy maneviy "yemekler" öz başına peyda olmadı…

Kommunist imperiyası devleti tarafından qırımlığa nisbeten alınıp barılğan vahşiy siyasetniñ farqına barmağan ve aynı zamanda yarınnı körüp olamağan bazı "añlaşılmağan" qırımlınıñ itiraz bildirgenine baqmadan, Qırımstandan biñlerle kilometr mesafede milliy medeniyet ocaqları meydanğa kelüvi bir mücize oldu. Bu mücize ise, qırım milletini maneviy yemek ile teminledi. Yani, qırım halqı kendi efsaneviy qaramanlarını, tekrarlanmaz doğmuş türkülerini, nağmelerini, folklorını, tarihını oqudı… diñledi… seyir etti… ögrendi… menimsedi. Kettikçe, mezkür milliy maneviy yemekler qırımlını yuqu ümütsizliginden uyanttı, sınğan yaralı qanatlarını tedaviyledi (doğrulttı), milliylik ğururını qaytardı… Albu ise, bayağı qırılğan, soñ ecel degirmeninden tesadüfen sağ çıqqan milletniñ qalğanını manqurtqa* çevirmek kibi kommunist durumınıñ kör siyaseti bir tamam boşqa çıqtı – maqsadına tolusı ile irişip olamadı demektir.

Ana–qırım tilinde çalışıp başlağan medeniyet ocaqları… – Remzi Burnaş zatı aliylerniñ –

kibi inci satırları, büyük kölemli "Lenin bayrağı" gazetasında muntazam sürette basılıp barılğan "Edebiyat saifesi", "Cesaret" saifesi, "Halq ağız yaratıcılığı" saifesi kibi razvorotlar (gazetanıñ içeriki saifeleri), büyük sahnalardan yañğırağan tekrarlanmaz halq türküleri… er bir qırım evlâdına onıñ qadimiy Qırım ve qırım milletine mensüpligini hatırlatıp, baş tasındaki Türk Egerine* siñdirip bardı…

Ebet, halq özüniñ ğayet zengin maneviy "yemeklerinden" ğıda alıp, o iç de ekilenmeden, muqaddes küreş meydanına çıqtı… Böylelikle, qırım halqı, manqurtqa degil de aksine bir tamam fırtına quşuna çevirildi.

Bu da inkâr etilmeycek aqiqat!

Mezkür mücize de, qadimiy türk evlâdı Şaraf Raşidovnıñ* ğayet yavaş–sakin–muqayıt adımları neticesinde sadır oldu.

Bu şahs, şair ve nesirci olmaq ile bir sırada büyük devlet erbabı sıfatında da tanıldı. O, çoq seneler zarfında Özbekstan Yuqarı Sovetini, soñra Özbekstan Merkeziy Komitetini idare etti, yani Özbekstannıñ "padişası" oldu.

Menim söylemek istegenim, kommunist imperiyasınıñ eñ yüksek tahtında bulunğan ükümdar ve onıñ çevre–çetlerindeki sıra–sıra "vezirler" tarafından qırımlı degen qırım yer üzerinde olmaması, onıñ bir tamam mahv etilmesi içün alemşumul halqara cinaiy işler alınıp barıldı. Velâkin Allanıñ İkmeti ve Merhameti ile kommunist durumı kendi maqsadına irişip olamadı…

Haq Taalânıñ yardımı ile, Şarof aka buña mania oldı. O özü kibi qudretli türk qavmından olğan qırım milleti faydasına, yani ecel eskencesinde ep aizar çekken doğmuş qavmını saqlap qalmaq içün özüniñ bütün bilgisini, iradesini, diplomatiya tecribesini qullandı. "Bir adım ögge, eki–uç adım artqa" degenleri kibi, Özbekstan "ükümdarı" kerek olğanda "yüksek tahtta" oturğan kommunist imperiyası ükümdarı ögünde qırımlığa nisbeten alınıp barılğan siyasetke tabiy olğanını numayış etti. Velâkin, mezkür "numayış" ile bir sırada oñaytlı fırsat bulup, kommunist ükümdarınıñ damarına kirerek, o özüniñ doğmuş türk qavmından töregen qırım milletine yavaş–âvaş, birer–birer maneviy milliy yemek ocaqlarını meydanğa ketirip bardı. Qırım milletine mensüp bir sıra şahslarnı yüksek devlet vazifelerine tainledi. Bir qaç nufus qırımlığa sabıq Sovetler Birliginiñ eñ yüksek devlet mukâfatlarına taqdim etti.

Bu da inkâr etilmeycek tarihiy aqiqat!

– Bizler, pamuqçı mehanizatorlar tarlada çalışamız, – dep hatırlay Sotsialist Emek Qaramanı Enver Aliyev* cenapları. – Bazı da, Şaraf Raşidov bizim yanımızğa – tarlanıñ ortasına kelip çıqa. Er birimizniñ elimizni alıp sıcaq körüşe, al–hatir soray, dastarhan başına keçip otura, bizlerle çay içe…

Böyle vaqıtlarda, Şaraf aka menim özbek zenaatdaşlarıma:

– Enverden nümüne alıñız, fırsattan faydalanıp onıñ kibi çalışmağa ögreniñiz! – dey turğan. – Enver, bugün bizim mehmonimiz. Qısmet olsa yarın doğmuş yurduna – Qırımğa qaytsa, ğaflet qala bilesiñiz…

Böyle anlerde, men qanatlanam – fırtına quşuna çevirilgen kibi olam…

(Resimde: Ana-Qırım tilinde neşir etilgen "Lenin bayrağı" ve ana-tacik tilinde neşir etilgen "Üzbekistoni surh" gazeta hadimleri (sağdan): Yusuf ALİ (Hapıshorlı), Toir ALİMBOYEV, Abselâm İSLÂMOV ("Lenin bayrağı"nıñ baş muarriri), Yusuf–Ali MİRZOYEV, Safter NAGAYEV, Avner İSOQBOYEV. (TAŞKENT. 1977 s. Lenin adına meydan)).

Daa bir misal. Özbekstanda özbek tilinde "Qizil Üzbekiston", tacik tilinde "Üzbekistoni surh", rus tilinde "Pravda vostoka", qırım tilinde "Lenin bayrağı" kibi dört Respublika gazetası neşir etile turğan. Mezkür dört gazeta baş muarrirleri Şaraf Raşidov yolbaşçılıq yapqan Özbekstan Kommunist partiyası Merkeziy Komitetiniñ azaları. Tertip öyle. Söylemek istegenim, Merkeziy Komitette er sefer Büro* çağırılğanda, (Büroda ise, Özbekstannıñ eñ yuqarı devlet vazifelerinde bulunğanlar iştirak eteler), Şaraf Raşidov toplanğanlar ögünde bir oñaytlı ara tapıp, "Lenin bayrağı" gazetası muarriri Abselâm İslâmovğa* – onıñ adına mıtlaqa bir qaç cıllı sözler söyley. Yani, o, böyle usul ile, Vetanı tartılıp alınğan Abselâm ağanı musafir tanıp, göñülini ala turğan. Bunıñle Özbekstan "padişası", kataklizmlerden keçip sağ çıqqan qırım milletine – özü kibi Türk evlâdına, onıñ ipranğan qalbine azaçıq olsa da melyem bağışlamağa arekette bulunıp turdı…

Men bularnı Abselâm İslâmov zatı aliylerinden defalarca eşittim.

Ve niayet, 1976 senesi Özbekstandaki qırım milliy medeniyet ocaqları sırasına közge körüngen daa bir maneviy çoqraq qoşuldı. Taşkent şeerinde yılda eki defa neşir etilgen "Yıldız" namında edebiyat almanahı çıqıp başladı. Kettikçe, almanah eki aylıq "Yıldız" mecmuasına çevirildi.

Mezkür maneviy medeniyet ocaqlarnıñ episi yuqarıda añılğan qudretli türk qavmından töregen Şaraf Raşidovnıñ qolu ile meydanğa keldi…

Bu yerde şunı da qayd etmek lâzim ki,Taşkent şeerinde çalışqan qırım milli medeniyet ocaqlarınıñ alayı kommunist imperiyasına saçılğan qırımlını maneviy yemek ile teminlep bardı. Neticede, vaqıt–saatı kelgende, qırım halqı Qırımğa zır–zıbıldaq qaytmadı. Yani millet kendi Vetanına özüniñ (nasıl olsa da) intellektual potentsialı ile kelip çıqtı.

Şair, nesirci, publitsist ve aynı zamanda büyük erbap Şaraf Raşidov zatı aliyleri qırım halqınıñ avdet ceryanını evelden köre bildi. Şarof aka Qırım Milliy Areketi ile muvaziyen yavaş–âvaş, usanmadan yalıñız kendi başındaki Türk Egerine bazanıp, tek kendi Türk Egerile aqıl danışıp–fikir paylaşıp, qırımlınıñ avdet ceryanına zemin azırladı. Bu da, aqiqat!

İşte, daa demiçik añılğan "Yıldız" almanahınıñ dünya yüzüni körüvi o devirde edebiyat aleminde büyük vaqiağa çevirildi. Söylemek istegenim, mezkür almanahnıñ birinci sanında menim "Bir gece" serlevalı ikâyem derc etildi.

Bu yerde, "Bir gece" eserim ile bağlı bir vaqianı hatırlamaq isteyim.

Men, daa yaqında ordu hızmetinden qaytıp çalışıp başlağan "Lenin bayrağı" gazetasında, ekinci cian cenki mevzusına ait "Şemsinur" serlevalı ufaq kölemli levhamnı bastırdım. Mezkür levhada, Hapıshor sakini (Suvdağ bölgesi) Şemsinur Çelebiyeva özüniñ qundaq balası ile gestapo zindanında elâk olğanı aqta tasvir etile.

Aradan neqadar vaqıt keçti, bilmeyim, künlerden birinde, üyle avğanda Matbaat Eviniñ doquzıncı qatında yerleşken muarririyetimzge köterilmek içün, liftke mindim. Bu arada qaydandır peyda olğan gazetamıznıñ hadimi de endi qapısı qapalıp başlağan liftke soqulıp yetiştirdi. Menden endi bayağı üyken yaşta olğan bu adam, (anası–babası tarafından eyi niyet ile Ezan çağırılıp qoyılğan adını añmayım, sebebi endi bu dünyanı terk etti), selâmlaşır–selâmlaşmaz, maña tikildi de, qaba sesle dedi (er alde maña şay keldi):

– "Şemsinur"ni sat mağa!

Men başta söylenilgen sözlerniñ manasına barmadım. Velâkin bir qaç saniye içerisinde şimdi qarşımda icad adamnı degil de, bir tamam imansız "bazirgânnı" – dolandırıcını kördim.

– Evlâd satılmay, – dedim men onıñ azaçıq qılıy kelgen irice közlerine baqıp. – Yazıqlar olsun, siz bu yaşqa kelip, böyle ilâiy añlamdan ğaflet qalğansıñız.

"Attan tüşse de, egerden tüşmey" degenleri kibi, o özüniñ kenişçe yüzünde artistke has suniy tebessüm doğurdı, "Şemsinur" oña nege kerek olğanını "añlatıp" başladı.

Menim nazik yerime toqunğan qarşımdaki cail "icadkâr alış–verişçiniñ", yani bu safsatabaznıñ safsatasını kestim de:

– Bilesiñizmi, siz şimdi maña anavı hırsızlağan atlarıñıznı – episini berseñiz bile, men siziñ imansız, alemden tış cinaiy teklfiñizge qapılmam! – dedim de, bu arada qapısı açılğan liftten çıqtım.

O beklenilmegende özü aqqında – aqiqatnı, böyle kerçek malümatnı eşitip, bir kereden beñzi soldu, dembe–dem nefesi tutuldı.

Menim şimdi böyle söylegenim sebebi, bir–eki menbadan eşitkenime köre, bu "bazirgân" özüniñ yigitlik çağında ayındırmaq zenaatını elde etip, at hırsızlığı ile oğraşqan…

Alla günâh yazmasın, men, şu–şu, iç bir zaman bu kişini ciddiy ve aynı zamanda icad adamı sıfatında qabul etip olamadım. Doğrusı, menim noqtaiy nazarımdan, bu insan bütün ömür Qudretli İcad Basamağınıñ tek eteginde otlap yurdi… Ebet, acayibat İcad Bağçasına kirip, Parnas üzerinde onıñ tekrarlanmaz manzarası boylap seyahat etmek, neşesini duymaq, İlham Perileri ile qonuşmaq… İlhamlanmaq… er kezge nasip olmay… Bu da tabiat qanunı olsa kerek.

Aydıñız, "Keçken işke Salavat!" degenleri kibi, endi esas maqsadqa keçeyik.

Deycegim, "Lenin bayrağı" gazetasında basılğan "Şemsinur" levham esasında "Bir gece" serlevalı ikâye yazdım. Mezkür eser daa demiçik söylegenim kibi, 1976 senesi çıqıp başlağan "Yıldız" almanahnıñ birinci sanında derc etildi.

İşte, bundan aman–aman yarım asır evelsi dünya yüzüni körgen mezkür ikâyemni, "Qırım" gazetasınıñ dülber ve aynı zamanda ğayet ikmetli oquyıcılarına teklif etmek isteyim.

(Resimde: Akropol. Afina şeeri. (Yunanstan))

Üsniye büyük quvanç ve eyecan ile çapıp azbarğa kirgende, Asiye apte çamaşır yuvmaqle meşğul edi. O, anasınıñ boynuna sarıldı, közlerini, köpükli ellerini opti, coşqunlıqle imtianlardan alâ baalar alğanını, universitetke qabul olunğanını seyledi. Asiye apte qızını bağrına basaraq, közlerinden dane–dane yaş aqqanını duymay qaldı. Yaşı daa qırqlarnı keçse de, saçlarına siyrek–sepelek çal tüşken ananıñ aqılına balalıq çağı tüşti. O, özüniñ ilkide mektepten qaytqanını, mına qızı Üsniye kibi kelip, anasınıñ boynuna sarılğanını hatırladı. Eger yañılmasa, o vaqıtları onıñ anası Hatice apte de, çamaşır yuvmaqta edi…

Keçenlerde ise, Duşanbe şeerinden kelgende işitkenleri Asiye apteni pek eyecanlandırdı. Bu al şöyle olğan edi.

Poyezd Samarqand vokzalında toqtadı. Asiye apte vagonnıñ penceresinden qalabalıq perronnı seyir etmekte. Bu vaqıt:

– Hızım, bu üçünci küpemi? – degen ses işitildi.

Asiye apte ses kelgen tarafqa baqtı, qapı yanında bir qartanaynı kördi.

– Ebet, hartana, siz yañılmadıñız, burası üçünci küpedir, – dedi de, barıp onıñ qolundan çantasını alıp, bagaj turğan yerge yerleştirdi.

Yolcı qartanay ise, qapunıñ yanında eykel kibi qatıp qaldı. O özüniñ çantasını yerleştirmekte olğan qadından kozlerini alamay edi. "Yoq, men yañlışam, insan–insanğa beñzeydir. Lâkin… Qartanay eyecandan özüniñ alsızlanğanını sezse kerek, teren–teren nefes alaraq pencere yanına kelip oturdı. Asiye apte qartanaynıñ qarşısına kelip oturğanda, onıñ alsız, ter basqan yüzüni, mañlayını körip:

– Hartana, size ne oldı ya? Hastalandıñızmı yehsa? – dedi.

– Yoq qızım, bu qartlıq belâsı, – dedi o. – Biraz yorulsam kerek. Şimdi keçip keter.

Asiye apte stol üstünde turğan çaynikteki limonlı çaydan piyalağa qoydı da, oña uzattı.

– Anda kiteysiñiz ya, hartana?

Qartanay çaydan bir qaç yutum içip biraz özüne kelgen soñ, Andijanğa, evine qaytqanını ve mında, Samarqandqa qardaşına musafirlikke kelgenini seyledi. Lâkin şimdi qartanaynıñ bütün aqılı – fikiri, qarşısında oturğan, bu alçaq göñülli ve merametli qadında edi, O, sözüni bitirgenden soñ:

– Hızım, ya sen ne yerden olasıñ? – dep soradı.

– Qırımnıñ Çarh köyündenim… – cevaplandı Asiye apte.

– Anañ–babañ sağlarmı?

Asiye apte pencerege taraf baqıp:

– Bilmeyim, hartana, – dedi.

Poyezd perronnı çoqtan artta qaldırğan edi. Asiye apteniñ közü ögünden ardı–sıra telegraf direkleri keçmekte, avlaqta ise, keñ asfalt yoldan avtobus ketmekte. Avtobus poyezddan artta qalmamağa tırışıp, suratını ep tezleştire. Yoldan biraz o yaqta yem–eşil obalar ve anda– mında yeşergen terekler körünmekte. Bütün tabiat baar urbasına bürüngen.

Asiye apte bularnı közetmek ile beraber nenidir hatırlasa kerek, o pencereden kozlerini alıp bir noqtağa tikerek:

– Ana–babamı pek az biliyim, – dedi. – Çünki olardan ta balalığımda, cenk seneleri ayırıldım. Cenkten soñ, anamı ve babamı çoh araştırdım, lâkin tapamadım. Olar sağmı, ölgenmi bilmeyim.

– Anañnıñ adı ne edi ya, qızım?

Bu sorav Asiye apteni abdırattı. O, şaşmalağanını duydırmaycaq olıp:

– Hatice! – dedi.

Asiye apte biraz tınçlandım degende, ekinci sual onı eleslendirdi.

– Kerim Hatice seniñ anañ ola, şöylemi, qızım?

– Ebet, hartana… Lâkin… Siz…

Qartanayğa ne aytacağını bilmey şaşmalap qalğan Asiye apteniñ qiyafeti deñişe başladı. Şimdi o, yanağına tığırıp tüşken kozyaşlarını bile sezmedi…

Anasını gestapocılar alıp ketkende, özü yedi, qardaşı Fatime ise, beş yaşında ediler. Ertesi künü qardaşı ile ekisi feryad–fiğan qoparıp: "Anama varacamız!" dep, ağlağanları şimdi onıñ közü ögünde deşetli bir vaqia olaraq canlandı. Anasını alıp ketkenden soñ, olar tizesiniñ evinde yaşay başladılar. Küñlerden birinde Asiyeçik: "Yur, kade, evimize kiteyih, ana gelip bizi araştırıydır" dep, tizesine duydırmay Fatimeçikniñ elçiginden tuttı da, evlerine taraf yollandılar.

Azbarğa yaqınlaşqanda, evleriniñ içinden nasıldır sesler işitildi. Anamız keldi bellep, ekevi de quvançle: "Ana, anaçığım!" dep, içerige çapıp kirgende, Asiyeçik birinci barıp, qapığa yaqın turğan nasıldır çızmağa urulğanını ve o çızmanıñ zarpından divarğa qaqılıp yıqılğanını, Fatimeçik ise, esini coyayatqan aptesine sarılıp ağlağanını birden birge duymay qaldı…

Biraz sukünetten soñ, Asiye apte özüne keldi de, qartananıñ qarşısına tiz çekip:

– Siz menim anamı biliysiñizmi? Anama ne oldı? Seyleñiz, hartana! Menim anaçığım ne yerde?! – dep yalvardı.

Eyecanlanğanından, Asiye apteniñ bağrı tolıp–taştı. O, teren oyğa dalğan qartanayğa baqıp, kozyaş tekip ağlamaqta edi. Nasıl ağlamasın ya? Aradan nice yıllar keçti, qardaşı Fatime ile beraber ana–babalarını ne qadar araştırdılar, lâkin olar sağmı–olgenmi bir şey bilalmadılar. Şimdi ise, tesadüfen rastketirgen, anasınıñ taqdirini bilgen bu tañımağan qartanaynı körip, nasıl eyecanlanmasın, nasıl etip oña sığınmasın…

– Ağlama, qızım. Men, anañ Haticenen bir yerde az vaqıt olğan olsam da, onı yahşı bilem ve onıñ aydın hatiresi yüregimde ebediy saqlanıp qaldı. Seniñ anañ cesür qadın edi, – dedi de, qartanaynıñ kozleri ögünde o deşetli yıllar canlandı.

… 1941 senesiniñ sabalarından biri. Merkeziy radiostantsiyadan, Sovetler Birligine faşist Germaniyası cenk ilân etmey, apansızdan basqıncasına kirgeni aqqında deşetli haber bildirildi. Men o vaqıtları otuz dert yaşında olıp, köyde ocalıq yapa edim. Bütün eali vetanımıznı faşist basqıncılarından qorçalamaq içün ayaqqa turdı. Biz, qadınlar, cenkke yararsız erlernen birlikte qalıp, askerlerimizni kerekli aşayt malları ile teminlemek içün gece demey, küñdüz demey, bütün quvetimizni köy hocalığı işlerine berip çalışa edik.

Faşistler kelgeni kibi biz bir talay qadın–qızlar ve erler dağlarğa kettik. Basqıncılarğa bir kuñ de raatlıq bermemek içün epimiz bir ağızdan ant etik.

Kimer küñlerde men köyge müim vazife ile barıp kelem. Bir kuñ tañ maali edi. Kamatra dağı betten köyge kirecekte, qaya artında saqlanıp turğan bir qaç rumın askeri, apansızdan meni yaqaladılar. Soñ tinttiler. Mende, şübelenilecek bir türlü şey tapmadılar. Lâkin, menim tañda dağdan kelgenim, olarğa yeterlik edi. Maña yapmağan şeyleri qalmadı. Qısqası, meni baar küñleriniñ birinde şeerge ketirip gestapocılarnıñ qoluna teslim ettiler.

Endi ayattan ümütimni kestim. Çünki olarnıñ qolundan kimse tiri çıqmay edi. Er kuñ sual–cevap ile, qıynav ve kötek ile keçe. Olar bir türlü kerekli malümat alamağan soñ, çeşit usullar ile qıynap, meni ölüm alında kene kamerağa kirsetip bıraqalar.

Bir kuñ, aqşam, men accı–accı ağlağan bala sesi işittim. Soñ qapı açılıp bosağada eki nufus "SS" askeri köründi. "SS"–çiler insanlıq derecesinden çıqarılğan yaş bir qadınnı süyreklep içeri kirsettiler de, daa ilki baarni körip olamağan üç – dört aylıq, sesi – seda bergen sabiyni qadınnıñ yanına bıraqıp, ecnebiy tilde nelerdir söylene – söylene çıqıp kettiler.

Men de o vaqıt ağlap toyğan edim. Çünki meni de, aman–aman şimdi qarşımda yatqan qadınnıñ derecesinde alıp keldiler. Bir gunâsı olmağan, elçiklerini zoraki köterip ağlap yardım sorağan balanıñ sesinden, mende nasıldır yañı quvet duyğuları peyda oldı. Men zar–zorle süyreklenip, balanı qoluma aldım. Onıñ bedençigi suvuqtanmı, bilmedim neden kögerip ketken. Men yamavğa oşap qalğan bıcağımnı çıqardım da, balanı sarıp köküsime bastım. Onıñ sesi biraz sakinleşti, soñ toqtadı, yuqlap qaldı. Yerde yatqan "cesed" ise, nelerdir aytıp sandıraqlamaqta. Onıñ kötekten kögerip qalğan vucudını körip, endi balanıñ yerine özüm ökür–okür ağlamağa başladım. Yüregim iñlep – sızlap, melunlarğa lânetler aytıp, olarnı bütün vucudımdan nefretlenip çıqqan sezlerle kozyaş tekip qarğadım.

O vaqıt, o cellâtlarnı qarğamadan ğayrı elimden başqa iç bir şey kelmey edi. Yuqlap qalğan balanı bir köşege yatqızdım ve qadınnı nice meşaqatlarle divarğa ketirip tayandırdım. Elimden kelgen bütün çarelerni yaptım. Kütülmegen bir vaqıtta, ayınğan balasınıñ ağlav sesinden olsa kerek, o közlerini açtı da:

– Seyrançığım! – dep yerinden qalqmağa ıntıldı.

Lâkin taqatsızlıqtan, yan tarafına yuvarlandı. Onı tekrar divarğa tayandırdım ve balanı onıñ qucağına qoydım. Bala ise, aç olsa kerek, sesi toqtamay. Ne yapmalı? Men, yarı canlı anasında süt qaydan kelsin dep tüşündim. Lâkin bala anasınıñ köküsini emerek, ağızı köpüklengenini körip, nasıl quvanğanımnı özüm de bilmedim. Qadın endi biraz kendine kelgen edi…

Biz, o gece bayağı laqırdı etip oldıq. Onıñ, Hatice Kerim olğanını, cenkten evel menim kibi, o da mektepte çalışqanını añladım. Qırımnı nemseler alğan soñ, ömür arqadaşı dağda, özü ise, köyde qalıp, türlü usullarle duşmanğa qarşi küreş alıp barğanları aqqında ayttı. Çarpışmalardan birinde ömür arqadaşı Appaz Ümer elâk olıp, özüni ise "SS"–çiler yaqalağanını, Asiyeçikle, Fatimeçik evde dert kozlerile analarını beklegenlerini kozyaş tekip bildirdi. Mında, onı qucağındaki balası ile beraber, onlarle kilometr cayav–calpı, nice meşaqatlarle alıp kelgenleri aqqında ikâye etkenleri alâ daa bugüngece közümniñ ögünden ketmey, qızım…

Qartanay, Asiye apteniñ közyaşlarını körerek, onıñ anası Hatice aqqında eñ deşetli vaqianı aytmağa göñüli batmayıp toqtadı. Lâkin Asiye apte nasıldır küçlü ve iradeli sesle:

– Ondan soñ, anamnıñ tağdiri ne oldı, hartana? Seyleñiz, men anamnıñ ayat yelunı soñunace bilmeh isteyim! – dedi eyecanlı davuşle.

Qartanay biraz sukünetten soñ, teren nefes aldı da, Asiye aptege baqıp:

– Qızım, menim aytqanlarım ve aytacaqlarım saña, elbet, pek ağır kelir, lâkin sen bütün iradeñni toplap diñle ve özüñni tut. Duşmanlar anañnı nasıl müşkül allarğa qoyğanını bilmek kereksiñ, – dedi ve ikâyesini devam etti.

Ertesi künü sabasına, "SS"–çiler kelip anañnı ve Seyrançıqnı alıp kettiler. O daqqadan başlap men özümni tüşünmedim. Bütün aqlım – fikrim ana–balanıñ ayatı aqqında tüşünce ile bağlı edi. Lâkin oña bir türlü yardım etmege imkânım yoq. Aradan bayağı vaqıt keçti. Niayet, kamerağa anañnı alıp keldiler. Lâkin yanında bala yoq. Anañnıñ qiyafetini körip esimni coydım.

Bir, vaqıt közümni açsam, qulağıma: "Seyranım, qozum! Qaydasıñ, cigerim! Balam! Qan içici melunlar saña ne yaptılar!" degen ses, meni tekrar abdırattı. İnsanlar bir tarafta tursın, bu alnı korgen yırtıcı ayvanlar bile ökür–okür ağlar ediler. Men anaña yaqınlaştım. O, biraz özüne keldi de, feryad–fiğan qoparıp: "Cellâtlar! Menim balamnıñ ne gunâsı bar? Ne içün balamnı çekiştiresiñiz? Qabaat mende, istegeniñiz qadar meni çekiştiriñiz. Lânetler! Balama toqunmañız!" dedi de, birden ha – ha – ha köterip küldi. O endi aqılını oynatıp başlağan edi… Külmekni toqtatıp, bir noqtağa tikildi. "Olar menim balamnı koz ögümde qıynap öldürdiler…" dep, saçlarını yulqtı.

Biraz vaqıt keçer–keçmez tekrar sandıraqlap küle başladı. Bu al çoqqa barmadı. O terenden bir "a – a – a – h" çekip, sesi ebediy tındı. Men ise, bu adiseni körip, taş kibi qatıp qaldım. Anañnıñ cesedini alıp ketkenlerini, gece keçip, saba olğanını, tıştaki atışmalarnı – iç bir şeyni körmey ve işitmey edim.

Niayet, menden bir qaç adım uzaqlıqtaki quvetli patlavnıñ darbesinden özüme keldim. Qomşu kameralardan nasıldır şamatalar qoptı. Şu vaqıt men bulunğan kameranıñ qapısı açılıp bosağada sovet arbiy urbası kiygen asker peyda oldı. Tüş olmasın dep, ayınmaq niyetile saçlarımdan tutıp bar quvetimle tartmağa başladım. Bu arada askerniñ tanış tilde:

– Qartanay çıqıñız bu odadan, endi siz azatsıñız! – degenini işitip, tüş olmağanına qandım.

Elimde ise, qalğan bir – eki ap–aq saç tellerini körip, bu asker maña niçün qartanay, dep, muracaat etkenini añladım. Men o vaqıtları otuz altı yaşlarında edim. Lâkin o unutılmaz facialı gecede menim saçlarım ap–aq oldı…

Qartanay yavluğı ile kozyaşlarını silerek, bala kibi ağlağan Asiye aptege baqtı:

– Qızım, ağlama. Kozyaş tekip anañnı qaytarıp olamazsıñ. Seniñ anañ – Hatice Kerim Vetanı aşqında qaramanlarca elâk oldı. Sen, qızım, anañle neqadar ğururlansañ da aqlısıñ…

Bu arada Üsniyeniñ:

– Ana, ne içün ağlaysıñız ya?! Ağlamañ anaçığım! – dep qıçırğanı, Asiye apteni azaplı tüşüncelerden qurtardı.

O seskenip özüne keldi. Qızınıñ omuzlarınace sarqıp tüşken sim–siya saçlarını sıypadı. Anasınıñ şimdi ne tüşüngenlerinden Üsniyeniñ haberi yoq. O qızını tınçlandırmaq içün:

– Seniñ universitete girdiğıñı işitip, huvandım. Buña ağlamayıp, gözyaş tökmeyip olurmı, hızım, – dep, Asiye apte qızını köküsine bastı.

Soñra:

– Bugün seniñ geleceğiñi bilip, sevimli yemegiñi pişirdim. Var, aşa, hızım. Soñ isteseñ, maña yardım etersiñ, dedi ve öglüginiñ etegile közlerini sildi.

(Resimde: "Osman Ğazı" adına meydan. Bursa şeeri (Türkiye))